Etnografia Polska", t. X X X I I : . 1988, z.

1 P L ISSN 0071-1861

RYSZARD TOMICKI ( I H K M PAN, Warszawa)

R D A D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO I. H I S T O R I A M E K S Y K U (1548?)

WPROWADZENIE

MEKSYKU

1. Tekst prezentowany poniej w polskim przekadzie znany jest wrd badaczy historii i kultury Indian Mezoameryki pod nazw Histoyre du Mechique. Chocia naley on do najwczeniejszych rde etnohistorycznych dotyczcych rodkowego Meksyku, odnaleziony zosta i opublikowany do piero w pierwszych latach X X w. Autorem odkrycia by Edouard de Jonghe, ktry podczas kwerendy w Bibliotece Narodowej w Paryu natkn si na rkopis w jzyku francuskim (nr 19.031), w kilku miejscach opatrzony podpisami Andr Theveta, znanego XVI-wiecznego podrnika i kosmo grafa. Oprcz tumaczenia fragmentw dziea Gonzala Fernandeza de Oviedo y Valds Historia general y natural de las Indias (fols. 1-78), rkopis za wiera take niewielki tekst zatytuowany Hystoire du Mechique traduicte de Spannol (fols. 79-88); ostatnie sowa tytuu, ktre zostay do niestarannie wymazane, stanowiy wyran wskazwk, i tekst w podobnie jak pierw sza cz rkopisu jest tumaczeniem. W 1904 r. E . de Jonghe przedstawi swoje odkrycie na kongresie amerykanistycznym w Stuttgarcie, a w roku nastpnym opublikowa peny tekst rda z wasnym wstpem i komentarzami w czasopimie paryskiego T o warzystwa Amerykanistycznego (Jonghe, 1905). Zidentyfikowa tam ostateczZ gr 20 lat temu prof. Maria Frankowska, piszc o perspektywach i zadaniach polskiej amerykanistyki, sygnalizowaa potrzeb wydawania po polsku tekstw rdowych: Obok prac cile badawczych mog i powinny by podejmowane prace naukowe o charak terze pomocniczym, jak np. publikacje rde, tumaczenie wybranych kronik hiszpaskich, czy te dawnych opisw podry" ( F r a n k o w s k a , 1966, s. 242). Publikowane obecnie tu maczenie Historii Meksyku stanowi kolejn czstkow realizacj tego postulatu; pierwsz by przekad relacji Pedra Ponce de Len z 1569 ., por. T o m i c k i , 1984. Doda wypada, i potrzeba wydawania w naszym kraju rnego rodzaju tekstw rdowych dotyczcych kul tur indiaskich znajduje coraz wiksze zrozumienie, czego wyrazem jest m. in. opublikowanie przez Wydawnictwo Literackie peruwiaskiej relacji z przeomu X V I i X V I I w. pt. Bogowie i ludzie z Huarochiri w przekadzie i opracowaniu Jana Szemiskiego (Krakw 1985).
1

4 -

Etnografia Polska, t. X X X I I , z. 1

50

RYSZARD TOMICKI

nie nowo odkryte rdo jako sporzdzone przez A . Theveta

tumaczenie

fragmentw traktatu o staroytnociach meksykaskich pira brata Andresa de Olmos, hiszpaskiego franciszkanina, ktry poczwszy od 1533 r. przez wiele lat prowadzi systematyczne studia nad kultur mieszkacw Meksyku (wwczas Nowej Hiszpanii), tworzc podstawy franciszkaskiej szkoy etno graficznej" . Ponadto, analizujc dane chronologiczne znajdujce si w roz dziale V Historii Przy Meksyku, de Jonghe ustali date powstania hiszpaskiego bya oryginau (kopiowanego przez Theveta) na rok 1543. okazji wyszo na jaw, i tre paryskiego manuskryptu nie opublikowanej w Paryu w cakowicie nieznana, albowiem A . Thevet wczy znaczne jego do swej La cosmographie universelle der alten Amerika kanistw. 2. Ustalenia E . de Jonghe'a dotyczce Meksyku, nie s bynajmniej bezsporne. si o miecie autorstwa i datowania bez wikszych Historii tego jakkolwiek bardzo dugo akceptowane zastrzee, Meksyku wiadczy, wydanym a za nim powtrzy je Adolph Bastan w drugim tomie Die w Berlinie w 1878 r. Jednake fragmenty 1575 ., Kulturlander pochodzce
2

z niewiadomego rda informacje nie byy brane pod uwag przez meksy-

W kwestii datowania rda

dowid

w latach siedemdziesitych Georges Baudot wskazujc, i w Historii mwi Meksyk jako siedzibie arcybiskupstwa, co
3

e rkopis nie mg p o w s t a przed. 1546-1547 r .

2

Jednoczesne

wystpowanie

Andrs de Olmos (ur. ok. 1480 zm. 8 X 1568) przyby do Nowej Hiszpanii jako misjonarz w 1528 ., majc ju za sob udzia w antyczarowniczej kampanii w kraju Baskw. Ze wzgldu na bieg znajomo jzyka nhuatl w 1533 r. otrzyma od swych przeoonych polecenie opracowania w postaci ksigi staroytnoci (antigedades) miejscowych Indian, zwaszcza z Meksyku, Tezcuco i Tlaxcali, aby mie o tym jak wiedz i mc lepiej zbi to co zle i bezrozumne, a gdyby si znalazo co dobrego, eby mc to utrwali, jak utrwala si i zachowuje w pamici wiele rzeczy innych pogan" (Mendieta, 1945, t. I, Lib. 2, Prlogo, s. 81). Gromadzc materiay do tego dziea, Olmos wypracowa oryginaln meto dyk bada terenowych, przejt potem przez jego nastpcw. Efektem kilkuletnich studiw bya bardzo obszerna ksiga", ktra wraz z 3-4 kopiami wysana zostaa do Hiszpanii. aden z egzemplarzy nie jest dzi znany. W 1546 r. Olmos sporzdzi skrcon wersj traktatu na podstawie posiadanych materiaw z bada terenowych. Z niej korzystali w latach pniejszych kronikarze dziaajcy na terenie Meksyku: Gernimo de Mendieta, Alonso de Zorita i Juan de Torquemada. Oprcz wymienionych dzie A. de Olmos napisa wiele innych prac, w tym gramatyki i sowniki jzykw indiaskich, zbir kaza i tekst przedstawienia teatralnego w jzyku nhuatl, traktat o czarownictwie. Gwnym jego ywioem bya jednak dziaalno misyjna, ktr prowadzi w rnych regionach Meksyku, m. in. wrd ludw Nahua, Totonakw, Huastekw i Chichimekw. Wspczeni uwaali go za najlepszego znawc tra dycji indiaskich; ludzie zainteresowani przeszoci rodzimej ludnoci Meksyku zwracali si do niego jak do rda, z ktrego wypyway wszystkie strumienie tyczce tej materii" (Mendieta, 1945, t. I, Lib. 2, Prlogo, s. 82). W zwizku z postaci A. de Olmos i jego twrczoci por.: Olmos, 1875; Baudot, 1976, 1979, 1983, s. 129-245; Pilling, 1895; Manrique C a s t a e d a , 1982. 11 lutego 1546 r. papie Pawe I I I podnis biskupstwo Meksyku do rangi arcybi skupstwa; 8 lipca 1547 r. arcybiskupem mianowany zosta Juan de Zumrraga, biskup Mek syku, por. Baudot, 1983, s. 205. Pierwsze wydanie cytowanej ksiki G. Baudota ukazao si w 1977 r. w Tuluzie.
3

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E K S Y K U

51

w tekcie wzmianki o arcybiskupstwie (w rozdz. I I I ) i daty 1543 (w rozdz. V ) skonio go do szukania wyjanienia tego fenomenu w dugotrwaym i za wiym procesie redagowania Historii Meksyku przez A . Theveta, a nie jak chcia E . de Jonghe przez autora hiszpaskiego oryginau, gdy jeli by nim A . de Olmos, to zakoczy on pisanie swego traktaku w 1539 r. G . Baudot nie odrzuci daty 1543, uznajc j za dostatecznie dobrze potwierdzony fakt wynikajcy z oblicze zamieszczonych w rozdziale V . Nie zada sobie jednak trudu sprawdzenia owych kalkulacji. Tymczasem ich analiza przeprowadzona w 1986 r. przez piszcego te sowa wykazaa, e data 1543 jest rezultatem bdnej korelacji meksykaskiej daty rocznej z ka lendarzem europejskim. Po dokonaniu odpowiedniej korekty z oblicze po danych w rozdziale V wynika, i byy one wykonane na pocztku 1547 lub co z pewnych wzgldw wydaje si bardziej prawdopodobne na pocztku 1548 r. (Tomicki, 1987). Daty te koresponduj ze wzmiank o arcy biskupstwie, potwierdzajc zarazem opini G . Baudota o koniecznoci za pisania wszystkich bdnych i niejasnych informacji o chronologii i kalen darzu azteckim, zawartych w rozdziale V , na konto A . Theveta. Znacznie bardziej skomplikowan spraw jest autorstwo Historii Mek syku. W istocie mamy tu do czynienia z dwoma problemami: z niejasnym stosunkiem francuskiego rkopisu do hiszpaskiego oryginau oraz z niezna nym autorem nieznanego tekstu bdcego podstaw tumaczenia dokonanego przez A . Theveta. Przy czym, na dobr spraw, w gr wchodzi moe nie jeden, lecz paru autorw rnych tekstw, nigdzie bowiem nie jest powie dziane, e Thevet korzysta z jednej tylko relacji. Struktura Historii Mek syku, stanowicej zbir do luno ze sob powizanych materiaw o cha rakterze historyczno-etnograficznym, nie wyklucza takiej moliwoci. D l a E . de Jonghe'a pierwsz kwesti rozstrzyga fakt, i zajmujce znaczn cz paryskiego manuskryptu tumaczenie fragmentw dziea G . Fernandeza de Oviedo jest wiernym, nawet dosownym odtworzeniem oryginau. N a tej podstawie przyj on, e stosunek Historii Meksyku do zaginionego tekstu hiszpaskiego powinien by podobny. Z kolei identyfikacj tekstu oryginalnego oraz jego autora umoliwiay bardzo wyrane analogie pomi dzy niektrymi partiami rda i materiaami etnograficznymi, ktre przy taczali w swoich kronikach Gernimo de Mendieta (1945) oraz Juan de Torquemada (1975) w kilku wypadkach z bezporednim powoaniem si na dzieo swego konfratra Andresa de Olmos. Wnioski odkrywcy Historii Meksyku podane zostay w wtpliwo w la tach pidziesitych przez ngela M a . Garibaya K . ( G a r i b a y , 1971, t. I I , s. 47-48), a nastpnie Wigberta Jimneza Moreno (Histoyre, 1961). Wskazy4

Pierwsze wydanie cytowanej pracy Garibaya ukazao si w latach 1953-1954. Zgodnie z informacj autora (Garibay, 1971. t. II, s. 47, przyp. 53), pomys przypisania pierwotnej wersji Historii Meksyku franciszkaninowi Marcosowi de Niza wysun Ramn Rosales Mangua, tumacz rda na jzyk hiszpaski.

52

RYSZARD

TOMICKI

wano, i dokadniejsza analiza treci rda ujawnia niejednorodno zgro madzonych w nim materiaw. Cz z nich, jak np. wspomniany ju opis zasad azteckiej chronometru, zawiera podstawowe bdy, ktre trudno byo by przypisa Olmosowi, albo te nie ma wikszej wartoci ze wzgldu na pobieno i oglnikowo informacji. Obok takich partii, w tekcie znajdu j si jednak take partie diametralnie odmienne, oryginalne, zawierajce bardzo cenny, czciowo unikalny materia etnograficzny, ktry musia po chodzi od pierwszorzdnych informatorw, jakimi bez wtpienia dyspono wa A . de Olmos, wybornie wadajcy jzykiem nhuatl i stosujcy wyszu kane jak na owe czasy metody gromadzenia informacji .
5

Poza tym, w Historii Meksyku dostrzeono odautorskie komentarze do tyczce prowincji Culiacan (najyniejsza, jak kiedykolwiek widziaem"), miejscowoci Toich (tamtejsze rdo byo tak urocze i miao tak dobr wod, e [podobnego] nigdzie nie widziaem") i Xuchipila (rozdz. I I I ) . Tego rodzaju wrae nie mg dozna A . de Olmos, poniewa nigdy nie prze bywa w okolicach opisywanych w tekcie. W konsekwencji A . M a . Garibay K . by zdania, e pionierowi bada etnograficznych w Meksyku przypisa mona autorstwo co najwyej szeciu spord jedenastu rozdziaw Historii Meksyku, tych mianowicie, ktre za wieraj najcenniejsze rdowo materiay dotyczce wierze religijnych i mi tologii ludw Nahua (rozdz. V I - X I ) . Pozostae rozdziay stanowiy jego zda niem wycig z jakiej innej hiszpaskiej relacji, by m o e autorstwa fran ciszkanina Mareosa de Niza, o ktrym wiadomo, i w latach trzydziestych i czterdziestych X V I w. przemierza obszary opisane w Historii Meksyku z pozycji naocznego obserwatora. Odmienne stanowisko w sprawie autorstwa Historii Meksyku zaj Georges Baudot, ktry w najpeniejszy jak dotd sposb zrekonstruowa i prze analizowa zarwno koleje ycia brata Andresa de Olmos, jak te losy jego dzie (Baudot, 1983, s. 129-245). N a tej podstawie doszed do "wniosku, i Andr Thevet musia korzysta z jednej z kopii traktatu o staroytnociach meksykaskich (ukoczonego w 1539 .), ktra wysana do Hiszpanii staa si upem francuskich piratw i dziki nim dotara do rk Theveta, podobnie jak synny meksykaski Codex Mendoza. Francuski kosmograf sporzdzi z dziea wycigi i notatki, o rnym stopniu wiernoci orygina owi, z myl o wczeniu ich do wasnego dziea, co te w kocu uczyni, przeredagowujc zreszt po raz kolejny materiay zaczerpnite z pracy Olmosa.
Daj o nich wyobraenie sowa jednego z kronikarzy korzystajcych z materiaw Olmos: fray Andrs de Olmos powiada w swojej relacji, e Indianie mieli to [utrwalone] dla pamici w malowidach zoonych z figur i znakw i e on kaza to wyoy w jzyku meksykaskim kilku Indianom, kademu z osobna, i e wszyscy byli zgodni w tumaczeniu, a on przeoy to z jzyka meksykaskiego na kastylijski nie dodajc ani nie ujmujc nic z istoty tego, co [malowida] zawieray", A. de Zorita, Relacin de Nueva Espaa (rps. nr 59, Biblioteca del Palacio Real, Madryt), 2 Parte, cap. IV, fol. 184 r; podaj za Baudot, 1983, s. 185 przyp. 60.
a 5

RDA

DO DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

53

Zachowany manuskrypt paryski jest wic rodzajem brudnopisu z licznymi ladami ingerencji jego autora, do ktrych Baudot zalicza obok niejasnoci i niecisoci, jakich nie popeniby z pewnoci A . de Olmos take kontrowersyjne opisy pnocno-zachodnich rejonw Nowej Hiszpanii sugeru jce, i autor by tam osobicie. Uwypuklenie udziau A . Theveta w nadaniu ostatecznego ksztatu Historii Meksyku wyjania z powodzeniem przyczyn pojawienia si w tekcie, zwasz cza w jego pierwszych rozdziaach, wikszoci tych mankamentw, ktre A. Ma. Garibay K . g o t w by traktowa jako lad innej ni traktat Olmosa relacji hiszpaskiej. Gdyby nawet interpretacja osobistych impresji zwizanych z Culiacan, Toich i Xuchipila, zaproponowana przez Baudota, uznana zo staa za niedostatecznie przekonujc, to mimo wszystko fakt ten nie mgby stanowi podstawy wystarczajcej do wydzielenia rozdziaw I - V jako zasad niczo odmiennych od reszty rda. Ju choby dlatego, e pojawiajcy si na pocztku rozdziau I mit o powstaniu protoplastw dynastii panujcej w Tetzcoco z ca pewnoci pochodzi z materiaw zebranych przez A . de Olmos, czego Garibay nie zauway, a co uwzgldni w swej interpretacji Baudot. Wariant tego mitu przytacza G . de Mendieta, powoujc si bez porednio na Olmosa; nie znamy go natomiast z adnego innego rda (Mendieta, 1945, t. I I , s. 87-88). M o n a zatem stwierdzi, e aktualny stan b a d a potwierdza wnioski E . de Jonghe'a co do autorstwa Historii Meksyku czy te mwic cilej pochodzenia materiaw zawartych w paryskim manuskrypcie. Nie da si jednak podtrzyma jego opinii, wedug ktrej autor rkopisu, A . Thevet, kopiowa wiernie wybrane fragmenty traktatu Andresa de Olmos. Przeciwnie, wiele wskazuje na to, i Thevet do swobodnie traktowa tekst oryginalny, dokonujc w nim skrtw, streszczajc go, komentujc, a nawet jak si wydaje piszc samodzielnie niektre partie (np. rozdz. V ) . 3. Wtrno Historii Meksyku w stosunku do zaginionego traktatu o sta roytnociach meksykaskich, jakkolwiek pociga za sob konieczno pod dawania zawartych w niej informacji szczeglnie wnikliwej krytyce, nie zmie nia w niczym faktu, i stanowi ona cenne rdo do bada nad tradycjami mito-historycznymi i mitologiczno-religijnymi Indian rodkowego Meksyku.
6

W omwieniu tym nie zostaa uwzgldniona praca austriackiego meksykanisty Karla Antona Nowotny'ego Die Chronik der Histoyre du Mechique, opublikowana w tomie: Die Wiener Schule der Vblkerkunde. The Vienna School of Ethnology. Festschrift anlasslich des 25-jhrigen Bes/andes des Institutes fur Volkerkunde der Universitt Wien (1929-1954), Wien 1956, s. 477-491. Nie udao mi si dotrze do tej publikacji, podobnie zreszt jak Georgesowi Baudot, ktry nie wspomina w ogle o artykule Nowotny'ego. Odnotowa tu naley ponadto opublikowany niedawno tekst Salvadora Toscano, zmarego w 1949 ., zatytuowany Libros cosmognicos del Mxico antiguo, w ktrym znajduje si m. in. kilkustronicowa charaktery styka Historii Meksyku (por. L e n - P o r t i l l a , 1983, s. 338-342). Tekst Toscano, pomylany jako wstp do przygotowywanej przez niego edycji hiszpaskiego tumaczenia rda, nie wnosi adnych istotnych elementw do wiedzy o autorstwie i czasie powstania Historii Meksyku.

54

RYSZARD

TOMICKI

Podobnie jak Historia Meksykanw wedug ich malowide inne rdo z po owy X V I w., bdce rwnie najprawdopodobniej wycigiem z dziea Andresa de O l m o s dostarcza ona materiaw etnograficznych zbieranych zaledwie w kilkanacie lat po podboju na podstawie indiaskich kodeksw, ktrych liczba z roku na rok szybko malaa, i przy pomocy informatorw, jakich nie mogli ju mie kronikarze dziaajcy w pniejszych latach. Okolicznoci te sprawiy, e w Historii Meksyku znale mona opowieci mitologiczne nie znane z innych przekazw lub zawierajce szczegy nigdy wicej nie zanotowane. R w n i e cenne, cho z nieco odmiennych p o w o d w , s utrwalone w niej wersje oraz warianty mitw, wierze i legend zapisanych take przez pniejszych kronikarzy .
7 8

Niestety, jak dotd nikt nie podj si szczegowej analizy treci Historii Meksyku w kontekcie innych rde o podobnej tematyce. Nawet Georges Baudot, ktry na podstawie cytatw przytaczanych przez G . de Mendiet, J . de Torquemade i A . de Zorit odtworzy zestaw tematw, jakie musiaa obejmowa skrcona wersja traktatu, tzw. Suma, sporzdzona przez Olmosa w 1546 r. i wykorzystywana przez wspomnianych kronikarzy (. przyp. 3), ograniczy si wycznie do wskazania w tekcie Historii Meksyku fragmen tw potwierdzajcych w sposb najbardziej wyrany jej zwizek z dzieem Olmosa. Przeprowadzenie analizy caego tekstu rda jest wic kwesti przy szoci i chocia trudno przewidzie wyniki tej pracy, wolno przypuszcza, i przyniosaby ona nie tylko gbsze odczytanie wielu fragmentw okale czonych przez Andr Theveta, lecz take szereg istotnych spostrzee do tyczcych rzeczywistoci kulturowej badanej przez pierwszego meksyka skiego misjonarza-etnografa. Szans tak stwarza m. in. fakt, i Historia Meksyku jest zbiorem ma teriaw zaczerpnitych przez Theveta z traktatu, a nie ze wspomnianej skrconej wersji, ktr Olmos zmuszony by pisa na podstawie notatek sporzdzanych w trakcie bada, gdy po wysaniu traktatu oraz jego kopii do Hiszpanii, tylko one zostay mu do dyspozycji. Ten drobny na pozr szczeg umoliwia swoisty wgld w archiwum Olmosa. Oto bowiem relacjo nowany w Historii Meksyku (w rozdz. I) mit o powstaniu pary przodkw dynastii wadajcej Tetzcoco, a zarazem jak m o n a si domyla z tekstu wszystkich mieszkacw tego miasta, sytuuje cudowne narodziny w miejscu zwanym Tetzcalco, a pierwszego mczyzn obdarza imionami Tzontecomatl i Tlotli. Jak wiemy, Thevet przepisa ten mit z traktatu. Identyczny mit zna Mendieta z tym jednak, i w jego wersji miejscem narodzin jest Aculma, mczyzna natomiast nazywa si Aculmaitl. Poniewa kronikarz ten

rdo, o ktrym mowa, nosi w oryginale nazw Historia de los mexicanos por sus pinturas. O jego zwizkach z dzieem Olmosa pisze obszernie Baudot, 1983, s. 196-204. Por. analizy niektrych materiaw mitologicznych z Historii Meksyku w: T o m i c k i , 1982. 1985 a-b.
8

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

55

korzysta ze skrconej wersji traktatu Olmosa, wniosek nasuwa si sam: w archiwum tego ostatniego istniay dwie wersje mitu, z ktrych jedna zna laza si w traktacie, druga za w tzw. Sumie. N a tym jednak nie koniec, Mendieta poprzedza bowiem mit nastpu jcym wyjanieniem:
Mieszkacy Tezcuco podali potem korzystajc z malowida inny sposb stworzenia pierw szego czowieka, cakiem odmienny od tego, ktry wczeniej ustnie przekazali uczniowi ojca Fr. Andresa de Olmos, zwanemu D. Lorenzo, mwic e ich przodkowie przybyli z tamtej krainy, gdzie upadli bogowie [...] i z tamtej jaskini Chicomoztoc. I zgodnie z tym, co pniej pokazali na malowidle i owiadczyli rzeczonemu Fr. Andresowi de Olmos, pierwszy czowiek, od ktrego oni pochodz, narodzi si na ziemi Aculma" (Mendieta, 1945, t. I, s. 87).

Aby uczyni ten komentarz bardziej jasnym, trzeba powiedzie, e Men dieta przytacza wczeniej mit o zstpieniu (upadku) b o g w na ziemi i stwo rzeniu ludzi z popiou oraz koci przyniesionych z krainy mierci (Men dieta, 1945, t. I , s. 83-86). Teraz dowiadujemy si, i opowie t uzyska od mieszkacw Tetzcoco don Lorenzo we wstpnej fazie bada, a w ka dym razie przed ujawnieniem Andresowi de Olmos mitu o Aculmaitlu i jego onie. Wariant opowieci don Lorenza znajdujemy rwnie w Historii Mek syku, skrcony i rozbity na czci (rozdz. V I I i V I I I ) . Jednak tym, co zasuguje na szczeglne podkrelenie, jest nie tyle moliwo cilejszego powizania ze sob mitw rozproszonych po Historii Meksyku czy ich ewentualne uzupenienie, ile fakt, i dziki wiadectwu Mendiety zyskujemy cakowit pewno, e w Tetzcoco funkcjonoway jednoczenie dwie odmien ne koncepcje stworzenia czowieka. Wariantowo m i t w w przypadku opowieci o Tzontecomatl/Aculmaitl dostrzeona na poziomie leksykalnym tutaj wydaje si mie gbszy charakter. Fenomen ten byby praktycznie niezauwaalny, gdyby poprzesta na lekturze Historii Meksyku, tam bowiem mit o stworzeniu ludzi z p o p i o w i koci przytoczony zosta w rozdziale V I I jako mit meksykaski (tj. mieszkacw Meksyku-Tenochtitlan), pomi nito go natomiast w rozdziale V I I I noszcym tytu O stworzeniu wiata wedug mieszkacw Tetzcoco" i zawierajcym pocztek opowieci, ktr dla Andresa de Olmos uzyska jego ucze, don Lorenzo. Przedstawiony tu przykad wiadczy, e dalsze badania nad Histori Meksyku s moliwe i konieczne, m. in. dlatego, i warto informacyjna tego rda zaley w znacznej mierze jak zwykle zreszt w takich przy-, padkach od umieszczenia zawartych w nim materiaw we waciwym kon tekcie. 4. Historia Meksyku miaa dotychczas trzy wydania (Gibson, Glass, 1975, s. 340 nr 1049). Rkopis paryski, jak ju wspomniano, opublikowany zo sta przez Edouarda de Jonghe'a w 1905 r. w jego wasnej paleografii. Odkrywca rda opatrzy tekst komentarzami i notami objaniajcymi prze de wszystkim ogromnie znieksztacone przez Theveta nazewnictwo meksy kaskie.

56

RYSZARD

TOMICKI

N a podstawie wydania de Jonghe'a sporzdzono dwa tumaczenia rda na jzyk hiszpaski. Autorem pierwszego, opublikowanego wraz z francuskim oryginaem w 1961 ., by Joaquin Meade; wersj t opatrzy komenta rzami Wigberto Jimenez Moreno (Histoyre, 1961). Drugie tumaczenie, autor stwa Ramona Rosales Mungua, opublikowane zostao przez ngela Ma. Garibaya K . w 1965 r. z objanieniami wydawcy [Teogonia, 1979, s. 91-116). Polskie tumaczenie oparte jest na wersji francuskiej . W trakcie pracy konsultowano wersj hiszpask wydan przez Garibaya, ktra jednak w wie lu momentach odbiega (niekiedy do znacznie) od oryginau. Nie udao si natomiast dotrze do drugiego hiszpaskiego przekadu. Zachowano, w przeciwiestwie do wydania Garibaya, podzia tekstu na rozdziay zgodny z rkopisem francuskim. Niezbdne wydawao si jednake rozbicie na akapity cigego w oryginale tekstu poszczeglnych rozdziaw oraz przystosowanie nadzwyczaj rozbudowanych zda okresowych do wsp czesnych przyzwyczaje w tym zakresie. Odstpiono, wzorujc si tym razem na edycji Garibaya, od podawania w tekcie nazewnictwa meksykaskiego w postaci, w jakiej wystpuje w ory ginale, ze wzgldu na stopie jego znieksztacenia przez A . Theveta. Wszyst kie nazwy, ktrych pierwotn posta dao si odtworzy, podano w formie zrekonstruowanej, przytaczajc w przypisach formy wystpujce w rkopisie paryjkim. Nie uczyniono tego jedynie w wypadku nazw, ktrych identyfi kacja nie budzi adnych wtpliwoci [np. Tezcuq = Tetzcoco, Mechique = Mxico (Meksyk), Populoques = Popoloca (Popolokowie), itp.]. Wyjtkowo w tekcie pozostawiano form oryginaln znieksztacon, kiedy nie dao si ustali jej pierwowzoru. Przypadki te sygnalizowane s rwnie w przy pisach. Wszystkie wtrcenia umieszczone w nawiasach okrgych pochodz z tek stu francuskiego; uzupenienia dodane przez tumacza, ktre wydaway si niezbdne dla wikszej jasnoci tekstu, umieszczone zostay w nawiasach kwadratowych. Kursyw oznaczono sowa pochodzce z jzyka nhuatl, nie bdce imionami wasnymi i nazwami geograficznymi. Z uwagi na i tak znaczn objto tekstu rdowego, komentarze za mieszczone w przypisach ograniczono do minimum. Dodatkowym powodem tej decyzji by fakt, i w bardzo wielu przypadkach objanienia musiayby przybra posta analityczno-porwnawczych rozwaa, a te jak j u wcze niej powiedziano stanowi osobne zadanie wymagajce odrbnego studium. Wszystkie przywoane w przypisach opinie E . de Jonghe'a oraz . M a . G a ribaya K . , przy ktrych nie s podane odsyacze bibliograficzne, zaczerpnite zostay z komentarzy towarzyszcych wymienionym wyej wydaniom Historii Meksyku.
9

Pragn w tym miejscu podzikowa mgr Bogumile Marczak za konsultacje i pomoc udzielon mi podczas pracy nad przekadem Historii Meksyku.

HISTORIA

MEKSYKU

Rozdzia I. O P I E R W S Z Y C H ZAOYCIELACH T E T Z C O C O , MIASTA [ODLEGEGO] O OSIEM M I L OD M E K S Y K U

Tetzcoco jest jednym z gwnych miast, p o o o n y m o osiem mil od miasta Meksyk, tak wod, jak ldem, a ci co obecnie tam mieszkaj za pewniaj, e to oni i ich przodkowie byli jego pierwszymi zaoycielami w taki oto sposb: Pewnego dnia o wicie wypuszczona zostaa z nieba strzaa, ktra trafia w miejsce zwane Tetzcalco , tu gdzie teraz jest miasto. Z dziury [uczy nionej przez] strza wyszli mczyzna i kobieta; mczyzna mia na imi Tzontecomatl , to znaczy gowa", oraz Tlotli , to znaczy krogulec"; ko bieta miaa na imi Tzompachtli , to znaczy wosy z pewnej [odmiany] trawy". Mczyzna w mia wtedy ciao tylko od pach w gr, tak jak i kobieta, a dzieci podzili, gdy on wkada jzyk w usta kobiety . Chodzi potrafili tylko skokami, niczym sroka czy wrbel. Mczyzna zrobi wwczas uk i strzay, ktrymi strzela do przelatujcych ptakw, jeli za przypadkiem nie trafi ptaka, do ktrego mierzy, strzaa spadaa na krlika lub na inne zwierz, a oni zjadali je na surowo, poniewa nie umieli jeszcze uywa ognia i odziewali si w skry.
1 2 3 4 5

Mieli oni szeciu synw i jedn crk, ktrzy udali si tam, gdzie teraz jest Tezcoco, a wtedy rs jedynie gsty las peen wszelakiej zwierzyny, w ktrej skry si ubierali. I ani oni [mczyni], ani one [kobiety] nie obcinali sobie nigdy wosw. Skadali ziemi w ofierze pewne ziele zwane w ich jzyku tlazozacatl , co w naszym wyrazi mona jako drogocenne ziele", po to, aby ziemia dawaa im je. yli w tak wielkim pokoju i przy jani, e jeden drugiemu nie mia uczyni ani rzec nic, co by m o g o go urazi. T a k samo, jeli kto znalaz martwe zwierz, zranione przez kogo
6

W oryg. Tezcalque. W oryg. Contecomael. W oryg. Loli. W oryg. Compahli. Nieco odmienn wersj tej opowieci genealogicznej podaje Gernimo de Mendieta, powoujc si expressis verbis na materiay zebrane przez Andresa de Olmos, por. Mendieta, 1945. t. I, Lib. I I , cap. IV, s. 87-88. - Skrty literatury odnosz si do s. 77-78 tego tomu. W oryg. tlacocacatl.
2 3 4 5 6

58

RYSZARD

TOMICKI

innego, to choby tamten nie zdoa dotrze do miejsca, gdzie ono pado, ten nie zabiera zwierzcia, tylko mwi pniej o nim innym, eby ten, kto je zabi, poszed je odszuka; tak byli dobroduszni. Nie zaprztali te sobie uwagi [upywem] czasu i nie potrafili liczy mie sicy ani lat, dopki Meksykanie nie przynieli im kalendarza w postaci pewnych znakw. w Tlotli i jego ona byli zatem pierwszymi panami Tetzcoco, lecz ich dzieci rozeszy si po kraju w poszukiwaniu nowych ziem i zostaway tam, gdzie najbardziej im si p o d o b a o , tak e zaludnili wiele miejscowoci, cho cia nigdzie nie osiadali na stae, tylko mieszkali w jaskiniach, ktre [potem] pozostawiali urzdzone, lub budowali mae chaty z gazi i kryli je traw. Upolowane zwierzta zanosili wadcy, ktrym by ich ojciec. Byli oni tak wstrzemiliwi w kontaktach z kobietami, e nawet gdyby ktry z nich mia umrze, nie zna innej kobiety poza swoj, gdy byo to dla nich wielk hab. Pierwszym, ktry zetkn si z bokami, by jeden z synw Tlotli. Po dugim pobycie poza Tetzcoco, wrci on do swego ojca i przynis boka zwanego Tezcatlipoca i wznis mu otarz w Tetzcoco. Od tego te czasu zaczli sia kukurydz i fasol, to jest pewne [rodzaje] ziarna, jakie maj w Chalco, ktre ley o sze mil od Tetzcoco; stamtd sprowadzili nasiona do Tetzcoco i zasiali je. y jeszcze wtedy Tlotli i by wadc Tetzcoco, wkrtce jednak umar pozostawiajc jako nastpc swego syna, ktry zaraz oeni si z crk wadcy Culhuacan, [miasta] p o o o n e g o blisko Meksyku. I tak rozmnaali si, enili si jedni z drugimi i lud ten zacz by nazy wany Otomi; zaczli te budowa domy. Ten drugi wadca Tetzcoco mia syna, ktry oeni si z crk wadcy Tenochtitlan , lecz szybko zosta zabity przez poddanych i braci swej ony, uraonych tym maestwem. Nie do majc jego mierci, rzucili si oni rwnie na jego braci i krewniakw i wielu spord nich zabili. Najstarszy z braci tej dziewczyny ustanowi na swych ziemiach guberna torw. By on bardzo uzdolniony i pragn zna pocztek, wszelkich rzeczy; jego synowie byli tacy sami i yli jak filozofowie.
7 8

W oryg. Theomuthilan. Podzielam opini E . de Jonghe'a, e chodzi tu o wadc miasta Tenochtitlan, chocia pewne wtpliwoci rodzi nie tylko znieksztacona nazwa miasta, lecz take sama syntaktyka zdania: Ce segond seigneur de Tezcuq eust un fils le quel se maria avec une filie du seigneur Theomuthilan..." (zamiast du seigneur de Theomuthilan"). W tu maczeniu hiszpaskim opublikowanym przez Angela Ma. Garibaya K . interesujca nas cz zdania ulega daleko idcej zmianie i przybraa posta nastpujc: Este segundo seor, Techutlala, empero fue muerto en seguida por los vasallos y hermanos de su mujer, que estaban desabridos por este enlace...", por. Teogonia, 1979, s. 93. Nie jest to jedyna po prawka", jak znale mona w tym wydaniu tekstu Historii Meksyku. Jeli dziewczyna ta bya crk wadcy Tenochtitlan, a wic Meksykank (zgodnie z przy jt lektur wczeniejszego akapitu), to w tekcie bdnie uznaje si kolejnego wadc Tetzcoco za jej brata. Problem wyjani E . de Jonghe stwierdzajc, i w Cosmographie universelle Andr Thevet napisa: le plus viel des freres de cestuy-ci", co dowodzi, e mowa jest jednak o bracie zabitego wadcy Tetzcoco, a nie jego ony.
8

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

59

Rozdzia II. O B R O D Z I E SOCA I O T Y M , J A K ZETKNITO SI Z O G N I E M

Jak ju powiedzielimy, w opisanej wyej prowincji Tetzcoco panowali Otomi. Ale niedaleko od nich yli inni ludzie zwani Popolokami, [bardziej na poudnie] ku [krajowi] Mixteca, ludzie, ktrzy czcili soce, tak jak Otomi ksiyc, i uwaali je za stwrc wszystkiego. Byli oni wielkimi magami i czarownikami i jako pierwsi zetknli si z ogniem, o czym wam [teraz] opowiem. Jeden z tych P o p o l o k w , bdcych prniakami i ludmi nie troszcz cymi si o nic, wzi mocno wyschnity kij, z jednej strony spiczasty, przytkn go ostrym kocem do kawaka drewna, take bardzo suchego, i siedzc w penym socu bezmylnie wkrca kij niby wierto w kawaek drewna z du si. Podczas tego krcenia z drewna oraz z kija posypao si troch maych trzasek i stary si one na py, a,, wreszcie na skutek szybkiego i cigego ruchu, jaki Indianin nadawa kijowi, oraz dziki sypicym si trzaskom nagle zapon ogie. Gdy ujrzeli to Popolokowie, uznali, e wydarzy si cud, a ci, ktrzy byli wrd nich naczelnikami, aby si wywyszy ponad wszystkich, rozkazali rozpali wielkie ognisko. I zebrawszy duo drewna, zanieli je na szczyt najwyszej gry w swojej prowincji; zanieli tam te ogie, ktry pon coraz mocniej. D y m spostrzegli Otomi i zdumieni tym, a jednoczenie wzburzeni i jakby zawstydzeni, e to inni, a nie oni czego takiego dokonali, wysali do Po p o l o k w posacw, eby dowiedzie si, kto i dlaczego doradzi im robi takie sztuczki bez pozwolenia; powiadali bowiem oni: czynienie takiego cudu przystoi nam, a nie wam". N a co Popolokowie odparli, e s rwnie dobrzy, jak tamci, a nawet gruj nad nimi w czynieniu tego. Wobec czego Otomi wypowiedzieli im wojn, i oni rwnie chwycili za bro; jednak kiedy bitwa miaa si ju zacz, Otomi poprosili P o p o l o k w o pokazanie jakiego znaku, skoro b g ich jest tak potny. Gdy Popolokowie wyrazili zgod, Otomi poprosili ich o trzy rzeczy. Po pierwsze, by sprawili, eby rwnina, na ktrej si znajdowali, za penia si domami, co te diabelskim sposobem wnet si stao; poprosili take, by nic z tego nie pozostao i wszystko byo tak jak przedtem. Po drugie, eby za ich spraw ukazao si tam wielu zabijajcych si [nawzajem] ludzi, i tak si stao; a kiedy poprosili, eby to ustao, wszystko znikno. W kocu, w godzin nieszporw, poprosili ich, aby zatrzymali soce. [Popolokowie powierzyli to zadanie czarownikowi] i czarownik, lecc w po wietrzu, spotka soce albo mwic lepiej diaba, ktry przybra posta bro datego soca. I ono spytao go, dokd zmierza, na co ten rzek: Przy bywam prosi ci, eby si zatrzymao, a po raz drugi ju nie uzyskaj przewagi ani nad tob, ani nad nami ci przeklci nasi wrogowie". Nie jest moliwe, bym si zatrzymao odparo soce gdy jestem wielkim

60

RYSZARD TOMICKI

bogiem oraz wadc i wielu innych b o g w czeka na mnie tam, w przodzie, tak e musz i szybko na spotkanie z nimi, aby zobaczy, co robi. eby jednak zadowoli waszych wrogw, we te oto wosy z mojej brody, ktre ceni bardziej ni cokolwiek innego i ktre daj wam jako tym, ktrych miuj bardziej ni kogokolwiek innego; i powiedzcie tym ndznikom, e jeli nie przyznaj wam zwycistwa, j a ich wszystkich wygubi, co do jednego". Czarownik wrci z tymi wosami z brody, a gdy ujrzeli je Otomi, ktrzy nigdy nic podobnego nie widzieli (i wystrzegali si tego, co m o g o spa na nich), bardzo si przestraszyli i uznali wtedy ich przewag. Te wosy z brody miay p okcia dugoci, byy do grube i rude .
9

Mieli te ci Popolokowie innego boka o wygldzie czowieka, ktrego zwali Amateotl , to znaczy papierowy bg", umazanego ludzk krwi, gdy zawsze kiedy wygrywali jak bitw na znak dzikczynienia skadali mu w ofierze najlepszego niewolnika, jakiego pojmali, wyrywajc mu ywcem serce i maczajc w spywajcej z serca krwi kawaek papieru o wielkoci doni, ktry mu [bokowi] przyklejali. I wedug oblicze samych Indian, mia on na sobie krew osiemdziesiciu tysicy niewolnikw w czasie, gdy znaleli go Hiszpanie, ktrzy spalili go razem z brod soca oraz innymi bokami.
10

Rozdzia III. O P R Z Y B Y C I U M E K S Y K A N W, O I C H D R O D Z E C Z Y TE PODRY I O POCHODZENIU NAZWY M E K S Y K

Meksyk jest stolic i gwnym miastem Nowej Hiszpanii, arcybiskupstwem oraz siedzib wicekrla i audiencji zarwno dlatego, e jest [to miasto] pooone porodku Nowej Hiszpanii, jak te ze wzgldu na to, i jest to najlepsze miejsce, jakie istnieje w caym tym kraju. Sowo Mechique nie jest poprawnym sowem indiaskim; tote krajowcy oraz ludzie z o g a d mwi wycznie Exic albo Echic. T o sowo Mechique,
11 n 13

Nie bez racji E. de Jonghe wskaza, i dokadno opisu wosw zdaje si wiadczy, e autor tych sw widzia je na wasne oczy. W oryg. Malteutli. E. de Jonghe zawierzy w tym przypadku pisowni oryginau, inter pretujc t nazw jako Malteotl (od maili jeniec" i teotl bg") i uznajc, e mowa jest o duszy zoonego w ofierze jeca reprezentowanej przez ozdobion papierem ko. Z innych rde wiadomo, e nazw t obdarzano ko udow jeca zabitego na ofiar bogom, prze chowywan jako relikwia w domu wojownika, ktry jeca zdoby. Przeciwko takiej inter pretacji przemawia fakt, e podane w tekcie tumaczenie nazwy boga brzmi papierowy bg", przy czym w Historii Meksyku tumaczenia z reguy s poprawne, bdc nieraz gwn podstaw do rekonstrukcji waciwej formy nazw i imion nahuatlaskich. Z tego powodu w polskiej wersji umieszczono nazw Amateotl (od amatl papier" i teotl bg"), podobnie jak to uczyni A. Ma. Garibay K . w wersji hiszpaskiej.
l n

W oryg. parlement. Mowa jest o Audiencia Real, najwyszym trybunale, zwierzchniej wadzy sdowo-administracyjnej na danym obszarze. W caym akapicie pozostawiono oryginaln form nazwy Meksyk ze wzgldu na jasno wywodu etymologicznego, nawiasem mwic cakowicie bdnego. W oryg. courtisans.
1 2 13

11

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

61
i4

na ile jestem w stanie poj, skada si z trzech [sw]: metl , ktre ozna cza pewne drzewo, Exic lub Echic, to znaczy co, co wiatr pdzi doem", oraz que, co znaczy z"; albowiem, gdy pyta si ich o miejsce, z ktrego pochodz, a oni chc powiedzie jestem z Parya", maj w zwyczaju mwi jestem Pary z " . A poniewa miejsce, z ktrego oni wyszli, nazywa si Echy, po dodaniu z jednej strony metl a z drugiej que, co znaczy z", powstao Mechique.
15

Wracajc do naszego tematu: s oni przybyszami z pewnej krainy, gdzie bya wielka skaa (blisko gry Tholman, przez mieszkacw Florydy zwanej Quivira, przez innych za Tucan, z ktrej wypywaj trzy rzeki wpadajce do zatoki Morza Cynobrowego ); u jej stp znajdowaa si jaskinia, z ktrej wia wiatr. Obok tej skay mieszkao dwch braci i kady z nich czci swego boga. Kiedy, gdy doszo do ktni midzy nimi, a starszy brat wzi w niej gr i drwi sobie z [modszego] brata, wtedy b g modszego, widzc to, ukaza mu si i rzek: Nie martw si, gdy j a zaprowadz ci do miejsca, gdzie bdziesz wikszym wadc ni twj brat. Zbierz w tym celu ludzi, ilu tylko zdoasz, i podaj za mn".
16

On to uczyni, wdrujc ze wszystkimi swymi ludmi a do prowincji Culiacan, ktra bez wtpienia jest najyniejsza jak kiedykolwiek widziaem, a znajduje si o dwiecie mil od Meksyku na zachd, niezbyt daleko od Morza Poudniowego, gdzie by u o de Guzman po zdobyciu Nowej G a licji . Przebywali w tej prowincji dugie lata, pobudowali tam witynie, wspaniae domy i inne pikne budowle. Po wielu latach, z woli swoich b o g w albo z wasnej, odeszli stamtd, aby uda si na poszukiwanie innych miejsc, bardziej wygodnych i lepiej im odpowiadajcych. I po dugiej wdrwce dotarli do bardzo niezwykego miejsca, zwanego T o i c h , o siedem mil od X u c h i p i l a , w ktrym to miejscu jest skaa, caa podziurawiona jak ser, a na jej wierzchoku znajduje si pikny dom zbudowany na ksztat fortecy, cudownie wykonany i tak wysoki, e wida z niego ca rwnin wokoo, na ktrej take s bardzo pikne domy i budowle, gdzie mieszkay diaby. W najwyszej czci tego miejsca
1 7 I8 19

W oryg. met. Nahuatlaskie met agawa amerykaska. Przykad ten jest najwyraniejszym ladem ingerencji w tekst Historii Meksyku fran cuskiego kosmografa Andr Theveta. W oryg. la mer vermeille, z hiszpaskiego Mar Bermejo; nazw t okrelano dzisiej sz Zatok Kalifornijsk, ktr zabarwiay na czerwono wody niesione przez rzek Colorado. Nowa Galicja obejmowaa w po. X V I w. terytoria dzisiejszych stanw Jalisco, Nayarit, Zacatecas, Aguascalientes. Prowincja Culiacan leaa na pnocny zachd od Nowej Galicji, na obszarze dzisiejszego stanu Sinaloa. E . de Jonghe przypuszcza, e pod nazw Toich kryje si miejscowo Teul, leca na terenie dzisiejszego stanu Zacatecas, w ktrej znajdowao si synne sanktuarium Indian Cazca. Potwierdza to przypuszczenie kronika Antonia Tello, zawiadczajc oboczno nazw Tuich (Toich) i Teul; por. Tello, 1973, t. II, cap. C X X X I X , s. 313. W oryg. Chuquipila; w dalszej partii tekstu take Chypila.
1 5 1 6 1 7 1 8 1 9

1 4

62

RYSZARD T O M I C K I

byo rdo tak urocze i o tak dobrej wodzie, e [podobnego] nigdy nie widziaem i nie sdz, by istniao na wiecie. W tym miejscu nie zatrzymali si na duej, przeszli tylko tamtdy [w drodze] do Xuchipila, gdzie jest zbudowany klasztor Braci Mniejszych, i tam przebywali na dwch niewielkich wzniesieniach, odlegych od siebie nie wicej ni na szeroko rzeki przepywajcej midzy nimi. Tam te wznieli bardzo pikne budowle i wyruszyli rycho i poszli do X a l p a , 0 osiem mil stamtd, gdzie take przebywali bardzo krtko, ale zbudowali wityni tak okaza, e mocno wtpi, czy Rzymianie zrobili co pik niejszego. We wszystkich tych miejscowociach, do ktrych przybywali, pierwsz 1 najwaniejsz rzecz, jak robili, byy witynie i kaplice dla b o g w , ktrych to bogw, nazywajcych si Tezcatlipoca i Huitzilopochtli , zawsze nieli ze sob. Zachcali te ludzi [mieszkajcych] tam, gdzie oni przecho dzili, do suenia ich bogom i traktowali dobrze wszystkich, zdobywajc tym sposobem przyja wielu ludzi. N a koniec opucili Xalpa i przybyli do Meksyku. Najpierw osiedli w Tenayucan , o dwie mile od Meksyku, gdzie teraz znajduje si klasztor Braci Mniejszych. Osiedli take w miejscu zwanym Chapultepec , co znaczy dom wypoczynku", poniewa ley ono na maym wzniesieniu, gdzie jest bardzo dobre rdo i pikne otoczenie [stosowne] dla [zaywania] przy jemnoci.
2 0 21 22 23

Stamtd przybyli do miejsca, na ktrym wzniesiony jest Meksyk, wtedy poronitego cakowicie drzewami zwanymi przez nich metl, od czego bierze pocztek jego [miasta] nazwa, majca potem echic i co : oni je zaoyli i ozdobili piknymi budowlami i wityniami, i nie ruszyli si z niego wicej a po dzi dzie.
24

Rozdzia IV. O UKADZIE, J A K I OTOMI Z A W A R L I Z M E K S Y K A N A M I I O P R Z Y B Y C I U CULHUAKANW

Wadca Otomi, jak ju powiedzielimy w rozdziale pierwszym, by czo wiekiem wielkiego umysu, pragncym pozna pocztek wszelkich rzeczy. Nie byo to jednak moliwe, gdy nie zna on Boga a jedynie swoje boki,
W oryg. Chalpe; w dalszej partii tekstu take Chalpa. W oryg. et se appelloint Tezcachipuca, Yhin, Cylopucheli; zgodnie z sugesti E . de Jonghe odczytuj dwa ostatnie czony jako znieksztacenie pierwotnego hiszpaskiego zapisu Huieylopuchtli. W oryg. Tenainque. W oryg. Chapultepet; nazwa Chapultepec nie ma jednak znaczenia, jakie przypisuje si jej w tekcie; jej dosowne tumaczenie brzmi w miejscu, gdzie jest wzgrze wierszcza" (zoenie z chapuln wierszcz", tepetl gra, wzgrze", -c sufiks miejsca). W przeciwiestwie do wczeniejszych rozwaa nad etymologi nazwy Meksyk, gdzie ostatni czon mia form -que, teraz pojawia si forma -co, bdca faktycznie skadnikiem nahutlaskiej nazwy Mexico (sufiks miejsca), ktrej znaczenie cigle jeszcze^rodzi kontrowersje wrd specjalistw.
2 1 2 2 2 3 2 4 2 0

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E K S Y K U

63

ktrym kaza budowa wielce okazae witynie, niszczc te, ktre zostay wzniesione z woli jego ojca, byy bowiem bardzo mae. On to jako pierwszy zacz prowadzi wojny i mia wiele szczcia, a dziao si to w czasach Huehue Motecuhzomy , pierwszego wadcy Meksykanw yjcych j u w Meksyku. Chocia zdarzay si midzy nimi jakie utarczki i wanie, zawsze yli w pokoju, enili si ze sob i bardzo roli w liczb. Ssiedzi znajdowali wielkie upodobanie w kobietach meksykaskich, byy one bowiem najpikniejsze i najwytworniejsze; s takimi nadal, bardziej ni jakiekolwiek inne [kobiety]. Tote, jeli kto z tego kraju dopuci si z nimi cudzostwa, Meksykanie zawierali sojusz z Tetzcokanami i rozpo czynali wojn, a po odniesieniu zwycistwa podporzdkowywali ich sobie i czynili z nich trybutariuszy. Wyjtek stanowili mieszkacy Cuitlahuac, poniewa ci otoczeni byli wod, a przez to silni i mocni, tak e nigdy nie mogli ich pokona i dlatego zawarli ze sob p o k j .
25 2 6

Wspomniany wadca Tetzcoco ze strony Otomi by pierwszym, ktry zo y w ofierze ludzi i jad ludzkie miso. On te wynalaz rzemiosa takie, jak stolarstwo, zotnictwo, krawiectwo, powronictwo itd. Przysporzy rwnie duych korzyci pastwu, mia bowiem sto czterdziecioro dzieci pci mskiej. On take zacz ustanawia prawa, sprawowa sdy i powoa r a d w swoim kraju. Mia ogromny szacunek dla b o g w i dba bardzo o witynie oraz ceremonie. Rozkaza on te, eby modzi mczyni i kobiety taczyli w wi tyniach od zachodu soca do pnocy, aby sprawi bogom przyjemno. Powoa w swoim domu urzdnikw, takich jak stolnik, zarzdca paacowy oraz inni, i nakaza, eby w miecie Tetzcoco odbywa si targ.
2 7

Pocztkowo przystrajali oni swych b o g w papierem, gdy nie mieli wtedy nic innego, lecz gdy tylko wadca ten zacz uzyskiwa zoto, srebro i klej noty, poleci wykona dla nich stroje najwspanialsze, jakie mg, z licznymi drogocennymi perami, piknymi pirami i tym wszystkim, co najlepszego zgromadzi. Ich witynie obsypane byy rami i kwiatami, i taczyli stale przed nimi zarwno mieszkacy miasta, jak i najblisi ssiedzi. A diabe oszukiwa ich, kac im je jak rolin, zwan przez nich nanacatl ^,
2

W oryg. Ueuemont Cumaci. Pierwotna forma to najprawdopodobniej Ueue Montecumatzin. By on w rzeczywistoci pitym, a nie pierwszym wadc Meksyku-Tenochtitlan w latach 1440-1468. Podzia imienia tego wadcy na dwa czony: monte i zuma, by zjawiskiem czstym w pimiennictwie europejskim, przy czym czon pierwszy interpretowany bywa jako gra", drugi za jako nazwa wasna; np. w aciskim tumaczeniu drugiej relacji Hernna Cortesa, opublikowanej w Novus Orbis (Basilea 1532), znajduje si zdanie: ... quodam potenti domino, qui monte Zuma appellabatur", ktre autor wczesnej kosmografii czeskiej przeoy jako panstv hory Zuma"; por. K a p a r , 1980, s. 61. Informacja bdna. Miasto Cuitlahuac, pooone na wyspie oddzielajcej od siebie je ziora Xochimilco i Chalco, podbite zostao przez koalicj meksykasko-tetzcokask w latach trzydziestych X V w. W oryg. parlement. W oryg. nauacatl. Nazw nanacatl lub teonanacatl okrelano rne rodzaje grzybw o waciwociach halucynogennych.
2 6 2 7 2 8

2 5

64

RYSZARD

TOMICKI

odwodzc ich od zmysw i powodujc, e mieli m n s t w o przywidze. Ten wadca Tetzcoco kaza zabi dwch ludzi, ktrzy oszukiwali si naw zajem, i wyda rozkaz, eby wszyscy przyapani na takim uczynku byli za bijani; i tak samo cudzoonicy. Po jego mierci wadz obj -jeden z jego synw, ktry we wszystkim stara si naladowa ojca. Mia on na imi Nezahualpiltzintli, to znaczy may post" . Z p o m o c Meksykanw zdoby on zbrojnie du cz kraju i przez reszt swego ycia naladowa ojca. Po jego mierci wadc zosta jeden z jego synw, ktry panowa, gdy Hiszpanie przybyli do tego kraju, lecz wkrtce potem umar nie bdc chrzecijaninem, bo wtedy nie udzielano jeszcze chrztu. Po nim nasta jeden z jego synw, ktry by chrzecijaninem i y oraz umar w penej zgodzie ^z Kocioem, otrzymawszy wszystkie sakramenty i sporzdziwszy testament. Tak wic wadcw, ktrzy rzdzili Tetzcoco a do tego ostatniego, jest pitnastu . Ale wrmy do sprawy, o ktrej zapomnielimy, to jest do przybycia mieszkacw C u l h u a c a n , [miasta] lecego o dwie mile od Meksyku. Po wiadaj oni, e byli czci Meksykanw przebywajcych w Culiacan (o kt rym mwilimy ju wczeniej). Jaka grupa spord nich wyruszya do walki przeciw komu, a gdy powrcia, ich wadca nie by zadowolony z tego, co uczynili i nie chcia ich przyj. Dlatego, zmuszeni do szukania miejsca, gdzie mogliby mieszka, udali si do Tula, [miasta] p o o o n e g o o dwanacie mil od Meksyku. Przebywali tam jaki czas zanim umar ich wadca, a na jego miejsce wyniesiony zosta inny, imieniem H u e m a c . W czasie, gdy ten by wadc, w miecie pojawia si zjawa o postaci czowieka, ktry gow zdawa si dotyka nieba. Wadca i cay jego lud, przestraszeni tym, opucili to miejsce i przybyli do Culhuacan, lecego o dwie mile od Meksyku.
29 30 31 32

To oni wprowadzili ofiary wrd Tetzcokanw; dziki swemu dobremu sposobowi ycia zyskali sympati wszystkich i wprowadzili wrd nich ofiary. Oni wanie, jak ju mwiem, przynieli kukurydz, papier, bawen i ka dzido, gdy Otomi wiedli ycie proste, nic z tego nie posiadajc, i dlatego p o w a a si Culhuakanw jako ludzi szlachetnych i zacnych.

W oryg. Necahuatl pilciutli. Imi zoone z nezahualli post", pilli szlachetnie uro dzony, ksi" i -tzintli sufiksu wyraajcego szacunek, powaanie, zwyko si tumaczy jako Poszczcy Ksi". Jednake wyraz pilli mia take znaczenie dziecko, potomek", i ten wanie sens oddany zosta w tumaczeniu podanym w tekcie. Jak atwo zauway, w tekcie nie wymienia si nawet poowy z nich. Tak obszernej listy wadcw Tetzcoco, jak najprawdopodobniej zawiera pierwotny tekst hiszpaski, z ktrego korzysta Andr Thevet, nie znamy z innych rde. W oryg. ceux de Culhua. Dalsza cz zdania wskazuje, e chodzi tu o miasto Culhuacan. W oryg. Vamac.
3 0 5 ! 3 2

2 9

RDA

DO

DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

65
MEKSYKU

Rozdzia V. O SPOSOBIE L I C Z E N I A L A T I O ZAOENIU

Meksykanie jako lud najwikszy i wadajcy krajem maj ksig noszc tytu Xiuhtonalli , co znaczy ksiga rachuby lat", z ktrej wynika, e dotarli do Meksyku w roku orne calli, bdcym 28-mym rokiem ich pierw szej epoki. Maj oni bowiem cztery epoki, z ktrych kada liczy sobie 52 lata, kada za z tych epok miaa cztery okresy liczce po 13 lat, a rok mia osiemnacie miesicy, a miesic dwadziecia dni; tak e rok uzyskuje 365 d n i .
33 34

N a wdrwkach spdzili oni cztery epoki, co stanowi 208 lat. A gdy przybyli do Meksyku, mino jeszcze 28 lat zanim zaoono miasto i do piero wtedy weszli i rozpoczli rachub od przybycia a do dzi, co wedug naszej rachuby byo w roku M I I I C X X I [1321] od narodzenia Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Tak e mijaj C C X X I I [222] lata odkd Meksyk zosta zaoony, a razem z epokami, kiedy byli oni w drodze, jest to osiem epok, tych, jakie oni maj, oraz 22 lata i kilka dni, jak to jest pokazane w ksi dze z ich rachub, co daje C C C C X X X V I I I [438] lat odkd wyruszyli ze swego kraju. I mino C L X X [170] lat odkd Meksyk jest stolic krlestwa. To jest najbardziej cisy rachunek, jaki znalelimy, gdy pierwsza strona, na ktrej maj oni pocztek tej rachuby, jest ju prawie cakowicie zatarta, tak e z wielkim trudem mona odczyta, co jest tam napisane. Figura znajdujca si tu poniej bya narysowana w tej samej k s i d z e . Rok dziel oni, tak jak my, na cztery czci: lato, jesie, wiosn i zim; kadej z tych pr dawali pi miesicy. P o o w a roku bya deszczowa, od naszego kwietnia do wrzenia, i w tym czasie panuje upa. Pozostae sze miesicy jest suchych i zimnych. Plony zbieraj oni w listopadzie i grudniu. Swoje cztery epoki zaczynali liczy od poudnia, od [znaku] tochtli, i po zakoczeniu jednej epoki przechodzili do nastpnej. A wic, jak dugo trwa pierwszy okres, to jest przez trzynacie lat, liczyli 1, 2, 3 itd. lat tochtli w danej epoce, a skoczywszy ten okres po trzynastu latach przechodzili do [znaku] acatl i liczyli znowu 1, 2, 3 lata itd. Od acatl, cigle w tej samej epoce, powracali do tochtli i dodawali jeszcze jeden okres, co dawao 52 l a t a . I tak stale powracali, jak i my dzisiaj robimy liczc setki [w ra35 36

W oryg. Xehutonali. Podane w tekcie tumaczenie ksiga rachuby lat" wiadczy, e pena nazwa powinna brzmie xiuhtonalamatl. W rzeczywistoci powysze wyliczenie daje w sumie 360 dni. Pominitych zostao 5 dni, ktre w kalendarzu meksykaskim uzupeniay cykl 18 miesicy po 20 dni i zwane byy nemontemi. W manuskrypcie francuskim brak tego rysunku. Objanienie sposobu funkcjonowania meksykaskiej rachuby lat jest cakowicie bdne. W rzeczywistoci poszczeglne lata cyklu oznaczane byy za pomoc kombinacji liczb od 1 do 13 oraz znakw acatl, tecpatl, calli, tochtli, powtarzajcych si stale w podanej kolejnoci. Rachuba moga rozpoczyna si od dowolnego znaku. Jeli zaczynaa sie od 1 tochtli, to kolejny rok oznaczony by jako 2 acatl, trzeci jako 3 tecpatl itd. Po 52 latach ponownie pojawia si rok 1 tochtli i by pierwszym rokiem kolejnego cyklu 52 lat.
3 4 3 5 3 6

3 3

5 -

Etnografia Polska, t. X X X I I , z. I

66
mach] go tysica, odkd zmar

RYSZARD TOMICKI

Pan

Nasz,

[gdy] to

po

zakoczeniu stulecie do

jedne licz

stulecia

rozpoczynamy

drugie,

dodajc

nastpne

by a do kolejnej setki. Rachuba ta jest bardzo dokadna chowuj.

i nadal j za

Rozdzia V I . O T Y M , C O SDZILI O STWORZENIU WIATA, O S W Y C H B O G A C H , O Z N I S Z C Z E N I U WIATA I O NIEBIOSACH

Wierzyli Meksykanie oraz wielu ich ssiadw, e byo trzynacie niebios. W pierwszym z nich by b g zwany Xiuhtecuhtli , b g lat. W drugim bogini ziemi Rontli .
iH 37

W trzecim Chalchiuhtlicue , co znaczy d o m bogini".

40 41

39

W czwartym T o n a t i u h , ktry jest socem. W pitym piciu b o g w , ka dy innego koloru; z tego powodu zw si Tonaleque . W szstym Mictlantecuhtli , ktry jest bogiem piekie. W s i d m y m Tonacatecuhtli i Tonacac i h u a t l , d w c h b o g w . W s m y m Tlalocantecuhtli , b g ziemi. W dzie witym Quetzalcoatl , jeden z gwnych b o k w ; o tym i o innych bdziemy m w i dalej. W dziesitym Tezcatlipoca , take gwny
47 48 46 45 43 44 42

boek.

W jede

nastym Yohualtecuhtli , co znaczy bg nocy i ciemnoci". W dwunastym Tlahuizcalpantecuhtli , co znaczy b g brzasku dnia". W trzynastym i ostat-

W oryg. Rintentli. Ta i niektre inne nazwy bogw podane niej sprawiaj ogromne trudnoci interpretacyjne. Forma, w jakiej zostay zapisane przez Andr Theveta, jest cako wicie bdna, ju choby z tego powodu, e w jzyku nhuatl nie wystpuje goska r". Pewn pomoc przy ich rozszyfrowywaniu s towarzyszce okrelenia, jak na przykad w przy padku Rintentli bg lat", co pozwala zidentyfikowa t nazw jako Xiuhtecuhtli. Niektre przypadki ortografii zastosowanej przez Andr Theveta omawia bliej E . de Jonghe. Tak w oryginale. Forma niemoliwa do jednoznacznej interpretacji pomimo wzmianki, i chodzi o bogini ziemi. E . de Jonghe gotw byl uzna, e Ronili powstao ze zniekszta cenia imienia Couatlicue, po wczeniejszym odrzuceniu kocwki -cue. Z kolei w wersji hisz paskiej, opublikowanej przez A. Ma. Garibaya K . , pojawia si bez uzasadnienia (nie znana te z innych rde) f o T m a Xiuhtli. W oryg. Chalcintli. Znana z innego rda forma Chalchiutli pozwala sdzi, e cho dzi tu o bogini wd Chalchiuhtlicue, jednak imi to nie ma znaczenia dom bogini", lecz ta o szmaragdowej spdnicy". W oryg. Tonatio. W oryg. Tonale. W oryg. Mitlantentli. W oryg. Tonacatentli i Tonacacilmatl. W oryg. Tlalocatentli. W oryg. Calconatlansi. Przyjmuj za E . de Jonghe i A. Ma. Garibayem K . , e mamy tu do czynienia ze znieksztaceniem pierwotnej formy Quecalcouatl lub Quecalcouatzin. W dal szych partiach tekstu imi to ma posta Quecalcoatl. W oryg. Tezcatlipuca. W oryg. Yoaltentli. W oryg. Tlahuizcalpatehutli.
3 9 4 0 4 1 4 2 43> 4 4 4 5 4 6 4 7 4 8 3 8

3 7

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E K S Y K U

67
bogw",

nim, najwyszym, by b g zwany Ometeotl , co znaczy dwch i bogini zwana Omecihuatl , co znaczy dwie boginie".
50

49

Wierzyli oni, i poza tymi wszystkimi w kadym z niebios byo wielu innych b o g w . C o do stworzenia wiata, to jak opowiadaj, ich przodkowie li im, e wiat by raz zniszczony, powiedzie I e a ludzie byli stworzeni ze ska.

podczas pierwszej kreacji bogowie stworzyli cztery soca pod czterema zna kami, jak to jest pokazane w ich ksigach. Pierwsze z nich nazywao a niektrzy zwan si Chachuich tonajo ,
51

to jest jakby si rolin

bg

drogocennych kamieni", i ci, ktrzy yli pod tym socem, zginli w potopie, przemienili si w ryby; i wszyscy ywili
52 53

rzeczn

acicintli . i ci, ktrzy yli w tym ogniem zwan cencocopi ;

54

Drugie soce zwao si Chalchiuhtonatiuh czasie, jedli rolin inni w psy.

i wszyscy zginli

spaleni

z nieba, a niektrzy z nich przemienili si w kury, inni w motyle, jeszcze Trzecie soce nazywao si Yohualtonatiuh , co znaczy soce ciemne albo nocne". C i , ktrzy yli pod nim, jedli mirr i ywic z sosen, ktrych jest wielka obfito w tym kraju, i ci zginli z (powodu] trzsienia ziemi
55

W oryg. Teotli. Poprawna forma Ometeotl nie oznacza dwch bogw", jak podane jest w tekcie, lecz dosownie dwa-bg", co mona rozumie jako Bg Dwoistoci" albo Bg Dwoisty", w domyle jednoczcy w sobie przeciwiestwa, np. pierwiastek mski i e ski, co znalazo wyraz w hipostazowaniu Ometeotla jako Ometecuhtli Pana Dwoistoci" i Omecihuatl Pani Dwoistoci", Por. W i e r c i s k i , 1985-1986. W oryg. Omecinatl. Poprawne znaczenie Pani Dwoistoci". Tak w oryginale. By moe jest to ta sama nazwa, ktra w znacznie czytelniejszej postaci przypisana zostaa kolejnemu socu, tj. Chalchiuhtonatiuh; mona by j rozumie jako Soce Drogocennych Kamieni", a wic w sposb zbliony do podanego w tekcie znaczenia. E . de Jonghe susznie jak si zdaje wskazywa na moliwy zwizek tej nazwy z Chalchiutlicue, bogini wd. W kadym razie w innych rdach soce to nosi nazw Atonatiuh Soce Wody". W oryg. aciantli. Potwierdzona przez inne rda forma acicintli lub acecentli nie ma jasnej etymologii. Tumaczona jest najczciej jako wodna kukurydza", cho w takim przy padku poprawna forma powinna mie posta acintli (acentli). Wedug innej hipotezy nazwa ta wywodzi by si miaa od cecee odywczy, poywny, regenerujcy", co cznie z prze czeniem a- dawaoby sens nie poywne, nie regenerujce", por. Moreno de los Arcos, 1967, s. 205 przyp. 35. W oryg. Chalchiuh tonaiuh. W zwizku z t nazw por. przyp. 51. Mona podejrze wa, i Andr Thevet powtrzy omykowo t sam nazw w odniesieniu do pierwszego i drugiego soca. W innych rdach soce, ktre zniszczone zostao przez ogie spadajcy z nieba, nosi nazw Quiauhtonatiuh Soce ognistego deszczu" lub Tletonatiuh Soce ognia". W oryg. centencupi. Cencocopi znaczy dosownie prawie kukurydza", co, co naladuje kukurydz". W oryg. Yioanoatiuh.
s o 5 1 5 2 5 3 5 4 5 5

4 9

68

RYSZARD

TOMICKI

i zostali poarci przez dzikie bestie, zwane przez nich quinametin , co znaczy take giganci"; istnieli,oni w Nowej Hiszpanii, o czym opowiemy pniej. Czwarte soce nosio nazw Ehecatonatiuh , co znaczy soce wiatru"; ci, ktrzy yli pod tym socem, odywiali si owocami pochodzcymi z drzewa o nazwie mizquitl ; jest go bardzo duo w Nowej Hiszpanii, a Indianie ceni sobie wielce jego owoc i robi z niego chlebki do zabrania w drog i do przechowywania w cigu roku; jest to naprawd dobry owoc. C i zostali zniszczeni przez burze wiatrw i zmienili si w mapy.
57 5S

56

Kade z tych soc trwao tylko 23 lata i natychmiast gino. A pytani o to, jakim sposobem skoro soce gino razm z ludmi wschodziy potem inne soca i powstawali inni ludzie, odpowiedzieli, e bogowie robili dalsze soca i ludzi. Powiadaj take, i przodkowie im mwili, e wiat zosta cakowicie zniszczony przez wod i tak zatopieni zostali wszyscy ludzie z powodu grze chw, jakie popenili przeciw bogom; a ponadto, e zstpili oni do pieka, gdzie, dusze byy palone i z tego powodu ci, ktrzy byli stworzeni pniej, mieli pali ciaa [zmarych] i przechowywa popioy, poniewa oczekiwali, e Mictlantecuhtli , bdcy bogiem piekie, pozwoli im wyj i e w ten sposb powrc znowu do ycia. Z czego dobrze wida, e diabe powie dzia im jedn prawd, aby wmwi im tysic kamstw.
59

Rozdzia VII. O D R U G I M S T W O R Z E N I U WIATA, CZOWIEKA, Z I E M I I WINA

Po zniszczeniu pierwszego wiata, jak to przy kocu poprzedniego roz dziau zostao przedstawione, opowiadaj oni o stworzeniu drugiego w taki sposb: Gdy wody przeszy ponad ziemi, na ktrej jak mwi nic nie unikno zniszczenia, zostaa ona ponownie uporzdkowana i wypeniona tym wszystkim, co byo potrzebne do uytku czowiekowi, ktrego bogowie stwo rzyli pniej. T ostatni kreacj przypisuj Meksykanie bogu Tezcatlipoca oraz drugie mu zwanemu Ehecatl, to jest wiatr". M w i , e zrobili oni niebo w taki sposb. Istniaa bogini imieniem Tlalteotl , ktra jest sam ziemi; miaa ona
60

W oryg. quenamenti. Sowo quinametin oznacza faktycznie giganci, olbrzymi", ale po rwnanie opisu z Historii Meksyku z innymi rdami wskazuje, e doszo tu do przekama nia (najprawdopodobniej) pierwotnego tekstu hiszpaskiego. Giganci byli bowiem istotami y jcymi podczas trwania tego soca i oni zostali poarci przez dzikie bestie, tj. jaguary. W oryg. Ecatonatuieh. 58 Jedno z niewielu sw nahuatlaskich napisanych poprawnie. Drzewo podobne do akacji o strczkowatych owocach, Prosopis juliflora. W oryg. Symitlateutl. 60 W oryg. Tlaltentl.
5 7 5 9

5 6

RDA

DO DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

69

wedug nich posta mczyzny, inni powiadaj, e kobiety. Przez jej usta wszed b g Tezcatlipoca, a jego towarzysz, zwany Ehecatlem, wszed przez ppek i obaj poczyli si w sercu bogini, bdcym rodkiem ziemi; gdy si poczyli, utworzyli niebo bardzo nisko. Z tego wzgldu przybyo wielu innych bogw, aby p o m c je podnie w gr, a kiedy zostao ono ju umieszczone tam, gdzie jest teraz, kilku z nich pozostao podtrzymujc je, eby nie upado. Mwi, e uczyniono to w pierwszym dniu roku, nie wiedz jednak, jak dawno temu to si stao, cho wydaje si im, e mino sto epok, 0 ktrych ju mwilimy, co stanowi 10 200 l a t . W drugim roku inni bogowie, on zwany Citlallatonac , a jego ona Citlalicue , zrobili gwiazdy. Take noc, jak mwi, zostaa zrobiona przez innych b o g w , Yohualtec u h t l i i jego on Yacahuiztli.
61 62 63 64

B g Tlaloc, ktry jest bogiem wd, zrobi w tym samym roku wod, deszcz, a poniewa oni mwi, e chmury wychodz z gr, nazywaj wszyst kie gry Tlaloque , to znaczy panowie".
65

Mictlantecuhtli, bdcy bogiem pieka, utworzy pieko w smym roku. Gdy to wszystko byo ju zrobione, bogowie Tezcatlipoca i Ehecatl rozmylali nad stworzeniem czowieka, ktry by wzi w posiadanie ziemi. 1 zaraz w Ehecatl zstpi do pieka, aby prosi Mictlantecuhtli o popi ze zmarych do zrobienia innych ludzi. B g pieka da jedn tylko ko, dug na okie, oraz nieco popiou, ale ledwo mu t ko da, mocno tego poaowa, bo bya to rzecz, ktrej poda bardziej ni wszystkiego co mia, i dlatego ruszy za Ehecatlem, eby mu ko odebra. Podczas ucieczki ko upada wszake Ehecatlowi na ziemi i poamaa si, przez co czowiek powsta may; albowiem mwi, e ludzie pierwszego wiata byli wielcy ni czym giganci. Przynis zatem resztki koci i popiou i wszed do apaztli , co oznacza due gliniane naczynie, skd wezwa wszystkich pozostaych bo g w do stworzenia pierwszego czowieka. Gdy si zebrali, upucili sobie w ofierze krew z jzyka i tak rozpoczli pierwszy dzie tworzenia czowieka, formujc mu ciao. O n natychmiast si poruszy, a czwartego dnia zrobieni zostali mczyzna i kobieta. Nie byli oni jednak od razu cakiem doroli,
66 4

Oczywisty bd, gdy epoki, o ktrych tu mowa, to cykle 52-letnie. W oryg. Citlaltona. W oryg. Citlaline. W oryg. Yoaltentli. W oryg. Tlaloqs. Tlaloque to 1. mn. od imienia boga deszczu Tlaloca, o problema tycznej etymologii (por. Sullivan, 1974). Jednake nazwa Tlaloque z pewnoci nie znaczy panowie". Jak ju zauway E . de Jonghe, musiao tu nastpi pomylenie ze sowem tlatoque wadcy, panowie". W oryg. paztli. Andr Thevet umieci to sowo w nawiasie, majc by moe jak domyla si E . de Jonghe wtpliwoci co do jego znaczenia, albowiem przetumaczy je jako grand libre du ksik"; nie rozumia zapewne uytego w pierwotnym tekcie hiszpa skim sowa lebrillo oznaczajcego glinian mis. Tekst polski zosta w tym miejscu poprawiony.
6 2 6 3 6 4 6 5 6 6

6 1

70

RYSZARD

TOMICKI

lecz zgodnie z naturalnym biegiem rzeczy. Jak ju byli stworzeni, nakarmi ich bg zwany X o l o t l , to znaczy indyjski kogut"; nakarmi ich on mie lonym zboem, a nie mlekiem. Nie znaj imienia tego pierwszego czowieka, ale mwi, e by stworzony w pewnej jaskini w Tamoanchan , w prowincji Quauhnahuac, zwanej przez Hiszpanw Cuernavaca, w posiadociach Markiza del V a l l e . Po dokonaniu tego wszystkiego, zadowoleni z dziea bogowie mwili midzy sob: Zaprawd, czowiek bdzie bardzo smutny, jeli nie uczynimy czego, by go rozweseli i eby nabra ochoty do ycia na ziemi i wychwala nas, i piewa, i taczy". Gdy to usysza b g Ehecatl, bg wiatru, zacz si zastanawia, gdzie mgby znale jaki napj, aby da go czowiekowi i sprawi, by si weseli. Rozmylajc o tym, przypomnia sobie o bogini dziewicy imieniem M a y a h u e l , ktrej strzega pewna bogini, jej babka, zwa na Tzitzimitl . Natychmiast poszed tam, gdzie one byy, i zasta je pice. Obudzi wic dziewic i rzek do niej: Przychodz, eby zabra ci na wiat". Ona od razu przystaa na to, tote zeszli [na ziemi] oboje, a on nis j na plecach. I zaraz po przybyciu na ziemi zmienili si oboje w drzewo, ktre ma dwie gazie; jedna z nich nazywa si Quetzalhuexotl , i ta bya Ehecatla, a druga Xochicuahuitl -\ i ta bya dziewicy.
67 68 69 70 71 72 7

Tymczasem jej babka, ktra spaa, gdy po przebudzeniu si nie znalaza wnuczki, zwoaa natychmiast inne boginie, ktre nazywaj si Tzitzimime , i wszystkie zeszy na ziemi szuka Ehecatla. A wtedy wanie dwie gazie drzewa odczyy si od siebie i stara bogini rozpoznaa od razu ga dziewicy, chwycia j, poamaa i daa kadej z pozostaych bogi po ka waku, a one zjady je. Lecz gazi Ehecatla nie poamay, pozostawiy j tam; gdy tylko boginie wzniosy si do nieba, powrcia ona do swej pier wotnej postaci Ehecatla, on za zebra koci dziewicy zjedzonej przez boginie, zakopa je i wyroso z niej [z Mayahuel] drzewo, ktre oni nazywaj metl . Z niego wytwarzaj Indianie wino, ktre pij i upijaj si nim, cho nie
74 15

W oryg. Cholutl. Podane w tekcie znaczenie imienia Xolotl coq des Indes indyjski kogut", to po prostu indyk zwany w jzyku nhuatl huexolotl (zoone z huey wielki, gwny" oraz xolotl sowa o niejasnej etymologii, ktrego znaczenia odwouj si czsto do idei bliniactwa, podwojenia). Na temat zwizkw boga Xolotla z indykiem por. Tibon, 1948. Tamoanchan to w mitologii nahuatlaskiej mityczna praojczyzna ludzi. By moe w pier wotnym tekcie hiszpaskim byla ona sytuowana w jaskini, o ktrej mowa w Historii Meksyku, i odnony fragment zdania mia posta: w jaskini Tamoanchan". nie za jak w rkopisie Andr Theveta: en une cveme en Tamoanchan". To jest Hernna Cortesa. W oryg. Mayauetl. W oryg. Cicimitl. W oryg. Quecalhuexotl. W oryg. Choquicauitl. W oryg. Cicimime. Forma Tzitzimime jest 1. mn. od Tzitzimitl imienia babki bo gini Mayahuel. Nazw t okrelano demoniczne istoty majce pore ludzi przy kocu wiata. Agawa, za bogini ktrej uwaano Mayahuel.
6 8 6 9 7 0 7 1 7 2 7 3 7 4 7 5

6 7

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

71

jest to spowodowane samym winem, lecz jakimi korzeniami, zwanymi przez nich ocpatli , ktre do niego dodaj. Przez cztery soca, o ktrych bya ju mowa, rozumieli oni cztery wieki, chocia nie potrafi tego dobrze wyrazi; ale my wyjanimy to dalej bardziej dokadnie. Inni powiadaj, e ziemia zostaa stworzona w taki sposb: D w c h bogw, Quetzalcoatl i Tezcatlipoca, opucio z nieba na d bogini ziemi Tlaltecuhtli , ktra na wszystkich stawach miaa peno oczu i ust, ktrymi ksaa niczym dzikie zwierz. A zanim j opucili, istniaa ju woda, lecz nie wiedz, kto j stworzy; po niej chodzia ta bogini. Widzc to, bogowie powiedzieli do siebie: Trzeba zrobi ziemi". I mwic to, zmienili si obaj w dwa wielkie we, z ktrych jeden pochwyci bogi ni od prawej rki a po lew nog, drugi za od lewej rki do prawej nogi, i cisnli j tak, e rozdzielia si na p. Z poowy od strony ple c w zrobili ziemi, a drug poow podnieli na niebo, czym zawstydzili bardzo innych bogw.
16 77 78

Po dokonaniu tego, aby wynagrodzi owej bogini ziemi krzywdy, jakie dwch b o g w jej wyrzdzio, wszyscy bogowie zstpili pocieszy j i naka zali, eby z niej powsta wszelki owoc potrzebny do ycia czowiekowi. I by tak si stao, zrobili z jej wosw drzewa, kwiaty i roliny, z jej skry drobn rolink i mae k w i a t k i , z oczu studnie, rda i mae jaskinie, z ust rzeki i due jaskinie, z nosa grskie doliny, z plecw gry.
79

Bogini ta pakaa nieraz noc, pragnc je serca ludzi, i nie chciaa zamilkn, pki ich jej nie dano, nie chciaa te wyda owocu, jeli nie bya zraszana krwi ludzi.

Rozdzia VIII. O STWORZENIU WIATA WEDUG MIESZKACW T E T Z C O C O

Indianie ci twierdz, e maj rwnie bogini Citlalicue , ktra wysaa z nieba 1600 swoich synw do miasta zwanego Teotihuacan, w pobliu Tetzcoco; wyginli oni zaraz po przybyciu do tego miasta. Po tym, po upywie 26 lat od stworzenia wiata, ktry przez cay ten czas trwa w strasznych ciemnociach z braku soca, zebrao si trzech b o g w : Tezcatlipoca, Ehecatl oraz bogini Citlalicue, ktrzy postanowili zro bi soce, aby owietlao ziemi.

80

W oryg. ucpatli. Niezidentyfikowana rolina przyspieszajca fermentacj i zwikszajca moc napoju alkoholowego wyrabianego z agawy, zwanego w nhuatl octli. W oryg. Calcoatl. W oryg. Atlalteutli. Moliwe e chodzi tu o tyto, o ktrym Gernimo de Mendieta korzystajcy z ma teriaw Andresa de Olmos pisa, i Indianie uwaaj go za ciao bogini Cihuacoatl, por. G. de Mendieta, op. cit., t. I, Lib. II, cap. X I X , s. 118. W oryg. citlaline.
7 7 7 8 1 9 8 0

7 6

72

RYSZARD

TOMICKI

W tym samym czasie istnia inny bg, o imieniu Piltzintecuhtli , i jego ona nazywajca si Xochiquetzal . Mieli oni syna zwanego X o c h i p i l l i i drugiego, ktry nie by ich, ale go wychowywali, i ten nazywa si Nanahuaton . Jego ojciec mia na imi I z p a t l , a matka C o z c a m i a u h i przy bierali oni ciao i posta ludzk, kiedy im si podobao. Kiedy wic bogowie zapragnli zrobi soce, wszyscy, ci wymienieni oraz inni, odbyli pokut, aby m c by godnym zostania socem i ofiarowali trzem wielkim bogom drogocenne pery, kadzido i inne bardzo cenne rzeczy. Jedynie Nanahuaton, jako e by biedny, nie mia nic do ofiarowania, do konywa tylko ofiary z samego siebie przy uyciu kolca, kujc si po wielekro i ofiarowujc to, co mg posiada w swej biedzie. Przyczy si do swych braci i rozpali przed bogami duy ogie, a ci powiedzieli, e ten, kto rzuci si w ogie, bdzie socem. Wtedy Nanahuaton skoczy w ogie magicznym sposobem, w czym by bardzo biegy; i uda si wwczas do pieka i przynis stamtd wiele cennych rzeczy i zosta wybrany, aby by socem.
82 83 84 85 86

81

Rozdzia IX. O S T W O R Z E N I U WIATA WEDUG MIESZKACW PROWINCJI CHALCO

W innej prowincji, zwanej Chalco, opowiadaj, e woda bya pierwsz przyczyn wiata, ale take oni nie wiedz, kto j stworzy. I e zstpio z nieba kilku b o g w o imionach Cemecatl , Tezcatlipoca, Chiconahui E h e c a t l , wszyscy synowie Citlalicue , bogini gwiazd, ktra jak mwi zrobia gwiazdy, soce i ksiyc; a ci bogowie, jej synowie, stworzyli czo wieka, nie wiedz jednak, w ktrym roku to byo. M w i ponadto, e jest dziewi niebios, lecz nie wiedz, gdzie znajduje si soce, ani ksiyc, ani gwiazdy, ani bogowie.
87 88 89

W oryg. pilciutentli. W oryg. Chuquiquecal. W oryg. Choquipili. W oryg. Nanauaton. Tak w oryginale. Imi nie znane z innych rde. E . de Jonghe dopatrywa si w nim znieksztacenia oglnej nazwy rolin leczniczych (itzpatli lub ixpatli), co jego zdaniem identyfikowaoby ojca Nanahuatona jako czarownika. W wersji hiszpaskiej Historii Meksyku imi zmienione zostao na Itzpapalotl, bez uzasadnienia. W oryg. Cuzcamianh. Tak w oryginale. Nie wykluczone, i imi to naley interpretowa jako imi kalenda rzowe Ce Ehecatl 1-Wiatr", jak sugerowa E . de Jonghe. W oryg. Chiconaui et Ehecatl, ale ju E . de Jonghe wskaza, e chodzi tu bez wtpie nia o jedno imi typu kalendarzowego Chiconahui Ehecatl 9-Wiatr". W oryg. Atlatime. Okrelenie bogini gwiazd" wiadczy, e ta mocno znieksztacona forma powinna by interpretowana jako Citlalicue. W wersji hiszpaskiej opublikowanej przez A. Ma. Garibaya K . podano Atlalicue lub Citlalicue".
8 2 8 3 8 4 8 5 8 6 8 7 8 8 8 9

8 1

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

73

Ziarno, ktre oni jedz, nazywa si k u k u r y d z a i powstao w taki sposb: Wszyscy bogowie zeszli do jaskini, gdzie b g zwany Piltzintecuhtli spa z bogini imieniem Xochiquetzal , z ktrej narodzi si b g zwany Cinteotl . Ten wszed pod ziemi i z jego wosw wyrosa bawena, z jednego ucha [powstay] bardzo dobre nasiona, ktre oni chtnie jedz, zwane sanctlhquez , z drugiego [ucha] jakie inne, z nosa jeszcze inne nasiona, zwane chia , ktre s dobre do picia w letniej porze; z palcw wyrs owoc, zwany camotli , ktry jest jak rzepa, bardzo dobry owoc; z paznokci inna od miana wysokiej kukurydzy , to jest zboa, ktre oni teraz jedz; a z reszty jego ciaa wyroso wiele innych o w o c w , ktre ludzie zbieraj i siej. I dla tego b g ten by miowany przez innych b o g w i nazywano go Tlazopilli , to znaczy umiowany pan". j
91 92 93 94 95 96 97 98

90

Czas ju teraz dowiedzie si, kim by w Tezcatlipoca, o ktrym India nie tak wiele opowiadaj, a i my z tego powodu tak czsto o nim mwimy. Imi to skada si z trzech [sw]: tezcatl, co znaczy zwierciado", tlepuca zoonego z kolei z tletl, co znaczy wiato", i pudli d y m " ; z nich wszystkich zoone zostao to imi Tezcatlipoca i dlatego powiadaj, e nosi on zawsze przy sobie silnie byszczce zwierciado i e dymio ono z powodu kadzida oraz pachnide, ktre w nim nosi. Powiadaj te, e b g ten stworzy wiatr, ktry ukaza si jako czarna posta z wielkim kolcem caym okrwawionym na znak ofiary. Wtedy b g Tezcatlipoca rzek do niego: Wietrze, pjd przez morze do domu soca, ktre ma wok siebie wielu muzykw i trbaczy, usugujcych mu i piewa jcych. Jest wrd nich kilku o trzech nogach, inni maj uszy tak wielkie, e zakrywaj im one cae ciao. Gdy dotrzesz na skraj wody, zawoasz
9 9

W oryg. maiz. Sowo maz, pochodzce z jeyka Indian antylskich, upowszechnione zostao przez Hiszpanw jako nazwa kukurydzy zwanej w nhuatl cintli (cenili). W oryg. Pieciutentli. W oryg. Choquijceli. W oryg. Ciutentl. Tak w oryginale. Sowo w sposb ewidentny znieksztacone i chyba niemoliwe do identyfikacji. E . de Jonghe dopatrywa si w nim nazwy catateztli, natomiast . Ma. Garibay K . huazontli, nie wykluczajc jednak cakowicie propozycji swego poprzednika. Tak w oryginale; z nahuatlanskiego chian odmiana szawi. W oryg. camotl. Batat (Ipomoea batatas). Mimo i we wstpie do tego akapitu zapowiada si wyjanienie genezy kukurydzy, a wzmianka o innej odmianie wysokiej kukurydzy" sugeruje, e wczeniej bya ju mowa o jej odmianach, tekst nie wspomina wicej o tej rolinie. W oryg. Tlacopili. Etymologia imienia Tezcatlipoca nie jest cakowicie jasna. Interpretacja podana w tek cie zakada oboczno form Tezcatlipoca/Tezcatlepoca Byszczce (ponce) zwierciado, ktre dymi". Jednake czon -tli- bywa te wywodzony od tlilli lub tliltic czarny", co daje asumpt do tumaczenia Dym czarnego zwierciada". Najczciej imi to tumaczy si jako Dymice, Zwierciado".
9 1 9 2 9 3 9 4 9 5 9 6 9 1 9 8 9 9

9 0

74
1 0

RYSZARD

TOMICKI

moje wnuki: Acapachtli , to jest wia, A c i h u a t l , to jest pkobiete, pryb, oraz Atlicipactli , to jest wieloryba, i powiesz im, eby utworzyli z siebie most, aby mg przej. I przyprowadzisz mi z domu soca mu zykw z instrumentami, by odda im cze". Powiedziawszy to, odszed i wicej go nie widziano. 'Wtedy b g wiatru poszed na skraj wody, wywoa ich imiona, a oni niezwocznie przybyli i utworzyli z siebie most, po ktrym on przeszed. Soce, widzc e nadchodzi, rzeko do swych m u z y k w : Oto zblia si nieszcznik; niechaj nikt mu nie'odpowiada, bo kto mu odpowie, pjdzie z nim". Owi muzycy mieli odzienie w czterech kolorach: biaym, czerwo nym, tym i zielonym.
102

101

Gdy b g wiatru tam dotar, przywoa ich piewem, na co natychmiast odpowiedzia jeden z nich i odszed wraz z nim zabierajc muzyk. Jest to ta, ktr wykonuj teraz podczas tacw na cze swoich bogw, tak jak my to czynimy przy uyciu organw. M w i oni rwnie, e Tezcatlipoca ukazywa si im w postaci mapy i mwi przez plecy. Innymi razy w postaci ptaka, ktry uderzajc skrzyda mi czyni wielki haas i budzi picych, kiedy chcia do nich przemwi. I tak przekonywa ich, o czym opowiemy szerzej w dalszym cigu naszej historii, do skadania mu ofiar. Chcia bowiem, eby byli oni okrutni, i cie szy si ludzk krwi, a ofiar tak speniali otwierajc ywym jeszcze nie wolnikom klatk piersiow, wyrywajc serce i dajc mu je do zjedzenia za nim umaro. Tego za, kto lepiej dokonywa tej ofiary, uwaali za lepszego i bardziej godnego czci kapana.
Rozdzia X. O BOKU Z W A N Y M QU E T Z A L C O A T L , O JEGO POCHODZENIU," C Z Y N A C H I C Z A S I E J E G O PANOWANIA

W historiach tego dzikiego ludu powiada si, e istnia b g imieniem C a m a x t l i , ktry poj za on bogini o imieniu Chimalma i miaa ona z nim dzieci, jedno spord ktrych nosio imi Quetzalcoatl. Urodzi si
103

100 w oryg. Esacapachtli. E . de Jonghe proponuje odczytanie tego sowa jako Acatapachtli (acatl trzcina", tapachtli miczak rzeczny lub morski") podejrzewajc, i forma podana w tekcie powstaa z faszywego odczytania hiszpaskiego zdania la tortuga que es acata pachtli". A. Ma. Garibay . podaje natomiast Acapachtli dodajc: tal vez por acatapachtli, o sea concha acaada". Jeeli zauwaymy, i de Jonghe najwyraniej przeinterpretowa form podan w tekcie (hipotetyczne hiszpaskie zdanie powinno bowiem brzmie raczej: la tortuga que es acapachtli"), wwczas nazwa zaproponowana przez Garibaya wydaje si trafniejsza. Tym bardziej e podobn form acapechtli notuje sownik Alonsa de Molina w znaczeniu plecionka z trzciny lub tratwa do przebywania rzeki", por. Molina, 1977, s. 1 v. 101 w oryg. Acilmatl. Nahuatlaskie acihuatl (atl woda", cihuatl kobieta") oznacza dosownie wodna kobieta". 102 w oryg. Altcipatli. Moliwe jest dwojakie odczytanie tej formy: acipactli {atl woda", cipactli krokodyl, kajman") lub atlicipactli [atl woda", i- jej", cipactli krokodyl, kajman"), dosownie wodny kajman". w oryg. Camachtli.

RDA

DO

DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

75

on w M i c t a t l a u h c o a poniewa matka zmara przy jego porodzie, zosta oddany dziadkowi i babce, ktrzy go wychowywali. Gdy ju dors, odesano go do ojca; jednak z powodu wielkiej mioci, jak darzy go ojciec, jego bracia byli tak zazdroni, e postanowili go zabi. Aby to uczyni, wysali go podstpnie na wielk ska zwan Tlachinoltepec , co znaczy skaa, na ktrej dokonuje si spalenia". Tam go pozostawili, zeszli na d i patrzyli na ogie poncy wok skay. Ale Quetzalcoatl wsun si do dziury, ktra bya w skale, i bracia odeszli mylc, e zgin. Jednak kiedy si oddalili, on wyszed ze skay z ukiem i strzaami, strzeli do jakiego zwierzcia i zabi je. I zarzuciwszy je sobie na plecy, zanis do swego ojca. Przyby wczeniej ni jego bracia i da zwierz ojcu. A gdy przyszli bracia, zdumieli si na jego widok i postanowili zabi go w inny sposb.
105

104

Umiecili go zatem na drzewie mwic, eby strzela stamtd do ptakw, a gdy by ju na drzewie zaczli ciska we strzay; on za, jako e by sprytny, spad na ziemi udajc martwego. Widzc to, jego bracia udali si do domu; kiedy odeszli, Quetzalcoatl podnis si, zabi krlika i zanis go swemu ojcu, zanim jeszcze przybyli jego bracia. Ojciec, podejrzewajc co chcieli z nim zrobi bracia, zapyta, gdzie s jego bracia. On mu odrzek, e ju nadchodz i opuci ojca odchodzc do innego domu. Tymczasem przyszli bracia i ojciec spyta ich, gdzie jest ich brat; oni odparli, e zaraz przyjdzie. Wtedy zaja ich za to, e chcieli zabi brata; a oni, rozgniewani tym, postanowili zabi take swego ojca. Uczynili to, zabierajc go na pewn gr. Po zabiciu go odszukali Quetzalcoatla i wmwili mu, e ojciec przemie ni si w ska, przekonujc go zarazem, by powici tej skale i zoy w ofierze co takiego, jak lwy, tygrysy, ory, drobne zwierzaki i motyle, aby mie okazj do zabicia go, poniewa on nie mgby znale tych zwierzt. A gdy nie chcia ich usucha, chcieli go zabi, lecz on wymkn si im, wspi si na drzewo albo, co bardziej zasuguje na wiar, na te ska i ciskajc strzay zabi ich wszystkich. Po tym przybyli z honorami poszukujcy go poddani, ktrzy bardzo go miowali, i wziwszy gowy jego braci, oprnili ich czaszki i zrobili z nich naczynia do picia; i bezzwocznie wyruszyli stamtd i przybyli na ziemie Meksyku. Kilka dni przebywa [Quetzalcoatl] w wiosce zwanej Tulantzinco , a stamtd uda si do Tula, gdzie wtedy nie wiedziano jeszcze, co to jest skadanie ofiar; i tam, poniewa przynis zwyczaj skadania ofiar, uznano go za boga. Nauczy on ich wielu poytecznych rzeczy, [wznoszenia] wity dla niego i innych rzeczy; i przez 160 lat by bogiem tego kraju.
1 0 6

104 \Y oryg. Nichalanco. Por. interesujc prb zlokalizowania miejsca urodzenia Quetzal coatla w wwozie Michatlauhco w pobliu Amatln w stanie Morelos, Dubernard Cha ve au,' 1982. 105 w oryg. Chalchonoltepetl. 106 oryg. Tulancingo.

76

RYSZARD

TOMICKI

Rozdzia X I . O P R Z Y B Y C I U T E Z C A T L I P O C A D O T U L A I O T Y M , J A K ZMUSI Q U E T Z A L C O A T L A DO U C I E C Z K I

Quetzalcoatl y w Tua w wielkim dostatku, czczony jako b g , lecz jako e prawdy nie da si zbyt dugo zatai doszo do tego, e przyby do Tula inny bg, Tezcatlipoca, o ktrym mwilimy ju wczeniej. Ten, gdy tylko si pojawi, z zazdroci, jak czu wzgldem Quetzalcoatla, usiowa zaszko dzi ludziom z Tula, aeby i jego czcili razem z Quetzalcoatlem. Wszed do Tula jako biedak i przybierajc co chwil odmienn posta straszy mieszkacw Tula oraz Quetzalcoatla, bo c h o i on by diabem, jak tamten, to jednak zawsze jedne diaby s potniejsze od innych; albo wiem powstay one z aniow, a skoro jedne anioy s potniejsze od dru gich, to take diaby. T a k wic w Quetzalcoatl by sabszy ni Tezcatlipoca i dlatego obawia si go. I pewnego dnia Tezcatlipoca poszed do wityni Quetzalcoatla. Byo tam wiele sug strzegcych otarza, gdzie znajdowaa si podobizna Quetzal coatla oraz zwierciado, ktre Indianie bardzo cenili, albowiem jak im kaza wierzy Quetzalcoatl dziki temu zwierciadu zawsze miay pada deszcze, ilekro ich potrzebowali, i jeli go prosili za porednictwem zwier ciada, on im je dawa. Kiedy wic wszed Tezcatlipoca do wityni, natkn si na upione strae i poszed wprost do otarza, ukrad zwierciado i ukry je pod paacem, gdzie spali stranicy; a zrobiwszy to, odszed. Gdy stranicy si obudzili i nie znaleli zwierciada, z wielkim smutkiem zaczli go szuka. Tezcatlipoca za spotka na swej drodze star kobiet i rzek do niej: Id do wityni i powiedz stranikom, e to, czego szukaj, jest pod ich paacem, a bdziesz przez nich lubiana". Staruszka tak te uczynia. Tymczasem Tezcatlipoca przemienia si w postacie rnych zwierzt i potworw, starajc si przerazi ludzi. Obci sobie take wosy, czego Indianie nigdy dotd nie widzieli. I poszed [znowu] do wityni Quetzalcoatla, zniszczy jego statu, amic j i ciskajc o ziemi, a przybierajc rne postaci przerazi jego sugi i wszystkich mieszkacw Tula, ktrzy widzc to odchodzili i opuszczali miasto. Take Quetzalcoatl widzc to ba si i uciek z kilkoma ze swych sug, z czego Tezcatlipoca by bardzo zadowolony. Quetzalcoatl poszed stamtd do T e n a y u c a n i przebywa tam jaki czas. A stamtd poszed do C u l h u a c a n , gdzie rwnie przebywa duszy czas, lecz i teraz nie wiedz jak dugo. Stamtd, po przejciu gr, uda si do Quauhquechollan , wystawi wityni i otarz dla siebie i by czczony jako bg, i nie byo innych tylko on. Przebywa tam 290 lat i pozostawi wadc imieniem M a t l a l x o c h i t l . I poszed do C h o l u l a , gdzie przebywa
107 108 lft9 no 111

107 \y oryg. Tenacuia. ios w W W 'H' W

1 0 9 1 1 0

oryg. oryg. oryg. oryg.

Cullinacan. Quantiquechula. Maclalchochitl. Acholula.

RDA

D O DZIEJW

PRZEDHISZPASKIEGO

MEKSYKU

77

160 lat; tam wzniesiono mu wspania wityni, z ktrej pozostaa jeszcze dua cz, gdy bya solidnie zbudowana i pikna, a wznieli j giganci, o czym bdziemy mwi pniej. Stamtd poszed do C e m p o a l l a n , gwnego miasta nad Morzem Hisz paskim, dokd najpierw przyby markiz Don [Hernn] Corts, kiedy wkro czy do tego kraju. Ale teraz jest [to miasto] cakowicie zrujnowane przez Hiszpanw, podobnie jak to zrobili z wieloma innymi. W miecie tym prze bywa [Quetzalcoatl] przez 260 lat i a do tego miejsca ciga go Tezcatlipoca. Widzc, e w Tezcatlipoca tak go przeladuje, poszed na pustyni, wypuci strza w drzewo i rzuci si na brzechw strzay, i tak umar. Jego sudzy zabrali go i spalili; std pozosta zwyczaj palenia zwok. Powiadaj, e z dymu, jaki powsta z jego ciaa, utworzona zostaa wielka gwiazda, ktra nazywa si Gwiazd W i e c z o r n . Ten Quetzalcoatl nigdy nie mia ony ani dzieci. Inni mwi, e kiedy mia on umrze, uda si do miejsca...
112 113

LITERATURA Baudot Georges 1976 Fray Andrs de Olmos y su Tratado de los Pecados Mortales en lengua nhuatl, ..Estudios de Cultura Nhuatl", t. X I I . s. 33-59. 1979 Tratado de hechiceras y sortilegios de Fray Andrs de Olmos. Edicin del texto nhuatl con traduccin y notas en francs, Mxico. 1983 Utopa e historia en Mxico. Los primeros cronistas de la civilizacin mexicana (1520-1569), trad, del francs por Vicente Gonzlez Loscertales, Madrid. Dubernard Chaveau, J. 1982 Quetzalcoatl en Amatln (MorelosJ?, Estudios de Cultura Nhuatl", t. X V , s. 209-217. F r a n k o w s k a Maria 1966 Zadania i potrzeby polskiej amerykanistyki w zakresie etnografii, Etnografia Polska", t. X, s. 237-252. 4 G a r i b a y K . ngel Ma. 1971 Historia de la literatura nhuatl, Mxico, t. I-II. G i b s o n Charles, G l a s s John B. 1975 A Census of Middle American Prose Manuscripts in the Native Historical Tradition, [w:] Handbook of Middle American Indians, ed. Robert Wauchope, vol. 15: Guide to Ethnohistorical Sources, Part 4, Austin, s. 322-400. Histoyre 1961 Histoyre du Mechique. Retraduccin del francs por Joaqun Meade, notas de Wigberto Jimnez Moreno, Memorias de la Academia Mexicana de la Historia", t. X X , num. 2, s. 183-210. Jonghe Edouard de 1905 Histoyre du Mechique. Manuscrit francais indit du XVI siecle, Journal de la Socit des Amricanistes de Paris", N. S., t. I I , s. 1-41.

1 1 2

W oryg. Cempoala.

w oryg. Hesper. Mowa o planecie Wenus widocznej po zachodzie soca.

78

RYSZARD T O M I C K I

K a p a r Oldich 1980 Nov Svt v esk a evropsk literatue 16.-19. stolet, Praha (1983). L e n - P o r t i l l a Miguel 1983 ln texto indito de Salvador Toscano: Libros cosmognicos del Mxico antiguo, presentacin y notas de Miguel Len-Portilla, Estudios de Cultura Nhuatl", t. X V I , s. 327-347. Manrique C a s t a e d a L . 1982 Fray Andrs de Olmos: Notas crticas sobre su obra lingistica, Estudios de Cultura Nhuatl", t. XV, s. 27-35. Mendieta Gernimo de 1945 Historia eclesistica indiana, Mxico, t. I-IV. M o l i n a Alonso de 1977 Vocabulario en lengua castellana y mexicana y mexicana y castellana, Mxico. Moreno de los Arcos Roberto 1967 Los cinco soles cosmognicos, Estudios de Cultura Nhuatl", t. VII, s. 183-210. Olmos Andrs de ^ 1875 Grammaire de la langue nhuatl ou mexicaine, ed. par Rmi Simeon, Paris. P i l l i n g James . 1895 The writings of Padre Andrs de Olmos in the languages of Mexico, American Anthropologist", vol. 8, n 1, s. 43-60. Sullivan Thelma D. 1974 Tlaloc: A new etymological interpretation of the God's name and what it reveals of his essence and nature, [w:] Atti del XL Congresso Internazionale degli Americanisti, Roma-Genova, 3-10 Settembre 1972, Tilgher-Genova, t. II, s. 213-219. Tello Antonio 1973 Crnica Miscelnea de la Sancta Provincia de Xalisco. Libro segundo, Guadalajara, t. I-II. Teogonia 1979 Teogonia e historia de los mexicanos. Tres opsculos del siglo XVI, ed. ngel Ma. Garibay K . , Mxico. T i bon Gautier 1948 Le mexicain du dindon et ses rapports avec la mythologie nhuatl, [w:] Actes du XXVIII Congres International des Amricanistes (Paris 1947), Paris, s. 529-547. T o m i c k i Ryszard 1982 Sobre la semntica de tres mitos aztecas, Ethnologia Polona", t. 8 (1984), s. 171-182. 1984 Elementy kultury duchowej Indian Nahua z 2 polowy XVI w.: Krtka relacja o bo gach i obrzdach z czasw pogastwa Pedra Ponce de Len, Etnografia Polska", t. X X V I I I , z. 2, s. 111-135. 1985a Struktura epok wiata w mitologii nahuatlaskiej. Nowa interpretacja wersji z Histoyre du Mechique, Leyenda de los Soles i Historia de los mexicanos por sus pinturas, Etnografia Polska", t. X X I X . z. 2, s. 107-134. 1985b Estructura de las pocas del mundo en la mitologa nhuatl: el problema de la llamada versin cannica de Tenochtitlan, Ethnologia Polona", t. U (1986), s. 45-73. 1987 Fecha de redaccin de la Histoyre du Mechique y otros datos cronolgicos segn los clculos contenidos en el captulo V de la misma, Estudios Latinoamericanos", t. 11. Torquemada Juan de 1975 Monarqua Indiana, Mxico, t'. I-III. W i e r c i s k i Andrzej

1985-1986 Ometeotl concepcin de la deidad suprema en el Mxico prehispnico, Latinoamericanos", t. 10, s. 9-32.

Estudios

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E K S Y K U

79

Ryszard Tomicki SOURCES F O R T H E H I S T O R Y O F PRE-SPANISH I. T H E H I S T O R Y O F M E X I C O (1548?) MEXICO

In the paper the author presents the Polish translation of a source known as Histoyre du Mechique which was published for the first time by Edouard de Jonghe in 1905. The author of the Polish translation introduced it with a preface discussing the former researches aiming to discover the authorship of the source and the probable time when it might have been written. Basing on own analyses published in "Estudios Latinoamericanos" (Warszawa) vol. I I : 1987 the author suggests that Histoyre du Mechique might have been written in 1548 or 1547. In the notes to the text quoted verbatim the explanations of the nhuatl terms have been given as well as some remarks concerning certain problems of interpretation of Histoyre du Mechique. Translated by Anna Kuczyska-Skrzypek