MATEMATYKA WYKAD VI

FUNKCJA JEDNEJ ZMIENNEJ

Pojcie i podstawowe wasnoci funkcji
Niech X i Y bd dowolnymi niepustymi zbiorami. Mwimy, e f jest funkcj
(odwzorowaniem, przeksztaceniem) zbioru X w zbir Y, jeeli kademu elementowi x ze
zbiory X przyporzdkowano dokadnie jeden element y zbioru Y. Fakt, e f jest funkcj
odwzorowujc zbir X w zbir Y zapisujemy nastpujco:
Y X f :
.
Zbir X nazywamy dziedzin funkcji f a jego elementy x argumentami tej funkcji. Zazwyczaj
dziedzin funkcji f oznaczamy symbolem Df . Przyporzdkowanie elementowi x zbioru X
elementu y zbioru Y zapisujemy:
( ) X x x f y ,
. Mwimy, e y jest obrazem x w
odwzorowaniu f, albo: y jest wartoci funkcji f w punkcie x.
Zbir wszystkich
Y y
, ktre s obrazami w odwzorowaniu f, nazywamy przeciwdziedzin
(zbiorem wartoci) funkcji f i oznaczamy symbolem
f D
1
. Mamy wic:
( ) { } X x x f y Y y f D

:
1
Gdy
Df X
i f D Y
1
, czyli kady element zbioru Y jest obrazem pewnego elementu
X x w odwzorowaniu f, to mwimy, e f odwzorowuje zbir X na zbir Y i zapisujemy:
Y X f
na
:
. Takie odwzorowanie nazywamy suriekcj.
Funkcj, ktra kadej parze rnych elementw przyporzdkowuje rne wartoci tzn.
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
x x

nazywamy funkcj rnowartociow albo iniekcj. Iniekcj f zapisujemy nastpujco:
Y X f
1 1
:

. Odwzorowanie Y X f
na
1 1
:

, ktre jest jednoczenie iniekcj i subiekcj
nazywamy bijekcj.
Dwa odwzorowania
1 1 1
: Y X f
i
2 2 2
: Y X f
nazywamy rwnymi, gdy
2 1
X X
, oraz:
( ) ( ) x f x f
X X x
2 1
2 1


Jeeli
Y X f :
i
Z Y g :
, to funkcj Z X h : okrelon wzorem:
( ) ( ) ( ) x f g x h
X x

nazywamy zoeniem funkcji (odwzorowa) f i g, przy czym f nazywamy funkcj

wewntrzn a g funkcj zewntrzn tego zoenia. Zoenie funkcji f i g oznaczane jest
47
symbolem
f g
. Warunkiem istnienia zoenia
f g
jest, by zbir wartoci funkcji f by
zawarty w dziedzinie odwzorowania g czyli
Dg f D
1
.
Jeeli odwzorowanie (funkcja) f jest bijekcj, czyli Y X f
na
1 1
:

to wtedy istnieje
odwzorowanie
1
f
takie, e: X Y f
na
1 1
1
:

. Odwzorowanie
1
f
nazywamy funkcj
odwrotn do funkcji f. Oczywicie mamy ( ) f f

1
1
, czyli f i
1
f s funkcjami
wzajemnie odwrotnymi. Wykresy tych funkcji s symetryczne wzgldem prostej
x y
.
Mwimy, e funkcja
( ) x f
okrelona na zbiorze
Df X
jest:
parzysta
( ) ( ) ( ) x f x f X x
X x

nieparzysta
( ) ( ) ( ) x f x f X x
X x

okresowa
( ) ( ) ( ) [ ] x f kT x f X kT x
C k X x R T
+ +

+
ograniczona
( ) M x f m
X x R M m

,
ograniczona z gry
( ) M x f
X x R M


ograniczona z dou
( ) x f m
X x R m


rosnca
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
X x x
< <

niemalejca
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
X x x
<

malejca
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
X x x
> <

nierosnca
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
X x x
<

staa
( ) ( )
2 1 2 1
,
2 1
x f x f x x
X x x

Wykres funkcji parzystej jest symetryczny wzgldem osi rzdnych (Y) a pocztek ukadu
XOY jest rodkiem symetrii wykresu funkcji nieparzystej.
Przykad VI.1
48

Funkcje
x
a y oraz
x y
a
log
s funkcjami wzajemnie odwrotnymi. Dziedzin funkcji
wykadniczej jest R a funkcji logarytmicznej
+
R
. Przeciwdziedzin odpowiednio
+
R
i R
. Dla 1 > a obie funkcje s rosnce, natomiast dla 1 0 < < a obie funkcje s malejce.
Funkcja wykadnicza jest ograniczona z dou. Obie funkcje s cige w swojej dziedzinie.

Wykresy funkcji potgowych

x y
. Jeeli

jest liczb cakowit parzyst, to funkcja

potgowa jest funkcj parzyst. Dla takich wykadnikw

o OY jest osi symetrii

wykresw funkcji potgowych. Jeeli natomiast

jest liczb cakowit nieparzyst, to

funkcja potgowa jest funkcj nieparzyst. Dla takich wykadnikw

punkt (0,0) jest

rodkiem symetrii wykresw funkcji potgowych. Jeeli
, 6 , 4 , 2
to funkcja potgowa
49
jest malejca na przedziale
( ] 0 ,
i rosnca na przedziale
[ ) , 0
. Jeeli
, 5 , 3 , 1
to
funkcja potgowa jest rosnca na zbiorze R . O OY jest asymptot pionow wykresw
funkcji potgowych o wykadnikach 0 < .
Funkcje trygonometryczne rozwaane w swoich dziedzinach nie s odwracalne, ale zawone
do przedziaw w ktrych s monotoniczne, a wic rnowartociowe maj funkcje odwrotne.
S to tzw. funkcje cyklometryczne.


Dla funkcji
x y arcsin
(czyli
y x sin
) mamy
2
,
2
1 , 1 :
1 1



na
y
Granica funkcji
Zakadamy, e funkcja jest okrelona w pewnym ssiedztwie
( ) ,
0
x S
punktu
0
x
, czyli w
zbiorze
( ) ( ) ( ) +
0 0 0 0 0
, , x x x x x S
, gdzie
+
R
.
Liczb g nazywamy granic funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
, jeeli dla kadego cigu
( )
n
x
o
wyrazach
S x
n

i zbienego do
0
x
, cig
( ) { }
n
x f
jest zbieny do g. Fakt istnienia granicy
zapisujemy:
g
x x

0
lim
. T sam definicj mona zapisa krtko:
( )
( )
( ) ( ) g x f x x x S x g x f
n n n
x x x
n

0 0
0
lim
50
Jeeli w definicji granicy funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
zastpimy ssiedztwo S punktu
0
x

ssiedztwem prawostronnym
( ) ( ) +
+ 0 0 0
, x x x S
lub lewostronnym
( ) ( )
0 0 0
, x x x S

,
to otrzymamy definicj granicy prawostronnej (lewostronnej) funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
.
Dla granic jednostronnych stosujemy oznaczenia:
( ) x f
x x
+

0
lim
dla granicy prawostronnej i
( ) x f
x x

0
lim
dla granicy lewostronnej.
Wasnoci granic przedstawione przy okazji obliczania granic cigw obowizuj rwnie
przy obliczania granicy funkcji.
Kilka wanych granic :
1
sin
lim
0

x
x
x

1
sin
lim
0

ax
ax
x

a
x
x
e
x
a

,
_

+
t
1 lim 0 , ln
1
lim
0
>

a a
x
a
x
x
Wyraenia nieoznaczone
0 0
0 1
0
0
0

Podobnie jak dla cigw, powysze symbole nazywamy wyraeniami nieoznaczonymi. Ich
wartoci zale od funkcji je tworzcych.
Cigo funkcji
Funkcj
( ) x f
nazywamy cig w punkcie
0
x
, jeeli istnieje jej granica w tym punkcie i
zachodzi rwno:
( ) ( )
0
0
lim x f x f
x x

Przykad VI.2
3
2
1
3
2
4
4 sin
lim
3
2
4
2
3
4 sin
lim
6
4 sin
lim
0 0 0

x
x
x
x
x
x
x x x
0 lim
0
1
1
1
lim
1
1
1
1

+
e e e e
x
x
x
x

e e e e
x
x
x
x 0
1
1
1
lim
1
1
1
1
lim
Pochodna funkcji
51
Zamy, e funkcja
( ) x f
jest okrelona w pewnym otoczeniu
( ) ,
0
x S
punktu
0
x
.
Symbolem x oznaczamy przyrost zmiennej x (moe by ujemny) i ponadto niech
S x x +
0
. Przyrostowi x odpowiada przyrost
( ) ( )
0 0
x f x x f f +
funkcji f. Iloraz
rnicowy funkcji okrelamy nastpujco:
( ) ( )
x
x f x x f
x
f

0 0
Jeeli istnieje granica waciwa ilorazu rnicowego dla x dcego do zera, to t granic
nazywamy pochodn funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
i oznaczamy symbolem
( )
0
x f
. Mamy
zatem:
( )
( ) ( )
x
x f x x f
x f
x

+


0 0
0
0
lim
Jeeli funkcja
( ) x f
ma pochodn punkcie 0
x
to mwimy, e funkcja ta jest rniczkowalna
w tym punkcie.
(Na rysunku przyrost
) h x
W interpretacji geometrycznej pochodna funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
jest rwna tangensowi
kta nachylenia stycznej w punkcie
0
x
do wykresu funkcji. Mamy wic
( ) tg x f
0
.
Gdy funkcja
( ) x f
ma pochodn w kadym punkcie pewnego otwartego zbioru X to
kademu ustalonemu X x przyporzdkowana jest dokadnie jedna warto
( ) x f
. Na
zbiorze X jest wic okrelona funkcja, ktr oznacza bdziemy symbolem
( ) x f
lub
y
.
Posta tej funkcji wyznaczamy z granicy:
( )
( ) ( )
x
x f x x f
x f
x

+

0
lim
52
Oglne reguy obliczania pochodnych
1. ( ) 0

c c - dowolna staa
2.
( )
1

x x
R , natomiast zakres zmiennoci x zaley od wykadnika
potgowego

.
3. ( ) R x x x

cos sin
4. ( ) R x x x

sin cos
5.
( ) C k k x
x
tgx +

2 cos
1
2
6.
( ) C k k x
x
ctgx

2
sin
1
7.
( ) R x a a a
x x

ln
8.
( ) R x e e
x x

9.
( )
+

R x
a x
x
a
ln
1
log
10.
( )
+

R x
x
x
1
ln
11.
( ) ( ) 1 , 1
1
1
arcsin
2

x
x
x
12.
( ) ( ) 1 , 1
1
1
arccos
2

x
x
x
13.
( ) R x
x
x tg arc
+

2
1
1
14.
( ) R x
x
x ctg arc
+

2
1
1
15. ( ) [ ] ( ) x f c x f c

16. ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) x g x f x g x f t

t
17. ( ) ( ) [ ] ( ) ( ) ( ) ( ) x g x f x g x f x g x f +

18.
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) [ ]
2
x g
x g x f x g x f
x g
x f

1
]
1

19.
( ) [ ] { } ( ) [ ] ( ) x g x g f x g f

Przykad VI.3
Wyznaczy z definicji pochodn funkcji
x y sin
.
53
( )
( )
( ) ( )
x x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x x x x x
x
x x x
x
x x x
x x
cos cos 1
2
cos lim
2
2
sin
lim
2
1
2
2
cos
2
sin 2
lim
2
cos
2
sin 2
lim
sin sin
lim sin
0 0 0
0 0

,
_

,
_

+ +

Obliczy pochodn funkcji
3
2
2
1 3 2
x
x x x
y
+
.
Ze wzgldu na to, e w mianowniku mamy jednomian, moemy uwolni si od ilorazu
dzielc kady wyraz licznika przez mianownik. Otrzymujemy wwczas:
3
1
3
5
6
7
2
1
2
3

+ x x x y std
3
4
3
2
6
1
6
1
2
5
6
7

x x x y co moemy zapisa w postaci:
3 4
3 2 6
6
1
2
5
6
7
x
x x y
Wyznaczy pochodn funkcji ( ) 3 2 5 + x y
x
. Korzystamy ze wzoru (17) na pochodn
iloczynu dwch funkcji.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) [ ] 2 5 ln 3 2 5 2 5 3 2 5 ln 5 3 2 5 3 2 5 + + + +

+ + +

x x x x y
x x x x x
Wyznaczy pochodn funkcji
x
x
y
cos 1
sin 1
+

. Korzystamy ze wzoru (18) na pochodn ilorazu.

( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )
2
2
2 2
2
cos 1
1 cos sin
cos 1
sin sin cos cos
cos 1
cos 1 sin 1 cos 1 sin 1
x
x x
x
x x x x
x
x x x x
y
+

+
+

+ +

Wyznaczy pochodn funkcji x y
2
cos . Funkcja ta jest zoeniem funkcji
2
) ( x x f i
funkcji
( ) x x g cos
. Pochodne tych funkcji s odpowiednio rwne:
( ) x x f 2
i
( ) x x g sin
Korzystajc wic ze wzoru (19) na pochodn funkcji zoonej mamy:
( ) x x x x x y 2 sin cos sin 2 sin cos 2
Pochodne wyszych rzdw
Jeeli funkcja pochodna
( ) x f
ma pochodn w kadym punkcie X x to t pochodn
oznaczamy symbolem
( ) x f
i nazywamy pochodn rzdu drugiego (albo druga pochodna)
54
funkcji
( ) x f
. W analogiczny sposb okrelamy pochodn rzdu trzeciego (trzecia
pochodna) czwartego (czwarta pochodna), itd. Oglnie mamy wic:
( )
( )
( )
( ) [ ] , 2 , 1 ,
1

n x f x f
n n
Przyjmujemy, e
( )
( ) ( ) x f x f
0
.
Rniczka funkcji
Rniczk
( )
0
x df
funkcji
( ) x f
w punkcie
0
x
ze wzgldu na przyrost x nazywamy
iloczyn
( ) ( ) x x f x df
0 0
Wida, e dla maych przyrostw x rniczka
( ) x df
stanowi gwn cz przyrostu
( ) x f
funkcji
( ) x f
czyli
( ) ( ) x df x f
. Mona udowodni, e:
( ) ( ) ( ) x x f x f x x f + +
.
Wzorem tym posugujemy si przy obliczeniach przyblionych. Popeniamy przy tym
dowolnie may bd, jeeli przyrost x jest dostatecznie bliski zeru.
55
x