Kultura Polska

Raport zosta opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z Raportw o Stanie Kultury, podsumowujcych zmiany,
jakie dokonay si w sektorze kultury w Polsce w cigu ostatnich dwudziestu lat.
Treci zawarte w Raportach o Stanie Kultury odzwierciedlaj wycznie pogldy ich autorw.
Raporty o Stanie Kultury obejmuj nastpujce obszary tematyczne: Raport o stanie i zrnicowaniach kultury miejskiej; Raport o finansowaniu i zarzdzaniu instytucjami kultury; Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego; Raport o muzeach; Raport o wzornictwie; Raport o rynku dzie sztuki; Raport o ksice; Raport o teatrze; Raport o tacu wspczesnym; Raport o kinematografii; Raport o szkolnictwie artystycznym; Raport o edukacji kulturalnej; Raport o digitalizacji dbr kultury; Raport o mediach audiowizualnych; Raport o promocji Polski przez kultur.
Wojciech Burszta, Mirosaw Duchowski, Barbara Fatyga, Jacek Nowiski, Mirosaw Pczak, Elbieta Anna Sekua, Tomasz Szlendak
przy wsppracy Alberta Hupy i Piotra Majewskiego
RAPORT O STANIE I ZRNICOWANIACH KULTURY MIEJSKIEJ W POLSCE
Warszawa, marzec 2009
Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportw o Stanie Kultury.
Spis treci 1. Wstp o przyjtej koncepcji kultury w kulturoznawczej perspektywie badawczej (Barbara Fatyga, Wojciech J. Burszta 2. Tosamo kulturowa (Wojciech J. Burszta)
2. 1. Wymiary tosamoci kulturowej 2.1.1. Patriotyzm i tradycja 2.1.2. Wielokulturowo 2.1.3. Tosamo typu insert 2.2. Wnioski 2.3. Rekomendacje
3. wiadomo kulturalna jako wiadomo kulturowa. Analiza dyskursw o czowieku kulturalnym i kulturze (Barbara Fatyga)
Cel analiz i hipoteza 3.2. Wyniki analiz 3.2.1. Wzorzec czowieka kulturalnego 3.2.2. Dyskursy o kulturze (wspautor Albert Hupa)
4. Gust estetyczny (Mirosaw Duchowski, Elbieta Anna Sekua)

4.1. Czy (cicha) rewolucja kulturowa u bram? 4.2. Dynamika gustu estetycznego 4.3. Kocowy wniosek z badania gustu estetycznego 4.4. Rekomendacje
5. Czas wolny (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Mirosawa Pczaka)

5.1. Zmiana sposobu rozumienia i badania czasu wolnego: czas wolny versus czas dla siebie
5.2.
Treciowa
zawarto
kategorii
subkategorii
czasu
wolnego
oraz
zrnicowania sposobw spdzania czasu wolnego 5.3. Wnioski 5.4. Rekomendacje
6. Aktywno kulturalna (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Tomasza Szlendaka)

6.1. Charakterystyka spoecznego uczestnictwa w kulturze 6.1.1. Potencjalni odbiorcy kultury 6.1.2. Typy ludzi aktywnych we wspczesnej kulturze 6.2. Konsekwencje mietnika symbolicznego dla zachowa kulturalnych 6.3. Zrekonstruowany w badaniach model powinnociowy aktywnoci kulturalnej
7. Instytucje kultury (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Jacka Nowiskiego)

7.1. Definicja instytucji kultury i ich wstpna charakterystyka 7.2. Gwne zmiany w obszarze instytucji kultury w okresie 1989-2008 7.3. Wnioski z bada 7.3.1. Stan infrastruktury 7.3.2. Pracownicy instytucji kultury 7.3.3. Dziaalno instytucji kultury 7.3.4. Praktyka ewaluacyjna, sponsoring a wyniki bada 7.3.5. Odbiorcy dziaa: ich postrzeganie przez profesjonalistw a ich opinie o instytucjach kultury
8. Wykorzystana literatura
1. Wstp o przyjtej koncepcji kultury w kulturoznawczej perspektywie badawczej (Barbara Fatyga, Wojciech J. Burszta)
Raport ten zawiera wyniki bada empirycznych, przeprowadzonych pod kierunkiem Wojciecha Burszty, przez interdyscyplinarny zesp badawczy z kilku orodkw akademickich i jednej biblioteki w Polsce, na zlecenie Narodowego Centrum Kultury. Cae to zoone, kilkumoduowe przedsiwzicie badawcze zostao zrealizowane midzy majem a grudniem 2008 r. 1 Przedstawiany tu projekt badawczy jest nietypowy pod kilkoma wzgldami, ktre warto wymieni. Po pierwsze, prbujemy nawiza do tradycji bada kultury w naszym kraju bogatej, ale w okresie tzw. transformacji ustrojowej w zasadzie zerwanej. (Nie bez kozery autorzy odnosz si bd bezporednio, bd porednio do modelu badania kultury Antoniny Koskowskiej i jej uczniw). Z drugiej strony jednak mona by rzec, i nasze nawizania do tradycji badawczej (ale i do aktualnych koncepcji kultury) czciej s ich krytyk i kontestacj ni kontynuacj. Drugim takim dwuznacznym patronem raportu jest przede wszystkim Pierre Bourdieu, ktrego pojcia (jak doxa, przemoc symboliczna czy kapita kulturowy) i pewne konceptualizacje (jak choby koncepcja gustu estetycznego) wielokrotnie tu wykorzystujemy. Nie podzielamy wszelako (bo nie moemy) jego mocno ju dzisiaj a zwaszcza w warunkach polskich anachronicznej wizji kultury wtopionej w hierarchiczn struktur stabilnego spoeczestwa. Czsto, chocia nie bezkrytycznie, odwoujemy si rwnie do koncepcji kanonicznoci kultury Andrzeja Szpociskiego. Kolejnym naszym
Prba 22 miast do badania na podstawie ktrego powsta raport, zostaa dobrana przez prof. prof. W. Burszt, B. Fatyg i dr M. Pczaka, po analizie ich wstpnych charakterystyk kulturowych (midzy innymi szczegowych danych o miastach i ofercie dziaajcych w nich instytucji zamieszczonych w Internecie). W prbie tej znalazy si: Szczecin, winoujcie, Pozna, Gorzw Wielkopolski, Wrocaw, Polkowice/Lubin, Trjmiasto (reprezentowane przez Sopot), Elblg, d, yrardw, Katowice, Mikow, Krakw, Wadowice, Rzeszw, Radom, Warszawa, Posk, Biaystok, Supral, Olsztyn, Szczytno. W kadym z miast przeprowadzono rednio po 10 wywiadw z pracownikami instytucji kultury i z mieszkacami. W efekcie analizie poddano 207 wywiadw.
1
patronem teoretycznym jest Jerzy Kmita, ktry proponuje badaczom, by w opozycji do trendw dominujcych na przykad w tzw. studiach kulturowych poszukiwali wsplnej paszczyzny, a nie budowali kolejne podziay oparte na przesance, e kultura tworzy nade wszystko rnice, i tylko one w istocie si licz. Ot avant la lettre uprzedzamy, e na absolutyzowanie rnic nie pozwoli nam po prostu zebrany materia empiryczny. Warto te doda, i zdaniem Kmity kultura winna by traktowana serio jako rzeczywisto vorhanden, eby odwoa si do tradycji Martina Heideggera, przypomnianej ostatnio przez Zygmunta Baumana2. Kmita nie kryje dugu, jaki zacign u antropologw spoecznokulturowych (na przykad u Warda Goodenougha i szerzej u tych badaczy inspirowanych ideami niemieckich nauk o kulturze, ktrzy tworz konceptualizacj wiata ludzkiej intencjonalnoci). Wbrew temu, co moemy przeczyta w pismach niektrych dzisiejszych koneserw zrnicowania, za jakich uchodz antropolodzy, autor ten nie uwaa kultury za pojcie podejrzane i mao przydatne. Jest stronnikiem i obroc takiego rozumienia kultury, sytuujcego j w sferze wiedzy, przekona, kodw poznawczych, ktre w szczeglnoci mog przyjmowa posta sdw normatywnych i dyrektywalnych. Kultura jest
rzeczywistoci mentaln, ktra charakteryzuje kategorialnie wyodrbnione spoecznoci. Tak te koncepcj kultury podzielaj (oczywicie, w oglnym zarysie) autorzy tego raportu. Z analitycznego punktu widzenia na jej caoksztat skadaj si zespoy dziedzin technicznouytkowych (instrumentalna sfera kultury) oraz kultura symboliczna, ktr Kmita woli teraz nazywa (i susznie) kultur operowania symbolami. Otwiera si tutaj pole do precyzowania takiego ramowego ujcia kultury jako wiedzy w najoglniejszym rozumieniu3. Podobnie jak Kmita, nie widzimy powodu, dla ktrego mielibymy rezygnowa zarwno z ramowej charakterystyki kultury, jak i z jej szczegowych, wielostronnych interpretacji. Jak sobie wyobraamy, dzisiejsze
kulturoznawstwo, jeli nie ma si ogranicza do fajerwerkw rnicowania, musi

2
Pierwszy szkic ksiki Konieczne serio ironisty (Kmita 2008) koczy si tak oto deklaracj autora,
dotyczc tego, czym zajmie si on w szkicu kolejnym: Zmierzam mianowicie do prezentacji obszaru, na ktry w swoim czasie wdar si czowiek i dziki temu zacz konstruowa wiat i siebie samego. Obszar ten nazywam kultur (s. 36). Czy nie odpowiada to przejciu z realnoci zuhanden do trudu vorhanden?
3
Zob. rozdziay o tosamoci i wiadomoci kulturalnej w tym raporcie.

wyraniej czy namys nad teori z rzetelnymi studiami empirycznymi. W caej rozcigoci dotyczy to zarwno przywoanej, modnej tradycji anglosaskich cultural studies, jak i wielu polskich wariantw kulturoznawstwa z przypadku. I jeszcze uwaga ostatnia. Jak wiadomo, skadowymi wiedzy o kulturze, obejmowanej mianem kulturoznawstwa, s bardzo rne sfery dziaa nastawionych na interpretacj: kultury tosamociowe, sztuki plastyczne, literatura, film, telewizja, media elektroniczne, architektura, kultura konwergencji itd. Pogbia si tendencja do szatkowania i specjalizacji wiedzy, rutynowo jedynie klasyfikowanej jako kulturoznawcza. Kulturoznawstwo sprawia dzisiaj wraenie dyscypliny wiedzy, ktrej ambicj jest nade wszystko przylega do rozczonkowanej w ten sposb rzeczywistoci. Na tej zasadzie bardzo atwo zinterpretowa kolejn filmow premier, ale bardzo trudno wyjani fakt, e ludzie zwykli robi pewne rzeczy w ustalony sposb, dokonywa takich a nie innych wartociowa, mimo i rzekomo tworz ju wycznie wsplnoty szatniowe (por. w szczeglnoci drug cz raportu powicon opisowi ycia kulturalnego). Tu zasygnalizujmy tylko, e fakt, i mamy do czynienia z ksenogami kultur wcale nie oznacza, i nie wypada ju by (lub nie jest si) monogamicznym. Po drugie, nawizujc do zda koczcych poprzedni wtek, trzeba jeszcze koniecznie zaznaczy, e wyniki bada co najmniej poddaj w wtpliwo wiele obiegowych, potocznych sdw o kulturze wspczesnej co, oczywicie, w caym raporcie staralimy si skrupulatnie wykazywa. Raport nie tylko podwaa rne przewiadczenia profanw, lecz i krytycznie odnosi si do wielu md naukowych, panujcych niewtpliwie w diagnozowaniu kultury. Wiadomo na przykad, e atwo, lekko i przyjemnie jest napisa diagnoz opierajc si na cigle popularnych w naszym kraju konceptach tzw. postmodernistycznych (ponowoczesnych) lub ktrej z teorii kultury popularnej, spord obecnie dyskutowanych na naukowych salonach. atwo jest pisa o supermarketyzacji kultury, o konsumpcjonizmie w kulturze, z lekk wyszoci przyglda si krztaninie zwykych ludzi, ktrzy musz sobie radzi ze zglobalizowan en bloc naturalnie kultur popularn. Dodajmy, e niebywaa kariera, jak robi dzi w wiecie wspomniane wyej studia kulturoznawcze, tyle zadziwia, co przyprawia o bl gowy przedstawicieli humanistyki, ktrzy uwaaj, i kulturoznawstwo to dyscyplina wiedzy o tak nieokrelonym, a przy tym hybrydycznym charakterze, e a dokadnie nie wiadomo, co mianowicie pragnie ona bada. Kt nie chciaby by dzisiaj profesjonalnym znawc kultury, wszak to zawsze jako nobilituje,
zwaszcza gdy zewszd syszy si, powtarzany jak mantr sd, e kultura jest wszdzie, e kultura jest wana, e wiek XXI bdzie wiekiem kultury (Hardt, Negri 2005). Kiedy otworzymy wydane niedawno polskie tumaczenie, powanego skdind, podrcznika brytyjskich cultural studies, bez trudu znajdziemy potwierdzenie obaw wywoanych przez te modne przekonania. Wida tam bowiem niebyway ekspansjonizm i niefrasobliwo w podejciu do bada, jakie prezentuj zwolennicy kulturowego zwrotu w humanistyce. Cytowani autorzy powiadaj, e zakresy znaczeniowe pojcia kultury s tak zrnicowane, i moe ono obejmowa Szekspira, ale take komiksowego Supermana, oper, ale take futbol amerykaski, problem, kto zmywa naczynia w domu, ale take struktur urzdu Prezydenta Stanw Zjednoczonych Ameryki (Baldwin i in. 2007, s.24). Co wicej: Istnieje co takiego, jak kultura twojej ulicy, twojego miasta, kraju, ale kultur znajdziemy te na drugim kracu wiata. Dzieci, nastolatki, doroli i emeryci wszyscy oni maj wasne kultury, zarazem jednak mog uczestniczy w kulturze wsplnej (tame). Czy w sytuacji tak ogromnej proliferacji sensw pojcia kultura warto si nim w ogle posugiwa? Czy istnieje jakikolwiek wsplny mianownik, paszczyzna, na ktrej s w stanie rozpozna si i porozumie kulturoznawcy operujcy dowolnie pojciem a tak ksenogamicznym, e sprawia wraenie cakowicie wyzbytego walorw analitycznych? Potrzeba uzyskania odpowiedzi na te i inne pytania jest dobrym powodem uzasadniajcym konieczno staego monitorowania stanu kultury. Po trzecie metoda! Jak ognia staralimy si unika pisania z tzw. gowy. Najoglniej przyjt w raporcie metodologi mona wywie ze zmodyfikowanej na rne sposoby tradycji teorii ugruntowanej (Corbin, Strauss 1997; Konecki 2000; Fatyga 2000b). W kadym razie podstaw przeprowadzonych analiz byy: solidna lektura danych, ich wielokrotne kodowanie wedug kategorii o rnych stopniach oglnoci i dopiero po tych zabiegach interpretacja oparta na rozumiejcym i gstym opisie. Poniewa doczamy, jak to ju sygnalizowalimy, wiele aneksw, to stwierdmy tylko jeszcze, i sdzimy nieskromnie, e kardynaln zasad jawnoci warsztatu udao si tu zachowa. Po czwarte czas realizacji tak duego przedsiwzicia by absolutnie
niewystarczajcy. Ma to oczywicie konsekwencje dla ksztatu raportu: jest on raczej pocztkiem analiz zebranego, bardzo wartociowego materiau ni ich ostatecznym rezultatem.
Po pite: warto zwrci uwag na demograficzny, spoeczny i kulturowy background grona badaczy (nie tylko przecie autorw raportu) realizujcych ten projekt. S to ludzie albo/i modzi, albo/i otwarci na dynamizm i zmiany kultury, czynnie w niej uczestniczcy i potraficy korzysta jak mwili nasi respondenci z rozmaitych kodw kulturowych. Std na przykad metaforyka i oglniej jzyk raportu jest realizacj synnego postulatu Clifforda Geertza o potrzebie przejcia w jzyku humanistyki od dziewitnastowiecznej metaforyki tokw i mechanizmw do metaforyki ludycznej: Czym dla fizyka bya dwignia, tym dla socjologii powiada Geertz mog sta si reguy szachowe. W szczeglnoci autorzy raportu nie s ju na pewno jak dosadnie wyraa to cytowany autor psami acuchowymi wysokiej kultury (tame, s.235), chocia pozostaj admiratorami jej najcenniejszych wartoci, ktre w istocie rzeczy zawsze byy kontrkulturowe.
2. Tosamo kulturowa (Wojciech J. Burszta)

W naszym badaniu przyjlimy najbardziej oglne, a jednoczenie dajce si operacjonalizowa rozumienie tosamoci kulturowej. Chodzi zatem o takie ujcie, ktre odnosi j z jednej strony do identyfikacji grupowo-terytorialnych (Skd jestem? Z jak grup si utosamiam? Kto jest swj, a kto obcy?), a z drugiej do sfery identyfikacji wyobraonych, ksztatowanych przez dowiadczenia medialne oraz uczestnictwo w kulturze nie dajcej si okrela w terminach tych pierwszych (ten drugi aspekt wspczesnej tosamoci, coraz istotniejszy take w Polsce, Arjun Appadurai nazwa wspczesn ekumen wyobrani; Appadurai 2005) z jakimi treciami kultury si utosamiam, a ktre s dla mnie obce? Piszc o tosamoci kulturowej mamy wic na uwadze zarwno tzw. tosamoci przenikajce, narzucone (narodowo, grupa lokalna, tradycje rodzinne, religia), jak i tosamoci zoone, sytuacyjne. Badania potwierdziy suszno takiej drogi rozumowania, przynoszc dowody, e istotnie Polacy maj dzisiaj do wyboru wiele rnych tosamoci, zdaj sobie z tego spraw, ale nie zawsze decyduj si na balansowanie midzy tymi moliwociami, co zwaszcza dotyczy redniego i starszego pokolenia zamieszkujcego rodowiska maomiasteczkowe. Wyranie zaznaczya si prawidowo, e tendencja do poszukiwania tosamoci na wasn rk, niejako poza presj tosamoci przenikajcych, jest najbardziej widoczna w duych aglomeracjach w sposb jaskrawy w Warszawie, w
widoczny w Krakowie, Wrocawiu, odzi i Poznaniu4. Co wicej, okazuje si, e odniesienie do standardowych zmiennych analizy socjologicznej nie daje ju podstaw do rozstrzygania o zakresie i sposobach uczestnictwa w kulturze czonkw rnych klas spoecznych (jak chcia Pierre Bourdieu) nie dostarcza ju wiarygodnych przesanek do przewidywania wyborw kulturalnych. Badania potwierdziy, znan skdind tez Daniela Bella, e identyfikacja spoeczna, klasowo-warstwowa traci na znaczeniu i zostaje zastpiona identyfikacj kulturaln opart na indywidualnych wyborach zakresu i poziomu uczestnictwa w kulturze. Liczy si smak kulturalny, gust, styl ycia i wybory obyczajowe. Mamy zatem do czynienia z autonomi aktywnoci kulturalnej wzgldem usytuowania w strukturze spoecznej, ale w zupenie inny sposb ni dziao si to w realiach spoeczestwa socjalistycznego. Dekompozycja cech pooenia klasowego, do ktrej doszo do roku 1989, teraz przejawia si w taki sposb, i poziom uczestnictwa i wiadomoci kulturalnej cile wie si z moliwociami dostpu do oferty kulturalnej, ktra nie ogranicza si do instytucji, ale pozwala na indywidualne wybory treci kultury, zdecydowanie jednak zalene od mobilnoci spoecznej i sytuacji materialnej. Pojcie tosamoci kulturowej jest o tyle istotne, e pozwala lepiej zrozumie dokonywane przez wspczesnych Polakw wartociowania w sferze wyborw rnych treci kultury. Ostatnie dwadziecia lat pokazuje bowiem, jak rnicuje si sposb korzystania z kapitau kulturowego w zalenoci od tego, ktry wymiar tosamoci jest istotniejszy: czy ten tradycyjny, lokalnie zakorzeniony, przenikajcy, czy ten bardziej otwarty, kosmopolityczny, wynikajcy z prby identyfikacji ze wsplnot wyobrani budowan ponad granicami lokalnymi i narodowymi. Kapita kulturowy traktujemy przy tym jako wiedz i kompetencje pozwalajce odwoywa si do wartoci kultury symbolicznej. Moe si on przejawia w trojakiej postaci: (1) w formie zinstytucjonalizowanej pod postaci dyplomw i innych dokumentw zawiadczajcych o posiadanym wyksztaceniu; (2) w formie ucielenionej, wyraajcej si znajomoci konwencji i form kulturowych (w tym take gustem estetycznym), znajomoci jzyka, wzorcw uprzejmoci i innych nieformalnych kompetencji kulturowych (gwnie w ramach socjalizacji dokonujcej si w rodzinie); (3) w formie zmaterializowanej pod postaci posiadania przez dan osob
Zob. punkt pt. Patriotyzm i tradycja. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportw o Stanie Kultury.
konkretnych obiektw o wartoci kulturowej5. Za najistotniejsz przyjlimy drug form kapitau kulturowego, ktrej w istocie dotyczyy przeprowadzone badania. Podstawowa trudno wnioskowania o tosamoci kulturowej wynika z niemonoci bezporedniego zwracania si do badanych osb z pytaniami, ktre dotyczyyby wspomnianych wczeniej dwch twarzy ich tosamoci; mona zatem powiedzie, e wprawdzie tosamo kulturowa respondentw jest ram organizujc ich sdy
i wartociowania, ale o treci tej ramy daje si wnioskowa tylko porednio na podstawie deklarowanych przez nich norm i dyrektyw, dokonywanych wyborw treci i ich uzasadnienia. W tym rozumieniu wszystkie teksty skadajce si na tre raportu dotycz w istocie zagadnienia tosamoci kulturowej. Wychodzimy z zaoenia, e tosamo nie moe by analizowana w sposb poprawny w oderwaniu od autointerpretacji dokonywanych przez ludzi take w dziedzinie ich wyborw kulturalnych. Podamy ladem Charlesa Taylora, ktry tak rozwin t myl: Jestemy podmiotami jedynie dziki temu, e pewne sprawy co dla nas znacz. To, czym jestem jako podmiot, moja tosamo, jest okrelone zasadniczo przez sposb, w jaki rzeczy maj dla mnie znaczenie []. Pytanie o to, kim jest dana osoba, zadane w oderwaniu od jej interpretacji samej siebie, jest pytaniem cakowicie le postawionym i z zasady nie istnieje na nie odpowied []. Nie jestemy podmiotami w sposb, w jaki jestemy organizmami, ani te nie mamy podmiotowoci w sposb, w jaki mamy serca czy wtroby. Jestemy ywymi istotami wyposaonymi w te organy zupenie niezalenie od naszego rozumienia samych siebie, naszych autointerpretacji i znacze, jakie maj dla nas rzeczy. Podmiotami jestemy natomiast o tyle, o ile poruszamy si w pewnej przestrzeni pyta (Taylor 2001, s. 65-66).
Odwoujemy si tutaj do rozumienia kapitau kulturowego zaproponowanego przez Pierrea
Bourdieu, zwaszcza do jego definicji; zob Bourdieu 1986; por. omwienie teorii Bourdieu i prb jej aplikacji do warunkw Europy Wschodniej w pracy: Tomasza Zaryckiego Kapita kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji (2008).
2. 1. Wymiary tosamoci kulturowej 2.1.1. Patriotyzm i tradycja Du przesad byoby stwierdzenie, e polskie spoeczestwo staje si ponowoczesne z punktu widzenia wyznawanych wartoci i przemian w preferencjach kulturalnych. Nieomal wszyscy badani podkrelali rnie oczywicie rozumiany zwizek z tradycj. Najczciej pod mianem tradycji kryj si po prostu wyniesione z domu kompetencje kulturalne, a wic to, co nazywamy kultur (kapitaem) ucielenionym. Zakada si, e dobre, tradycyjne wychowanie w wartociach albo narodowych, albo religijnych, albo wynikajcych z przecicia si tych wartoci z przywizaniem do miejsca zamieszkania, cigle wyznacza horyzont osoby, ktr mona okreli mianem kulturalnej. Badani pytani o to, czy maj bardziej konserwatywny czy nowoczesny stosunek do wiata, wyranie deklarowali zwizek ich sposobu mylenia z tradycj, ktra daje oparcie w sytuacji zmieniania si wartoci i treci zwizanych z medialn popkultur. Osoba kulturalna to taka, ktra nie odcina si od tradycji, potrafi si zachowa, odpowiednio wyraa itd., ale take jest otwarta na innych. Wrd wartoci uznawanych za zwizane z tradycj (polsk i lokaln w rwnej mierze) na pierwszym miejscu sytuuje si patriotyzm; jest to widoczne zwaszcza co nie zaskakuje w starszym pokoleniu, ale take dzisiejsi pidziesiciolatkowie, zarwno w duych, jak i rednich miastach, podkrelaj wag przywizania do tradycji narodowych. Zaskakujcy jest jednak stopie identyfikowania si z tradycyjnym wiatopogldem i konserwatywn postaw wobec wspczesnoci wrd pokolenia ludzi modych postawa kosmopolityczna nie jest popularna, co wicej raczej nie wiadomo, na czym taki kosmopolityzm miaby polega. Dowodzi to cigle silnej roli tosamoci przenikajcych, ktre wrcz si przywouje jako warte pielgnowania i podkrelania. Tosamo z wyboru mona domniemywa traktowana jest jako co o wiele bardziej ulotnego, co, co mona utraci, i jeli nie ma si wwczas oparcia w tradycji, utraci w ogle yciowy yroskop. Badania nie daj jednak podstaw do stawiania tezy o polskim nacjonalizmie jako powszechnej postawie spoecznej w konfrontacji w kulturow obcoci (nieco inaczej wyglda to w Supralu i Biaymstoku w obliczu mniejszoci biaoruskiej i Kocioa prawosawnego). Nie jest to w kadym razie istotny aspekt przy uzasadnianiu wasnych przekona co to tego, co powinno by objte szczegln opiek w sferze kultury polsko
10
treci nie jest stawiana jako kryterium wartociowej kultury w zderzeniu z kultur niewartociow. Jak jednak rozumiane jest samo pojcie kultury? Kultura jest ujmowana bardzo tradycyjne i wartociujco s to trwae wytwory z dziedziny przede wszystkim szeroko rozumianej twrczoci artystycznej. To rozumienie ma charakter enumeratywny i w obrbie wymienionego spektrum moliwoci wskazuje si na te wartoci kultury, z ktrymi utosamia si badany. I w tym wzgldzie oddziaywanie tradycji cigle jest dostrzegalne, ale dochodzi tutaj do znamiennego przesunicia. Ot najstarsze pokolenie wyranie traktuje treci kultury masowej lat pidziesitych i szedziesitych XX wieku, a wic okresu PRL, jako treci kultury wysokiej, jeli porwna je z dzisiejszymi produktami popkulturowymi rodzimego chowu. Jedna z respondentek odwoywaa si w tym kontekcie do dorobku Marii Koterbskiej i Ireny Santor, przeciwstawiajc ich piosenki wytwrczoci szansonistki Dody. Nie ma jednak adnego dajcego si wyodrbni kanonu wartociowej kultury, za jakim opowiadaliby si badani. Jest raczej tak, e trzeba sobie ten kanon rekonstruowa, ale zawsze w konfrontacji ze stanem dzisiejszej kultury, w ktrej za wiele si dzieje i trudno w niej znale znaki orientacyjne. Jest to na pewno kwestia pokoleniowa, bo ludzie modzi bez problemu poruszaj si w spektrum moliwoci im dostpnych i tworz wasne ju hierarchie popkulturowe, funkcjonujce dokadnie wedug przeniesionej z innego kontekstu zasady wartociowe-obciachowe. W obrbie tych wartociowa inaczej rozumie si oczywicie tradycj i to, co tradycyjne, poniewa ranga czasu, ktry uprawomocnia wartoci tradycyjnego kanonu, tutaj maksymalnie ulega kompresji i zmianie znaczeniowej (tradycyjne jest wic na przykad to, czego si nie gra w mainstreamie). Badania nie daj take adnych podstaw do stwierdzenia, e tzw. polityka historyczna zaznacza si jako w wiadomoci ludzi, e istotnie oddziauje, a wydarzenia naganiane w mediach jako odwoanie do polskiego patriotyzmu s zauwaane. Status takich dziaa zdaje si raczej przypomina ideologi folkloryzmu (w tym wypadku historycznego), ktry moe nawet poprawniej naleaoby nazwa ide postfolkloryzmu narodowego.
Opozycja swoi i obcy w sferze kultury nie jest ostro zarysowana, tak ostro jak na przykad w sferze dyskursu publicznego dotyczcego etnicznoci, religijnoci
i alternatywnych stylw ycia. Nie jest tak, e wszystko, co lokalne i zakorzenione, oceniane
11
jest pozytywnie, jeli pytania dotycz sfery kultury. Swojsko i obco wie si raczej z treciami kultury, a wic dotyczy wyborw i preferencji oraz zwizanych z nimi ocen oferty dostpnej w polu kapitau kulturowego. Take identyfikacje religijne nie pojawiaj si jako wany wyznacznik czy drogowskaz, co w kulturze jest wartociowe, a co nie. Nie mona zatem powiedzie w wietle zebranego materiau aby religia miaa znaczcy wpyw zarwno na poziom uczestnictwa w kulturze, jak i dobr aksjologiczny treci uwaanych za ow kultur wartociow. Znamienne jest take i to, e wrd zjawisk identyfikowanych z kultur badani nie wymieniali obiektw sakralnych i ekspozycji sztuki religijnej, jakby te ostatnie naleay do innej sfery rzeczywistoci (do zbadania pozostaje, czy nie jest tak, e zwyka kultura traktowana jest jako porzdek profanum, a symbole kultury religijnej jednoznacznie przyporzdkowuje si do sacrum, a tym samym nie wymienia jednym tchem z kultur profanum). Obco w dziedzinie preferowanych treci kultury dotyczy wspomnianej na wstpie globalnej ekumeny wyobrani, a wic dystansowania si wobec takiej oferty kulturalnej, ktr albo uwaa si za bezwartociow (popkultura medialna), albo wobec ktrej odczuwa si dystans, co wynika z autonomii wyboru innych wartoci (niskie oceny literatury fantasy i muzyki techno).
2.1.2. Wielokulturowo To modne dzisiaj haso nie funkcjonuje jako obiegowy termin w codziennym dyskursie i jest raczej wytworem dziaa instytucjonalnych oraz wanym pojciem z dziedziny estetyczno-artystycznej dyskursu sztuki. Wielokulturowo nie pojawia si jako warto wymieniana w dziedzinie kultury artystycznej, co prowokuje do postawienia tezy, e w ramach dominujcego tradycyjnego rozumienia kultury argumenty natury antropologicznej (kultura jako odmienno stylw ycia) nie s wane to jakby ponownie inna sfera rzeczywistoci, wizana z polityk pastwa, globalizacj i rynkiem pracy. Nie zauwaylimy, aby perswazja na rzecz wielokulturowoci wartoci bya skuteczna. Imprezy typu event, mimo i bardzo czsto maj charakter oferty wielokulturowej, nie s postrzegane w tych terminach.
12
2.1.3. Tosamo typu insert Powszechny dostp do mediw pozwala na pewno dystansowa si od otaczajcej rzeczywistoci kultury lokalnej, co moe by powodem wzmoonej kreatywnoci, ale jednoczenie wasne ja badanych i ycie w ramach globalnej ekumeny wyobrani podlega uzalenieniu od materiau medialnego, nad ktrym ludzie nie maj kontroli. Inaczej spraw ujmujc, mamy dzisiaj do czynienia z paradoksem refleksyjnoci (wynikajcej
z indywidualizacji ycia) i zalenoci (wynikajcej z instytucjonalizacji). Mona chyba powiedzie, e jestemy wiadkami tworzenia si tosamoci, ktr mona nazwa tosamoci typu insert zawsze otwartej na propozycje i gotowej wczy wszelkie dostpne materiay, pochodzce na rwni z dowiadcze przeytych, jak i medialnych, jeeli mog one, na okrelony czas, warunkowo, stworzy koherentn cao. Tosamoci takie jednak zarwno wczaj owe materiay, jak i pozbywaj si ich, s wic cigle w trakcie budowaniaburzenia. Odzwierciedlaj zatem zmieniajcy si model uczestnictwa w kulturze ktre jest pozainstytucjonalne w tradycyjnym sensie, zaporedniczone medialnie, przy czym charakterystyczna jest nieustanna zmiana oferty i pogbiajca si krtkotrwao obowizujcych wartoci. Wszystkie czci raportu przynosz dowody, e tak wanie si dzieje. Tym samym warto przyjrze si take, jak zmienia si w ogle model dowiadczenia kulturowego. W wyranej defensywie jest model, ktry swego czasu Andrzej Ziemilski (1984) nazwa nieustannym unaocznieniem kultury. Ten model dowiadczania wiata dziki kulturze, zaporedniczony jest przez literatur oraz interpretowany przy uyciu kategorii artystycznych. Dowiadczenie kulturalne ma wwczas zatem wyspecjalizowany charakter i obejmuje znajomo uniwersum artystyczno-estetycznego literatury wysokiej. Dzisiaj, kiedy obieg takiej literatury ma w istocie charakter niszowy, rola profesjonalistw i innych czynnych uczestnikw kultury literackiej, tak wana w okresie PRL, cakowicie zamiera. Badani wyranie podkrelali, e sami dokonuj wyborw w tej dziedzinie, odwoujc si do indywidualnego gustu, a take do osobistych identyfikacji z okrelonym typem literatury (zasadniczo popularnej i/lub historycznej). Drugi model dowiadczenia kulturalnego Ziemilski okreli mianem modelu kultury zdominowanej przez praxis; jest on charakterystyczny dla wikszoci uczestnikw ycia kulturalnego. Niesystematycznie poznawane wytwory artystyczne o zrnicowanym poziomie (wedug tradycyjnych kryteriw) dostarczaj istotnych przey estetycznych
13
i elementw tworzcych indywidualn kompetencj artystyczno-estetyczn. Cao posiadanej wiedzy faktograficznej i kompetencyjnej nie ukada si tu w spjn, konkretn cao (jest raczej elementem tosamoci typu insert). Ten model dowiadczenia kulturalnego take nie tyle jest w defensywie, ile stanowi zaledwie skadnik szerszej kompetencji kulturalnej, w ramach ktrej tradycyjna literatura i kultura pisma schodz na dalszy plan. Trzeci model dowiadczenia kulturalnego jest zwizany jednoznacznie z mass mediami i mediami elektronicznymi. W latach osiemdziesitych ubiegego stulecia, kiedy powsta tekst Ziemilskiego, model ten dopiero zaznacza si w kulturze polskiej, a dzisiaj jest modelem dominujcym. To za porednictwem mediw uczestniczy si w kulturze artystycznej, a polega to w duej mierze na uzyskiwaniu informacji o kulturze, jest rodzajem korzystania z zasobu podrcznej wiedzy (okrelenie Alfreda Schtza), ktry pozwala na podstawow orientacj w sferze uczestnictwa w kulturze artystycznej. Badani maj szerok wiedz o tym, co dzieje si w kulturze, ale to wcale nie oznacza, e rzeczywicie korzystaj z oferty (piszemy w raporcie o zjawisku swoistego wycofywania si z kultury, co jest motywowane brakiem czasu wolnego).
2.2. Wnioski Take w sferze tosamoci kulturowej jako ramy organizujcej mylenie o kulturze w dzisiejszej Polsce jestemy wiadkami cichej rewolucji. Tosamo podlega zmianom staje si bowiem elastyczna i autorefleksyjna, indywidualizuje si i autonomizuje wzgldem tradycyjnych wyznacznikw przenikajcych. Kultura to coraz czciej sfera wyborw czynionych poza jakimikolwiek ukadami spoecznymi, nie tyle identyfikowana
z instytucjami, ile raczej z dostpnymi treciami, ktre towarzysz ludziom dwadziecia cztery godziny na dob. Nie ma adnego wyranego kanonu kultury, chocia jego rudymenty s cigle widoczne w sferze dokonywanych wyborw i ich uzasadnienia. W wietle destrukcji pierwszych dwch modeli dowiadczenia kulturalnego (unaoczniania kultury i kultury jako praxis), coraz istotniejszy jest model trzeci kultura zaporedniczona medialnie, wszechobecna, ksztatujca tosamoci typu insert. Wymaga to nowego modelu bada nad uczestnictwem i rol kultury, ktrego zrby staralimy si zawrze w prezentowanym raporcie.
14
I ostatnia uwaga: w ostatnim dwudziestoleciu cakowitemu zaniedbaniu ulegy badania nad kultur w rodowiskach wiejskich; niniejszy raport take nie uwzgldnia tych realiw, ktre s dzisiaj bia plam na mapie kultury Rzeczypospolitej. Postulujemy jak najszybsze podjcie tego typu bada, zwaszcza w wietle ostatniej dyskusji o kocu klasy chopskiej jako odrbnej formacji spoecznej. Dobr podstaw do podjcia takich bada jest monumentalna praca Izabeli Bukraby-Rylskiej Socjologia wsi polskiej (2008).
2.3. Rekomendacje
Cakowitej rewizji wymaga podejcie do kwestii rozumienia kanonu
kulturowego. Z bada nad tosamoci kulturow wynika wyrane wskazania, aby kanon efendi (utrwalony i sztywny) rozszerza o takie pozycje, ktre oficjalnie jeszcze do nie pretenduj. Tym samym naley uwzgldni rozumienie kanonu jako rzeczywistoci in statu nascendi (szerzej zob. Burszta 2004). w badaniach. Rozpowszechnianie si kultury 2.0 bdzie oznacza ostateczny schyek Starannego monitorowania wymaga fenomen kultury 2.0, ktry rwnie
w Polsce zmienia cakowicie sposb odbioru kultury, a ktry nie zosta uwzgldniony
tradycyjnego rozumienia kanonu, ktry stanie si anachroniczny i cakowicie martwy.
3. wiadomo kulturalna jako wiadomo kulturowa. Analiza dyskursw o czowieku kulturalnym i kulturze (Barbara Fatyga)
3.1. Cel analiz i hipoteza Celem analiz i interpretacji zawartych w tym fragmencie bada byo przedstawienie odpowiedzi na dwa pytania: po pierwsze, jak w wiadomoci kulturalnej badanych funkcjonuje konstrukt czowiek kulturalny? po drugie, jak w dyskursach publicznych i prywatnych funkcjonuje wspczenie termin kultura? Gwna hipoteza sformuowana przed przystpieniem do analiz materiau empirycznego bya nastpujca: wiadomo kulturalna zamieszkujcych miasta Polakw (a wic wikszoci naszego spoeczestwa)
15
odbija rozproszenie kanonu.W szczeglnoci rozproszeniu uleg wzorzec czowieka kulturalnego, w ktrym orodki nowej krystalizacji norm powinnociowych czciej odnosz si do kultury typu ponowoczesnego i z drugiej strony do kultury popularnej ni do tradycyjnego zaplecza tego wzorca, czyli kultury wysokiej.Drugim uszczegowieniem gwnej hipotezy by koncept kultury jako domeny rozmaitych nisz (federacji subkultur), ktre wybierajc reguy i normy z rnych porzdkw, a treci z rnych zasobw, tworz niestabilne i sytuacyjne mixty kulturowe, mikko sterowane przez szybko si degenerujc kultur popularn. Kultura popularna za zdecydowanie funkcjonuje dzisiaj jako kultura dominujca, a jej najwikszym problemem wydaje si ciemna strona mocy, czyli zgodnie z przesaniem sagi, ktra uksztatowaa cae pokolenia wspczesnych odbiorcw kultury brak panowania nad wasn moc.
3.2. Wyniki analiz
3.2.1. Wzorzec czowieka kulturalnego Wzorzec czowieka kulturalnego, jaki wyania si z analizy pola semantycznego terminu czowiek kulturalny jest nastpujcy. Przede wszystkim to czowiek wyksztacony, czyli posiadajcy jak wiedz ogln, ale take zainteresowania, wykorzystujcy wiedz dla samorozwoju. Dodajmy, e badani musieli sobie auf Flgeln des Gesanges6 poradzi z uzgodnieniem trzech sensw terminu wyksztacony: formalnego (stwierdzanego za okazaniem papieru dyplomu)7; profesjonalnego (stwierdzanego przez wykazywanie si okrelonymi kwalifikacjami zawodowymi) i tradycyjnego, ktrego ekwiwalentem jest czowiek kulturalny (Winiewski 1980). Jak wynika z analizy, wybrali podobnie jak w badaniach cytowanego autora przede wszystkim to trzecie znaczenie. Czowiek kulturalny, zdaniem respondentw, jest obyty: rwnie w trzech gwnych sensach tego terminu, a wic po pierwsze - potraficy si zachowa w rnych sytuacjach, umiejcy si dostosowa si do sytuacji, w ktrej si znajdzie, znajcy zasady savoir vivreu czyli
6 7
Czyli na skrzydach pieni (tytu utworu Heinricha Heinego). Jak pisze Wiesaw Winiewski (1980, s. 218), omawiajc wyniki swych bada z przeomu lat
siedemdziesitych i osiemdziesitych: w wiadomoci spoecznej nastpia znaczna dewaluacja dyplomu szkolnego nawet na poziomie wyszym (Winiewski.
16
zachowujcy decorum; po drugie - powinien bywa (jak mwili respondenci: uczszcza do uczestniczy w) w instytucjach kultury tradycyjnej (najczciej postulowano teatr, kino i filharmoni oraz czytanie ksiek)8; trzecim wanym elementem obycia okazay si posiadanie odpowiedniego sownictwa, dobr sw, umiejtno poprawnego wyraania si, pikna polszczyzna. To, co rozsadza ten z gruntu tradycyjny wzorzec, do ktrego jak wida respondenci s bardzo przywizani, pojawia si w gruncie rzeczy gwnie z powodu niesprawnoci i niewydolnoci podstawowych agend socjalizacyjnych: domu, czyli rodziny, ktra jednak jawi si tutaj jako mniej odpowiedzialna ni instytucje edukacyjne! Symbolem tego trendu jest niezwykle czsto pojawiajce si sformuowanie typu: wyksztacony, ale cham! Tu pojawia si ogromna niech do kultury zinstytucjonalizowanej w sensie kapitau kulturowego w ujciu Bourdieu. Drugim wanym czynnikiem destruktywnym jest w tym wypadku brak mocy normatywnej, a innymi sowy brak zinternalizowania powinnoci. Nie musz nawet zestawia opisanego wzorca z rzeczywistymi aktywnociami badanych, by wskaza, e istnieje szerokie pknicie midzy deklarowanym przez wszystkich przywizaniem do tradycyjnych norm formuowanych w jzyku powinnoci a brakiem ich konsekwentnej realizacji. Wida to wyranie w sposobie uywania jzyka oraz w mwieniu jednym o koniecznoci posugiwania si nie tylko poprawn, lecz i pikn polszczyzn! W podobny sposb mona zinterpretowa inne normy. Jeeli przyjrzymy si ich treci, to zobaczymy, jak wielka jest tsknota za kultur rozumian jako ad ycia spoecznego, a wic kultur zobiektywizowan w praktykach kulturowych. Normy spoeczne s przedstawiane gwnie jako normy grzecznoci, a wic takie, ktre nakazuj traktowanie z szacunkiem drugiego czowieka, budowanie dobrych, yczliwych i przez to eleganckich relacji z innymi ludmi. Jednoczenie normy spoeczne uzupeniajce opisany wzorzec odnosz si nie tyle do proletariackich postulatw zrwnania, ile do znw kwestia decorum odpowiednio grzecznego traktowania si ludzi o nierwnych (co jest tu akceptowane jako
8
tchem
Jak wida, kino po ponad ju stu latach od czasu powstania jest postrzegane jako tradycyjna
instytucja kultury wysokiej, chocia warto byoby zbada, czy aby wpywu na to postrzeganie nie maj ceny biletw i dostpno oferty. Kino dla wielu ludzi lokuje si obecnie w kategorii rzadkich dbr kulturalnych.
17
swego rodzaju oczywisto) statusach spoecznych.Wreszcie komponent psychologiczny niektre normy powinnociowe dotyczce cech psychicznych s dosy nierealistyczne, jednak ich przywoywanie wskazuje, jak wana jest dla respondentw kultura wcielona.
3.2.2. Dyskursy o kulturze (wspautor Albert Hupa)
Publiczne i indywidualne dyskursy o kulturze zostay przeanalizowane w celu wstpnej rekonstrukcji sensu terminu kultura. Przy okazji jednak, podobnie jak w wypadku rekonstrukcji sensu terminu czowiek kulturalny, zostay scharakteryzowane porednio lub bezporednio take niektre cechy samych tych dyskursw.
Ugruntowana w wynikach bada hipoteza na temat kultury w dyskursach na stronach internetowych zbadanych miast Najkrcej mwic, kultura jest tu rozpita midzy rynkiem a etatem, midzy rozproszon tradycj a popkultur, a jednoczenie midzy aktywizmem a biurokratyczn inercj. Robi wraenie zbioru wypatroszonych przekazw wydmuszkowych form wysyanych w Matrix, a nie do ywych ludzi. Termin kultura zrekonstruowany na podstawie analizy stron internetowych miast, instytucji kultury, organizacji i mediw (prasy, radia, telewizji oraz inicjatyw stricte internetowych) w ukadzie dziedzin jest zaskakujco ubogi i rwnie zaskakujco uhierarchizowany. (Kultura w najszerszym znaczeniu skada si tutaj ze: sportu, sztuki, dziedzictwa, historii, muzyki, wiata, filmu, nauki, edukacji oraz zdrowia, gospodarki i pracy). Dominuje ponadto mylenie o niej jako o sferze, ktr si zarzdza w celu podnoszenia jakoci ycia. W dyskursie internetowym jdrem kultury s instytucje: zarwno w sensie socjologicznym, jak i formalnoprawnym, a jej peryferie to peryferie lokalnej sfery biurokratycznej z tego wzgldu znalazo si tam na przykad odpowiednie ministerstwo. W jdrze, istocie, tej kultury, mwic jzykiem antropologiczno-informatycznym, znajduj si przede wszystkim nowe (jak impreza) i tradycyjne (jak wystawa) dziaania kulturalne. Na peryferiach wida natomiast troch terminw sugerujcych zwizki z tradycyjnymi formami
18
dziaalnoci w ramach mitu kultury wysokiej (traktowanej tu cigle jako misja instytucji9) i troch kategorii nowych, ktre obrazuj przemiany instytucji w kierunku opisanego przez Jacka Nowiskiego wszystkoizmu. Dziwi fakt, i w analizowanych przekazach internetowych tak szcztkowo prawie wcale ukazaa si kultura ywa na przykad egzystujca w rozmaitych niszach, nie ogldajca si na pastwo, samorzd i media, nie gonica za tani popularnoci. Gdy tymczasem gorczkowa aktywno typu
instytucjonalnego skrywa pustk nie tylko aksjologiczn, ale i konceptualn, zaleno od globalnego formatu oraz co niezwykle wane brak szacunku dla spersonalizowanego odbiorcy. Zreszt i tak jako odbiorc dostrzega tylko dziecko. Ostatnia uwaga podsumowujca: badane strony internetowe byy przede wszystkim stronami informacyjnymi i promujcymi konkretne instytucje i inicjatywy. Nie wpywa to jednak na ich ocen, jeli bowiem proponuj kultur tak rozumian, jak to zostao opisane, to przypuszczalnie odwiedzaj je gwnie ci, ktrzy w danym momencie potrzebuj konkretnej informacji (na przykad kiedy przyjmuje w urzdzie pan X albo co graj w kinie). Nie wytwarzaj natomiast rodowiska tego specyficznego milieu uczestnikw kultury, ktre jest niezbdne by utrzyma j przy yciu. Kultura w dyskursie internetowym powtrzmy to jeszcze raz jawi si wic jako sfera na poy martwa.
Ugruntowana w wynikach bada hipoteza na temat kultury w dyskursach midzy badanymi a badaczami Termin kultura jawi si badanym osobom jako twr pozbawiony centrum istoty, w ktrym oprcz kilku konkretnych dziedzin (teatru, filmu muzyki, oglnie sztuki) mieszcz si jeszcze tradycja i wiat. W szerszym ujciu ekwiwalentami kultury s ycie, zjawisko, pojcie, dzieje i praca. Od razu wida zatem, e mylenie o kulturze w kategoriach oglnych, a tym bardziej abstrakcyjnych, w gruncie rzeczy jest obcym zajciem (rwnie dla ludzi trzeba o tym stale pamita ktrzy z niej yj). O wiele atwiejsze wydaje si przeniesienie tego trudnego pojcia na bliszy grunt ycia kulturalnego i/lub wasnej pracy. Kultura tak rozumiana staje si kultur ucielenion. Kultura w umysach badanych ogniskuje si i koncentruje wok rnych typw dziaa tzw. kulturalnych i ich efektw, a take wok ich uwarunkowa zwizanych z jednej strony z pewnym
9
Zob. rozdzia o instytucjach. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportw o Stanie Kultury.
19
osamotnieniem i brakami, a z drugiej strony z czasem i kalendarzem imprez. Tak rozumiana kultura ma interesujce centrum, w ktrym lokuj si: tradycyjne powinnoci czowieka kulturalnego, impreza jako to, co mu jest potrzebne, by mg chodzi, powiedzie i wiedzie, oraz sam respondent, skryty pod mask czowieka. W dalszej odlegoci od takiego centrum pojawiaj si jednak jeszcze jakie postaci: ludzie, my, osoba, modzie, dziecko, muzyk i mieszkaniec. Przeanalizowane wyniki badania, charakteryzujce tak rozumian kultur, wskazuj, e bez przymusu zaangaowania wymagajcego kompetencji, bez wysiku innego ni codzienne robienie i organizowanie kultury, badani lubi kultur ocenia, mie w stosunku do niej poczucie swojskoci i wasnoci. Lubi, by dawaa im ona moliwo bezpiecznego zaprezentowania wasnego JA na scenie ycia, wrd innych ludzi. Wida wic wyranie wysok koherencj i konsekwencj tego sposobu pojmowania kultury zarwno ze zrekonstruowanym wyej wzorcem czowieka kulturalnego, jak i wzorcami aktywnoci kulturalnej opisanymi przez innych autorw niniejszego raportu.
4. Gust estetyczny (Mirosaw Duchowski, Elbieta Anna Sekua)
4.1. Czy (cicha) rewolucja kulturowa u bram? Do postawienia takiego pytania skania moe przeprowadzona przez nas analiza gustw estetycznych Polakw. Okazuje si bowiem, e wiele stereotypw dotyczcych tej sfery ycia i uczestnictwa w kulturze runo wraz z upadkiem muru berliskiego.
Zaobserwowana zmiana ma mikki, stadialny charakter. Wskaza mona jednak pewne prawidowoci, wyrana staje si dynamika, ktra doprowadzia do intensywnych jakociowych zmian stanu kultury take w zakresie gustu etetycznego (czy moe raczej naley powiedzie gustw) w Polsce w okresie transformacji. Punkt wyjcia w rozwaaniach nad gustem estetycznym wspczesnych Polakw stanowi dla nas koncepcja Pierrea Bourdieu, w szczeglnoci za jego, klasyczna ju dzisiaj, definicja gustu, a take propozycje ujmowania kanonu kulturowego autorstwa Joanny Kurczewskiej i Andrzeja Szpociskiego.
20
4.2. Dynamika gustu estetycznego
Opierajc si na materiale z bada oraz na wynikach przeprowadzonej analizy sformuowalimy ugruntowane hipotezy dotyczce zarwno wyrazistych zmian, jak i pewnych regu panujcych w obszarze gustu estetycznego. Niektre z nich dotycz wycznie preferencji uytkownikw kultury, inne zahaczaj take o szerzej rozumiane pole kultury.
Teza 1 Mamy do czynienia z narastajcym buntem wobec podziau na kultur wysz i nisz. Ten podzia, a raczej jego faktyczny brak, dotyczy trzech poziomw: (1) Na poziomie oficjalnej deklaracji badani zachowuj poprawno polityczn, wiedz te, jak powinna brzmie odpowied. Czowiek wyksztacony, uczestniczcy w kulturze orientuje si, e dzisiaj takiego podziau przeprowadza nie wypada i zgodnie z tym reaguje na pytanie przyjmujc postaw obronn albo wrcz obraa si, e kto takie pytanie mu zadaje10. (2) Na poziomie rzeczywistego uczestnictwa mona stwierdzi, e bardzo czsto podzia ten si zdezaktualizowa; ludzie korzystaj zarwno z produktw kultury uchodzcej tradycyjne za wysok, jak i bezsprzecznie przynalenych do kultury popularnej. (3) Istnieje jednak jeszcze trzeci, ukryty poziom i tutaj niewiadomie pojawia si inna postawa. Respondenci, ktrzy zanegowali wczeniej podzia na kultur wysok i nisk, i ktrych estetyczne wybory s realizowane w obu tych porzdkach, czsto zastrzegaj, e nie uczestnicz w imprezach masowych, w jak si nierzadko wyraaj spdach. Taki gust i rodzaj uczestnictwa w kulturze przypisuj chtnie bliej nieokrelonym innym, a ton ich wypowiedzi jest wyranie wartociujcy. Okrelenie masowy nadal ma zatem zabarwienie pejoratywne. Jeli natomiast chodzi o gust deklarowany i rzeczywiste preferencje estetyczne, to tradycyjnego podziau na kultur nisk i wysok nie da si ju waciwie wyranie wskaza. To jedna z najbardziej wyrazistych zmian znamionuje du dynamik kulturow w okresie transformacji.
10
Zob. te ustalenia w rozdziale o wiadomoci kulturalnej. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportw o Stanie Kultury.
21
Teza 2 Na lepsze zmienia si uczestnictwo w kulturze mona zaobserwowa wzrastajc aktywno twrcw i odbiorcw kultury niezinstytucjonalizowanej, samorodnej (od organizacji obywatelskich przez bractwa rycerskie po autorskie, awangardowe trupy teatralne). Wie si to rwnie ze zmian gustw odbir gotowego, zamknitego dziea, przygotowanego przez profesjonalistw coraz czciej bywa zastpowany aktywnym udziaem niegdysiejszych biernych odbiorcw, co z jednej strony oznacza na przykad upowszechnienie masowych imprez plenerowych, z drugiej jednak powstawanie warsztatw artystycznych i podnoszenie si nie tyle kompetencji, ile wraliwoci estetycznej. Warto monitorowa sytuacj, gdy gust estetyczny moe ulec swoistej plebeizacji. Jednak istotniejszy dla nas wymiar upowszechnienia si kultury popularnej to kwestia dostpu do niej. Teza 3 W wyniku demokratyzacji gustu pojawia si co, co roboczo okrelamy mianem gustu usieciowionego a zatem takiego, ktry konstruowany jest w wiadomej, wzajemnej relacji z innymi ludmi, wanymi dla jednostki. Gust osobisty staje si tym samym przedmiotem wsplnej kreacji, co nadaje mu podwjnie spoeczny charakter (gust ksztatowany indywidualnie bowiem rwnie czerpie z dorobku zbiorowego, a w tym wypadku dodatkowo mamy do czynienia z powtrnym umawianiem si spoeczestwa co do okrelonych wartoci, w tym wypadku estetycznych.
Teza 4 Przy okazji wskazanych procesw nastpuje przesunicie akcentu z kultury na rozrywk, traktowan zreszt rwnie, susznie, jako element szerzej rozumianej kultury. To z kolei wpywa na zmian preferencji estetycznych. Teza 5 Zmieniaj si w zwizku z tym elementy skadowe pojcia gustu estetycznego. Dzisiaj, obok tradycyjnych form odbioru kultury trzeba bra pod uwag na przykad aktywno kulturaln w postaci spdzania wolnego czasu w galeriach handlowych. Ta forma
uczestnictwa w kulturze ma bowiem swj bardzo wany wymiar estetyczny (podobnie jak
22
funkcjonowanie zamknitych osiedli). Estetyka galeryjna stanowi odpowied na anestetyczn przestrze publiczn polskich miast. Teza 6 Oglnie rzecz biorc, rozdwik midzy dziaaniami i pomysami placwek kultury a oczekiwaniami odbiorcw nie jest chyba tak duy, jak mona by si spodziewa (jednak wyranie wikszy w maych miastach). Powodem braku uczestnictwa w kulturze jest raczej nie oferta niedostosowana do gustw. Do czsto pojawia si wtek jej niedostosowania do kieszeni potencjalnych uytkownikw. Teza 7 Z jednej strony pracownicy placwek kultury skar si na braki finansowe dotykajce tych placwek i odbiorcw; a z drugiej strony czsto pojawia si przekonanie, e ludzie ceni t kultur, za ktr pac. Pienidz pozostaje zatem wanym kryterium wyboru w sferze kultury ludzie uczestnicz w tym, na co ich sta. Taka segmentacja w czci odpowiada koncepcji Pierrea Bourdieu. Teza 8 Generalnie zwraca uwag swoisty brak zdecydowania i sprzecznoci w wypowiedziach pracownikw placwek kultury w ich jzyku, opiniach i gustach. To wany element, pokazuje bowiem, e ludzie, ktrzy powinni animowa kultur i dawa wskazwki odbiorcom, s zbyt pasywni. Teza 9 Ogromne zrnicowanie w odpowiedziach respondentw i widoczna na pierwszy rzut oka ich niezgodno z standardowymi oczekiwaniami, strukturuje si po podzieleniu na kategorie w ich obrbie wida wiele wsplnych cech i sytuacja nabiera pewnej klarownoci. W oglnym obrazie kanon jest niewidoczny. W ustrukturowanym obrazie ujawniaj si jednak bardziej przejrzyste reguy i prawidowoci dotyczce preferencji estetycznych Teza 10 Ludzie w instytucjach kultury albo s mao reprezentatywni dla wikszoci Polakw, albo nie mwi caej prawdy o swych estetycznych wyborach. Na przykad statystyki ogldalnoci telewizji pozostaj w sprzecznoci z wypowiedziami badanych, ktrzy naszym zdaniem raczej nadrabiaj wizerunkowo.
23
Teza 11 Respondenci na og staraj si mwi o gustach, jakie chcieliby mie, jakie sdz, e powinni mie. A to, jakie s ich rzeczywiste preferencje, moe nie do koca pokrywa si z tymi deklaracjami. Teza 12 Rnica midzy cian wschodni a zachodem Polski przede wszystkim w wymiarze zaangaowania, ale take jeli chodzi o preferencje estetyczne nadal pozostaje bardzo wyrana. Teza 13 Na prowincji pojawia si niezrozumienie, a nawet wrogo wobec udanych, uznanych pozalokalnie inicjatyw kulturalnych. Zaryzykowalibymy twierdzenie, e tego rodzaju instytucje peni w maych miejscowociach rol wspczesnej czarownicy budz niezdrowe zainteresowanie, czsto nie pozbawione odcienia wrogoci, niekiedy przerzuca si na nie odpowiedzialno za rozmaite poraki spoecznoci lokalnej, oskarajc na przykad o naruszanie tradycyjnego systemu wartoci i deprawacj modych ludzi. Wydaje si to tym bardziej paradoksalne, e czsto takie placwki s jedynym powodem, dla ktrego nazwa danej wioski czy gminy pojawia si w mediach. Trzeba jednak przyzna, e awangardowe teatry czy alternatywne organizacje czsto nie buduj wizi z lokaln wsplnot, z zaoenia funkcjonujc gdzie obok. Teza 14 Gust ma bezporedni zwizek z odpowiedni edukacj najmodszych pokole, a raczej jej brakiem. Teza 15 Mamy do czynienia z wieloci kanonw estetycznych, ktre w dodatku nie s jednowektorowe. Teza 16 Gust i kanon jest rozmyty czy rozproszony take w takim sensie, e odbiorca nie zawsze wybiera to, co lubi, ale czsto decyduje si na czyst rozrywk, przyznajc, e jest to forma odmdenia. Chodzi o relaks, odpoczynek, rozrywk, a niekoniecznie o pasj, co ulubionego. Dodatkowo zaciemnia to i tak niejednoznaczny obraz gustu estetycznego.
24
Teza 17 Idc tropem rozrnienia Andrzeja Szpociskiego i jego definicji zdarzenia cyklicznego, mona zaproponowa nieco artobliwie pojcie kanonu opartego na pamici krtkotrwaej. Jest to kanon podrczny, a zarazem kanon porczny dostpny, przyswajalny i atwo modyfikowalny. Teza 18 Wydaje si, e stan obecny najlepiej opisuje saba posta kanonu, zaproponowana przez Andrzeja Szpociskiego regua kanonicznoci
4.3. Kocowy wniosek z badania gustu estetycznego Przedstawiona powyej analiza ma charakter jakociowy, co nakada pewne ograniczenia. Mamy te wiadomo, e uwzgldniona prba nie jest reprezentatywna (wikszo wypowiedzi to opinie pracownikw instytucji kultury, warto te byoby przyjrze si innym miastom w Polsce). Uzyskane wyniki mog natomiast sta si wskazwk podczas zakrojonych na wiksz skal bada ilociowych, ktre pozwol zweryfikowa lub sfalsyfikowa nasze hipotezy, czyli zbada spoeczny zasig opisanych zjawisk. Dlatego ostatecznym wnioskiem i zarazem postulatem wynikajcym take z tej czci raportu jest wskazanie na potrzeb przeprowadzenia badania na oglnopolskiej reprezentatywnej prbie. Mamy nadziej, e taki projekt pozwoli odpowiedzie na postawione na wstpie pytanie.
4.4. Rekomendacje Przeprowadzenie badania ilociowo-jakociowego na temat przemian gustu estetycznego po 1989 r. na reprezentatywnej prbie pracownikw instytucji kultury w miastach polskich. Przeprowadzenie badania ilociowego na temat przemian gustu estetycznego po 1989 r. na reprezentatywnej prbie oglnopolskiej. Przeprowadzenie fotograficznej analizy przestrzeni miejskiej (wszystkich miast wojewdzkich i odpowiednio po dwa mniejsze miasta w kadym wojewdztwie) oraz badania jakociowego odbioru przemian estetycznych przestrzeni miejskiej po 1989 r. na reprezentatywnej prbie mieszkacw miast polskich.
25
Oparcie wszystkich proponowanych bada na postawionej w raporcie diagnozie dotyczcej przemian gustu estetycznego po 1989 r. Przekazanie wynikw badania przestrzeni miejskiej i jej percepcji przez mieszkacw wadzom miast jako punktu odniesienia dla projektw tworzenia przestrzeni publicznej. Przekazanie wynikw bada przemian gustu estetycznego instytucjom kultury w Polsce z rekomendacj, by uwzgldniy je w swych programach.
5. Czas wolny (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Mirosawa Pczaka)
5.1. Zmiana sposobu rozumienia i badania czasu wolnego: czas wolny versus czas dla siebie
Wedug klasycznej definicji Joffre Dumazediera z 1967 r. czas wolny to czas przeznaczony na zajcia, ktrym ludzie oddaj si dobrowolnie (dla wypoczynku, rozrywki, rozwijania wiedzy i zainteresowa, w tym bezinteresownego ksztacenia) poza obowizkami zawodowymi, rodzinnymi i spoecznymi. W badaniach tzw. budetw czasu by to wic jedyny segment, w ktrym czowiek mg by uczestnikiem kultury. Pomijano w ten sposb rne obszary czasu (na przykad przejazdy do pracy, ktre mogy by wypenione lektur, definiowano jako czas pusty), a jednoczenie upowszechniano ideologi czasu wolnego jako zdobyczy nowoczesnego spoeczestwa.
26
Wspczesne rozumienie czasu wolnego Obecnie uwaa si, e uczestniczenie w kulturze obejmuje cakowity czas aktywnoci czowieka (a wic take zakupy, czynnoci higieniczne i dbanie o ciao, praca itd.). W tak rozumianym czasie wolnym istotne s nastpujce kategorie: czas dla siebie cenna warto, czas do wycznej dyspozycji jednostki; wypeniaj go rne zachowania, od biernoci po wytony wysiek; moe si sta domen przymusu (nawykw kulturalnych, zachowa motywowanych snobizmem itd.); ograniczaj go gwnie zajcia przymusowe, sytuacja finansowa i dostpno oferty kulturalnej; moe by codzienny (krtki, redni) i wakacyjny (dugi); czas dla siebie jest te czasem dla rodziny i/lub dla przyjaci; czas niezorganizowany i niekontrolowany w wypadku dzieci i modziey bez nadzoru dorosych wysoko ceniony, spdzany gwnie z rwienikami (Fatyga 2001); czas przymusowo wolny maj go w nadmiarze na przykad bezrobotni, dzieci i modzie ze rodowisk spoecznie zaniedbanych, niepracujcy, niepenosprawni itd.; wypeniony nud i/lub frustracj/zachowaniami negatywnymi); czas pozornie wolny maj go na przykad matki na urlopach wychowawczych, emeryci i rencici, cz bezrobotnych pracujcych w tzw. szarej strefie, ludzie z przymusem uczestnictwa w kulturze lub narzucajcy sobie reim zdrowego stylu ycia, dzieci i modzie z tzw. zorganizowanym czasem wolnym w istocie nie rni si od czasu pracy i/lub nauki.
Zmiany w wypenianiu tak rozumianego czasu wolnego w okresie od 1989 r. do 2008 r. pokazujemy na przykadzie bada modziey oraz wynikw bada CBOS (tabele 1 i 2). Przemiany systemowe w Polsce po 1989 r. spowodoway zmian w rozumieniu czasu wolnego zarwno przez badaczy, jak i przez spoeczestwo. Ludzie pracujcy i/lub zajci uwaaj, e czas wolny maj inni, oni za generalnie nie maj na nic czasu. ycie w niedoczasie jest cech charakterystyczn wspczesnego Polaka posiadajcego rodzin i prac.
27
5.2. Treciowa zawarto kategorii i subkategorii czasu wolnego oraz zrnicowania sposobw spdzania czasu wolnego
Domowe i pozadomowe sposoby spdzania czasu wolnego Z naszych bada wynika, e o wiele wicej form spdzania czasu wolnego realizuje si poza domem ni w domu. Poza domem: bywanie w pubach, kawiarniach i restauracjach, weekendowe wyjazdy za miasto, wizyty w centrach handlowych, wizyty w kinie, spacery, bywanie w dyskotekach i klubach muzycznych, uprawianie sportu dla zdrowia i wizyty w teatrze, koncerty muzyki popularnej, bywanie na dziace. W domu: ogldanie telewizji, lektura prasy i ksiek, uytkowanie komputera z Internetem, przebywanie ze znajomymi; sporadycznie wymieniano twrczo wasn, majsterkowanie, sprztanie, sen i opiek nad dziemi.
Podobne wyniki uzyskano w innych badaniach (por. tabele 1 i 2). Jak wida respondenci kojarzyli czas wolny (czas dla siebie) z podejmowaniem aktywnoci zapewniajcej nie tylko bierny wypoczynek, ale te rozrywk, kontakt z innymi ludmi, samorealizacj (take korzystanie z oferty instytucji kultury). Na uwag zasuguje fakt, e ogldanie telewizji i oglnie: przebywanie w domu w czasie wolnym respondenci postrzegali jako ostateczno form, ktra mimo i jest powszechna, uchodzi za najmniej atrakcyjn. Spord osb deklarujcych, e czasu wolnego nie maj, na pytanie, co by robili, gdyby nim jednak dysponowali, nikt nie wymieni ogldania telewizji. Taki stan rzeczy wynika z obiektywnie wikszych ni dawniej moliwoci spdzania wolnego czasu poza domem (por. Sukowski 1984) w gr wchodzi nie tylko oferta instytucjonalna w miejscu zamieszkania, ale rwnie powszechno prywatnego transportu (o czym wiadczy popularno wyjazdw za miasto w celach rekreacyjnych czy na zakupy centra handlowe). Wyjazdy s rnie motywowane: mieszkacy wielkich aglomeracji wyjedaj, by znale
28
spokj, odetchn od zgieku miasta, mieszkacy maych miejscowoci wyjedaj, by uciec przed nud.
Zrnicowania w sposobach spdzania wolnego czasu (wedug wieku): Modzie: wychodzi z domu, szuka rozrywek na miecie i przebywa z rwienikami. Barier dla tego typu form spdzania czasu s czsto moliwoci finansowe, koczy si wic na pubie i jak najtaszym piwie. Rysuje si podzia na przebywanie w przestrzeni publicznej (z rwienikami) i prywatnej (z partnerem/partnerk). Dominuj dyskoteka lub klub muzyczny i spotkania w pubach lub kawiarniach; kolejno uprawianie sportu (gwnie: rower, siownia, skateboard, rolki, ale te nieco bardziej elitarne tzw. sporty miejskie, jak parkour, turbogolf, freestyle rowerowy). Ludzie w rednim wieku w ich wypadku istotny jest podzia na codzienny czas wolny przeznaczany przede wszystkim na wypoczynek (przebywanie w domu i spacery) oraz cykliczny czas bez pracy (weekendy i urlopy); tylko ten drugi jest planowany. Ludzie starzy: najczciej przebywaj w domu, uprawiaj ogrdek, zajmuj si pracami domowymi, czytaj, ogldaj telewizj, stosunkowo licznie uczestnicz w zajciach Uniwersytetw Trzeciego Wieku i Klubw Seniora (czciej s one szans uczestnictwa w kulturze dla osb z maych miast). W wikszych miastach pojawiaj si ponadto inne wzory: ludzie starzy chodz do teatru, do kina i do szkoy taca, grilluj i graj w szachy; w wakacje wyjedaj za granic, nad ciepe morza. Dominuje opinia, e optymalny sposb spdzania wolnego czasu to, prcz spacerw i turystyki dla zdrowia, korzystanie z usug instytucji oferujcych kultur wysok, a wic chodzenie do teatru, do opery, filharmonii, odwiedzanie galerii sztuki. Przeszkod moe by brak pienidzy, ale te brak chci. Uwaga: modzie wolny czas ludzi starszych i ich role spoeczne (dziadkw, samotnikw) postrzega stereotypowo: chodz do parku, pracuj na dziace, siedz w domu i ogldaj telewizj; rzadko modzi dostrzegaj starszych uprawiajcych w parkach jogging albo nordic walking, co nie umyka uwadze starszych respondentw.
29
Cigle ram dla podziaw wedug wieku s stereotypowe przekonania, zwizane z czasem jako zbiorem etapw w ludzkim yciu i wyraane jako tzw. normy powinnociowe: dzieci i modzie powinni mie czas maksymalnie zorganizowany, najlepiej dziki uprawianiu sportu (chopcy) i dodatkowej nauce (dziewczta), wtedy bowiem nie bd nam zagraa, zabiera nam czasu i/lub dobrze przygotuj si do ycia; jednake prawie nikt nie jest dzisiaj w stanie w peni tego kontrolowa; doroli powinni mie czas sprawiedliwie podzielony: zajty przez prac, ycie rodzinne, wypoczynek i uczestniczenie w kulturze; w jakim stopniu ten ideologiczny model jest odlegy od praktyk ycia spoecznego nie trzeba szeroko dowodzi; ludzie starzy powinni mie zapewniony godny odpoczynek, co w praktyce oznacza bd ich udzia we wspieraniu dorosych dzieci bd niechcian nadopiekuczo.
Zrnicowania w sposobach spdzania wolnego czasu: due i mae miasta W omiu najwikszych i omiu najmniejszych miastach objtych naszym badaniem najczciej wskazywanymi formami spdzania czasu wolnego s: w duych miastach: wizyty w centrach handlowych, w kinie, w pubach, teatrach, spacery, wyjazdy za miasto, ogldanie telewizji, bywanie w klubach muzycznych i dyskotekach; w maych miastach: wyjazdy za miasto, uprawianie sportu, ogldanie telewizji, przebywanie w pubach. Najwiksze rnice midzy wielkimi i maymi orodkami dotycz: bywania w centrach handlowych, w kinie w teatrze i w filharmonii zale zatem od infrastruktury, ale rwnie od potrzeb. Najmniejsze rnice dotycz: uprawiania sportu, korzystania z internetu i wyjazdw za miasto.
30
Tabela 1. Czas wolny modziey w latach 1989-2008 (wedug rnych bada, w %).
Czynnoci czasu wolnego zorganizowanego i czasu dla siebie
W. Muzyka; Olsztyn; uczniowie i studenci
B. Fatyga Prba z trzech maych miast (ok. 35 tys.) 2001 N=1046 21 94
K. Kosea Prba oglnopolska (licealici) 2002 N=1242 26 42 30 22
Czytanie gazet Ogldanie telewizji Suchanie radia Chodzenie do kina Czytanie ksiek Czytanie czasopism Ogldanie wideo Amatorskie muzykowanie Bywanie teatrze/operze Koncerty muzyki popularnej/modzieowej Chodzenie do galerii sztuki/na wystawy Bywanie w domach kultury Filharmonia/koncerty muzyki powanej Fotografowanie/filmowanie Twrczo plastyczna/kka plastyczne Teatr; taniec amatorski Biblioteka Kawiarnie/restauracje/puby/knajpy Zabawy/dyskoteki/imprezy Nauka/uczenie si Zajcia pozalekcyjne w szkole Przebywanie ze znajomymi/przyjacimi Robienie rnych rzeczy Zajcia przy parafii Uprawianie sportu
1989 N=816 79 73 72 68 52 46 37 34 29 27 27 21 18 14 4 4
1993 N=753 82 73 77 40 58 58 64 31 34 31 26 34 14 15 16 9
B. Fatyga Prba oglnopolska (gimnazjalici z miast) 2002 N=1109 74 63
B. Fatyga - Uczniowie i studenci Warszawy 2008 (czas dla siebie)
Uczniowie N=600 83 92 92 6
Studenci N=600 77 99 93 12
9 61 24 33
88 67 52 48 48 41 24 23 16
27 35 26 65
89 23 66 52 71 78 36 20
15 6 28 25 90
10 6 26 43 88
28
Nicnierobienie 15 19 10 13 Komputer/internet 8 22 41 99 100 Sen/odpoczynek 7 44 35 14 19 Suchanie muzyki 71 99 99 Spotkania z chopakiem/dziewczyn 58 32 Bywanie na imprezach 24 sportowych/kibicowanie Podre 45 Telefonowanie do znajomych 35 Chodzenie po sklepach 32 7 2 Praca 32 Pomoc w domu 13 48 Nauka jzykw obcych 27 rda: w kolumnach 1 i 2 - W. Muzyka, Przemiany uczestnictwa modziey w kulturze w latach 1978-1993, WSP, Olsztyn, 1996; B. Fatyga, Modo bez skrzyde. Nastolatki w maym miecie, ISNS UW, Warszawa 2001; K. Kosea, B. Fatyga, J. Rogala-Obkowska, Style ycia modziey a narkotyki, ISP, Warszawa 2002; B. Fatyga, P. Zieliski, Warszawskie badanie stylw ycia modziey, Warszawa 2008, raport niepubl.
32
Tabela 2. Wybrane czynnoci czasu wolnego (wedug bada, w %)

Czynnoci czasu wolnego podjte przynajmniej raz w roku Wydanie przyjcia dla znajomych/przyjaci Przeczytanie ksiki dla przyjemnoci Wyjcie do kina Udzia w imprezie sportowej Wyjcie z rodzin do restauracji Wyjcie do teatru Korzystanie z Internetu w celach pozazawodowych Pobyt za granic Wyjazd z rodzin na wypoczynek 65 64 42 26 22 18 66 60 25 23 22 13 55 58 17 24 20 10 11 61 54 33 32 26 10 18 61 57 33 35 33 13 19 66 58 33 38 37 13 35 22 31 66 55 39 37 46 18 52 30 38 1988 1989 1993 2001 2004 2006 2008
B. Wcirka, Co si zmienio w stylu ycia Polakw w ostatnim dwudziestoleciu?, CBOS, Warszawa 2009.
33
5.3. Wnioski Wida wyranie, e czas wolny Polakw tylko w czci przeznaczony jest na korzystanie z oferty kulturalnej. Czas dla siebie to gwnie czas wypoczynku i relaksu, ewentualnie rozrywki. Kultura wysokoartystyczna, skanonizowana lub nowo powstajca interesuje wybrane rodowiska. Oferta lokalnych instytucji kultury rzadko spotyka si z zainteresowaniem ludzi modych i niejednokrotnie sprawia wraenie swego rodzaju obiegu wsobnego (due znaczenie przypisuj jej sami pracownicy tych instytucji, animatorzy kultury, dziaacze samorzdowi). Repertuar form wykorzystywania czasu wolnego zaley od wielkoci miasta i aktywnoci jego mieszkacw. Wypeniaczem wolnego czasu wci jest telewizja, cho w domowym modelu spdzania czasu coraz wiksz rol odgrywa komputer z dostpem do Internetu. Zdarzajce si w wywiadach deklaracje o nieposiadaniu telewizora s znakiem przynalenoci do kulturalnej elity i manifestacj niechci do masowo realizowanej rutyny. Czas dla siebie spdzany poza domem coraz wyraniej jest cech miejskiego stylu ycia. Charakter reliktowy ma natomiast praca na dziace (w ogrdku dziakowym). Mona powiedzie, e intensywno korzystania z miejskich rozrywek, tudzie oferty kulturalnej, jest tym wiksza, im wysze tempo ycia danej miejscowoci. To wanie mieszkacy wielkich miast najczciej narzekaj na brak czasu, a jednoczenie paradoksalnie najchtniej spdzaj czas wolny poza domem. Zwraca uwag tendencja do urozmaicenia czasu dla siebie przez ludzi starszych oraz powtarzajcy si w wywiadach obraz modziey wysiadujcej w pubach, kawiarniach, a w weekendy odwiedzajcej dyskoteki i kluby. Czas wolny modziey naley do najbardziej zmitologizowanych kategorii. W gruncie rzeczy modzie jest schowana, sabo rozpoznana (Fatyga, Zieliski 2008). Oferta kulturalna jest dla czci modych ludzi interesujca w kontekcie wolnego czasu wwczas, gdy dotyczy treci kultury popularnej (czytanych kompetentnie i czsto ironicznie!). Brak nawyku obcowania z kultur wysokoartystyczn i wyrany niedostatek edukacji w tym zakresie to hasa wprowadzajce w bd chodzi raczej o dostosowanie form edukacji do wspczesnej, nierozpoznanej przez edukatorw i niechtnie przez nich ocenianej nowej wraliwoci. To tym sposobem kultura przegrywa z rozrywk i rekreacj.
5.4. Rekomendacje zarwno w programach edukacji kulturalnej, jak i programach realizacji nowej
polityki kulturalnej pastwa naley promowa zwaszcza te przedsiwzicia, ktre nie tworz getta wiekowego (tylko dla dzieci, tylko dla seniorw); budujc programy naley bra pod uwag zrnicowane budety czasu ich
uczestnikw i dostosowywa dziaania do moliwoci; instytucje kultury powinny nie poprzestawa na tradycyjnej promocji swej
dziaalnoci, co okazuje si czciowo nieskuteczne, lecz szuka nowych form dziaania tam, gdzie fizycznie s potencjalni odbiorcy; wikszej ni dotd uwagi organizatorw kultury wymagaj ludzie starzy.
6. Aktywno kulturalna (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Tomasza Szlendaka)

6.1. Charakterystyka spoecznego uczestnictwa w kulturze
Dane z koca 2006 r. wskazuj, e muzea i wystawy czasowe odwiedzio w Polsce ponad osiemnacie milionw widzw, galerie sztuki ponad trzy miliony, teatry ponad dziewi i p miliona, a kina ponad trzydzieci dwa miliony trzysta tysicy (Rocznik statystyczny 2007). Skd bierze si przekonanie organizatorw kultury o niskiej aktywnoci odbiorcw? Pierwsza odpowied: ten sam odbiorca ma do wyboru coraz bogatsz ofert, a coraz mniej czasu; druga dotyczy odbiorcw przymuszanych do aktywnoci; trzecia biernoci i niskich kompetencji odbiorcw; czwarta odpywu audytoriw w stron biernych i atwych form uczestnictwa w kulturze; pita oferty niezaspokajajcej potrzeb.
6.1.1. Potencjalni odbiorcy kultury

35
Typy odbiorcw kultury Etatowi odbiorcy kultury wysokiej: zrnicowane kompetencje szacunek dla kultury wysokiej jako wartoci narzucany lub odczuwany Zorganizowane grupy seniorw Zorganizowane grupy dzieci i modziey Towarzyskie grona licealistw i studentw Zafascynowani jedn dziedzin sztuki Tradycyjne elity kulturalne Profesjonalici potrzebujcy rodowiska Snoby i nuworysze Twrcy i odbiorcy subkulturowi: wymienno rl kompetencje i gusty ujednolicane w grupie silne wizi merytoryczne i/lub spoeczne rodowiska kultury 2.0 kontestujce kultur wysok i popularn oraz tradycyjne media Alternatywne grupy modzieowe Amatorzy funkcjonujcy w obiegu zamknitym Narodowcy i grupy faszyzujce Zamknite rodowiska wyznaniowe Salony odrzuconych Uczniowie gimnazjw 6.1.2. Typy ludzi aktywnych we wspczesnej kulturze Na podstawie wynikw swoich bada Tomasz Szlendak wyrni trzynacie typw aktywnoci kulturalnej i uczestnictwa we wspczesnym yciu kulturalnym. Charakteryzuj si one znaczcymi rnicami w zakresie stylu konsumowania kultury, potrzeb wynikajcych z odziedziczonego kapitau kulturowego, publicznych i prywatnych sposobw realizacji tych potrzeb, wieku, pci i miejsca w strukturze spoecznej. Kategorie nie s w peni rozczne, a sam typologi mona rozbudowywa.
Odbiorcy kultury popularnej: spaszczone i ujednolicone kompetencje zdemoralizowani, wzruszeni lub zmczeni Audytorium telewizyjne Odbiorcy iwentw na powietrzu Sytuacyjne wsplnoty masowe Celebryci i ich fani Targety kulturalne Zafascynowani kultur popularn Zmczeni profesjonalici Ludzie poza kultur oraz dowiadczajcy kultury ycia codziennego i cywilizacji: niskie, ale wasne kompetencje kulturowe Grupy upoledzone ze wzgldu na poziom wyksztacenia (brak wyksztaconych potrzeb) Grupy zmarginalizowane przez ubstwo Grupy zmarginalizowane z wasnego wyboru Grupy zmarginalizowane przez cechy miejsca zamieszkania Grupy wycofane ze wzgldu na styl ycia zdominowany przez prac i brak czasu
36
1. PARAKULTURALNI snobujcy si, ale kompletnie si nie znajcy. Znaj z telewizji kilka nazwisk, ogranych, rzucaj nimi w rozmowach, bojc si przyzna do niekompetencji. Mimo dwudziestu lat panowania popkultury w wersji telewizyjnej ludzie rozumiej, e obycie w kwestiach kultury wysokiej jest prestiogenne, dlatego parakulturalni musz si troch wysila. Podtypy to: PARTYCYPANCI IMPREZ OSKAROPODOBNYCH, bywalcy gal wrczania nagrd wszelkiego rodzaju, wernisay i imprez, ktrych gwnym punktem programu jest cytujc respondentw ochlaj i wyerka oraz PSEUDOKULTURALNI, czyli osoby, ktre jak stwierdzi mody pracownik muzeum sztuk mimo e uczszczaj, zachowuj pewne zasady obycia, mimo e s na bieco z ofert kulturaln []. Nie maj waciwoci empatycznych. 2. PRZYLEPIENI. do okrelonego typu wrae, ktre jest im w stanie zafundowa jedynie ukochana instytucja, zazwyczaj prowadzona przez czowieka z heretyck wizj kultury. To ludzie poruszajcy si, metaforycznie i dosownie, z identyfikatorem jakiej instytucji kultury na szyi albo jej emblematem na t-shircie. Sfanatyzowane maolaty jak to okreli respondent znajce na pami cay repertuar, albo podporzdkowujce rytm roku jednemu wydarzeniu na krajowej mapie kulturalnej. 3. POSZUKIWACZE NOWOCI i SELEKCJONERZY treci kultury oraz imprez kulturalnych, dysponujcy najwyszych lotw kapitaem kulturowym. Wszystko widzieli i wszystko syszeli (a przynajmniej tak twierdz i zgodnie z tym twierdzeniem si zachowuj). Pragn nowoci, ale nie w postaci sztucznych udziwnie. Maj agresywny stosunek do popkultury w wersji ludowej. To oni najczciej nie maj w domach telewizorw. HERETYCY w nowym znaczeniu odszczepiecw od kultury telewizyjnej. 4. DZIECI Z AUTOBUSU. Uczniowie i przedszkolaki przywoone do instytucji kultury na przedstawienia i pokazy edukacyjne, jeden z najwierniejszych i najliczniejszych widzw i klientw instytucji kultury, ktry nie ma wyboru uczestniczy musi. 5. MIESZCZANIE Z WYRZUTAMI SUMIENIA. Ludzie w rednim wieku, z wyksztaceniem co najmniej rednim, obcieni rodzinami, dziemi, prac od rana do pnego popoudnia. Klienci multipleksw kinowych zlokalizowanych w galeriach handlowych. Ekstremalnie trudni do zacignicia do innych przybytkw kultury, w ktrych nie mona zrobi zakupw i pooglda sklepowych wystaw. Maj domy i siedz w domach. Kiedy jest si w dzisiejszej Polsce czterdziestolatkiem, to trzeba potrafi wyj na koncert czy do kina. W mniejszym miecie ludzie w wieku rednim tego nie potrafi. W wikszym sporadycznie si to zdarza. Pena rodzina biorca udzia w dziaaniach kulturalnych to Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 37
z Raportw o Stanie Kultury.
zjawisko w Polsce niespotykane. Terenem publicznym opanowanym przez rodziny jest supermarket i galeria handlowa. Shopping spaja polskie rodziny, uczestnictwo w kulturze bez wtpienia je dzieli. Co innego ogldaj dzieci i modzie, czym innym zajmuj si w wolnym czasie rodzice. 6. EMERYCI NA ETACIE w instytucji kultury. Ludzie w starszym wieku, zwaszcza czonkowie lokalnego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Jedyny karnie stawiajcy si klient wielu instytucji kultury, choby muzew okrgowych. Organizuje si dla nich, tak jak dla dzieci, wiele imprez na wyczno, im daje si maksymalne zniki. 7. GRONA TOWARZYSKIE wychodz z domw, zwaszcza ludzie modzi, poniewa chc si spotka ze znajomymi. To jest gwna potrzeba i motywacja. Oddolnie zatem, samodzielnie organizuj si w grupy ludzi, dla ktrych wspprzebywanie i towarzysko jest waniejsza od przey artystycznych. Nowoczesne instytucje kultury daj nie gorsze miejsce do wspprzebywania ni kluby. 8. ZABKANI. Najczciej turyci odwiedzajcy instytucj kultury przypadkiem. W Sopocie w plaowych slipach wchodzcy do galerii. We Wrocawiu wchodzcy do muzeum po detalicznym zwiedzeniu wszystkich ulokowanych na terenie starwki knajp i restauracji. Take zabkani w multipleksach kinowych rodzice w rednim wieku, ktrzy majc raz na p roku chwil wolnego od dzieci pytaj przedstawicieli obsugi, na co i, co obejrze, bo oni nie wiedz, bo oni si nie znaj. 9. KOBIETY. Wyksztacone kobiety midzy 25 a 55 rokiem ycia to adresat dziaw marketingu w instytucjach kultury. Strony internetowe instytucji kultury take musz by budowane pod damskie gusta. 10. PRZYJEZDNI STUDENCI, ktrzy tworz zudzenie licznego odbiorcy. Bez
nich, latem, instytucje kultury w wielu miastach akademickich pustoszej. Ludzka masa wypeniajca kluby, do ktrej kierowane jest tanie piwo. 11. LOKALNI ODBIORCY AKADEMICCY. Im wypada: pj, obejrze,
wysucha, by. Robi to raczej rzadziej ni czciej, raczej zaproszeni (przez wadze, przez znajomych z instytucji kultury) ni z wasnej nieprzymuszonej woli (to najczciej POSZUKUJCY DOKTORANCI, ktrzy wyrastaj na zupenie odrbn kategori ludzi w duych miastach). 12. LUDZIE BEZ ZOBOWIZA. Ci, ktrzy nie zaoyli (jeszcze) rodzin
i wieczorami nie musz przesiadywa z dziemi/mem/on w domu. Mog konsumowa kultur w przestrzeni publicznej, zwaszcza wieczorami, noc i w weekendy.
38
13.
GETTO OBEZNANYCH. Elita uczestnikw kultury zoona z pracownikw
lokalnych instytucji kultury. Towarzystwo wzajemnej (nie)adoracji. S wszdzie, bywaj wszdzie, gwnie w miejscach, ktre przypominaj im ich wasne dziaalnoci i profilem, na przykad muzealnicy chodz do muzew, eby podpatrzy, co i jak robi inni w ich zawodzie. Uczestnicy z obowizku.
6.2 Konsekwencje mietnika symbolicznego dla zachowa kulturalnych Wizja kultury wrd pracownikw kultury w Polsce na pocztku wieku XXI jest taka, jak w latach pidziesitych XX wieku mieli klasycy socjologii kultury (zob. np.
Macdonald 2005). Organizatorzy kultury dziel kultur na wysok i nisk. Kultura wysoka wystpuje tam, gdzie dochodzi do jej kanonizacji oraz instytucjonalnego uporzdkowania. Przykad: kultura wysoka jest w muzeum, dlatego e celebruje si j tam, opisuje, szufladkuje i wystawia. Dziea sztuki na murach, w kolejce miejskiej, w metrze, na trawniku, kultur wysok nie s, chyba e robi j koncesjonowani organizatorzy. W umysach odbiorcw realny brak wpywu kultury wysokiej objawia si midzy innymi w formie mietnika symbolicznego. Barbara Fatyga (zob. 1999) pisze, e polska kultura narodowa, przekaz symboliczny zwizany z Kocioem katolickim, kanony sztuki wiatowej i popkultura w wersji telewizyjno-komercyjnej mieszaj si tak, i aden element nie jest wyrniony. Z kanonw kultury uznawanej niegdy za wysok w umysach odbiorcw pozostay resztki; (zdaniem Andrzeja Szpociskiego, kanony zostay rozproszone). Z tych elementw twierdzi Fatyga skadaj si dzisiejsze wiatopogldy i z nich wyprowadzane s sposoby istnienia w wiecie.
Bd diagnozy: konsekwencj mietnika symbolicznego w umysach odbiorcw jest brak udziau, dezercja z pola sztuki, niech do separowania rzeczy wanych od niewanych w kulturze, utosamiane przez organizatorw kultury nietrafnie z lenistwem i brakiem kompetencji. Ekstremalnych przey i emocji ludzie poszukuj w jedzie na quadach albo w skokach ze spadochronem, a nie w muzeum sztuki. Ludziom nie chce si wysila, a tradycyjne uczestnictwo w kulturze to wysiek, gwnie za spraw trudnoci w odbiorze oraz koniecznoci odbycia rytuau czowieka kulturalnego. Tymczasem wysoka (podana)
39
aktywno kulturalna przenosi si, zwaszcza w duych miastach, do nisz, w ktrych sztuka nie ulega (jeszcze?) procesom stereotypizacji, instytucjonalizacji i kanonizacji. Odbiorcy o wyrafinowanych potrzebach, uwaaj za atrakcj kulturaln co innego ni organizatorzy kultury oraz nie to, co podsuwa im kanon telewizyjny. Rekomendacja: naley przedefiniowa rozumienie aktywnoci kulturalnej i
zrezygnowa ze sztywnego, ideologicznego w istocie podziau na twrcw i organizatorw oraz odbiorcw kultury
Wan cech polskiego masowego odbioru kultury jest poszukiwanie tego, co tradycyjne, nostalgia za treciami, ktre byy i ktre si ju (rzekomo) dobrze zna. Polacy przejawiaj nostalgi za czym, czego do koca nie dowiadczyli i czego nie mieli szansy w szczegach pozna. Telewizja skada te strzpy w teledyski, emitowane na przykad z okazji wit Boego Narodzenia albo wit o charakterze religijnym bd narodowym. Telewizja daje szans obcowania z czym bezpowrotnie utraconym w zakresie kultury, czego jednak polski odbiorca utraci nie mg, poniewa nigdy tego nie naby.
6.3. Zrekonstruowany w badaniach model powinnociowy aktywnoci kulturalnej
W maym miecie aktywno kulturalna to: nieprzeklinanie, funkcjonowanie w zgodzie z kodeksem savoir-vivre (ktrego nikt nie czyta) i obycie z polsk tradycj; w duym miecie aktywno kulturalna to bywanie i robienie tego, co aktualnie jest w modzie.
Zmiany uwarunkowa aktywnoci kulturalnej mona opisa nastpujco: kiedy czas wolny tworzy wyranie wydzielone obszary obecnie rozsypa si na mae kawaki; szybsze obecnie tempo ycia i brak czasu powoduj, e trudno planowa uczestnictwo w kulturze, zwaszcza systematyczne; elitarne wzorce odbioru, wymagajce skupienia i wysiku poznawczego, zmieniy si pod wpywem telewizji na okienkowe sposoby odbioru, krtkie momenty skupienia uwagi oraz zamiast przeywania kultury jej konsumowanie;
40
instytucje kultury, ktre w PRL nie miay konkurencji, obecnie przegrywaj z centrami handlowymi pod wzgldem atrakcyjnoci, take dlatego, e te drugie s wielofunkcyjne (kino, krglarnia, fitness, zakupy, obiad w jednym); przed zmian kontakt z kultur i aktywno kulturalna nosiy znamiona odwitnoci (czsto faszywej i/lub nieuzasadnionej) obecnie podejmowane s przy okazji, a kultura musi by atwo dostpna; przed przeomem ustrojowym ludzie w miastach brak uczestnictwa w kulturze wysokiej odczuwali jako rodzaj pitna; obecnie wybierajc formy spdzania czasu, szukaj raczej kontaktu z natur ni kultur.
Diagnoza ostrzegajca: Modzi Polacy s przyzwyczajani do braku wysiku i poszukiwania rozrywkowej oferty od wczesnego dziecistwa. W efekcie instytucje kultury zamieniaj si w przybytki podobne w zakresie funkcji i dziaania do galerii handlowych czyli w przestrzenie wielozmysowe. Uczestnictwem w kulturze steruj wydarzenia, osoby z odpowiednim kapitaem kulturowym bywaj niemal tylko na wydarzeniach; (pozbawieni kapitau i tak o nich nie wiedz).
7. Instytucje kultury (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Jacka Nowiskiego)

7.1. Definicja instytucji kultury i ich wstpna charakterystyka Struktura, funkcje i sposoby dziaania instytucji kultury, mimo zmian spoecznych, kulturowych i cywilizacyjnych, jakie dokonay si w Polsce po 1989 r., nie zostay poddane gruntownej przebudowie. Instytucje kultury cigle postrzegane s jako placwki nieproduktywne, roszczeniowe, sigajce jedynie po rodki publiczne. Kryzys instytucji kultury zwizany z brakami w finansowaniu, ewentualnie masow ich likwidacj, o ktrej wiele mwiono w pierwszej dekadzie transformacji ustrojowej, nie znajduje potwierdzenia w danych. Wrcz przeciwnie w miastach nastpi wzrost liczby instytucji kultury.
41
W socjologii kultury: instytucja kultury to sformalizowany system obiektw, urzdze i organizacji, ktrych funkcjonowanie suy tworzeniu, przechowywaniu, powielaniu i spoecznemu
upowszechnianiu dbr kultury; instytucjonalny system kultury powoany zosta do upowszechniania uczestnictwa w kulturze wysokiej, reprezentacyjnej, wedug aksjologicznych zaoe sformuowanych przede wszystkim w zasadach polityki kulturalnej pastwa (Grad 1997); instytucjonalizacja kultury to przejmowanie przez instytucje kultury spoecznego obiegu wartoci i dbr kultury; placwka kultury to instytucja spoeczna, wg formalnego podziau zaliczana do grupy instytucji wychowawczych i edukacyjnych; dziaalno instytucji kultury to tzw. drugi ukad kultury (instytucjonalny) (Koskowska, 1981) obejmuje treci tworzone i przekazywane w ramach okrelonych instytucji, na przykad szk, teatrw, kociow, filharmonii, domw kultury. W zinstytucjonalizowanym ukadzie kultury istnieje stay podzia na odbiorcw (publiczno, audytorium) oraz nadawcw i organizatorw. Rola odbiorcy w drugim ukadzie jest z istoty bierna; rola nadawcy jest czynna i ma charakter profesjonalny
W niniejsz ym raporcie: instytucjami kultury s wszystkie placwki wymienione w Ustawie o organizacji i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej; nowymi instytucjami nazywamy prywatne instytucje kultury, organizacje pozarzdowe oraz nieformalne. przedsiwzicia i inicjatywy
Dla wszystkich placwek finansowanych przez skarb pastwa lub samorzd terytorialny obligatoryjne s dwie ustawy: Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (Dz.U. z 2001 r., nr 13, poz. 123.) oraz Ustawa o finansach publicznych (Dz.U. z 2005 r., nr 249, poz. 2104.). Pierwsza okrela formy organizacji dziaalnoci kulturalnej, podmioty i organizacje mogce prowadzi dziaalno kulturaln, tryb oraz sposb organizowania, prowadzenia i likwidacji instytucji kultury, tryb powoywania dyrektora, czas pracy w instytucjach kultury, zasady prowadzenia gospodarki finansowej oraz przepisy dotyczce organizacji imprez artystycznych i rozrywkowych poza Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 42
z Raportw o Stanie Kultury.
siedzib instytucji. Druga mwi midzy innymi o: zasadach i sposobach zapewnienia jawnoci i przejrzystoci finansw publicznych, formach organizacyjno-prawnych jednostek sektora finansw publicznych, zasadach planowania i dysponowania rodkami publicznymi, zasadach kontroli finansowej i audytu wewntrznego w tych jednostkach, sposobie finansowania deficytu i zasadach operacji finansowych dokonywanych przez jednostki sektora finansw publicznych. Inne regulacje prawne, na ktrych opiera si dziaalno instytucji kultury, to Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego, Ustawa o muzeach, Ustawa o bibliotekach oraz inne przepisy prawa pracy i prawa gospodarczego istotne w prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej.
7.2. Gwne zmiany w obszarze instytucji kultury w okresie 1989-2008 Wraz z transformacj spoeczno-gospodarcz pojawiy si nowe typy podmiotw (komercyjne, pozarzdowe, inicjatywy niesformalizowane). Tradycyjne instytucje zostay zmuszone do konkurowania i zabiegania o fundusze i odbiorcw. Zmieniy si warunki dziaania instytucji kultury (dominacja kultury popularnej i mediw elektronicznych; zmiana pozycji kultury wysokiej z dominujcej na niszow, demokratyzacja, zmiana rodowiska spoeczno-gospodarczego). Zmienia si przestrze wytworw i wartoci kultury oraz preferencje odbiorcw. Zmiany w instytucjonalnym systemie kultury nie s jednak prawidowo odczytywane, a ich znaczenie wykorzystywane w dziaaniu. Brakuje przede wszystkim zmian w sposobie mylenia o kulturze, systemu ksztatowania potrzeb i rozwijania kompetencji oraz elastycznego, otwartego na zmiany systemu ksztacenia personelu kultury.
7.3. Wnioski z bada
7.3.1. Stan infrastruktury Istnieje due zrnicowanie standardu obiektw, w ktrych zlokalizowane s instytucje kultury. Nowo powstae instytucje czsto mieszcz si w obiektach nowoczesnych, zaprojektowanych odpowiednio do funkcji. Obiekty adaptowane, na przykad
postindustrialne, s pomysowo zaaranowane i funkcjonalne. Realizowane s z dbaoci, uwzgldniaj komfort odbiorcy i s dobrze wyposaone technicznie. Jednake znaczna cz instytucji kultury funkcjonuje w obiektach, ktre nie s w stanie sprosta wspczesnym funkcjom i standardom, co ma poredni, a czasami bezporedni wpyw na satysfakcj odbiorcy.
43
Rekomendacja: Naley systematycznie podnosi standard infrastruktury kulturalnej, jednake wymaga to starannego monitorowania potrzeb rodowisk, ktrym maj one suy. Przestrzegamy zwaszcza przed gigantomani, gdy kultura staje si systemem nisz i federacj subkultur.
7.3.2. Pracownicy instytucji kultury Jak wynika z nielicznych bada, pracownicy instytucji kultury s grup spoeczn o wysokim poziomie frustracji i resentymentu (Grad 1997; Nowiski 2008). (1) W modelu polityki kulturalnej gboko ukryte jest tradycyjne zaoenie, i tylko systematyczne obcowanie z kultur tworzon i upowszechnian przez instytucje artystyczne zapewnia wysok jako uczestnictwa w kulturze. W zwizku z tym istnieje uzasadnione poczucie gorszoci wrd znacznej czci pracownikw innych instytucji kultury. (2) Na samopoczucie pracownikw kultury i porednio na ich style dziaania istotnie wpywa take podzia na centrum i peryferie ycia kulturalnego wraz z zawiedzionymi nadziejami na okrelony typ kariery (czsto artystycznej). (3) Pracownikw kultury cechuj ich stosunkowo niskie kompetencje kulturowe (gwnie poznawcze) i niska zdolno wsppracy z innymi podmiotami lokalnymi (wyjwszy dysponentw rodkw finansowych); a ponadto poczucie niepewnoci wasnej tosamoci i pozycji zawodowej zwizane z upoledzeniem w hierarchii prestiu i finansowaniu tej grupy. (4) Pracownicy instytucji kultury dziel si z grubsza rzecz biorc na: pozytywnych dewiantw wizjonerw osigajcych sukcesy; wizjonerw nieodpowiedzialnych szalecw; romantycznych pozytywistw pracujcych u podstaw, sprawnych urzdnikw; sfrustrowanych autokratw i szary personel zarabiajcy na chleb. Kontraktowi menederowie, wyposaeni w wysokie kwalifikacje i dowiadczenie, rzadko pracuj jako kierownicy instytucji kultury. (Wrd przebadanych instytucji tylko jeden meneder, kierujcy tzw. now instytucj kultury, deklarowa ch pracy wycznie w formie zarzdzania projektami).
Rekomendacja: zanim si zacznie reformowa instytucje kultury, naley przygotowa dla nich kadry. Na pocztek warto przeprowadzi nowoczesne, reprezentatywne, oglnopolskie badanie zasobu kadrowego instytucji kultury (w rozumieniu przyjtym
44
w niniejszym raporcie, a wic obejmujce rwnie NGOs i instytucje komercyjne) oraz przeprowadzi ewaluacj kierunkw studiw przygotowujcych do pracy w kulturze.
7.3.3. Dziaalno instytucji kultury
(1) Instytucje kultury, w tym te uwaane za najbardziej zachowawcze muzea i biblioteki rozwijaj si w zakresie swoich podstawowych funkcji (gromadzenie, ochrona, opracowywanie zbiorw) oraz prowadz, przynajmniej w duych miastach, oywion dziaalno w zakresie promocji wasnych zasobw i edukacji kulturalnej; s organizatorami przedsiwzi o charakterze naukowym, popularnonaukowym, artystycznym i wydawniczym, czsto jednak odlegych od ich gwnych zada. (2) Instytucji kultury w stosunku do rzeczywistych potrzeb jest zbyt duo, ale nie zawsze odpowiadaj potrzebom odbiorcw. Ich kompetencje i zadania krzyuj si. Czsto konkuruj one midzy sob. Skupiaj zainteresowania na tych samych grupach docelowych, dubluj nakady na sprzt i wyposaenie, ktre w jednym orodku miejskim i przy jednym organizatorze mogoby suy z powodzeniem wielu z nich. Brakuje im wsplnej przemylanej polityki promocyjnej. Bardzo rzadko dziaaj w sieci i potrafi konsolidowa swoj dziaalno (wyjtkiem s na przykad jazzowe kluby muzyczne) w celu pomnaania efektw i ograniczania nakadw. (2) Instytucje kultury o charakterze wojewdzkim nie funkcjonuj wcale (lub w niewielkim stopniu) jako instytucje nadzorujce albo wzorcotwrcze dla jednostek organizowanych przez nisze szczeble samorzdu. (3) W szczeglnoci kontakty, wsppraca i czno midzy instytucjami w danym rodowisku lokalnym, branowym i ponadlokalnym jest albo fikcyjna, albo oparta na przyzwyczajeniu i dobrowolnoci. Duo do yczenia pozostawia na przykad funkcjonowanie rnych systemw komputerowych obsugi czytelnika w bibliotekach, nawet w obszarze jednego wojewdztwa i powiatu; poczenia elektroniczne bibliotek i innych instytucji nie istniej jako system oglnopolski. (4) Brak spjnego systemu informacji o wydarzeniach kulturalnych na kadym szczeblu samorzdu i struktur pastwowych. Istnieje wiele niezalenych witryn i portali internetowych zajmujcych si kultur. Niektre z nich s dobrej jakoci, ale nie ma systemowej platformy wymiany informacji o wydarzeniach i zjawiskach w kulturze. Potrzeba takiej informacji staje si coraz bardziej palca.
45
(5) Skuteczn i poprawn informacj o kulturze utrudnia, czsto deklarowany przez respondentw, brak zainteresowania t problematyk mediw lokalnych i oglnopolskich. (6) Programy dziaania wielu instytucji, w tym wielu instytucji pozarzdowych, ukadane s pod biece moliwoci uzyskania grantw, nie wi si z dugofalowym planowaniem, co daje w efekcie: nisk skuteczno oddziaywania na bezporedniego odbiorc, specjalizacj instytucji na czas trwania projektu, nie buduje wok niej kapitau spoecznego. Dotyczy to jednak przede wszystkim instytucji tradycyjnych. Nowe instytucje prywatne, a take znaczna cz organizacji pozarzdowych dobrze rozpoznaj potrzeby i konsekwentnie realizuj swoje cele. (7) Projekty skadane do rnych grantodawcw, w tym do MKiDN, rzadko s innowacyjne, czsto za to nieprofesjonalnie przygotowane. Czsto take maj na celu uzupenienie dotacji organizatora albo wrcz s jedynym rdem finansowania dziaa. Wie si to bezporednio z niedookrelonymi lub zbyt mikko potraktowanymi w ustawach obowizkami organizatora wobec podlegej instytucji kultury, brakiem sankcji dla grantobiorcw za nieprzestrzeganie przepisw grantowych. (8) Organizator instytucji w myl rozumienia ustawy o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej zbyt czsto w wietle zgromadzonego materiau ingeruje w biec dziaalno instytucji i wykorzystuje je do doranych celw, czsto majcych wicej wsplnego z propagand ni ze wspczesn promocj. i warunkw zapisanych w umowach
Rekomendacja: W zwizku z jakociowymi zmianami sytuacji
spoecznej
i cywilizacyjnej potrzebna jest nowa wizja kultury instytucjonalnej wskazujca nowe struktury organizacyjne, wymuszajca usieciowion wspprac rnych podmiotw. Naley zwraca baczniejsz uwag na sposoby wywizywania si ze zobowiza podejmowanych przez instytucje przy okazji otrzymywania dotacji i grantw.
7.3.4. Praktyka ewaluacyjna, sponsoring a wyniki bada
(1) Nie istnieje nowoczesny system wskanikw diagnozy i oceny liczby oraz wartoci dziaa kulturalnych i kulturotwrczych. Powszechnie stosowanym i czsto naduywanym wskanikiem jest frekwencja. To kryterium, zwaszcza stosowane jako gwna, a niekiedy jedyna, miara efektywnoci dziaania, czsto powoduje manipulacje
danymi 46
dokumentujcymi przedsiwzicia, w ktrych liczba uczestnikw jest trudna do weryfikacji. Ponadto wskanik frekwencji skutecznie przyczynia si do zwikszania liczby imprez kierowanych do masowego widza, nierzadko o niskim poziomie. (2) Frekwencja ma bezporedni zwizek z tzw. sponsoringiem w kulturze. Firmy komercyjne na og zainteresowane s finansowaniem popularnych przedsiwzi o duej ogldalnoci. Wynaturzeniu ulegy chociaby formy honorowania darczycw w czasie trwania wydarze artystycznych. Zdarza si, e najbardziej honorowan osob jest sponsor wydarzenia, a nie jego podmiot, czyli artysta.
Rekomendacja: Naley zbudowa, dostosowany do sytuacji, system wskanikw pomiaru i oceny dziaa instytucji kultury uwzgldniajcy zarwno dziaania masowe, jak i niszowe. Dotyczy to take danych o kulturze zbieranych przez GUS!!!
7.3.5. Odbiorcy dziaa: ich postrzeganie przez profesjonalistw a ich opinie o instytucjach kultury
(1) Badanie pokazao, e respondenci odczuwaj brak rnorodnych instytucji kultury w swych miastach, ale przede wszystkim zwracaj uwag na jako i standard infrastruktury, wiadczce o jej poziomie cywilizacyjnym (np. na dojazdy, parkingi). (2) Krytyce czsto bardzo ostrej odbiorcy poddaj programy dziaa instytucji (osawione: w miecie nic si nie dzieje, dla ludzi nic nie ma). (3) W ocenie profesjonalistw z kolei win za marazm kulturalny ponosz odbiorcy, ktrych kompetencje kulturalne s zbyt niskie, a potrzeby nie rozbudzone przez inne agendy spoeczne (gwnie rodzin i szko). Niemal wszyscy przebadani przedstawiciele instytucji deklaruj prowadzenie edukacji kulturalnej (od poziomu elementarnego po specjalistyczny). Jednoczenie podkrelaj olbrzymie braki w tej materii u odbiorcw. Jednake nie chc dostrzec, i moe to wiadczy o ich braku skutecznoci.
Rekomendacja: bez systemowych zmian w edukacji kulturalnej nie zmieni si model uczestnictwa w kulturze.
47
8. Wykorzystana literatura
Appadurai Arjun (2005), Nowoczesno bez granic, prze. Zbigniew Pucek, Universitas, Warszawa. Baldwin Elaine i in. (2007), Wstp do kulturoznawstwa, prze. Maciej Kaczyski, Zysk i S-ka, Pozna, Beauchamp Murray A.. (1965), An Improved Index of Centrality, Behavioral Science, t. 10, s. 161-163. Bourdieu Pierre (1986), The Form of Capital, w: John G. Richardson (red.), Handbook of Theory and Research for Sociology of Education, London: Grennwood Press. Bourdieu Pierre (2005), Dystynkcja. Spoeczna krytyka wadzy sdzenia, prze. Piotr Bios, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Bourdieu Pierre (2006), Medytacje pascaliaskie, prze. Krzysztof Wakar, Warszawa: Oficyna Naukowa. Bourdieu Pierre, Wacquant Loic J. D.(2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, prze. Anna Sawisz, Warszawa: Oficyna Naukowa. Bukraba-Rylska Izabela (2008), Socjologia wsi polskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Burszta Wojciech (2008), Rnorodno i tosamo. Antropologia jako kulturowa refleksyjno, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie. Burszta Wojciech (2008), wiat jako wizienie kultury. Pomylenia, Warszawa: PIW. Corbin Juliet, Strauss Anzelm (1997), Grounded Theory in Practice, Thousand Oaks: Sage. Dumazedier Joffre, Lafant, M. F (1967), Sociologie du Loisir. Histoire. Problemes. Methodes. Montreal. Fatyga Barbara (1993), mietnik symboliczny, w: Aldona Jawowska, Marian Kempny,
Elbieta Tarkowska (red.), Kulturowy wymiar przemian spoecznych, Warszawa: IFiS PAN. Fatyga Barbara. (1999), Modzie. Nosiciele zarazy czy forpoczta nowej kultury?, w: Janusz Mucha (red.). Kultura dominujca jako kultura obca. Mniejszoci kulturowe a grupa dominujca w Polsce, Warszawa: Oficyna Naukowa.
48
Fatyga Barbara (2000a), Kilka odpowiedzi na pytanie dlaczego warto bada modzie, Prace Instytutu Stosowanych Nauk Spoecznych, nr 3, Warszawa. Fatyga Barbara (2000b), Biografia jako obszar kultury. Metodologia pracy z tekstami, w: Stefan Bednarek, Krzysztof ukasiewicz (red.), Wiedza o kulturze polskiej u progu XXI wieku, Wrocaw: DTSK Silesia. Fatyga Barbara (2001), Modo bez skrzyde. Nastolatki w maym miecie, Warszawa: Orodek Bada Modziey. Fatyga Barbara (2002), Agresja przemoc i indywidualizm ego-sekurialny, w: Stefan Amsterdamski (red.), Czowiek i agresja. Gosy o nienawici i przemocy. Ujcie interdyscyplinarne, Warszawa: Sic! Fatyga Barbara, Grniak Katarzyna, Zieliski Przemysaw (2000), Dwie Europy. Modzi Niemcy i modzi Polacy na przeomie wiekw, t. 1: Plemienny wrg globalny kumpel, Warszawa: Fundacja Wsppracy Polsko-Niemieckiej. Fatyga Barbara, Zieliski Przemysaw (2008), Warszawskie badanie stylw ycia modziey, tekst udostpniony przez autorw, Warszawa. Giddens Anthony (2002), Nowoczesno i tosamo, prze. Alina Sulycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Grad Jan (1997), Badania uczestnictwa w kulturze artystycznej w polskiej socjologii kultury. Analiza metodologiczno-teoretyczna, Pozna: Wydawnictwo UAM. Hardt Michel, Negri Antonio (2005), Imperium, prze. Sergiusz lusarski, Adam Kobaniuk, Warszawa: W.A.B. Harris Zellig S. (1952), Discourse Analysis, Language, t. 28, s. 1-30. Howarth David (2008), Dyskurs, prze. Anna Gsior-Niemiec, Warszawa: Oficyna Naukowa. Koskowska Antonina (1981), Socjologia kultury, Warszawa: PWN. Koskowska Antonina (2003), Homogenizacja, w: Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, Andrzej Mencwel (red.), Warszawa: WUW. Kurczewska Joanna (2000), Kanon kultury narodowej, w: Kultura narodowa i polityka, Joanna Kurczewska (red.), Warszawa: Oficyna Naukowa. Kmita Jerzy (2008), Konieczne serio ironisty, Pozna: Wyd. UAM. Konecki Krzysztof (2000), Studia z metodologii badan jakociowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
49
Macdonald Dwight (2005/1953) Teoria kultury masowej, w: Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, Andrzej Mencwel (red.), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Nowiski Jacek (red.) (2008), Moda na obciach. Materiay z Oglnopolskiej Konferencji Kulturoznawczej "Moda na obciach. Co Polacy robi z kultur popularn?, Elblg: Wydawnictwo Wilk Stepowy. Oliwiska Iwona (2008), Warszawskie Szmulki. Miejsce, ludzie, style ycia, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. Paluch Andrzej (1990), Mistrzowie antropologii spoecznej, Warszawa: PWN. Pczak Mirosaw (2006), Clubbing funkcja fatyczna, w: Retoryka codziennoci. Zwyczaje jzykowe wspczesnych Wydawnictwo Trio. Robin Regine (1980), Badanie pl semantycznych: dowiadczenia Orodka Leksykologii Politycznej w Saint-Cloud, w: Micha Gowiski (red.), Jzyk i spoeczestwo, Warszawa: Czytelnik. Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej (2007), Warszawa: Zakad Wydawnictw Statystycznych Sowa John F. (1992), Semantic Networks; http://www.jfsowa.com/pubs/semnet.htm Sukowski Bogusaw (1984), Zabawa. Studium socjologiczne, Warszawa: PWN. Szpociski Andrzej (1997), Czy kryzys kanonu?, w: Marian .Kempny, Alina Kapciak, Polakw, Magorzata Marcjanik (red.), Warszawa:
Sawomir .odziski (red.), U progu wielokulturowoci. Nowe oblicza spoeczestwa polskiego, Warszawa: Oficyna Naukowa. Szpociski Andrzej (2000), Przeszo jako tworzywo kanonu kulturowego. Kanon kulturowy upowszechniany w programach telewizyjnych, w: Joanna Kurczewska, (red.), Kultura narodowa i polityka, Warszawa: Oficyna Naukowa. Taylor Charles (2001), rda podmiotowoci: narodziny tosamoci nowoczesnej, prze. Marek Gruszczyski i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wierzbicka Anna (1978), Sapir a jzykoznawstwo wspczesne, w: Edward Sapir, Kultura, jzyk, osobowo, Warszawa: PIW. Winiewski Wiesaw (1980), Wzr czowieka wyksztaconego w wiadomoci spoecznej, Studia Socjologiczne, nr 3. Zarycki Tomasz (2008), Kapita kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
50
Ziemilski Andrzej (1984), Trzy modele dowiadczenia kulturalnego (Szkic problemowy), Kultura i Spoeczestwo, nr 3. Zikowski Marek (1989), Nabywanie kompetencji kulturowej, w: Teresa Kostyrko, Andrzej Szpociski (red.), Kultura artystyczna a kompetencje kulturowe, Warszawa: COMUK.
51

Kultura Polska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kultura Polska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Raport zosta opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z Raportw o Stanie Kultury, podsumowujcych zmiany,

jakie dokonay si w sektorze kultury w Polsce w cigu ostatnich dwudziestu lat.

przy wsppracy Alberta Hupy i Piotra Majewskiego

RAPORT O STANIE I ZRNICOWANIACH KULTURY MIEJSKIEJ W POLSCE

Warszawa, marzec 2009

4. Gust estetyczny (Mirosaw Duchowski, Elbieta Anna Sekua)

5. Czas wolny (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Mirosawa Pczaka)

zrnicowania sposobw spdzania czasu wolnego 5.3. Wnioski 5.4. Rekomendacje

6. Aktywno kulturalna (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Tomasza Szlendaka)

7. Instytucje kultury (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Jacka Nowiskiego)

kulturoznawstwo, jeli nie ma si ogranicza do fajerwerkw rnicowania, musi

Zob. rozdziay o tosamoci i wiadomoci kulturalnej w tym raporcie.

2. Tosamo kulturowa (Wojciech J. Burszta)

Odwoujemy si tutaj do rozumienia kapitau kulturowego zaproponowanego przez Pierrea

Cakowitej rewizji wymaga podejcie do kwestii rozumienia kanonu

tradycyjnego rozumienia kanonu, ktry stanie si anachroniczny i cakowicie martwy.

3.2. Wyniki analiz

3.2.2. Dyskursy o kulturze (wspautor Albert Hupa)

4. Gust estetyczny (Mirosaw Duchowski, Elbieta Anna Sekua)

4.2. Dynamika gustu estetycznego

5. Czas wolny (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Mirosawa Pczaka)

Czynnoci czasu wolnego zorganizowanego i czasu dla siebie

W. Muzyka; Olsztyn; uczniowie i studenci

B. Fatyga Prba z trzech maych miast (ok. 35 tys.) 2001 N=1046 21 94

K. Kosea Prba oglnopolska (licealici) 2002 N=1242 26 42 30 22

B. Fatyga Prba oglnopolska (gimnazjalici z miast) 2002 N=1109 74 63

B. Fatyga - Uczniowie i studenci Warszawy 2008 (czas dla siebie)

Tabela 2. Wybrane czynnoci czasu wolnego (wedug bada, w %)

6. Aktywno kulturalna (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Tomasza Szlendaka)

6.1.1. Potencjalni odbiorcy kultury

GETTO OBEZNANYCH. Elita uczestnikw kultury zoona z pracownikw

6.3. Zrekonstruowany w badaniach model powinnociowy aktywnoci kulturalnej

7. Instytucje kultury (Barbara Fatyga na podstawie tekstu Jacka Nowiskiego)

7.3. Wnioski z bada

7.3.3. Dziaalno instytucji kultury

Rekomendacja: W zwizku z jakociowymi zmianami sytuacji

7.3.4. Praktyka ewaluacyjna, sponsoring a wyniki bada

You might also like