Dr Tadeusz Pliszka

Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Nierwnoci spoeczne a zagroenia z nich wynikajce

Wstp

Nierwnoci spoeczne jak dotychczas s immanentnym elementem rozwoju ludzkoci na wiecie. Wystpuj pomidzy krajami, wewntrz pastw, midzy grupami spoecznymi, jak i pomidzy poszczeglnymi czonkami spoecznoci ludzkiej. Zdecydowanie opowiadamy si za tym, e rodz one ubstwo, odsunicie spoeczne, nierwnoci dochodowe, bezrobocie itp. Zapominamy, e s one rwnie maszyn wyzwalajc dziaania kreujce, konkurencj i wysz jako. Nierwnoci spoeczne powoduj naciski ludnoci na przedstawicieli po to, aby wadza je zwalczaa i ograniczaa. taki mechanizm przejawia si w pastwach caego wiata. problem nierwnoci jest dostrzegany od staroytnoci, chocia jego interpretacja bya stosowana do interesw osb trzymajcych wadz. Wymiar nierwnoci spoecznych ulega oglnie rzecz biorc zmniejszaniu, co oczywicie nie jest regu. Maj na niego wpyw konflikty wewntrzpastwowe, a midzy pastwami przyjmuj czasami form wojenn. skuteczne przeciwdziaanie nierwnociom spoecznym wymaga wsplnych dziaa krajowych i midzynarodowych dla ograniczania ubstwa, degradacji jednostki ludzkiej. Brak odpowiedniej polityki spoeczno-gospodarczej, bezrobocie, wykluczenie spoeczne powiksza margines spoeczny, wyzwala patologie, pogarsza stan zdrowotny spoeczestwa, daje poywk dla apwkarstwa, terroryzmu, afer gospodarczych, wymusze i gwatw i tym sposobem ogranicza prawa naturalne i spoeczne jednostki ludzkiej. polityka spoeczna powinna zapobiega ww. dziaaniom, a mieszkacy danego pastwa oczekuj od niej poprawy standardw ycia. W jej zakres wchodz: polityka zatrudnienia,

450

tadeusZ plisZka

polityka dochodw i wydatkw, polityka rodzinna, polityka wyywienia, polityka zabezpieczenia spoecznego, polityka ochrony zdrowia, polityka walki z patologi spoeczn, polityka ksztacenia, polityka mieszkaniowa1. Wymienione zadania podkrelaj problem inwestycji w czowieka, czyli tworzenie rwnych szans dla ujawnienia i spoytkowania potencjalnych si twrczych czowieka. stworzenie rwnych szans uzalenione jest od polityki gospodarczej, ale istnieje tu sprzenie zwrotne, wzrost gospodarczy zaley od wartoci socjalnych dostpnych czonkom spoeczestwa. pomimo e ludzkoci jako caoci przywieca idea rwnoci, to stanu rwnoci spoecznej nigdy nie osignito, a wydaje si, e o ile denie do niego jest zjawiskiem oczekiwanym i pozytywnym, to osignicie go naleaoby oddali w nieokrelon przyszo. trzeba zauway, e ego jednostki, grupy jest silniejsze od alterocentryzmu. Czowiek w kadej dziedzinie chce mie wicej i lepiej. kwestia w tym, aby nie odbywao si to kosztem innych. teoretycznie jest to moliwe, co prezentuje tzw. zasada W. pareto. praktycznie mona posikowa si wywodami Z. Cackowskiego2 na temat antropologicznej koncepcji l. Mumforda, w ktrej stwierdza on, e cywilizacja grupa, instytucja, zaczy si ksztatowa pod panowaniem wadzy krlewskiej. Charakterystycznym instytucji byo to, e w rnych proporcjach przez cae dzieje wystpoway: centralizacja wadzy pastwowej, podzia klasowy, caoyciowy podzia pracy, ulepszanie technik wytwrczych, operowanie potg wojskow, wyzysk sabszych, niewolnictwo, przymus pracy dla cywilnych i wojskowych celw. Niezalenie od formy, wadza zawsze bya i jest funkcj dwch czynnikw si wytwrczych i podtrzymywanych koniecznie przez dany porzdek spoeczny, a zagraajcych temu porzdkowi spoecznemu (utrzymanie danego porzdku spoecznego jest zasadniczym zadaniem kadej wadzy spoecznej) oraz si z koniecznoci wytwarzanych i utrzymywanych oraz ywotnie zainteresowanych w utrzymaniu tego porzdku, ktry stanowi zarazem materialno-spoeczn podstaw wadzy. kiedy kada z wymienionych si znajduje sobie uosobienie w formie klasy danego spoeczestwa, dalej, gdy podstawowa struktura danego spoeczestwa
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1996, t. 4, s. 963. Z. Cackowski, Czowiek jako podmiot dziaania praktycznego i poznawczego, kiW, Warszawa 1979, s. 658667.
1 2

NierWNoCi spoeCZNe a ZagroeNia Z NiCh WyNikajCe

451

zawiera w sobie zantagonizowane interesem podstawowym klasy, to oznacza to, e wadza pastwowa ju istnieje. aparat wadzy nadaje jej ksztat i do niej si formuuje. W ujciu klasowym jedna warstwa spoeczna (wykorzystywana) jest przedmiotem oddziaywania wadzy. druga (uprzywilejowana) jest oparciem wadzy i jej podmiotem. W okresie przedklasowym panowanie spoeczne miao zasadniczo inny charakter; celem byo jedynie sprawowanie funkcji organizatorskiej oraz porzdkowo spoecznej. W ten sposb l. Mumford spekuluje powstawanie i rozwj nierwnoci spoecznych jako si sprawczych funkcjonowania i rozwoju spoeczestw.
terMiN rWNoCi i NierWNoCi W ekoNoMii

W naukach spoecznych, w tym w ekonomii, rwno mona rozpatrywa jako charakterystyk np. ludzi, co maj, jacy s, jak i do rwnoci honorowania, czyli, w jaki sposb s postrzegani w dziaaniach podejmowanych przez innych, w funkcjonowaniu instytucji, realizacji spraw spoecznych i planowaniu. W pierwszym przypadku rwno lub nierwno odnosi si do wynikw podziau zasobu spoecznego, w kolejnym do procesu prowadzcego do tych wynikw. W obu przypadkach mog by rozumiane jako produkt spoeczestwa lub konstrukcyjne zaoenia, bez ktrych samo istnienie spoeczestwa jest niemoliwe. sens rwnociowej alokacji zasobw (zawodu ludzkiego) moe by rnie rozumiana jako:3 1. r. obiektywna kademu to samo i kademu rwno. utopijni komunici przyjli zaoenie o absolutnej rwnoci ludzi. 2. r. subiektywna, ktrej mona przypisa haso kademu wedug potrzeb, czyli wedug osobistego zadowolenia. 3. r. proporcjonalna oparta na zasadzie, e kademu wg osobistego wkadu. 4. r. moliwoci, ktr mona sprowadzi do rwnych szans w osiganiu cenionych dbr. termin nierwnoci wystpuje zarwno w ideologiach wieckich, jak i religijnych, filozofii, doktrynach i programach politycznych, w ktrych odnoszono si do nich w zalenoci od potrzeb; pozytywnie lub negatywnie. problem nierwnoci i niesprawiedliwoci by zarzewiem ruchw spoecznych, masowych buntw, strajkw, no i rewolucji spoecznych.
3

Encyklopedia Socjologii, tom iii, oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 330.

452

tadeusZ plisZka

Wiadomo, e ludzie s niepowtarzalni pod wzgldem cech indywidualnych, ale s podobni pod wzgldem cech spoecznych, czyli grup, do ktrych nale i charakteru pozycji (celw), jakie speniaj. Z czonkostwem w pewnej grupie czy zajmowaniem pozycji spoecznej moe wiza si nierwny atwiejszy lub trudniejszy dostp, szansa, do dbr w uznaniu spoecznym. Nierwnoci spoeczne mog dotyczy rnych stron ycia; np.: dochodw i poziomu konsumpcji, dostpu do informacji i pozycji w spoecznym podziale pracy, moliwoci korzystania z dbr kultury, warunkw rozwijania i spoytkowania osobistych uzdolnie, moliwoci udziau w yciu publicznym, osiganiu prestiu spoecznego. Nierwnoci mog pod pewnymi wzgldami znosi si lub kumulowa. W przypadku kumulowania si stosunki wewntrzne spoeczestwa cechuje daleko idca asymetria: uprzywilejowanie upoledzenie, nadrzdno podrzdno, uczestnictwo wykluczenie. Najczciej towarzyszy temu dziedziczenie pozycji spoecznych z pokolenia na pokolenie. Nierwnoci spoeczne moemy podzieli na dwa rodzaje: nierwno formaln popart prawem, nierwno rzeczywist, polegajc na braku moliwoci korzystania z prawnie rwnych szans i sytuacji. Moe ona wynika z przesanek ekonomicznych (stosunki wasnoci i podzia dochodw), jak politycznych i kulturowych (przebicie, dyskryminacja, ubstwo, odmienno religijna, obyczajowa). o skali nierwnoci mona rozwaa na tle: rnicy w jakoci ycia najwyej i najniej usytuowanych oraz licznoci tyche w caej populacji, uzalenienia, sprzecznoci i antagonizmw pomidzy grupami, zrnicowania szans yciowych poczwszy od startu i moliwoci awansu spoecznego i zawodowego, zakresu marginalizacji spoecznej, wyczenia z ycia w spoecznoci. Z zagadnieniem nierwnoci spoecznych wie si zjawisko zaostrzenia i usztywnienia nierwnoci rozumowane jako rozwarstwienie spoeczestwa. W przypadku podziau spoeczestwa na zbiorowoci o biegunowo odmiennym pooeniu to mwimy, e wie si to z pojciem polaryzacji. W przypadku odwrotnym, gdy dochodzi do zmniejszania dystansu i asymetrii zalenoci, to mamy do czynienia z egalitaryzmem. Zwikszane rnic spoecznych prowadzi

NierWNoCi spoeCZNe a ZagroeNia Z NiCh WyNikajCe

453

z kolei do elitaryzmu czasami celowo tworzy si elity dla ukierunkowania odpowiedniego wzorca zachowa spoecznych. Wadza, wiedza i bogactwo to elementy konstruujce nierwnoci spoeczne. dzieje si tak dlatego, e: istnieje nierwny podzia dbr, ale i nierwne tworzenie tych dbr, rnie postrzegana jest uyteczno tyche dbr, niektre dobra, jak np. wiedza, s poza kosztem niezwykle dla niektrych ludzi trudne w przyswojeniu, nie mwic ju o jej rozwijaniu i wymawianiu, wiedza moe by uyta do manipulowania tumem, bogactwo i wiedz mona przetransponowa na wadz, obok bogactwa i dostatku tworzy si indolencja, podporzdkowanie i niewiedza, ndza i ubstwo. W ukazany sposb tworzy si automatyczny mechanizm podziau spoecznego na tych, co maj i tych, co nie maj. tworz si odpowiednie wzorce przynalenoci spoecznej. W warunkach wczeniejszych przynaleno klasowa bya tak wiadoma, jak szlify wojskowe. obecnie w wielu przypadkach wystpuje kumulowanie zaszeregowania z obawy przed rnymi zagroeniami, niewychylaniem si itd. ekonomistw, socjologw itp. profesjonalistw interesuj rda i przyczyny powstawania i tworzenia nierwnoci spoecznych. jest to problem, od ktrego naleaoby rozpocz ich niwelowanie i poddanie kontroli, aby przetransponowa siy spoeczne na moliwie wysoki efekt eksploatowania zasobw, w tym zasobu ludzkiego. Z nierwnociami cz si poza omwionym bogactwem, ubstwo drugi biegun egzystencji ludzkiej. jakkolwiek nie znajdziemy doskonaej definicji do okrelenia terminu ubstwo to wiadomo, e chodzi tu o brak moliwoci zaspokojenia nawet podstawowych potrzeb uznawanych jako konieczne do normalnego funkcjonowania w spoeczestwie. du rol odgrywa tu wasne odczucie ubogiego materialnie, wynikajce gwnie z porwnania w swojej klasie spoecznej. Chocia istnieje wiele wyjanie dotyczcych przyczyn ubstwa, to naley uwaa, e czsto nie jest si ubogim z wasnego wycznie wyboru, a jest to splot wielu zdarze wystpujcych poza kontrol jednostki, a w pastwach bogatych polityka socjalna zapewnia minimum potrzeb, co demoralizuje korzystajcych. Niemniej spoeczestwo dla zabezpieczenia pozostaych obywateli winno analizowa sytuacj ubogich, ktrzy mog by np. nosicielami chorb zakanych, mog popada w narkomani, alkoholizm, patologie, tworzy niebezpieczne grupy ubogiej modziey, gangw okradajcych z mienia innych ludzi itd. Wychodzc naprzeciw problemowi ubstwa po raz pierwszy okrelono jego granice tak, aby zachowa fizyczn egzystencj ubogiego. problem ten po raz pierwszy zosta podjty w anglii przez s. rowentee w 1899 r.

454

tadeusZ plisZka

Minimum egzystencjalne lub inaczej linia ubstwa winna zawiera dobra niezbdne dla przeycia: ywno, odzie ochronn przed chodem, pomieszczenie mieszkalne minimalne, podstawow pomoc lekarsk. W polsce stosuje si pojcie minimum socjalnego, ktrego zakres pozwala na uczestniczenie w yciu spoecznym bez wpadania w ubstwo. rne s pomiary ubstwa i mog by wynikiem bada ankietowych. Naley stwierdzi, e ten spoecznie trudny problem jest przedmiotem analiz ekonomistw, jak i problemem politykw.
prBy odpoWiedZi Na proBleM roZWiZyWaNia NierWNoCi spoeCZNyCh

Wedug johna kenneth galbraitha, przez dugi okres po ii wojnie wiatowej utrzymyway si tylko dwa kryteria do rozwizywania kwestii gospodarczych: 1) wzrost dochodw na mieszkaca, 2) podzia produktu spoecznego. od lat 60. XX w. weszo nowe kryterium. Czowiek zacz zadawa pytanie, jak wzrost gospodarczy wpywa na jako i charakter ycia ludzkiego. problem wzi si std, e rozwojowi technicznemu, przemysowemu zacz towarzyszy wzrost napi indywidualnych i zbiorowych. okazao si, e ycie nie jest atwiejsze. produkt narodowy jest rezultatem rwnie zbroje nuklearnych, wykorzystywaniem energii promieniotwrczej atomowej, a spoeczne efekty tych zbroje nie rokuj szczcia indywidualnego. W latach 70. pojawiy si w np. w usa nowe kryteria oceny gospodarki, gdy wystpio masowe bezrobocie przy niewykorzystanych mocach produkcyjnych. pojawi si problem wielkich organizacji. prby kierowania gospodark poprzez kontrol poday pienidza i szybki wzrost stp procentowych doprowadzi do powanej recesji pocztku lat 80. j. k. galbraith twierdzi, e rozwizywanie problemw ekonomicznych poprzez wzrost produkcji i poziomu zatrudnienia nie wytrzymuje prby czasu na obecnym etapie rozwoju4. przy wikszej dociekliwoci naleaoby sign do filozoficznego ujcia nierwnoci spoecznych. Chocia niepopularne jest obecnie nawizywanie do F. engelsa i k. Marksa, to warto byoby przytoczy ich oglne odniesienie do
4

Wiktor osiatyski, Pozna wiat, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 153157.

NierWNoCi spoeCZNe a ZagroeNia Z NiCh WyNikajCe

455

problematyki przeciwiestw, a w tym takich jak rwno i nierwno spoeczna. F. engels (samouk) przedstawi w swej twrczoci przenikanie si przeciwiestw w przyrodzie, natomiast k. Marks w strukturze spoecznej. jeli przyjmiemy, e gospodarka to system pozostajcy w bezustannej konkurencji, to z kolei musimy przyzna, e wystpuje tu cieranie si nastpujcych przeciwiestw: oporu materii i oddziaywania podmiotw, ktre d do jej przemiany. W gospodarce dzieje si to za porednictwem cen i iloci produktw. Cige rwnanie do np.wyej zarabiajcych wyzwala potencjaln energi i prowadzi do wikszej wydajnoci pracy, a w sumie do wzrostu gospodarczego. osignicie wyszej pozycji nie utrwala si, konkurencja oddziaywuje, prowadzi do nastpnego stanu rwnowagi, ale cigle na wyszym poziomie. Wg lenina powtarzanie si kolejnych stanw rwnowagi nie zawsze wystpuje po linii prostej, ale moe odbywa si po spirali, skokowo, rewolucyjnie, katastroficznie i jest to charakterystyczne dla rozwoju gospodarczego. rwnoci i nierwnoci s stanami statycznymi na pewien okrelony moment. Zarwno w przyrodzie, jak i spoecznoci ludzkiej zawarte s sprzecznoci wewntrzne. sprzecznoci bior si std, e przyroda czy spoeczestwo rozwijajc si przybieraj nowe wasnoci i cz je ze starymi. toczy si walka midzy tym co teraniejsze a tym, co byo wczeniej. ta konkurencyjna gra jest motorem napdzajcym rozwj spoeczny. ekonomici winni wykorzystywa nierwnoci dla zwikszenia efektw gospodarczych. proste niwelowanie rwnoci byoby utopi, gdy nie ma rwnych ludzi, rwnych dziaa, rwnych warunkw, rwnych aspiracji, de itp. Naleaoby postawi pytanie, czy z mikroekonomicznego punktu widzenia czowiek rzeczywicie chce rwnoci? Natura ludzka jest tak ustawiona, e permanentnie dy do zajmowania lepszej pozycji od innych. do rwnoci dy czowiek, ktrego pozycja np. spoeczna, ekonomiczna jest nisza. Czasami jest to zbyt trudne, jeli dystans do wyrwnania przekracza np. subiektywne moliwoci. Ch zaspokojenia potrzeb powoduje, e czowiek prbuje wykorzysta zasoby (czynniki), ktrych do koca nie zna lub te, ktre w danych warunkach s mu dostpne. Mona powiedzie, e podejmuje ryzyko, ktre rozpozna wczeniej lub takie, ktrego te skutkw nie by wiadomy. Brak wiadomoci cignie za sob zagroenie. Zagroenia maj szerok skal, od drobnych np. utraty pracy, po wielkie katastrofy ekonomiczne, skaenia rodowiska naturalnego, technogenne, klimatyczne itp. katastrofalne zjawiska.

456

tadeusZ plisZka

Niepena znajomo zjawisk przyrodniczych, jak i spoecznych na nich osadzonych wynika z aktualnej wiedzy, ktra rwnie jest oporna w opanowaniu jej. ludzkie postawy wobec nierwnoci s diametralnie rne. Z historii wiemy, e byy podejmowane prby ich rozwizywania np. przez tzw. socjalistw utopijnych: W epoce odrodzenia zaznaczy si angielski filozof i humanista t. Morus (14781535) krytykujcy rodzce si stosunki kapitalistyczne, a wybawienie z nierwnoci widzia w spoeczestwie opartym na wsplnej wasnoci. t. Campanella (15681639) filozof i dziaacz spoeczny we Francji, g. B. Mably (17091785), Moselly piszcy w latach 17431763 oraz j. Meslier (16641729) wskazywali, e to wasno prywatna jest przyczyn nierwnoci spoecznych. szczytowym okresem rozwoju utopijnej myli by pocztek XiX w., czyli pocztek okresu uprzemysowienia i rozkwitu kapitalizmu. Naley tutaj przypomnie C. h. saint-simona (17601825) i Ch. Fouriera (17721837) Francuzw oraz anglika r. owena (17711858), ktrzy krytykowali wczesne stosunki spoeczno-gospodarcze jako prowadzce do pauperyzacji i wyzysku mas ludowych, a rwnie do chaosu spoecznego i marnotrawstwa czynnika pracy. rozwizanie problemu widzieli poprzez dziaanie dobra i rozumu, e wystarczy apelowa do ludzi do ich rozumu i sumienia, a nastpnie zmieni sytuacj przez owiat i propagand. W masach widziano ucisk i wykorzystanie, a nie si spoeczn. dzisiaj wiemy, e sztuczne rozwizywanie problemw nierwnoci nie daje oczekiwanego rezultatu. problem nierwnoci od strony teoretycznej mona zamkn w granicach absolutnej rwnoci, a z drugiej strony jako totaln nierwno prowadzc do katastrofy i chaosu deterministycznego. problem nierwnoci mona dostrzec np. w dostpie do specjalisty lekarza, dostpie do kosmicznej wycieczki, do otrzymania np. organw translantacyjnych. sama reakcja na przeszczep serca czy nerki wiadcz dobitnie o rnicach midzy ludmi. Zagadnienie nierwnoci to rwnie problem wycigu z czasem, poszukiwania nowych zasobw, np. energii atomowej, co prowadzi do katastrof technicznych, np. wybuch w elektrowni atomowej w Czarnobylu pod koniec kwietnia 1986 r., nieco wczeniej, bo w styczniu 1986 r., katastrofa statku kosmicznego usa Challenger, z kolei katastrofa okrtu podwodnego kursk w 2002 r., katastrofa Columbii w lutym 2003 r. Zagroenia nie wynikaj jedynie z rozwoju techniczno-naukowego, ale i wielu innych przyczyn, chociaby z przemocy terrorystycznej. Czowiek majcy przed sob zbyt odleg perspektyw odrobienia dystansu spoecznego, ekono-

NierWNoCi spoeCZNe a ZagroeNia Z NiCh WyNikajCe

457

micznego czy politycznego decyduje si na terroryzm, czyli wymuszenie okrelonych zachowa np. rzdw. Czowiek w poszukiwaniu miejsca swej egzystencjiu podejmuje prac, zakada osady na terenach nie zawsze bezpiecznych, ale za to tanich, np. w pobliu rzek, osuwisk, wulkanw, trzsie ziemi, suszy itp., a to naraa go na straty powodowane powodziami, poarami, skutkami trzsienia ziemi, huraganw itp. przytoczone zagroenia okresowo przeradzaj si w skutki takie jak; trauma, mier, choroby i straty ekonomiczne. przytoczone przykady s wiadectwem tego, e nie mona lekceway pierwotnych przyczyn tragedii ludzkich. korzeni naley upatrywa w nierwnociach spoecznych.. sumujc rozwaania na temat rozwizania problemu nierwnoci spoecznych naleaoby przyj ich istnienie jako przejaw naturalnego rozwoju spoecznego i na tym tle rozway wykorzystanie tego zjawiska dla intensyfikacji rozwoju spoecznego, dlatego e jest ono m.in. powodem dziaalnoci ludzkiej, e wyzwala konkurencj, ktra prowadzi do podejmowania zbyt wysokiego ryzyka. pastwo w polityce ekonomicznej winno korygowa poziom nierwnoci spoecznych poprzez tzw. interwencjonizm pastwowy niezalenie od ubezpiecze agodzcych skutki czasami zbyt ryzykownej dziaalnoci ludzkiej.
literatura
Woniak M. g., Wzrost gospodarczy, ae krakw 2004. grocki r. Vademecum zagroe, dW Bellona,Warszawa 2003. rak j. r., Istota ryzyka w funkcjonowaniu systemu zaopatrzenia w wod, rzeszw 2004. Maa encyklopedia ekonomiczna, wyd. ii, pWe, Warszawa 1974. heilbroner r. l., Wielcy ekonomici czasy, ycie, idee, pWe Warszawa 1993. Blaug M., Teoria Ekonomii ujcie retrospektywne, pWN, Warszawa 2000. kowalczyk M., rump s., koaciski Z., Medycyna katastrof chemicznych, pZWl, Warszawa 2004.

Social Inequalities and Ensuing Threats

Summary social inequalities have accompanied social development since the oldest time. there have always appeared people who were managing, distributing and possessing and those

458

tadeusZ plisZka

who were working. social inequalities should be recognised as a natural phenomenon as well as the fact that people from their nature are unequal to each other. inequalities can and sometimes do lead to catastrophes. social policy should make use of inequalities to develop a country.