You are on page 1of 33

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 2

MACIEJ DBORG-BYLCZYSKI

PAMI, NOSTALGIA, TOSAMO


KULTUROWE ASPEKTY ESTETYKI POGRANICZA W TWRCZOCI ZBIGNIEWA AKIEWICZA

Copyright by Maciej Dborg-Bylczyski & e-bookowo 2009 Projekt okadki: Pawe Bednar Zdjcie na okadce: Jan-Michael Bylczynski Grafiki w tekcie: Witold Wedecki

ISBN 978-83-61184-55-3

www.e-bookowo.pl Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2009
www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 3

Nikt nie yje sam: rozmawia z tymi, co przeminli. Z ich nadziei i przegranej, ze znakw, jakie po nich zostay, choby to bya jedna litera wykuta w kamieniu, rodzi si spokj i powcigliwo w wypowiadaniu sdu o sobie. Dane jest wielkie szczcie tym, co umiej je zdoby. Nigdy i nigdzie nie czuj si bezdomni, wspiera ich pami o wszystkich dcych jak oni do nieosigalnego celu. Czesaw Miosz Dolina Issy

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 4

PODZIKOWANIA

Podmiotem sprawczym niniejszej monografii jest Zbigniew akiewicz. To ksika o Nim, dla Niego i bez Niego by jej nie byo. Od samego pocztku mojej pracy nad Pamici... dobrym jej duchem bya (urodzona w dalekim Moodecznie) dr in. Barbara Godfreyow. To jej zawdziczam moj pierwsz (a trwajc po dzi dzie) fascynacj Kresami. Nostalgicznym duchem, swoistym wileskim spleenem zarazi mnie poeta i pisarz tamtych pejzay Aleksander Jurewicz. Dr Annie Jarosik chciabym serdecznie podzikowa za yczliwe przejrzenie mojej pracy, za dr. Maciejowi akiewiczowi (synowi pisarza) za szczere zainteresowanie i cenne rady. Wypada mi jeszcze zoy specjalne sowa podziki ks. prof. Mirosawowi Michalskiemu. Duchowe wsparcie jakim mnie otacza w chwilach zwtpienia i twrczego spleenu jest bezcenne. Sowa wdzicznoci kieruj do pana Witka Wedeckiego, ktrego rysunki zdobi t ksik. Jego chtonicznie kresowe oko potrafi najlepiej odda to, co najcenniejsze w ukochanym przez nas wiecie. Na koniec chciabym jeszcze serdecznie podzikowa pani dr Katarzynie Krzan i caemu zespoowi redakcyjnemu wydawnictwa e-bookowo, za spraw ktrego czytelnicy maj sposobno zapoznania si z treci tej ksiki.

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 5

SPIS TRECI PAMI ISTOT ZAKORZENIENIA........................................................................................................ 9 Pami, nostalgia, tosamo. Trzy powieci wileskie Zbigniewa akiewicza .................. 12 Wstp .................................................................................................................................................. 12 Rozdzia I Kategoria pamici w literaturze Kresw. ................................................................................... 14 Rozdzia II I) Narracja w utworach Zbigniewa akiewicza ......................................................................... 17 2) Czas zapamitany........................................................................................................................ 19 3) Zapamitana przestrze ............................................................................................................ 21 4) Zapamitany obraz spoecznoci kresowej .......................................................................... 22 Zakoczenie .................................................................................................................................................... 23 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................. 26 Zusammenfassung ........................................................................................................................... 27 Rsum ............................................................................................................................................... 29 Z recenzji wydawniczej ................................................................................................................... 31

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 6

Wileski wiat odchodzi w zapomnienie. Otula go warstwa niepamici, zrywa si sie skojarze, ukrytych sensw, symboli tego mikrokosmosu wielu Polakw, ktrzy stamtd wyjechali niejednokrotnie (jak wileski pisarz tamtych miejsc Zbigniew akiewicz) w bydlcych wagonach... Moja ksika o Tryptyku wileskim akiewicza prbuje ocali od zapomnienia sacrum Wileszczyzny. Pami, nostalgia, tosamo chce stan twarz w twarz z Pamici Kresw, sprbowa odczyta j na nowo dla siebie, dla ocalenia w pamici dorobku pisarskiego Zbigniewa akiewicza, dla wszystkich, ktrym wci stoj przed oczyma wileskie krajobrazy. Autor Rodu Abaczw zamilk, schorowany, moe zmczony nieustannie powracajcymi do wizjami na zawsze utraconych Kresw. Moja ksika jest wic rwnie dla Niego mojego pisarza, ktrego ksiki przepenione s gbok mioci Boga, ludzi i Jego Kraju Lat Dziecinnych - Wileszczyzny. Jest swoistym podzikowaniem za wszystkie jego powieci.

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 7

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 8

Zbigniew akiewicz (Wilno, 1932-)1: Pisarz, eseista, historyk literatury rosyjskiej. Pochodzi z wileskiego rodu szlacheckiego o korzeniach polsko-bojarsko-tatarskich. Zbigniew akiewicz za sw bogat twrczo prozatorsk, eseistyczna i publicystyczn doceniony zosta licznymi nagrodami i gestami uznania. Wrd waniejszych laurw wymieni naley: 1971 - nagroda Fundacji im. Kocielskich; Order Staczyka (przyznawany przez miesicznik Litery) za powie Biay karze 1974 - nagroda szczeciskiego miesicznika Spojrzenia, za powie To sen tylko, Danielu... 1976 - Zoty Krzy Zasugi 1977 - nagroda Gdaska Ksika Roku przyznawana przez Klub Krytyki Literackiej przy Oddziale Gdaskim ZLP, za Dziennik intymny mego N.N. 1989 - Krzy Kawalerski OOP 1993 - nagroda Gdaskiego Towarzystwa Przyjaci Sztuki za ksik Wilio w gbokociach morza 1994 - nagroda literacka Wojewody Gdaskiego za powie Wilio w gbokociach morza 1995 - odznaka honorowa Zasuonemu Opolszczynie 1998 - Medal KEN 2000 - Pomorska Nagroda Artystyczna w dziedzinie literatury, za ksik Gorycz i sl morza 2003 - nagroda Prezydenta Gdaska w dziedzinie kultury, za twrczo i prac pedagogiczn Zbigniew akiewicz jest pisarzem, bez ktrego nie sposb wyobrazi sobie polskiego krajobrazu literackiego. Swymi utworami (zwaszcza tymi zamieszczonymi w tomie Tryptyk wileski, ktre przywoywane s w niniejszej pracy) na stae wpisa si - obok Konwickiego, Odojewskiego, Jurewicza czy Wedeckiego - w nurt wspczesnej prozy kresowej.

1 Por: aktualny biogram pisarza w internetowej wersji Sownika Pisarzy Wybrzea na stronie Wojewdziej Biblioteki Publicznej w Gdasku: http://www.wbpg.org.pl/slowniklista.php?pisarz=4. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 9

PAMI ISTOT ZAKORZENIENIA 2.

Maciej Dborg-Bylczyski: Czytaem kilka wywiadw z Panem, zwykle publikowanych przy okazji ukazywania si drukiem kolejnych Pana powieci. Ja chciabym Pana spyta o rol pamici w Pana yciu i twrczoci? Zbigniew akiewicz: Akurat mam przy sobie Rd Abaczw, to wydanie, ktre pan mi przynis. Jest tutaj napisane, e zaczem pisa t powie w 1966 roku. Miaem wtedy trzydzieci par lat. A wic od wyjazdu z Wileszczyzny w 1946 roku mino co nieco. W poowie lat szedziesitych byem na procznym stypendium w Moskwie (bo jak pan wie jestem rusycyst). I wanie wtedy zobaczyem ca moj wilesk przeszo w sposb namacalny. Wrciem do kraju i poczuem potrzeb czytania Pana Tadeusza. I zaczem wtedy pisa Rd Abaczw, gdzie signem do pewnej naszej rodzinnej tradycji. Ot nad Ogonowskimi rodem mojej matki wisiaa pewna kltwa. Mwiem o tym szerzej w rozmowie z Henryk Doboszow... M. D-B.: Tak, czytaem ten wywiad... Z. .: ...I nawizaem te w tej powieci do majtku mojego dziadka starego Abacza Ogonowskiego. Nazywano go dlatego Abaczem, bo w jego ustach obacz brzmiao wanie: ab|cz. M. D-B.: Czyli Abacz to autentyczne przezwisko? Z. .: Tak. Tak nazyway go jego dzieci, np. moja mama. Dziadek by czowiekiem bardzo starej daty. Walczy nawet (w czasie wojny rosyjsko-tureckiej) pod Szypk w 16 Puku Lejbgwardii. To by puk tatarski w cesarskiej Rosji. Zmar w czasie okupacji niemieckiej w 1943 roku, majc 96 lat. Jak ja si urodziem i jedziem do jego majtku Ponizia Tatarskiego to dziadek mia okoo 70 lat...

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 10

2 Prezentowany w tym miejscu wywiad z pisarzem stanowi przedruk z Pomeranii, 2007, nr 7-8, s. 36-37. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 11

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 12

PAMI, NOSTALGIA, TOSAMO. TRZY POWIECI WILESKIE ZBIGNIEWA AKIEWICZA

WSTP

Tematem niniejszego szkicu s trzy wileskie powieci Zbigniewa akiewicza pisarza, ktremu na odbiorze teraniejszoci odcisna si ekspatriancka przeszo Rd Abaczw, Wilcze ki i Wilio, w gbokociach morza. Zajmujc si wspomnianym (a nie tak dawno wydanym w eleganckim tomie 3) Tryptykiem wileskim skoncentruj swoj uwag na (niejako dopenionej nostalgi) literackiej kategorii pamici, jake potrzebnej do samookrelenia si w zbiorowoci. Chciabym zastanowi si nad si owej pamici i wykaza, e jest ona swoist si sprawcz zakorzenienia. Pisarze o kresowej genealogii nie zajmuj jednak jednolitego stanowiska wobec zapamitanego, Miosz [na przykad] pielgnuje w sobie pami tej krainy [Wileszczyzny przyp. M. D.-B.], cho jednoczenie przestrzega przed podtrzymywaniem pamici za wszelk cen, gdy moe to prowadzi do zbiorowej psychozy. Dla niektrych pisarzy bywa ona jednak najwaniejszym rdem natchnienia [podkr. M. D.-B.]. Do nich naley na pewno akiewicz4. Wykazanie prawdy powyszego sdu bdzie niejako celem niniejszego szkicu.

3 Gdaskie wydawnictwo Sowo/ Obraz terytoria ucieszyo mionikw literatury kresowej wznowieniem (pod nowym tytuem) tych trzech wileskich powieci Zbigniewa akiewicza. Krytycy tego przedsiwzicia uznaj by moe za bezzasadne odgrzewanie tych utworw, ktre ju raz doczekay si zbiorczego wydania pod tytuem Saga wileska. Jednake w zbir by o tyle nieszczliwym, e zosta wydany przed ogoszeniem przez autora Wilii, w gbokociach morza. Dokoptowano wic do (prcz sztandarowych utworw: Rodu Abaczw i Wilczych k) dosy luno zwizan z losami rodu WokWoczackich i Abaczw pniejsz powie akiewicza Dolin Hortensji. I tak oto po blisko 40 latach, jakie upyny od wydania pierwszej czci trylogii Rodu Abaczw, i po 13 latach od opublikowania ostatniej wspomnianej ju Wilii... doczekalimy si druku tej fabularnej i semantycznej caoci wicej na ten temat zob. moj rec. Tryptyku... W zakolu Wilii Pomerania 2007, nr 2007, nr 7-8, s. 75-76. 4 B. Rogatko, Ocalenie (rec. Wilczych k), Twrczo 1983, nr 12, s. 134. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 13

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 14

ROZDZIA I

KATEGORIA PAMICI W LITERATURZE KRESW.

Wydany w 2006 roku w Gdasku Tryptyk wileski5 kresowego, wileskiego pisarza Zbigniewa akiewicza - jest swoistym mitem. Stanowi bowiem narracj odnoszc si do konstrukcji wiata, do jego porzdku i rzdzcych w nim praw. Narracj t cechuje swoista umiejtno interpretacji rzeczywistoci spoecznej, w jakiej osadzona jest fabua interesujcych nas powieci. Notabene w tak szerokim rozumieniu mitu nie moemy polemizowa z jego autorsk wersj Zbigniewa akiewicza, gdy kada jego posta (tu: mitu Kresw) jest ex definitione rwnouprawniona do statusu nonika prawdy absolutnej6. Chc przez to powiedzie, i elementy wiata przedstawionego (w utworach wileskich autora) przez fakt, i su opisowi umitycznionych Kresw, niejako nie podlegaj wartociowaniu w kategorii: prawdy - faszu. Lubaszewska pisze: [...] mit pojawia si wwczas, gdy jakie prawido [...] wymaga usprawiedliwienia, potwierdzenia swej odwiecznoci, realnoci, witoci7. Sam wyraz mit wywodzi si od greckiego mythos, co pocztkowo znaczyo sowo (u Homera) i wskazywao na narracyjno mitu (mythos mytheo mwi, opowiadam)8. Homerowi mit suy do alegoryzowania, do wykadania okrelonego znaczenia. Dla Platona by poetyck fikcj, za pomoc ktrej ukazywa on wiat idei, ale te fantastyczn opowieci, sprzeczn zreszt z religi i moralnoci (sic!). w Poetyce Arystotelesa spotka moemy pojcie mitu, ktrego znaczenie

5 Zbigniew akiewicz, Tryptyk wileski, Gdask 2006 (zawiera: Rd Abaczw (wyd. 1: 1979) , Wilcze ki (wyd. 1: 1982) i Wilio, w gbokociach morza.). 6 Haso: Mit, [W:] Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego, Wrocaw 1998, s. 314315. 7 A. Lubaszewska, Mit ethos konstrukcja, Wrocaw 1984, s. 19. 8 J. Speina, Typy wiata przedstawionego w literaturze, Toru 1993, s. 8. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 15

zawiera si dzi w terminie: fabua utworu. Eric Gould za zauwaa, i badanie mitycznoci to ledzenie napicia midzy znaczcym a znaczonym, histori a chwil, ciaem a duchem. Owo napicie to wanie mityczno9. Kuma wyszczeglnia kilka klas uycia nazwy mit. Zwraca m. in. uwag na to, i mona go rozpatrywa jako warto.

9 E. Kuma, Kategoria mitu w badaniach literackich, Pamitnik Literacki, 1986, z. 4, s. 57, 63, 6772. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 16

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 17

ROZDZIA II

I) NARRACJA W UTWORACH ZBIGNIEWA AKIEWICZA

Przy omawianiu kategorii pamici szczeglnie istotna wydaje si osoba narratora. Wane jest bowiem zarwno co mwi narrator, jak i te (a moe zwaszcza) jak mwi. Wileskie utwory Zbigniewa akiewicza nale do prozy autobiograficznej. Cechuje owe powieci niepowieci10 narracja personalna (pierwszoosobowa), najczciej z punktu widzenia dziecka. Wyom stanowi tutaj pierwsza powie cyklu - Rd Abaczw, w ktrej narrator wprawdzie identyfikuje si z gwnym bohaterem utworu (przypuszczalnie omiolatkiem - wiek nie jest ucilony - zob. choby: RA, 115), a jednak narracja jest prowadzona z punktu widzenia osoby dorosej, ktra ma wiksz wiedz o wiecie przedstawionym ni bohater (akiewicz zreszt nie jest konsekwentny w prowadzeniu narracji). Fakt ten (jak te zabieg retrospekcji w toku narracji - spowodowany licznymi dygresjami narratora - np. RA, 37), wskazuje na to, i narracja utworu ma charakter wspomnieniowy. Nasuwa to kilka spostrzee. Czas historyczny fabuy utworu jest wczeniejszy od narracji (por. np.: Niejedn [podkr. M. D-B.] godzin spdziem brodzc po sadzie midzy drzewami (...) RA, 19). Starszy od bohatera narrator chcc si z nim identyfikowa, musi rozumie si z modym ubrowiczem na paszczynie wsplnej pamici. Narratorskie skonnoci do dygresji wskazuj nam, i to nie cigo fabuy jest w Rodzie Abaczw istotna - przeciwnie - ewokowane przez narratora zdarzenia s jedynie wyzwalaczem dla kolejnych obrazw pamici. w niejasny, niekonsekwentny (na poziomie narracji) status poznawczy ubrowicza harmonizuje si z jego zasadniczymi dylematami. S nimi refleksje egzystencjalne, naznaczone kompleksem Edypa i przywoywane prywatn pamici. Owe narracyjne wspominanie jest dominant stylistyczn utworu. To pami traumatyczna, wiadczca o kryzysie tosamoci, pami bolesna. W Rodzie Abaczw widoczne s dwie przeciwstawne tendencje - deter10 J. Termer, Nowe ksiki i wznowienia. Wspczesna proza polska (rec. Wilczych k), Polonistyka, nr 9, s. 816. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 18

minacja w dotarciu do rde prawdy o sobie i ucieczka od tyche. Suy temu narracja komiczno - groteskowa (np. filozoficzne rozmowy Rysia z wujem w ani - RA, 110-114). Pozwala ona narratorowi na zachowanie bezpiecznego dystansu do bolesnego pamitania, do przeszoci. Opanowania i zrozumienia zdarze11. Ratunkiem przed jasnoci, dosownoci przekazu o historii rodu jest te sama ontologiczna natura pamici, ktra wyrywa z okadw minionego poszczeglne obrazy w sposb chaotyczny. - Widz u was, paniczu, owo podobiestwo, ktrego lepiej, aby nie byo, jeli, paniczu, pragnlibycie y nie przez podobiestwo, pami czy tsknot, ale przez swj wiosny los i t pami, co siga nie dalej, ni moe sign do (RA, 51).

11 L. Bugajewski, wiat i sen o wiecie, [W:] Tego, W gszczu znacze, Krakw 1988, s. 133. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 19

2) CZAS ZAPAMITANY

Pami - Tytanka Mnemosyne, ktra kiedy bya bogini, teraz jest czsto postrzegana jedynie jako funkcja czasu12. Jest to powodem, dla ktrego rozdzielimy (na dwa odrbne skadniki) tzw. czasoprzestrze utworw akiewicza i zajmiemy si w pierwszej kolejnoci kategori czasu. Z uwagi, i narratorem powieci wileskich akiewicza s dzieci - z reguy nie mamy do czynienia z czasem jawnym, podanym wprost. wiat zapamitany i ewokowany przez narratora (zdradzajcego si przecie dorosoci) ma by wiatem symboli, dozna i obrazw dziecicych. Optyka dziecica jest tak dalece usprawiedliwiona ewokowaniu z pamici utraconej Arkadii - Kraju Lat Dziecinnych, e czytelnik utworw akiewicza mgby zapomnie o jzyku ezopowym - wymuszonym odautorsk cenzur (w W i RA) z przyczyn politycznych. Akcja Wilczych k zaczyna si obrazami sielskimi. May Woczek bawi si na ganku domu, w ogrodzie (W, 12-13), w obejciu gospodarstwa (W, 21), myszkuje po pokojach (W, 19). Towarzyszy rodzicom w wyjedzie na targ (W, 23). Rodzice - pastwo Woczaccy - spraszaj do siebie w goci okoliczn szlacht, spdzaj z nimi sielsko czas wolny - np. grajc w gierki (W, 28). Dziaoby si to w czasie nieokrelonym, gdyby nie pewne zdarzenia, bdce zwiastunami burzowych chmur, nadcigajcych nad mityczn, dziecic Arkadi.

12 J.-P. Yemant, Mityczne aspekty powieci, przek. A. Wolicki, Konteksty - Polska Sztuka Ludowa 2003, nr 3-4, s. 203. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 20

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 21

3) ZAPAMITANA PRZESTRZE

Powieci wileskie akiewicza cechuje (podobnie jak i innych pisarzy kresowych - Konwickiego, Odojewskiego) proustowski klimat podry poprzez warstwy czasu, w gb pamici, ku wyspom szczliwego dziecistwa13. Wyspy owe wyznaczone s w prozie wspomnianego pisarza niezwykle starannie. Akcja Wilczych k rozgrywa si w miasteczku - Moojcewie (WGM, 73; W, 135). Jest to maa, kresowa miecina naleca (podobnie jak np. okoliczne lasy) do hrabiego Tyszkiewicza, u ktrego rzdc jest ojciec Rysia (W, 11). Miasteczko zamieszkae jest przez Polakw (wywodzcych si z drobnej szlachty). Nale do nich Kuncewicze, Sarneccy (W, 28), Bokszczaninowie, Kuczyscy, Butarewicze (W, 97). Znajduje si w nim (jak w kadym typowym miasteczku kresowym): starostwo, gimnazjum i naturalnie katolicki koci. Gwna ulica Starego Miasta obsadzona jest domkami nalecymi do gminy ydowskiej (W, 88). Stoi tam te sklepik nalecy do Esterki (od ktrej pan Woczacki bierze czasem towary na kredyt - W, 69). Nieopodal miasteczka rozoone s dwory i zacianki szlacheckie: Leonpole to s laski i laka porosa dbami, i ysa Gra z erdzian wie. Kondratowicze w brzezinie to te Leonpole, cztery chaty tatarskie te Leonpolem s. A Lenkowscy mieszkaj w Lenkowszczynie, Markowscy na Markowszczyznie, Oziewicze w Oziewszczynie, cho te mwi na to Lenkowszczyzna. No i Uascy, Mickiewicze, Oganowscy, Masowscy - wszyscy oni s Okolic (...). Okolica ogrodzona jest borem, ktry a do Puszczy Nalibockiej si ciagnie l wioskami. Tam chata przy chacie stoi, aciate winie po polnej drodze a i ryj, na prze, pszczy, brzdy i , nikt nie mwi, do cerkwi chadzaj. w lny si odziewaj (W, 122).

13 T. Burek, Zagada utopi, [W:] Tego, Zamiast powieci, Warszawa 1971, s. 233. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 22

4) ZAPAMITANY OBRAZ SPOECZNOCI KRESOWEJ

Jak susznie zauway Jan Boski, na Kresach paradygmatem wszelkich stosunkw midzyludzkich bya rodzina"14. Miaa ona swoje drzewo genealogiczne, histori, zakorzenienie w czasie i przestrzeni"15. Gwnymi bohaterami omawianych utworw wileskich s Polacy, wywodzcy si ze zuboaej szlachty. yj oni w swych drennienkich chutorkach (WGM, 10) jakby stan czas. Tworz siln wsplnot herbow. Na utrwalanie owego szlacheckiego modelu rodziny wpyny lata zaborw, ktre szczeglnie silne pitno odcisny na wschodnich rubieach Polski. Opisujc na kartach swoich utworw kresow spoeczno - Zbigniew akiewicz czerpie z utartych wizerunkw postaci kresowych. W pracy (dotyczcej wprawdzie mitu galicyjskiego) Ewa Wiegandt zwraca uwag, e wrd wyznacznikw owego mitu znajduje si te specyficzna hierarchia rodowa16. akiewicz dokonuje pewnego zabiegu. Ot niebagateln rol we wspomnianej hierarchii peniy kobiety. Wspomniany autor natomiast usprawiedliwia" wykorzystywanie tego schematu w swojej prozie skomplikowanymi relacjami syna i matki. Jest ona dla niego anioem strem (W, 370). May Rysio ronie pod jej troskliw oson. To matka powica (w okresie adolescencji) wicej uwagi naszemu bohaterowi, ni ojciec. Stara si rozwija jego wiedz o wiecie, tumaczy mu trudne (na Kresach) relacje midzy poszczeglnymi nacjami. Wzmacniajc w nim poczucie polskoci, kae mu jednoczenie kocha swoj ma ojczyzn, czu si tutejszym" (W, 138), Jest dla niego wyrozumiaym nauczycielem, wyjaniajcym mu tajemnice ycia, wprowadzajcym w wiat norm i zasad rzdzcych w tradycyjnej rodzinie szlacheckiej17.

14 Por.: J. Boski, Polski raj..., [Cyt. za:] E. Tierling-led, Dz. cyt, s. 121. 15 E. Tierling-led, Dz. cyt., s. 121. 16 E. Wiegandt, Austria felix.... [W:] Modele wiata i czowieka, pod red. J. wicha, Lublin 1985, s. 119-120. 17 M. Bogucka, Kobieta w spoeczestwie staropolskim, Mwi wieki" 1995, nr 4, s. 9, [Cyt. za:] E. Tierling-led, Dz. cyt., s. 128. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 23

ZAKOCZENIE

akiewiczowe powieci wileskie wpisuj si w nurt literatury kresowej. Stanowi one literacki powrt do umitycznionej, utraconej Arkadii dziecistwa pisarza. Wiedzc, i prawdziwy powrt do rde mitu jest niemoliwy18, gdy pami zawsze znieksztaca minione obrazy19, chciaem przyjrze si, w jaki sposb swj Kraj Lat Dziecinnych zapamita Zbigniew akiewicz. Wspomniany pisarz mia kiedy powiedzie, e jego powrt do Kresw to elegia, pie poegnalna"20. Czytajc t wypowied zrozumiaem jak gbok nostalgi pisarz darzy swj utracony mikrokosmos, sw ma ojczyzn", e to zakorzenienie byo tak silne, i nie sposb pogodzi si z losem repatrianta. Kad histori mona opowiedzie i zinterpretowa na kilka rnych sposobw. Dla mnie nostalgia kojarzy si jednoznacznie z pamici. Wielu twrcom literatury kresowej, wspomnieniowej, zarzuca si grzech mitolatrii21, dlatego te zajmujc si warstw sensw w Rodzie Abaczw zwrciem uwag raczej na autorskie zabiegi demitologizacji wiata przedstawionego (zwaszcza, e nie s one tosame z desakralizacj). Literatura rubiey Rzeczypospolitej odwouje si nieustannie do tzw. mitu Kresw. Dlatego te zobligowany byem, aby w pierwszej czci mojej pracy powici owemu mitowi nieco miejsca. Majc na uwadze zasadniczy temat moich rozwaa - literack kategori pamici - zatrzymaem si te w moich rozwaaniach nad zagadnieniem autobiografizmu w literaturze. Wydaje si bowiem, i chcc odczyta waciwie sensy wiata fikcji literackiej, naley na nie patrze przez optyk wiata emocji autora.

18 P. Szewc, Ogniwo mitu, Znak" 1986, nr 2-3, s. 253. 19 D. Uffelman, Lekcja martwego jzyka" Andrzeja Kuniewicza i Marsz Radetzky'ego" Jzefa Rotha. Prba paraleli, [W:] Kresy, Syberia, literatura..., s. 138. 20 Z. akiewicz, Dziennik intymny mego N. N., Warszawa 1977, s. 61. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 24

21 E. Kuma, Problem mitu w literaturze, [W:] Tego, Mit orientu i kultury zachodu w literaturze XIX i XX wieku, Szczecin 1980, s. 15. www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 25

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 26

BIBLIOGRAFIA

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 27

ZUSAMMENFASSUNG

Erinnerung, Nostalgie, Identitt. Die Kulturaspekten der sthetik des Grenzlandes im Werk von Zbigniew akiewicz

Die im Jahre 2006 in Danzig herausgegebene Trilogie des aus Wilna stammenden Schriftsteller Zbigniew akiewicz bildet einen gewissen Mythos. Die Mythologie der Wilner Ostwandliteratur (sowie das Gefhl der Nostalgie und des Verlustes) ist eine entscheidende Komponente und ntige Bedingung, die die literarische Kategorie des Gedchtnisses in der Prosa von akiewicz bildet. Seine Werke komponieren sich darber hinaus ausgezeichnet in die von den Mythen gefrbte biographische Strmung (also der Einmischung des Lesers in die Geschichte des Autors) und der Persnlichkeitsgenealogie (der Dominanz der Geschichte bei der Suche nach dem eigenen Geistesursprung). Zbigniew akiewicz ist eigentlich der Schriftsteller eines einzigen Romans. Er bringt (reit) aus seiner Vergangenheit die im Gedchtnis gespeicherten Bilder heraus und ordnet sie kontinuierlich in dem Schaffensprozess. Ein wichtiger (und dabei schwieriger) Prozess ist das vorgenommene Ordnen und Hierarchisieren des Gedchtnisses. Denn das Zeichen ist der Schlssel der Kollektiv- und Einzelidentitt. Die in dieser Skizze zur Sprache gebrachten Werke komponieren sich in die literarische Strmung hinein, in der (wie es der bekannte Ideenhistoriker, Prof. Franklin Ankersmit ausdrckte) die kollektive Identitt im Prinzip die Summe von Wunden () der kollektiven Seele ist, die auf das zwangslufige Aufgeben von ehemaligen Identitten zurckzufhren ist. Der Topos des Verlustes taucht immer wieder in seinen Betrachtungen auf, Zbigniew akiewicz lebte einige Jahrzehnte mit dem Bewusstsein des Verlustes. Um die von mir kontinuierlich in dieser Skizze evokierte Gedchtniskategorie przisieren zu knnen, lenke ich meine Aufmerksamkeit der Autotherapie, Trauma,

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 28

Identitt und Nostalgie die vor dem Text platziert werden schlielich auch binnen des literarischen Textes ihren Platz finden. Erinnerung, Nostalgie, Identitt ist jedoch eine Skizze, die vor allen Dingen diesem Gedchtnis gewidmet ist, die die Vergangenheit vor der Zukunft schont.

bers. Tobiasz Janikowski

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 29

RSUM

Mmoire, nostalgie, identit. Les aspects culturels de lesthtique des Confins dans luvre de Zbigniew Zakiewicz. Edit en 2006 { Gdansk par Zbigniew Zakiewicz, crivain dorigine lithuanienne, le Tryptique de Vilnus est rellement devenu un mythe. Cette mythologie des Confins de Vilnus (tout comme le sentiment de la nostalgie ou de la perte (de ses racines) constitue le principal motif ainsi que la condition indispensable pour construire la catgorie littraire de la mmoire dans la prose de Zakiewicz. Les uvres de lcrivain sinscrivent parfaitement dans le cadre de la mytho biographie (cest-{-dire lauteur entranant le lecteur dans son histoire) et de la gnalogie de la personnalit (domination de lhistoire sur la recherche des ses propres origines spirituelles). Zbigniew Zakiewicz est pratiquement lauteur dun seul roman. Il extrait de son pass les images retenues et ne cesse de les ranger dans le procs cratif. Ce processus de classification et de hirarchisation de la mmoire est { la fois important et difficile. Ce sont des signes qui permettent de pntrer dans lidentit individuelle et collective. Les crits auxquels est faite rfrence dans le prsent essai font partie (selon lhistorien des ides, le professeur Ankersmitt) de cette littrature dont lidentit collective savre tre pour la plupart laddition de cicatrices sur () l}me collectif, rsultant de labandon forc des prcdentes identits. Przemyslaw Czaplinski remarque en revanche que la nostalgie prend naissance dans la mlancolie et cette dernire dans la perte (de ses racines).

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 30

Cest donc le sujet de la perte qui revient sans cesse dans ces rflexions. Zbigniew Zakiewicz a vcu plusieurs annes avec la conscience de la perte. Afin de redfinir dans cet essai la catgorie de la mmoire dj{ voque, jattire lattention sur les moyens de la sonder tels que: auto thrapie, trauma, identit ou nostalgie situs dans ses noncs et enfin galement dans le texte littraire. Lessai Mmoire, nostalgie, identit est consacr avant tout { la mmoire qui sauve le pass pour servir lavenir.

Traduction Lucyna Guimond

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 31

Z RECENZJI WYDAWNICZEJ

[] ksika Pana Macieja Dborg-Bylczyskiego jest osobliwym szkicem podejmujcym emocjonaln dyskusj na temat pamici, nostalgii i ludzkiej tosamoci, czyli tematw wiecznie aktualnych i yjcych w kadym czowieku, w nas... bo przecie stworzeni jestemy przez pami. Poza obszern wiedz i znajomoci literatury kresowej, autora charakteryzuje te ponadczasowy sposb rozprawiania o tosamoci ludzi, ktrzy utracili swoj ojczyzn bd te zostali zmuszeni do jej opuszczenia, jak rwnie tych, ktrzy nieustannie wracaj do tych miejsc zachowanych w pamici. Gdy poczucie utraty potrafi by si niszczc. Wydaje mi si, i niniejsza ksika stanowi doskonae zestawienie typowoci odczu ludzi nie tylko pochodzcych z kresw, lecz wszystkich tych z poczuciem cudzoci i wydarcia z wasnego i przynalenego miejsca, tych yjcych z poczuciem utraty. Mimo, e autor skupi si w swoich rozwaaniach na utworach Zbigniewa akiewicza, i gwnie jego utwory analizuje, jednake czytelnik odnajdzie w niniejszym szkicu ca gam dzie i rozpraw, ktre poszerzaj spektrum rozumienia i odczuwania kresowoci, jednoczenie przemawiajc do uczu adresata niniejszego szkicu.

Dr Anna Jarosik Max-Planck Institute for Solid State Research

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 32

Z recenzji zbioru szkicw literackich Antreprenerzy fabuy (2008): Cho niewielki objtociowo, zbiorek szkicw krytycznoliterackich Macieja Dborg-Bylczyskiego przynosi interesujce spojrzenie na ponowoczesn sztuk narracyjn. Autor Antreprenerw fabuy - pozostajc pod silnym wpywem refleksji komparatystycznej - tropi w konstruktach narracyjnych ostatnich lat subtelne lady hipertekstowych konceptw. To owe ulotne eidesis rozsadzaj, zdaniem Bylczyskiego, od wewntrz klasyczne podziay genologiczne wspczesnej literatury. Std tak obecny u Bylczyskiego bisemantyzm wiata ewokowanego. Umieszcza on pisarstwo albo w orbicie myli neoplatoskiej, albo w podszytej rytuaem ekstazie eleusis.

ks. prof. dr hab. Mirosaw Michalski

www.e-bookowo.pl

Maciej Dborg-Bylczyski: Pami, nostalgia, tosamo

Strona | 33

Maciej Dborg-Bylczyski (1975-) Prozaik, krytyk literacki, edytor, publicysta historyczny. Zajmuje si m. in. krytyk literack, estetyk kultury literackiej pogranicza, histori teatru w Galicji. Autor ksiek: Antreprenerzy fabuy (2008), Pami, nostalgia, tosamo (2009), redaktor wydanego na Ukrainie Pamitnika Galicjanki: 1914-1917 (2009), szkicu z historii owiaty Jakub Bylczyski we wspomnieniach i archiwaliach (2008), dwch tomw Pism zebranych (2008) galicyjskiego artysty Edwarda Webersfelda. Czonek zespou redakcyjnego cieszyskiego Kwartalnika Literacko-

Artystycznego Szafa. Autor ponad stu artykuw w czasopismach: ludoznawczych (Rocznik Maopolska), kulturoznawczych (Rocznik Tarnowski, Kalendarz Bydgoski, Verbum Nobile), prasie literackiej (verte, SosnArt, SzaFa), kresowej (CracoviaLeopolis, Semper Fidelis), regionalnej (lsk, Pomerania, Promocje KujawskoPomorskie) i polonijnej (Kurier Plus NY, Polonia Chicago, Polish Times i Polish Weekly Detroit, Kurier Galicyjski Iwano-Frankowsk), a take na kilku portalach internetowych (m. in.: Konwicki.art.pl). Autor powieci Kolej na los (2009) i tomw poezji: Podzbiory (2008), Kirkuty (2009), wspautor zbioru Piciu na Jednego (2009), autor projektu fotograficznego Grnolska secesja = Oberschlesische Sezession (2009-2010) prezentowanego m. in. na amach cieszyskiego kwartalnika SzaFa.

www.e-bookowo.pl

You might also like