You are on page 1of 52

Regulamin konkursu Muzyka z Kociewia

Miejska Biblioteka Publiczna im. Aleksandra Skulteta w Tczewie ogasza konkurs

Muzyka

z Kociewia

wedug nastpujcych warunkw uczestnictwa:


1. Celem konkursu jest zachcenie mieszkacw regionu kociewskiego do poszukiwania dawnych melodii i pieni ludowych, by w ten sposb powikszy zbiory codziennej kultury naszych przodkw. 2. Przedmiotem konkursu winny by ludowe utwory muzyczne z Kociewia (pieni i melodie) dotd nigdzie nie publikowane i nie upowszechniane. 3. Konkurs ma charakter otwarty, tzn. moe w nim uczestniczy kady (od 16 roku ycia), bez wzgldu na miejsce zamieszkania i profesjonalny stosunek do muzyki (muzycy zawodowi, uczniowie szk i uczelni muzycznych, a take amatorzy). 4. Prace konkursowe mog by przedstwione w postaci zapisu nutowego lub nagrania dwikowego na kasecie magnetofonowej. W przypadku pieni naley doczy czytelnie napisany tekst. 5. Konkurs nie ma charakteru tajnego, w zwizku z czym do kadej pracy, albo kilku prac (zapisu nutowego lub kasety), wystarczy doczy informacj o uczestniku konkursu - imi i nazwisko, adres, wiek. 6. Do tekstu pieni ludowej lub - w przypadku samej tylko melodii - do zapisu nutowego albo kasety - naley poda na oddzielnej kartce nastpujce dane o utworze: kiedy i gdzie (data i miejscowo) zosta zapisany (zarejstrowny), kto go przekaza (nazwisko pieniarza czy instrumentalisty). 7. Prace naley skada do koca maja 1998 r. na adres: Miejska Biblioteka Publiczna, 83-110 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, Sekcja Owiatowa i Zbiorw Specjalnych (z dopiskiem Muzyka z Kociewia"). Pod tym adresem, tel. (069) 31-36-37 i 31-35-50 wew. 21, wszyscy zainteresowani uzyska mog te wszelkie informacje na temat konkursu. 8. Oceny plonu konkursu dokona jury powoane przez organizatora, w ktrego gestii naley take podzia nagrd za najbardziej oryginalne przykady kociewskiego folkloru muzycznego. 9. Rozstrzygnicie i podsumowanie konkursu nastpi w czerwcu br. podczas Tczewskich Sobtek". 10. Wyrnione prace zostan wczone do przygotowywanego do druku kociewskiego zbioru pieni i melodii ludowych, ktry zostanie wydany przez Kociewski Kantor Edytorski.

W NUMERZE 2 Z redakcyjnego biurka WARTO PRZEGLDA STARE ALBUMY 3 piewka Herodw- TRZEJ KRLOWIE 4 Kazimierz Denek OJCZYZNA* Podstawowa warto edukacji, kultury, krajoznawstwa i regionalizmu 9 Kazimierz Ickiewicz KASZUBI W USA 10 O ZIMIE PRZYSOWIA

Kwartalnik spoeczno-kulturalny
Nr 4 (19) zima 1 9 9 7 PL ISSN 0 8 6 0 - 1 9 1 7

11 Irena W. Kosmowska POMORZE - fragmenty 12 Marek liwa KOMPLEKS KLASZTORNY W NOWEM Ludzie i budowle - dokoczenie 17 Grzegorz Rogowski WIEDMY NA STOS (cz. 5) 19 Roman Klim Z NOWEGO DO TWARDEJ GRY 21 Jzef Zikowski KOCIEWSKE PRZYSTANKI MODLITWY

WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA przewodniczcy Andrzej Grzyb zastpca przewodniczcego Urszula Wierycho oraz Irena Bracka, Jzef Golicki, Kazimierz Ickiewicz, Jan Kulas, dr Maria Pajkowska, Ryszard Szwoch, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Koucka Halina Rudko Ewa Wera WYDAWCA Kociewski K a n t o r E d y t o r s k i Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, te. (069) 31 35 50 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach. redaktor naczelny sekretarz skad i amanie

26 Beata Maria Kowalewska W KRGU KUNI POLSKOCI O pelpliskim Collegium Marianum 30 Kazimierz Ickiewicz PIDZIESIT LAT PASTWOWEJ SZKOY MUZYCZNEJ W TCZEWIE 33 Roman Landowski POWSTACZY ZACIG Gdy Boe co Polsk burzyo umysy Polakw 36 Maria Wygocka WZDU WISY NA SPOTKANIE W KRGU TWRCW" 37 Andrzej S. Fleming O ZUPACH RAZ JESZCZE 39 Jzef M. Zikowski HARCERZE POD BATUT 40 Andrzej S. Fleming TO WARTO PRZECZYTA 44 Roman Landowski DOROBEK WYDAWNICTWA DIECEZJALNEGO W PELPLINIE 47 Nasze promocje ADAM STAWICKI 47 Andrzej Grzyb WIERSZE NOWE 48 Testament poetycki Franciszka Sdzickiego

Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie.
DRUK I PRZYGOTOWANIE Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum** w Pelplinie, ul. Biskupa K. Dominika 11

NA OKADCE Zima w obiektywie Janusza Landowskiego

Ostatni wiersz nagwka dokumentu zamieszczonego na str. 31 w poprzednim numerze winien brzmie: O DEZERCJI POLAKW Z ARMII NIEMIECKIEJ Za pomyk redakcja przeprasza autora i czytelnikw.

Sprostowanie

Z redakcyjnego biurka

Warto przeglda stare albumy


Tak, warto przeglda stare fotografie sprzed bardzo wielu lat, o czym - by moe - nie wszyscy wiedz, bd nie zdaj sobie sprawy z poytku pyncego z tego przegldania. S chwile kiedy odkurzanie starego albumu czy puda zawierajcego babcine zdjcia, napawa nas nag dum, zachwytem albo wprawia w zdziwienie. Takie stare zdjcia s nie tylko ciekawe, ale te nader pouczajce. To jakby samouczek historii ile z tych zdj pynie wiedzy, ktrej w inny sposb posi nie mona. Tu widnieje jaki dom, ktrego ju dawno nie ma, to znw zarejestrowano zdarzenie, o ktrym dawno zapomniano, albo rodzinn uroczysto sprzed kilku pokole, gdzie dziadek by jeszcze dzieckiem... Zapewne gwnie z tych powodw Towarzystwo Mionikw Ziemi Tczewskiej przy wsppracy Muzeum Wisy w Tczewie zorganizowao Wystaw Tczewsk, ktrej otwarcie miao miejsce 12 grudnia 1997 roku w Muzeum Wisy. Zoyy si na ni dwie ekspozycje: Tczewianie w fotografii, jako plon wczeniej ogoszonego konkursu oraz Tczew w dawnej widokwce, prezentujca bogate zbiory nieyjcego ju Tomasza Spionka. Prezentacja Tczewianie w fotografii przedstawia kolekcje zdj 22 wystawcw - gwnie indywidualnych, ktrzy zajrzeli do-swoich rodzinnych albumw. Wszystkie one wprawiay w zachwyt, podobnie jak Tczew ogldany na widokowych kartkach pocztowych sprzed siedemdziesiciu i wicej lat. To jakby podr wstecz, przechadzka w przeszo miasta, jak w starym nieczynnym ju fotoplastykonie. Podczas otwarcia wystawy odbya si te inna retrospekcja - promocja albumu Tczew w starej fotografii, wydanego w koedycji przez Gazet Reklamow" i Kociewski Kantor Edytorski. Na prawie osiemdziesiciu fotografiach pokazano dawny Tczew w widoku oglnym, jego Starwk, przedmiecia, peryferie, a take wilane mosty i stary nie istniejcy ju dworzec, legendy minionych lat. Album rozszed si w cigu dwch tygodni, tote niebawem ukazao si jego drugie wydanie. Do Wystawy Tczewskiej, jednej z imprez trwajcego Kongresu Pomorskiego, wrcimy na amach naszego kwartalnika, bo przecie warto przeglda stare albumy. Chociaby po to, by wrci pamici do zkych opowieci, uroku lat minionych, gdy wszystko byo inne, a czas pyn wolniej...

Redaktor

PIEWKA HERODW (z Lubichowa)

Trzej Krlowie przyjechali w d r o w a , chcieli P a n u J e z u s o w i zoto, s r e b r o da. S a m P a n Jezus zota, s r e b r a n i e chcia bra, tylko swoj czstk n a u b o g i c h da.

Zapis wedug Boeny Stelmachowskiej w Jzyku oglnopolskim nie uwzgldniajcy gwary

KAZIMIERZ DENEK

OJCZYZNA
Podstawowa warto edukacji, kultury, krajoznawstwa i regionalizmu

Dokonujca si w naszym kraju transformacja systemowa wymaga nowego rozumienia edukacji i przeprowadzenia w niej niezbdnych zmian i reform. Chodzi o edukacj rozumian jako: szeroki kontekst wyzwa wspczesnego wiata i sytuacji w Polsce; aspekty jakociowe i podmiotowe czowieka w skali makro i mikro; kompleksowo w podejciu do uwarunkowa i funkcji edukacji; nawizanie do nurtw personalistycznych o orien tacji humanistycznej; ustawiczno w samoksztaceniu kadej jednostki ludzkiej; si sprawcz i efekt realizowanych przemian; struktur wkomponowan w okrelony system przygotowania ludzi do penienia rnych funkcji i rl; uczenie dzieci, modziey i dorosych funkcjono wania w warunkach demokracji; dwustronny ruch wartoci (od ycia spoecznego w rodowisku lokalnym, regionalnym oglnopolskim do ludzi i odwrotnie). Poszukuje si edukacji, ktra stanie si katalizatorem demokratyzacji kraju i przyspieszy jego uczestnictwo w jednoczcej si Europie1. Ponadto zapewni absolwen tom szk takie cechy w osobowoci, jak: aktywnoci przedsibiorczo; zdolno sprostania wymaganiom konkurencji w gospodarce rynkowej; wraliwo humanistyczna; szacunek do wartoci wyszych i motywacja do bezintresownych dziaa spo ecznych; pogbiona humanistycznie motywacja wyborw, decyzji i dziaa; dua kultura moralna i uczu; zdolno do zachowa empatycznych i prowadze nia negocjacji; uspoecznienie i umiejtno budowania wizi midzyludzkich; odrzucanie modelu ycia zdominowanego przez mie" na rzecz by";

poczucie godnoci i kreatywnoci dziaania. Jest to rwnoznaczne z realizacj dewizy edukacyjnej rozumie wiat - kierowa sob", ktra okrela ksztatowanie stosunku poznawczego do rzeczywistoci przyrodniczej, spoecznej, technicznej i kulturowej oraz zdolno egzy stencjaln do sterowania wasnym yciem pobudzan przez wartoci. S one centraln kwesti edukacji2. Edukacja w nowym rozumieniu to take proces chro nienia, zachowywania tradycji, sposb utrzymywania dziedzictwa. Swoisto, oryginalno, specyfika narodo wa, regionalna, lokalna s istotnymi skadnikami tak okrelonej edukacji. Podstawowymi wartociami tej edu kacji s dua i maa Ojczyzna. Dlatego gdy nauczycielregionalista, animator kultury i krajoznawca mwi o Oj czynie, to jakby zaklinali si za ks. Piotrem Skarg: Gdybym zapomnia Ciebie Ojczyzno, moje wite Jeruzalem, niech przywrze jzyk do mego podniebienia, niech uschnie moja prawica, 3 A Ty Boe zapomnij o mnie .

ojcie Ojczyzny ze wzgldu na jego zoono, mo na porwna do najwikszej z ufortyfikowanych budowli w Polsce. Stanowi j ruiny bastionowej rezydencji ma gnackiej czyli zamku Krzytopr w Ujedzie koo Opato wa. Tworz one swoisty kalendarz architektoniczny. O ogromie ruin wiadczy fakt, e posiada ona tyle wie, komnat, sal i okien ile pr, miesicy, tygodni i dni w roku. Ilo okien z powodzeniem moe symbolizowa rne aspekty Ojczyzny. Nie uwzgldnienie ich przypomina niedowiadczonego nauczyciela, regionalist, animatora kultury, krajoznawc, ktrzy chc zgbi rozmiary za mku Krzytopr w drodze zagldania do jego wntrza tylko przez jedno okno. Tymczasem, aby go pozna, trze ba skorzysta z wielu jego okien. Co rozumie si pod pojciem Ojczyzny? Punktem wyjcia dla polskiego rozumienia Ojczyzny bya aciska

Pojcie Ojczyzny

KMR

Na pytanie co to jest Ojczyzna Janina Kociakowska odpowiada, e jest to miejsce wyboru mioci. Mioci serca i rozumu8. Wieszcz z miasta w dolinie mg zawianej, pooone go tam gdzie srebrne fale Ikwy pyn powica w poema cie Wacaw tak strof mioci Ojczyzny: Mio Ojczyzny - o! to soce wietne Dla serc, co dumne, sieroce, szlachetne, Cae si czystym miociom oddadz. Jako mrowie, co acuch prowadz, wietniejsze serca wylatuj przodem. Umr - ich duchy lec przed narodem9. Artur Oppman w wierszu Twoja Ojczyzna pisze: Dziedzictwo literackie Ojczyzna twa, dzieci Odwoajmy si do literatury zawsze sucej odkry To cay ten kraj, waniu wartoci, ktrym na imi Ojczyzna. Mwia o niej Te lasy i pola, z ogromn wraliwoci i gbok mdroci, dostarcza Ten ogrd i gaj! a wyczerpujcej wiedzy o Ojczynie. Nie wnikajc w hi I strumie, co srebrnie storyczny przegld osigni poezji i prozy w tym zakre Pod soca blask drga To wszystko, to wszystko sie, przytoczymy niektre wersety wierszy, wskazujce na Ojczyzna twa. moc oddziaywania Ojczyzny w sferze emocjonalnej. Jak trafnie zauwaa Elbieta Jaraczewska w Wieczorze Ad Kornel Ujejski w Podry przerwanej stwierdza, e wentowym, e wyrazy: ojczyzna" i ojczyste", poetycznym mu nad niebo milsza jest Ojczyzna. Dlatego twrca tea brzmieniem wstrzsaj zawsze harmonicznie czue stronytru narodowego Wojciech Bogusawski w Krakowiakach prawdziwie polskiej duszy. Jake potnym gosem woa i gralach konkluduje: do nas przeszo Ojczyzny, gdy twarz w twarz stajemy Suy swej Ojczynie mio wobec jej pomnikw. Pod urokiem wielkiej przeszoci ro Choby i o godzie, dzi si nakaz budowy silnej przyszoci. Zaleno t traf Byle wiato w ludziach byo, nie uj Cyprian Kamil Norwid w dwuwierszu: A sawa w narodzie. Aby mierzy drog przysz Dla Wincentego Pola Trzeba wiedzie skd si wyszo6. Ojczyzna stoi chlebem, Zacznijmy od Ignacego Krasickiego, ktry w IX pie poczciwej pracy, w pocie uzbieranym, ni Myszeidos daje nastpujc definicj przywizania do zwykle zami ludzkimi Ojczyzny: czsto i krwi zlanym.

patria, zwizana z domem, ojcem (pater) i dziedzictwem po nim (patrimonium), z czasem gwnie z instytucj pastwa. Patria jako wzr mylowy jest kalkowana do niemieckiego Vaterland, ukraiskiego batkiwszczyzna, bugarskiego tatkowina. W jzykach sowiaskich mode lem Ojczyzny pozostaa rodzina. Wida to w znaczeniu sowa rodina, ktre w jzykach biaoruskim, bugarskim i rosyjskim czy sensy rodziny i ojczyzny. Wspczesne mu pojcia Ojczyzny odpowiada kompleks wyobrae, obejmujcy: dom, rodzin, rd, wie, powiat, kraj, ziemi, nard, kultur, wiar, oparty na opozycji swj - obcy. Charakterystyczne w tym kompleksie jest to, e nard nie jest tu najwaniejszy. Rola ta przypada cesze pokrewie stwa, zawarta w sowiaskim pniu rd. Mwi si o pokre wiestwie caego rodzaju ludzkiego (ros. rod czeowieczeskij) i o caym wiecie ludzi. Jak zauwaa Jerzy Bartmiski wspczesne oglnie przyjte pojcie Ojczyzny narodo wej znajduje si midzy rodzin i wiatem. Jaki jest zwizek ojca i matki z Ojczyzn? Ojca przez rozwizania prawne: dziedzictwo po ojcu, spadku, ojcowizny. Std w naszym jzyku przesunicie znaczenia z ojcowizny na Ojczyzn. Zwizek matki z Ojczyzn wyra a si w odniesieniu do ziemi. Bya ona dla Sowian matk, ktra rodzi i ywi. Dlatego otacza si j czci jako ZiemiMatk. Matk i ojca czy dom, ognisko rodzinne, serce maej Ojczyzny. Dobrze to wyraa kaszubski wyraz domowina4. Postrzega si ni w sensie Ojczyzny: rodzinno-domowej, maej (lokalno-regionalnej), narodowej, pastwo wej, spoecznej, publicznej, kulturowej, miejsca, matki5. Trudno wyrazi bogactwo znaczenia, a zwaszcza skal uczu zawart w pojciu Ojczyzna. Sprbujmy odpowie dzie przynajmniej na kilka pyta jej dotyczcych. Oto najwaniejsze z nich: Czym dla kadego czowieka jest Ojczyzna? Co kryje si pod tym sowem? Jakie budzi w nas uczucia? Dlaczego jest czym cennym, e dla obrony i wolnoci ludzie skonni s oddawa swoje ycie?

wita mioci kochanej Ojczyzny, Czuj ci tylko umysy poczciwe! Dla ciebie zjade smakuj trucizny, Dla ciebie wizy, pta niezalywe! Ksztacisz kalectwo przez chwalebne blizny, Gniedzisz w umyle rozkoszy prawdziwe. Byle ci mona wspomc, byle wspiera, Nie al y w ndzy, nie al i umiera Od XVIII wieku do dzi nie stracia ona aktualnoci. Losy Polakw potwierdziy jej trafno i aktualno. Do dzi sowami tego poety uczymy dzieci i modzie powin noci wzgldem Ojczyzny. Warto sign do pracy O mioci Ojczyzny wielkie go myliciela Karola Libelta, ktry pojcie Ojczyzny okre la bardzo szeroko. Rozumia przez ni ziemi na ktrej mieszkamy z ca rozmaitoci okolic, rolinnoci po dw, z caym osobnym typem, charakterem kraju tego. Integralnymi elementami Ojczyzny wedug K. Libelta s: klimat, niebo, powietrze i woda z wszystkimi waciwocia mi Skadnikiem Ojczyzny jest take jeden lud, jeden rd, jedno plemi, z ktrego wyszli nasi rodzice, ktrego sami jestemy matk7. W ujciu tego Wielkopolanina na pojcie Ojczyzny skada si pastwo z wszystkimi swobodami. Oj czyzna jest wic wartoci autonomiczn w sensie ziemi okrelonego narodu. Mio do Ojczyzny jest najszlachet niejszym uczuciem, a rozwijanie jej u modego pokolenia jednym z najwaniejszych zada caego spoeczestwa.

KMR

Cyprian Kamil Norwid w Mojej piosence tak wspo mina swoj Ojczyzn: Do kraju tego, gdzie kruszyn chleba Podnosz z ziemi przez uszanowanie Dla darw Nieba... Tskno mi Panie... Do kraju tego, gdzie win jest du Popsowa gniazdo na gruszy bocianie, Bo wszystkim su... Tskno mi Panie... Do kraju tego, gdzie pierwsze ukony S -jak odwieczne Chrystusa wyzwanie: "Bd pochwalony!" Tskno mi Panie... Kazimierz Brodziski w wierszu Do Boga zwraca si z wymown prob: Wr nam Ojczyzn, o Boe na niebie, Bez ktrej, rwnie jak bez Ciebie, Boe Lech y moe!

Ojczyzna nasza to dom i szkoa i szara wstga drogi za miastem i wszystko, wszystko, co jest dokoa tak bliskie sercu, drogie, znajome... Wisawa Szymborska w Gawdzie o miociami oj czystej m.in. mwi: Ziemio ojczysta,ziemio jasna, nie bd powalonym drzewem. Codziennie mocniej w ciebie wrastam radoci, smutkiem, dum, gniewem. Nie bd jak zerwana ni. Odrzucam pusto brzmice sowa. Mona nie kocha ci i zy ale nie mona owocowa.

Wgbiajc si w lektur naszej literatury nasuwa si nieodparcie myl, e Ojczyzna nie jedno ma imi. Poj mowanie sensu sowa Ojczyzna ma wiele cech wsplnych. Kady zgodzi si. e chodzi tu o okrelony obszar ziemi, jzyk ktrym si posugujemy, ca tradycj i historyczn Maria Konopnicka w wierszu Co Ojczyzna? stwier przeszo, kulturowe dziedzictwo. Ojczyzn bardzo cz sto utosamia si z pojciem Polska. Ma to szczegln dza: wymow w Wielkopolsce, ktra jest kolebk naszego bytu Ojczyzna moja-to ta ziemia droga, narodowego. O ziemi tej Gall Anonim w Kronice Pol Gdziem ujrza soce i gdziem pozna Boga, Gdzie ojciec, bracia i gdzie matka mia, skiej pisa: Kraj, gdzie powietrze zdrowe, rola yzna, las W polskiej mnie mowie pacierza uczya. miodopynny, wody rybne, rycerze wojowniczy, wienia (...) cy pracowici, konie wytrzymae, woy chtne do orki, kro 10 Ojczyzno moja - to ten duch narodu, wy mleczne, owce weniste . Warto o tym pamita, cho Co yje duchem wrd godu i chodu, co raz trudniej w to uwierzy. To tutaj nad Jeziorami Gopo To ta nadzieja, co si w sercach kwieci i Lednickie, w Gnienie i Poznaniu przed przeszo tysi Prac u ojcw, a piosnk u dzieci. cem lat ksztatoway si zrby naszej pastwowoci. Dlate Ojczyzna, jak stwierdza Stefan eromski w Sukowskim go nie dziwi fakt, e tu w pobliu grobw Mieszka I To samo ycie. Jak krew bije w ttnach, i Bolesawa Chrobrego odkryto ogromn mis - chrzcielni jak serce w piersiach uderza, c wskazujc na rdo chrztu Polski. W cigu tysiclecia jak myl w mzgu przepywa rozlao si ono w potn rzek chrzecijastwa w Polsce. tak w nas yje Ojczyzna. Wyraa to fragment wiersza Juliana Ejsmonta Do Polski: Ludwik Kondratowicz zapytuje, jak nazwa? Ojczyzno moja... Krzyyki u wiejskich cmentarzy, Wykoysay ciebie poznaskie rwniny. Ktre na jesie mchem zielonym kwitn, Nad Gopem spdzia swe lata dziewczce, A te z wityni, co wznosili starzy, Rozkochana w kruszwickich sowikw piosence Pozapleniae pleni staroytn, I w brzku zotych barci piastowskiej krainy. A zy, co wita obudz starzyzna. Kazimierz Brodziski w Radzie apeluje do nas: I odpowiada "To wszystko Ojczyzna!" Czcijcie Ojczyzn zawsze, wszdzie, Na bramie cmentarnej projektu Stanisawa Witkiewi Cho los na ni gromy miota, cza na Pksowym Brzysku w Zakopanem widnieje zamie Nie zmoe jej, gdy y bdzie szczona przez proboszcza zimowej stolicy Polski, Jana Polski jzyk, polska cnota. Tobolaka, tablica z wymown sentencj Ojczyzny: Adam Mickiewicz bdc na emigracji stale myla Ojczyzna to ziemia i groby, o Polsce podkrelajc ...w Ojczynie serce me zostao. Narody tracc pami, trac ycie. Zakopane pamita. Andrzej Zaniewski dzieli si z nami takimi uwagami: Mwimy: Polska -to ty i ja Julian Tuwim w Kwiatach polskich zauway, e Oj i las przez ktry idziemy czyzna to: socem przewietlony Swd dymu w polu, cho ogniska nie widzisz. gaj dbowych brzw i brzozowej bieli Biaa chata niska w sadku winiowym, kosy traw schylone nad gniazdem skowronka. Na mokradle ognik wieczorem. Mwimy: Polska - to ty i ja Czesaw Janczarski w wierszu Ziemia rodzinna zwra i mury hal fabrycznych szumice jak brzegi ca uwag, v." fantastycznego morza Ojczyzna nasza to wie i miasto i linie wysokiego napicia i las co szumi piosnk o zmroku lecce do obokw obok i soce co wieci jasno, wice ze sob biae widnokrgi. zboe co w polu ronie wysoko.

KMR

i baanty w ogrdku, babie lato i konie, krowy na pa stwisku, a take koloryt pszenicznych anw, rumian Kulturotwrcza rola Ojczyzny kw i modrakw. Kapliczki na rozdroach, piewne Ojczyzna odgrywa istotn rol kulturotwrcz. Jest brzczenie pszcz. Znak krzya, ktry czyni-siewca rdem inspiracji ,dla pisarzy, poetw, artystw, fi rzucajc pierwsz gar zboa na skiby ziemi, albo lozofw. Liczne wytwory kultury staj si niezrozu matki ukadajcej do snu dziecko lub towarzyszcy miae, jeeli oderwiemy je od Ojczyzny i zwizanych przy krojeniu-nowego bochenka chleba... Moe to by z ni perypetii". Jedni z pisarzy i poetw piszc take widok ulicy, na ktrej upyno dziecistwo i przy o Ojczynie sawi nasz ziemi i krajobraz, drudzy ktrej kwity malwy i jaminy, albo znajome pagrki, rycersk i gospodarcz przeszo, inni rozwaaj fe owal jeziora, brzeg rzeki... Dla kadego z nas Ojczyzna to take miejsce uro nomen kultury i jzyka, marz o Rzeczypospolitej przy szej, lepszej... W XIX wieku wieku przedkadano nad dzenia. Stefan eromski w powieci Przedwionie inne maksym, e sodko i zaszczytnie jest umiera za dostrzega to piszc: Kady z nas ma swoje miejsce ulubione w dziecistwie. To jest ojczyzna duszy. Ojczyzn. Aleksander hr. Fredro w wierszu Ojczyzna wypowiaMidzy snem o szpadzie i snem o chlebie, jakby powiedzia Stefan eromski, obraca si tematyka poezji da myl, e dla niego Ojczyzna to: gospodarz, ktry wita i prozy o Ojczynie a do odzyskania. niepodlegoci i do stou zaprasza; uraw w studni; sad rozkwitych ja w 1918 roku. Wspczenie w Polsce kreuje si wzorzec boni. W kilkanacie lat pniej napisze, e Ojczyzna to obywatela wielostronnego, zdatnego do pracy, twrczo ju tylko jzyk wsplny, bo to jest targowica idei i pogl dw, nienawici i haby. Czy nie uchwyci jednego i dru ci, rady i obrony. Dziki twrczoci literackiej kategoria Ojczyzny we giego oblicza? Wan rol w ksztaceniu do mioci maej ojczy sza na trwae do kultury narodowej, a tym samym do zny spenia edukacja oparta na dziedzictwie kultu krajoznawstwa i regionalizmu. Odegraa ogromn rol 12 w ksztatowaniu i rozwijaniu patriotyzmu narodu i jego rowym w regionie . Stwarza si w niej ramy oparcia ksztacenia i wychowania na maych ojczyznach i po wiadomoci. Niby wszystko jasne, a jednak dla kadego z nas znawaniu wasnego rodowiska. Problematyka maych Ojczyzna to suma wasnych, indywidualnych odczu, ojczyzn i tosamoci regionalnej postrzegana jest wspomnie, oczekiwa, planw i nadziei. Moe ni w niej jako rdo postaw obywatelskich i patriotycznych. by matka pochylona w ogrdku w powodzi kwiatw, Mio i poznanie maej ojczyzny w sensie podwrka, ojciec klepicy kos w nadcigajcym ciepym czerw miejscowoci, regionu, ziemi, daje oparcie i wiadomo cowym wieczorze, dom rodzinny z kamieniem u w odrbnoci i niepowtarzalnoci ojcowizny. Trafnie o tym ga, z kwiatami w oknach, z podog umyt przez w Obrocie rzeczy ks. prof. dr hab. Janusz Pasierb pisa: mam. Moe to by modlitwa wieczorna, ufne bocia Mae ojczyzny ucz y w ojczyznach wielkich, w wiel kich ojczyznach ludzi. Kto nie broni i nie rozwija tego, ny, ki umajone, krzye i figury przydrone, a take co bliskie - trudno uwierzy, eby by zdolny do wielkich szkoa, nauczyciele, prefekt. Pieczenie ziemniakw uczu w stosunku do tego, co wielkie i najwiksze w yw ognisku na polu. Roraty, rezurekcja. Kuropatwy

Ojczyzna to take owal jeziora otoczony lasami - rwnie tymi na Kociewiu

ciu i na wiecie. Dowodz one, e poprzez edukacj we wsplnocie rodzinnej, rodowiska lokalnego, a nastp nie regionalnego i narodowego mona ksztatowa postaw uniwersalizmu europejskiego. Tylko pena zna jomo wasnych maych ojczyzn, korzeni dziedzictwa kulturalnego regionw, pozwala na wyksztacenie oby wateli wiadomych wartoci swej duej Ojczyzny - Pol ski, umiejcych wspistnie wrd narodw Europy 13 w duchu szacunku i tolerancji dla swych odrbnoci . W przededniu integrafijji Polski z NATO i Uni Euro pejsk s to wartoci niepowtarzalne. Szans wprowadzenia edukacji regionalnej do szkl jest przyzwolenie Ministerstwo Edukacji Narodowej, wadz samorzdowych do poszerzania ofert dydaktycz no-wychowawczych zwizanych cile ze rodowiskiem lokalnym. Znacznymi efektami w realizacji wielu pro jektw edukacji, opartych o mae ojczyzny, moe poszczy 14 ci si Akademia Maych Ojczyzn , wiele szk na Kociewiu, ktrych dziaalno regionaln mdrze inspiruje i promuje interesujco redagowany kwartalnik spoeczno-kulturalny Kociewski Magazyn Regionalny, (a gwnie powstae w 1995 roku Kociewskie Towarzystwo Owiato we - uzup. red.). To samo mona powiedzie o szkoach podstawowych w Ostrowcu witokrzyskim, ktre od kilku 15 lat realizuj program Regionalizm i krajoznawstwo . Wiedza o maych ojczyznach w szkoach realizujcych zaoenia regionalizmu obecna jest na wszystkich lekcjach, zwaszcza historii, geografii i jzyka polskiego. Sporo elementw edukacji skoncentrowanej na ma ej ojczynie, dziedzictwie kulturowym w regionie za wiera zaproponowany pod koniec lat osiemdziesitych przez autora tego tekstu program szkolnego ruchu kra joznawczo-turystycznego dla uczniw szk oglnokszta ccych (stopnia podstawowego i licealnego) i zawodo wych Wielkopolski, oparty o Pozna i jego najblisze okolice, szlak Piastowski z Ostrowem Lednickim i Gnie znem na czele16, otoczenie Miosawia, Winnej Gry, rody, Zaniemyla, Krnika, Rogalina i Puszczykowa,

Wielkopolskiego Parku Narodowego, Parku Natury w Promnie i Puszczy Zielonka. W programie tym wy eksponowano postacie wielkich Wielkopolan, literac 17 kie przystanki nad Wart" wielu pisarzy i poetw , lady bohaterw serialu TVP Najdusza wojna nowoczesnej 18 Europy, podania, legendy i banie wielkopolskie , zwie dzanie obiektw wspczesnej gospodarki, techniki, na19 uki kultury .

jczyzna jest sowem znaczeniowo bogatym. Od sya do wielu desygnatw. Dla nas zasadniczym odnie sieniem jest rodzinny kraj i nard. Pojcie to obejmuje te Inne przestrzenie. Przykadowo w poemacie Karola Wojtyy pod tytyem Mylc Ojczyzna znajdujemy lady, jak jednostka ludzka poznaje jzyk ojczysty, dojrzewa w nim w rodzinnym domu i rodowisku swego dzieci stwa. Pojawiaj si w nim obrazy: jasnego nieba, pl po krytych zboem, drogi wytyczonej zboem, wieczornego milczenia i zmczonych puc mej ziemi. Przedstawione s czynnoci zwizane ze niwami. Najwiksz pojem no semantyczn maj pojcia kraju i narodu. Nic dziw nego, e znalazy one w interesujcym nas tu poemacie najwicej miejsca. W dziaalnoci edukacyjnej, kulturalnej, krajoznawczoturystycznej i regionalnej dy si do tego, eby pojcie Oj czyzny zaczynao si od progu rodzinnego domu i przez przedszkole, szko i aktywno zawodow, kulturaln re gionaln towarzyszyo dzieciom, modziey i dorosym na ciekach, ktre wiod w daleki wiat ycia. Co zrobi, aby w procesie tym harmonijnie wsppra cowali ze sob wszyscy, ktrzy ksztatuj osobowo czo wieka, zwaszcza rodzina, szkoa, koci, harcerstwo, rodowisko lokalne, PTTK, towarzystwa regionalne, spoeczno-kulturalne, spoeczno rwienicza, zawodowa, takiego czowieka, ktry potrafi si oprze zagroeniom i sprosta wyzwaniom przeomu XX i XXI wieku?
13

Konkluzje

J. Fudali: Ksztatowanie europejskiej wiadomoci uczniw w szkole oglnoksztaccej, d 1997: A.Syszewska: Warsztaty regionalne dla nauczycieli Kociewia, Kociewski Magazyn Regionalny" 1997, nr 2. 1 14 Cz. Banach: Problemy rozwoju edukacji w Polsce w raportach J. A. Malinowski: Maa ojczyzna - skarbnic kultury, Wycho Komitetu Prognoz PAN Polska w XXI wieku", Kultura i Edukacja, wanie Na Co Dzie" 1997, nr 1 i 2. 15 1996 nr 4; K. Denek: Dylematy edukacji w Polsce i prby ich przezwy O ostrowieckiej owiacie w roku jubileuszu,, ,Nowa Szkoa" 1997, nr 4. 16 ciania, Wychowanie Na Co Dzie" 1997, nr 6. K. Denek: Std nasz rd. Wychowawcze walory krajoznawstwa, 2 K Denek: Wartoci i cele edukacji szkolnej, Pozna-Toru 1994. Poznaj swj Kraj" 1991, nr 9. 3 17 P. Skarga: Kazania sejmowe, Wrocaw 1972. Z. Szweykowski (red.): Literackie przystanki nad Wart, Po 4 J. Bartmiski: Ojczyzny europejskie i mae [W:] J. Bartmiski (red): zna 1962 18 Pojcie ojczyzny we wspczesnych jzykach, Lublin 1993. S. Swirko: Orle gniazdo, Pozna 1969. 5 19 J. Bartmiski: Polskie rozumienie Ojczyzny i jego warianty, [W:] J. Bart K. Denek: Krajoznawstwo szkolne, Owiata i Wychowanie" miski (red): Pojcie ojczyzny we wspczesnych jzykach, Lublin 1993. 1988, nr 41; K. Denek: Krajoznawstwo i turystyka w wychowaniu dzie 6 rda zamieszczonych tekstw podaj w swoich artykuach: Re ci i modziey szkolnej, Warszawa 1989. fleksje zwizane z ma i du Ojczyzn, ycie Krzemienieckie" 1994, nr 1; Uniwersalne wartoci edukacji szkolnej, Dydaktyka Literatury", 1996, t XVI. 7 Prof. zw. dr hab. Kazimierz Denek K. Libelt: Samowadztwo rozumu i objawy filozofii sowiaskiej, Warszawa 1967. jest kierownikiem Zakadu Dydaktyki Oglnej 8 J. Kociakowska: W odpowiedzi Ojczynie, Tygodnik Powszech Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Pozny" 1992, nr 22. 9 naniu. Zamieszczony tekst jest autorskim J. Sowacki: Wacaw, Wrocaw 1952. 10 Gall Anonim: Kronika polska, Wrocaw 1975. opracowaniem wygoszonej prelekcji przed 11 D. Jankowski (red.): Edukacja kulturalna. Szkoa i rodzina, Ka modzie Zespou Szk Ekonomicznych lisz 1993; D. Jankowski: Wychowawcze aspekty dziaalnoci kultural w Tczewie, z ktr Profesor utrzymuje stay no-owiatowej, Pozna 1988; K. ygulski: Wartoci i wzory kultury, kontakt, jako absolwent dawnego Liceum AdWarszawa 1975. 12 Program MEN z dnia 17 padziernika 1995 roku: Dziedzictwo kul Ad-mistracyjncyjno-handlowego w tym miecie. turowe w regionie, Poznaj Swj Kraj" 1996, nr 1 i 2.

Przypisy

KMR

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

Kaszubi w U S A

ak jak Polakw w ogle, tak i Kaszubw wszdzie po trochu na wiecie. Ale najwiksze ich skupiska znajduj si w Stanach Zjednoczonych AP i Kanadzie. Na pwyspie Jones Island stworzyli Kaszubi wasne ybackie pastewko", w ktrym gubernatorem" by Jakub Mua, rodem z Pucka. Prawdziw jednak stolic kaszubskiego wychodstwa w Stanach Zjednoczonych staa si Winona, ktrej caa czterotysiczna dzielnica mwia po kaszubsku i wybieraa wasne wadze miejskie.

WINONA
Pierwsi polscy imigranci, gwnie Kaszubi, przybyli do amerykaskiej Winony w 1857 roku. W 1871 roku byo tam ju okoo stu polskich rodzin. W nastpnym roku wzniesiono koci pod we zwaniem w. Stanisawa. Wrd bardziej aktywnych pionierw tego okresu wymieni naley komitet szeciu: August i Martin Bambenek, Francis Drkowski.Nocolans Tryba, John Czapiewski i August Cierzan. Znacz nie zasuy si dla tej parafii w latach 1875-1890 fran ciszkanin, R. Byzewski, pochodzcy z Karwi. Z chwil, gdy miejscowo nieco si rozrasa, zbudowano drugi koci, ktry w 1906 roku otrzyma wezwanie w. Kazi mierza. Wedug opisu Hieronima Derdowskiego z 1897 roku, Winona liczya 20 tysicy mieszkacw, wrd nich 5 tysicy Polakw, w tym 4 tysice Kaszubw. Chocia w innych miastach zamieszkiwao wicej imigrantw z Kaszub, to jednak Winona uchodzia za ich ameryka sk stoli. Zamieszkiwali oni w Winonie przedmiecie nazywane czwart ward". W radzie miejskiej mieli swoich przedstawicieli. Posiadali duo sklepw, pracowni rzemielniczych, tartakw i farm. W 1982 roku Winona liczya okoo 30 tysicy mie szkacw. Od koca XIX stulecia liczba jego mieszka cw wzrosa zatem nieznacznie. W 1971 roku parafia w. Stanisawa liczya 1593 rodziny polskie, w tym 364 rodziny o nazwiskach spotykanych na Kaszubach. Przodkowie wikszoci winoskich imigrantw pocho dzili z poudniowych Kaszub, z okolic Kocierzyny, Choj nic i Bytowa. W poowie 1885 roku za chlebem do Stanw Zjedno czonych wyjecha wspomniany Hieronim Derdowski. W Ameryce zaj si dziaalnoci spoeczn wrd Po lonii. Po krtkim pobycie w Chicago, Detroit, Bufallo, Nowym Jorku i znowu w Detroit, w 1886 roku osiad na stae w Winonie, gdzie redagowa tygodnik dla ludu Wiarus". Tam, w Winonie, znalaz swoj drug ojczy

zn i zaoy rodzin. Przez dom Derdowskich przewija o si wielu Polakw przybywajcych z kraju. By on take miejscem kontaktw z Poloni amerykask. Panowaa w nim atmosfera polskoci i gbokiego kultu dla trady cji wyniesionej z kraju ojczystego. Derdowski zmar w 1902 roku i pochowany zosta na cmentarzu w Wino nie, gdzie do dzi znajduje si jego grb.

DETROIT
Pierwsza kaszubska rodzina, a byli ni Lemkowie, przybya do Detroit przed 1859 rokiem. Gowa rodziny, Jan Lemke, urodzony w 1826 roku w Kocierzynie, by z zawodu krawcem. Do Detroit przyby z on, trojgiem dzieci i kilkoma krewnymi. Nazywany jest pionierem kaszubskiego i polskiego osadnictwa w Detroit, Zmar w 1914 roku. Zosta pochowany na miej scowym cmentarzu Mt. Olivet. Wrd pierwszych polskich przybyszw do Detroit, poza rodzin Lemkw, znajdujemy jeszcze inne rodziny pochodzenia kaszubskiego: Ostrowskich, Detlaffw, Klebbw, Treppw, Hicw, Grenkw, Tuske i Hildebrandtw. Ambicje narodowe zadecydoway, e w roku 1872 Polacy posiadali ju koci pw. w. Wojciecha. W nastpnym roku wybudowano szko. W podtrzymaniu wiadomoci narodowej wrd rodakw w Detroit wan rol odegraa polska prasa. Z dniem 27 padziernika 1885 roku zacz si ukazywa w tym miecie Pielgrzym Polski". W styczniu 1886 roku jego redakcj obj Hieronim Derdowski. W 1904 roku zacz wychodzi Dziennik Polski". Dla Polonii wane znaczenie mia te zapewne, zao ony w 1880 roku przez Jana ynd, pierwszy w miecie polski browar. Po drugiej wojnie wiatowej Polacy, w tym rwnie Kaszubi, zaczli przenosi si do nowych dzielnic. Wie lu zmienio nazwiska na angielskie. Szkoa powoli traci a polski charakter, uczszczao do niej coraz wicej Niemcw, Francuzw i Wochw.

KMR

CHCAGO
Najstarszym polskim skupiskiem w Chicago jest parafia w. Stanisawa Kostki. Koci pod tym wezwaniem by ju czynny w 1867 roku. Dyrek torem szkoy parafialnej by od 1891 roku ks. Piechowski, urodzony w Stawiskach koo Kocierzyny. W ksice Poles of Chicago znajduj si nazwiska zasuonych dla tego miasta rodzin, a byli to Blaskowie i Schwabowie, legity mujcy si kaszubskim rodowodem. Z Chicago czy si osoba ks. Pawa Rhode, pierwszego polskiego biskupa w Ameryce, a pochodzcego z Wejhe rowa. Ks. Rhode zosta ordynariuszem diecezji Grenn Bay w 1915 roku. Zmar po drugiej wojnie wiatowej. Jak podaje Stefan Ramut, w Chicago pod koniec XIX wieku mieszkao okoo 100 tysicy Polakw, w tym ponad 30 tysicy stanowi mieli Kaszubi, mieszkajcy gwnie przy Noble i Division Street.

Gdy woda zim w rzekach huczy, to na wiosn mrz dokuczy.

MILWAUKEE

rd pierwszych polskich emigrantw w Mil waukee przewaali osadnicy z Pomorza Gda skiego i Wielkopolski. Byli wrd nich take Kaszubi, ktrzy zamieszkiwali Jones Island. Spord pierwszych osadnikw o nazwiskach spotykanych na Kaszubach warto wskaza Martina Kulasa i Jana Ebertowskiego, przybyych do Milwaukee na pocztku lat szedziesitych XIX wieku. Wyspa Jonasza dla kaszubskich osadnikw, ktrzy przybyli tam z okolic Pucka i Wejherowa okazaa si nie przychylna. W 1870 roku fale jeziora, wzburzonego huragenem, zalay ca wysp. Nie ocala ani jeden dom. Po 1872 roku na wysp zaczli przybywa nowi osadni cy kaszubscy, ktrym przewodzi Jakub Muza. Gwnym ich zajciem byo rybowstwo, a owili przede wszyst kim szlachetnego pstrga. ycie towarzyskie teje spo ecznoci skupiao si w tawernie Strucka. W 1897 roku po tereny zamieszkane przez kaszubskich rybakw zacza siga firma Illinois Steel Company, zamierzajc zbudowa tu urzdzenia portowe. Drog do wywaszcze stay si procesy sdowe. W 1902 roku dla zastraszenia innych Kaszubw, kompania zburzya dom Budzisza, ktremu wczeniej wytoczya proces. W tym cza sie przeprowadzono okoo 140 procesw dotyczcych podob nych spraw. Exsodus z wyspy rozpocz si w 1920 roku. Jako ostatni opuci wysp Feliks Struck. Janes Island zamieszkiwao podobno 3 tysice ryba kw. Obecnie cay obszar zajy urzdzenia portowe, za po kaszubskich osadnikach nie zostao ani ladu.
* * *

Gdy zima mocno rzeki lodem cina, wiele ciarnych maj w ten rok syna.

Im wicej zim wody, tym wicej wiosn pogody.

Kiedy mga w zimie, ziarno w ziemi drzymie.

Kiedy si li gsto trzyma, nie tak prdko bdzie zima.

W zimie komin nam ojcem, fajerka matk, kouch-dobrodziej, a zapiecek chatk.

Po stu latach moemy powtrzy z wiksz jeszcze pew noci sowa Hieronima Derdowskiego: Nigdze ju nie nalezesz dzys na wiecie ktka, gdze be po nos Kaszubach nie bela pamitka. Zarwno bowiem pierwszy okres stulecia, jak i obie wojny wiatowe, powikszyy jeszcze skupiska emigracji kaszubskiej. Czytelnikw, zainteresowanych literatur pikn na temat wychodstwa kaszubskiego, odsyam do ksiek Augustyna Necla - Kutry o czerwonych aglach i Z deszczu pod rynn.

Zima starym dokucza, a modych naucza.

Za zima zbou szkodzi i nieplenne kosy rodzi.

10

KMR

Niej zamieszczony tekst, pochodzi z ksiki Ireny Kosmowsktej (1856-1932) zatytuo wanej Pomorze .bdcej zarysem historycznym, geograficznym, gospodarczym i spo ecznym, wydanej przez Ksigarni Polsk" Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej w 1930 roku w Warszawie - w dziesit rocznic powrotu Pomorza do Polski. Autorka bya znan dziaaczk owiatow, pedagogiem i publicystki wsppracujc z wieloma "taasopismami, m.in. Bluszcz, Tygodnik Ilustrowany, Ziemia. Ze 172 stronicowej ksiki druku jemy kilka fragmentw z rozdziaw VIII i X, tematycznie zwizanych z obszarem obe cnego Kociewia. W przedruku zastosowano wspczesne zasady pisowni polskiej.

IRENA W. KOSMOWSKA

Pomorze
fragmenty
a Pomorzu nadwilaskim wzgrzysty grzbiet pojezierza obnia si zwolna. Miejsce spitrzonych wyso ko moren czoowych zajmuj rozlegle, sa biej sfalowane powierzchnie, pokryte pia skiem i wirem. Cign si one daleko na poudnie a poza granice wojewdztwa po morskiego, staczajc si wreszcie ku sze rokiej wklsoci, ktrej dnem zda ku zachodowi Note (...). Gwnym skarbem ubogiej w tych stro nach gleby s pokrywajce znaczn powierzchni olbrzymie lasy. S to Bory Tu cholskie , ktre dzi jeszcze obejmuj prze szo 3.000 km2. Nie stanowi one obecnie zwartego kompleksu, maj jednak partie le ne, cignce si bez przerwy 90 km. Na wyrbanych polanach znajduj sie uprawne pola i osiedla ludzkie. Bory Tucholskie skadaj si przewanie z drzew sosnowych z grubymi nagimi pnia mi, wieczonymi dopiero u gry zielon koron; jaowiec stanowi ich gwne podszy cie, od czasu do czasu tylko biaa brzoza rzuca na to ciemne to srebrn plam, albo byszczy si woda w mokradach. Dopiero da lej, nad brzegami rzek: Brdy, Czarnej Wody i ich dopyww, zjawiaj si drzewa liciaste: dby i buki. W gbi lasw zachoway si je szcze cenne zabytki pierwotnej puszczy. Syn ne s tu prastare cisy w tzw. Cisowym Gaju, rosnce na pwyspie skrytego w lasach jeziora Mukrz pod Wierzchodnem. Cenn take i troskliwie rwnie jak i cisy ochrania n osobliwoci, s jarzbiny odrbnego rodzaju, zwane tu brzkiem"(...).

nw m3 wody, spadkiem swym wytwarza prd elektryczny, obsugujcy kilka powiatw. Z dorzeczem Wisy ssiaduje wspo mniany ju obszar zwany Kociewiem. Lasw tu mniej, a spod piaskw wyaniaj si na powierzchni urodzajne gliny. Kraj to gsto zaludniony; osiady tu rolnik jest zamony, spotyka si czsto due gospo darstwa gburskie. Nad rzek Wierzyc roz siado si miasto Starogard. Jednym z najstarszych zabytkw tego grodu, ktre go powstan siga XII wieku, jest wspa niay gotycki koci farny z XIV wieku. Jego w ostre zby wycite szczytowe ciany suyy za wzr wielu wityniom. Najsynniej szym jednak skarbem Kociewia jest Pelplin, rwnie nad Wierzyc lecy, stolica bisku pw chemiskich. Obok katedry mieci si tam seminarium duchowne i gimnazjum, co zastanawia i zego wzgldu, e Pelplin jest waciwie tylko wielk wsi (...).

pozostalo z dawnej jego piknoci gotyc kie prezbiterium i ciekawa krypta podziemna (...). a pnoc od ujcia, spywajcej z Po jezierza Kaszubskiego rzeki Wierzy cy, ley w gbi doliny Wisy miasto Gniew Przytacza je poniekd olbrzymie zamczysko czworoktnej gotyckiej budowy, ozdobione czterema naronymi wieami. Ta typowa redniowieczna warownia przykre wywiera wraenie. Przetrwaa ona wieki i dzi dopiero chyli si w rui n. Drugim gotyckim gmachem w Gnie wie jest koci z XIV wieku, z zbatymi murami, z wyniosym szczytem. Cenn pamitk jest znajdujcy si w p o b l i u mku dom Sobieskiego",w ktrym ten krl, bdc starost gniewskim, czsto przesiadywa. Dawne polskie czasy przy pominaj te domy na rynku z charakterystycznymi podcieniami. Poniej Gniewa Wisa dzieli si na dwie odnogi. Wschodnia, zwana Nogat, dy wprost ku Zatoce Gdaskiej. Ostatnim za nad zachodni odnog Wisy pooonym miastem jest Tczew. Na pnoc od niego granica Polski skrca na zachd i porzuca jc bieg Wisy wspina si na wyyn po morsk. Stary ksicy grd Tczew, tak jak i inne miasta pomorskie, rne przycho dzi koleje. Bra udzia w wojnach krzyac kich, gdaskich, szwedzkich, napoleo skich, zdobywany by, niszczony i znowu podnosi si z gruzw. Z dawnych zabytkw przechowa dwa stare kocioy gotyckie. Dzi siaj jest wan stacj wzow nadgraniczn, posiada wielkie warsztaty kolejowe i port rzeczny, ktry w przyszoci poczony zo stanie z morzem. Dwa mosty cz Tczew z obszarem Wolnego Miasta Gdaska. W Tczewie znajduje si szkoa morska, wy chowujca marynarzy naszej floty (...).

ogactwo lene Borw Tucholskich stao si podstaw rozwijajcego si tu przemysu; przyzna te naley, e gospodarka lena jest od dawna wzoro wo prowadzona. Gwnym ogniskiem prze mysu drzewnego jest Czersk, pooony pomidzy Brd a Czarn Wod. Widzimy tu liczne tartaki i fabryki; miasto to te wy suwa si na czoo tej okolicy lenej, usuwa jc w cie dawn jej stolic, Tuchol. Silny spadek rzek, zdajcych z obszaru lene go ku Wile, wyzyskany zosta dla celw przemysowych. Sia wody porusza tartaki i myny, a nad Czarn Wod w Grdku zbudowano w latach ostatnich wielk cen tral elektryczn, zasilajc swoim prdem znaczn cz Pomorza. Wysoka tama spi trza tu do 11 m rzek, tworzc sztuczne jezioro. Ten zbiornik, zawierajcy 6 milio

o drugiej stronie Wisy widzimy znw pamitki minionego ju, na szczcie, ucisku i przemocy. To wiecie, z za mkiem krzyackim z XIII wieku i ze zbudo wan dla rycerzy Zakonu katedr. Gmach odnowiono i do dawnego wygldu po wrcono staraniem Wilhelma II, ktry dba o to, by supy zdobywcze, wbite w ziemi pomorsk, na wieki przetrway. W czasach ostatnich, przed wielk wojn, zbudowa no te w tym 6-tysicznym miasteczku wspania szko powszechn. Dzi w pik nych jej salach, w ktrych niedawno jeszcze panowa przymus i zncanie si, rozbrzmie wa wesele, dzieci nabray zaufania do swo ich kierownikw, wierz im i kochaj ich, rozwino si ycie szkolne na naturalnych podstawach oparte. I tak jest obecnie wsz dzie na Pomorzu. Rzumy jeszcze okiem na okolice, ci gnce si ku pnocy na lewnym brzegu Wisy. Gdy miniemy Grudzidz, ujrzymy malowniczo na wzgrzach rozoone mury piknego miasteczka, Nowego. czy si tu harmonijnie przeszo z teraniejszoci. Bujna rolinno okrywa stare mury trzy nastu baszt, otaczajcych miasto. Zacho way si te jeszcze dwie staroytne bramy: Gdaska i Grudzidzka, a take gbokie fosy. Nowe byo niegdy silnym grodem obronnym. Jak wszdzie na Po morzu, wznosz si i tu gotyckie kocio y: farny i pobernardyski, pniej prze robiony na ewangelicki; w tym drugim

ikno kraju, rozmaito jego krajo brazw czyni z Pomorza znakomity teren letniskowy, a morze oraz pe ne oywczego ozonu okolice lene stano wi znakomite warunki zdrowotne, tak i kraj nadaje si w najwyszym stopniu na uzdrowiska, tym wicej, e sprzyja temu wysoki poziom kultury materialnej. Nadto Pomorze jest integraln czci Polski i zrozumie to powinien nard filo zofw i mylicieli, za jaki Niemcy uchodz czy uchodzi pragn (...)

KMR

11

MAREK LIWA

Kompleks klasztorny w Nowem


Ludzie i budowle
(dokoczenie)
LIKWIDACJA KONWENTU
o przejcie przez administracj wieck kurateli nad pozosta oci mienia konwentualnego. Zostaa ona odrzucona, a jemu zagroono przeniesieniem do innego klasztoru. Ten starszy ju wiekiem bernardyn, wobec niskiej pensji etatu cywilne go", udziela lekcji aciny i korepetycji modziey mieszcza skiej. Roman Waxzmar 17 czerwca 1822 roku, zwoki za jego nie zostay zoone w podziemiach klasztornych, lecz pod ota rzem gwnym kaplicy w. Jerzego. Jeszcze przed jego mier ci, 18 listopada 1821 roku, administrator, ks. Bieszk, spo rzdzi na prob oficjaa generalnego, Rossokiewicza, inwentarz ruchomego mienia konwentu. Zawar on w nim rwnie wasne sugestie, co do dalszego przeznaczenia tych ruchomoci. Do wikszoci z tych propozycji wadze pruskie nie miay zastrzee. Ksigozbir klasztorny przekazany zosta do powstajce go wanie w Pelplinie Seminarium Duchownego. Otarz gwny z 1609 roku pozostawiono w kociele, z pozostaych piciu, dwa otrzyma koci w Pienikowie, dwa koci w Jeewie, a ostatni przeniesiono do Osia. Podniszczony ju feretron przekazano do Szenwadu. awki i organy ju nie istniay, drewno spalono na opa, ow z piszczaek zosta rozkradziony. Ze sreber klasztornych fara nowska otrzymaa krzy relikwiarzowy, pozacany kielich i pater. Pozostae podzielono midzy wiecie i Jeewo. Podobnie podzielono pozostae przedmioty i szaty liturgiczne, w tym 50 ornatw midzy Nowe, wiecie, Pienikowo, Jeewo, Lalkowy, Bzowo, Przodkowy, Chwaszczno, Lubie i kie. Otwart pozo stawaa sprawa dzwonw. Wedug pierwszej wersji dwa mniejsze miay by przeniesione na nowski zamek, bdcy od 30 sierpnia 1789 roku ewangelickim zborem. Kolejna wersja przewidywaa przeznaczenie duego dzwonu dla parafii Subkowy, pozostaych dla Lubienia. Ostatecznie jednak duy dzwon otrzyma mia luteraski koci w wieciu, pozostae zbr nowski. Wywoao to wtpli woci wadz kocielnych wobec osoby ks. Bieszka i dzwo ny pozostawiono na dawnym miejscu.

ryderyk Wilhelm III wydal 30 padziernika 1810 roku reskrypt gabinetowy, ktry ostatecznie likwidowa nowicjaty zakonne, skazujc tym samym istniejce konwenty na powolne wymarcie. Gwardianem bernardynw nowskich by wwczas o. Hadrian Dembrowski. Wymierali zakonnicy, coraz bardziej marnia ich koci. Utrzymaniu w caoci kompleksu klasztornego nie sprzyjay te czasy wo jenne. Wyprawa Wielkiej Armii" na Rosj skoczya si tra gicznie, a w wityni klasztornej wycofujcy si Francuzi urz dzili swj lazaret. Przebywali w nim gwnie chorzy na tyfus, z ktrych wielu zmaro. Dla ogrzania wntrza do kocioa wsta wiono piece wglowe, z ktrych dym uchodzi przez wybite w cianach i w sklepieniu otwory. Mimo to wntrze zostao mocno zasmolone, zakopceniu uleg te strop maryjny. Przy tej okazji spalono zapewne cz wyposaenia wityni. Po klsce Napoleona koci uznano za zbeszczeszczony, nielicz ne za naboestwa odprawiano w specjalnie w tym celu kon sekrowanej zakrystii. Jeszcze za ycia ostatnich bernardynw wadze pruskie powierzyy administrowanie pozostaoci mienia konwen tualnego proboszczowi nowskiemu, ks. Marcinowi Bieszkowi. Cao gruntw oddana zostaa wwczas w dzieraw, przynoszc rocznie okoo 300 talarw. Rozpoczto te roz birk budynkw gospodarczych. Dochody ze sprzeday ma teriau rozbirkowego, okoo 186 talarw, przeznaczono na pokrycie kosztw remontu browaru klasztornego i muru oraz naprawy zegara. W tyme czasie rozdysponowaniu ulega cz wyposaenia kocioa klasztornego. Do fary nowskiej przeniesiono: otarz Matki Boskiej Bolesnej, niegdy tryptyk (zachowa a si jedynie cz gwna, ale z XX-wiecznymi obrazami); obraz otarzowy mier w. Franciszka z Asyu", pono askami syncy; obraz otarzowy w. Jan Kapistran z Turkiem"; obraz otarzowy Walka Archanioa Michaa z Szata nem" pdzla Hermana Hahna (zgin podczas prac remontowo-powikszeniowych w 1913 roku, pono spon KOCI KLASZTORNY w poarze magazynw); WITYNI EWANGELICK rokokowa monstrancja z poowy XVIII wieku, sygno wana inicjaami Jana Letyskiego z Torunia. ozbawiona wyposaenia witynia z wolna niszczaa. Oprcz tego do przycmentarnej kaplicy w. Jerzego Drobne jedynie, kosmetyczne remonty przeprowadzo przeniesiono otarz w. Antoniego i inny otarz bez obrazu. no przy niej w 1826 roku. W 1832 roku rozebrano mur W coraz bardziej opustoszaym kociele klasztornym klasztorny, sam klasztor za zamieszkiwao kilku bezdom pozostao jeszcze sze innych otarzy, w tym gwny oraz nych. Dalsze przeznaczenie obiektw nie zostao ustalone. portrety rodzinne Konopackich. Zabra je w 1832 roku hrabia Wadze pruskie, reprezentowane przez regencje w Kwi Mateusz Konopacki z Galicji. dzynie i landratur w wieciu, chciay przydzieli koci Ostatnim z zakonnikw nowskich by o. jubilat Roman ewangelikom nowskim, ci jednak mieli ju swoj wityni Wax. W 1820 roku wystpi on do wadz pruskich z prob

12

KMR

i w 1824 roku odrzucili sugestie administracji. W klasztorze chciano wwczas zorganizowa przytuek dla zuboaych urz dnikw, lub te siedzib zreformowanego zakonu, Wraz ze szko. wczesny biskup chemiski nie wyrazi na to zgo dy. Wiosn 1826 roku nadprezes regencji poleci asesorowi nowskiemu, Bergiusowi, zorganizowanie reprezentacji ewan gelikw z okolic Nowego. Byli to: Wehr z Milewa, Nohring z Rynkwki Curtius z Lenej Jani, Plehn z Kopytkowa i Westphal ze Smtowa. Ich pierwsze zebranie odbyo si jednak dopiero w lipcu 1827 roku Stwierdzono, e dawny za mek odpowiada im cakowicie i byliby skonni przej koci pobernardyski, lecz po jego remoncie, dokona nym na koszt miasta lub pastwa. Miao by do niego do czone mieszkanie dla pastora i cz gruntw, nadal b dcych w dzierawie. Zostao to odrzucone przez wadze, a w 1828 roku pojawia si ewentualno zorganizowa nia w dawnym klasztorze szpitala dla umysowo chorych. Ostatecznie powsta on jednak w podobnym kompleksie w wieciu. 24 listopada 1837 roku landrat von Pape utworzy w No wem, oficjalnie liczc 609 dorosych czonkw, ewangelick grup wyznaniow. 12 grudnia 1839 roku przekazano jej, w zamian za zamek, prawa do kompleksu pobernardyski go. Ostateczny kontrakt zawarto 18 maja 1841 roku, za burmistrza Kownackiego, postanawiajc, e koszty remontu wityni pokryte zostan z kasy miejskiej. Napraw kocioa, obejmujc gwnie remont dachu i adaptacj wntrza, uko czono ostatecznie 20 marca 1844 roku. Koszt remontu wynis ogem 6.000 talarw. Gospodarzem kocioa zosta pastor Martins. Budynki klasztorne, po wykwaterowaniu z nich bezdomnych, robotnikw budowlanych i wonego, w 1842 roku rozebrano. Przyczyn tej decyzji byy wzgldy polityczne, chciano w ten sposb ostatecznie przypieczto wa zgermanizowanie kocioa. Pozostawiono jedynie pod

ziemia klasztorne ze zoonymi ciaami zakonnikw; potem jednak je zasypano. Ewangelicka konsekracja kocioa odbya si 20 padzier nika 1844 roku, pod nieznanym wezwaniem. wityni sta le upikszano, w 1868 roku otrzymaa ona umieszczon w uku tczy ambon oraz organy wartoci 200 talarw. W 1877 roku, podczas remontu, w okna wstawiono witrae, bdce darem gminy i pono samego cesarza. Do starego otarza gwnego wstawiono wwczas nowy obraz, przed stawiajcy Chrystusa Pana, darowizn Edwarda Hunschmanna z Jani. Oprcz kocioa gmina ewangelicka otrzymaa te cz placu przylegajcego do wityni. Pozostae grunty przeka zano Stanom Prowincji Pruskiej, z zamiarem budowy na dru giej czci placu gmachu sdu i wizienia. Po anulowaniu tego projektu cz t sprzedano malarzowi, Ehmerowi, za 450 talarw. Inne wasnoci ziemskie dawnego konwentu podzielono na okoo 90 dziaek, ktre nabyli gwnie prote stanci. Proboszcz nowski, ks. Nelke, stara si wprawdzie wygospodarowa kilka dziaek dla trzech katolickich nau czycieli, w tym Adalberta Rednera, ojca przyszego biskupa chemiskiego Leona, lecz to mu si nie udao. W kociele nadal znajdowa si medalionowy strop pre zbiterium, a w uku tczy umieszczono herb Nowego. Podob ny herb, obok herbu Prus i tablic Dekalogu, umieszczono w nowym portyku wejciowym. Nad prezbiterium natomiast zainstalowano punkt widokowy, z pen podog, z ktrego obserwowa mona byo rozleg panoram doliny Wisy. Ponad sklepieniem naw istniao wwczas jeszcze dawne belkowanie, pozostao po dawnym stropie. Tame widocz ne, pod koniec XIX wieku, byy jeszcze lady dawnych ma lowide ciennych, pozbawione jednak wikszej wartoci artystycznej. Przedstawiay one sceny maryjne, a na jednej ze cian widnia herb Leliwa, nalecy do rodu Czapskich.

Brama Grudzidzka i koci w kocu XIX wieku Repr. z: C. Steinbrecht, D/e Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen. Berlin 1920

KMR

13

Pozostay te lady dawnego podziau korpusu nawowego na cztery kaplice, naw gwn, krucht i zakrysti w postaci resztek szeciu ukw. W rod, 26 padziernika 1899 roku, wieczorem, w domu Hirschfelda przy Klosterstrasse (ul. Klasztorna) wybuch po ar. Wiatr szybko rozprzestrzeni pomienie na ssiednie budynki, w tym i na koci. Udao si z niego ewakuowa jedynie cz wyposaenia - otarze i lichtarz. Korpus nawo wy uleg niemal cakowitemu wypaleniu, pozostay jedynie mocno nadwyrone filary i cz cian od poudniowej jego strony. Wiszce ponad sklepieniem dzwony stopiy si i spa dy na posadzk. Run na ni take szczyt zachodni. Spon y te wszystkie elementy drewniane, w tym strop prezbiterialny. Liczca niemal 600 lat witynia w cigu kilku godzin staa si kompletn ruin. W pocztkach 1900 roku gmina podja decyzj o odbu dowie kocioa. Po dokadnej analizie zgliszcz postanowiono rozebra stare, gotyckie filary nawowe i resztki bocznych cian korpusu. witynia miaa by w gwnym swym zarysie odbu dowana wedle jej oryginalnego wzoru, lecz z nieznacznym powikszeniem jej powierzchni uytkowej. Dodano jej take wie. Projekt odbudowy i modernizacji opracowany zosta w Ministerstwie Robt Publicznych Rzeszy w Berlinie, jego wykonanie za nadzorowali radca budowlany, Maas z Kwi dzyna i powiatowy inspektor budowlany, Seagert ze wiecia. Pracami budowlanymi i wyposaeniowymi kierowa na miej scu mistrz budowlany, Kohte. Ich realizacja bya powanie utrudniona oddaleniem Nowego od linii kolejowej. Do bu dowy wykorzystano ceg w wymiarze gotyckim (31x15x9), pochodzc z grudzidzkiej cegielni Meisnera i Wusta. Za chowano oryginalne, dugie prezbiterium, ktre szczliwie ocalao z poaru, lecz wykonano w nim wielkie ostroukowe, trjdzielne okna z maswerkami. Uksztatowane szeregowo gwiadziste sklepienie prezbiterium opiera si na liciastych konsolach. Punkty wzowe i zworniki ozdobiono na sposb redniowieczny paskorzebionymi i malowanymi pytami z drewna lipowego. Celem zmniejszenia nacisku sklepienia

na stare mury zewntrzne odcinkowano je pomidzy profilo wanymi ebrami z wypalanej cegy. Prezbiterium przykrywa dach siodowy, niszy nili na korpusie nawowym, kryty da chwk typumnich-mniszka" w ukadzie na bobrowy ogon. Z zewntrz opinaj je silne szkarpy o jednym uskoku. Zacho wano take star wieyczk wejciow z 1784 roku, lecz za mknito j na gucho. Z przeciwnej jej strony, od poudnia, nad dawn krucht wzniesiono cakowicie now wie, przy kryt czterospadowym dachem namiotowym, poniej ktre go na wysokoci 34 metrw znajdowa si gzyms. Tu pod nim, we wntrzu, mieci si mechanizm zegarowy, z czterema kwadratowymi tarczami. Obok nich znajdoway si trjdziel ne wnki ostroukowe, w 2/3 blindowane. Poniej zegara za instalowano dzwony. Na ich poziomie rwnie umieszczono otwory cienne, aby ich dwik daleko si nis.Obok wiey zbudowano ma zakrysti. Wylicowano wszystkie dawne ciany, pozbawiajc je resztek dawnej zabudowy klasztornej. Znajdujc si pod prezbiterium krypt pozostawiono nie tknit. Wykonano jedynie nowe, zewntrzne wejcie do niej, od strony stoku. Miaa ona bowiem peni rol kaplicy konfirmacyjnej. Do tej, w duym stopniu oryginalnej, czci kocioa do budowano niemal cakowicie nowy, poza cian tczow kor pus nawowy. Oparto go jednak w duym stopniu o stare mury obwodowe, na ktre nalano betonowe awy, powyej ktrych wzniesiono nowe ciany. Korpus ten ma konstrukcj trzyprzsowej hali o trzech nawach. Jego krzyowe sklepienie oparte jest na czterech masywnych, omiobocznych filarach z profi lowanej cegy. Wntrze korpusu wyposaono w dwuboczn empor. Wchodzi si na ni drewnian klatk schodow z pnocnej dobudwki-kruchty. Z zewntrz korpus nawowy zamykaj dwa szczyty. Wschodni jest prosty, trjktny ze sterczynami, zachodni natomiast jest bardziej okazay. Ma on konstrukcj schodkow, z trjktnymi szczycikami i sterczynami. Jego elewacj ozdobiono neogotyck blend z maswerkiem, po jej bokach za umieszczono ostroukowe wnki. Zwieczenie jest bogato blindowane. Obok wejcia znajduj

Empora chru muzycznego w nawie pnocnej

Wiea kocioa

KMR

si dwie symetryczne szkarpy o jednym niewielkim uskoku. Sam portal jest ostroukowy i profilowany. Cao zdobi podwjny, tynkowany fryz opaskowy. Koci w czasie budowy przystosowano do ogrzania jego wntrza piecami wglowymi. Przewody kominowe znajduj si w prezbiterium - dwa symetryczne oraz w korpusie nawo wym - dwa podwjne tu przy szczytach, ktre przesaniaj ich kominy. W przyblieniu dugo cakowita kocioa wynosi 45 m, szeroko 30 m, w szczycie zachodnim za 23 m; szeroko prezbiterium wraz ze szkarpami dochodzi 14 m. Podstaw wiey jest kwadrat o bokach 7 m, natomiast wysoko wiey ze zwieczeniem przekracza 50 m, a wysoko szczytu zachodniegoosiga 31 m. Wntrze wityni zostao cakowicie przesklepione. e bra sklepie spywaj na bogato zdobione konsole. Motywem zdobniczym s najczciej licie kasztanowca, dbu, winoro li, lwie gowy, w prezbiterium za anioki. Cao zostaa bogato pomalowana, podobnie jak wysklepki. Powyej ci gw rolinnych i geometrycznych znajdoway si niebieskie picioramienne gwiazdy. Identycznie pomalowano sklepie nie krypty. Podobnie jak wysklepki ubarwiono te grne po wierzchnie cian. Malowida te wykona berliczyk, Hans Seliger. Cz cian przykryto barwnymi kobiercami, wyko nanymi w pracowni A. Mullera w Berlinie. Wntrze odbudo wanej wityni owietlay due okna. W nawie wyposaono je w szko matowe, ozdobiono wzorami rolinnymi lub geo metrycznymi, w prezbiterium za znajdoway si pene, opraw ne w ow witrae. W jego trjciennym zamkniciu przed stawiona zostaa caa Mka Paska z centraln scen Ukrzy owania. Witrae te wykonano w firmie Linnemenschen Anstalt" z Frankfurtu nad Menem. Cao okien zabezpieczona zostaa metalow siatk i cynkowanymi okapikami. Drzwi zewntrzne i wewntrzne wykonano z dbu, bejcowanego na ciemno, ze stylizowanymi, metalowymi okuciami. Portal, wykroje okien i maswerki wykonano z piaskowca, formy ich wzorujc na wydobytych ze zgliszcz pozostaociach orygi nalnych elementw. Koci otrzyma te dwa wielkie, trjpoziome, kute kandelabry, zwieczone pruskimi orami. Wntrze ogrzewao sze piecw wglowych firmy Koris Bauart", ustawionych na metalowych podstawach. W prezbiterium znalazy si, wykonane w drewnie so snowym stalle o paskiej, bogato ornamentowanej snycerce, z grudzidzkiej firmy Witthaus". Dbow ambon zrobili natomiast elblscy stolarze, bracia Muller. Zawieszona bya ona w uku tczy, po jego poudniowej stronie posiadaa kloszow oson. Naprzeciwko niej, nieco w gbi umie szczono niwielk, kamienn Chrzcielnic. Caoci wystroju dopenia dawny st gwnego otarza, z umieszczon na nim skromn nadbudow. Nowym, wczeniej-.nie wystpujcym, elementem kor pusu nawowego staa si empora. Zbudowano j z cegy i dbu nad ca naw pnocn oraz pod zachodnim przsem nawy gwnej, opierajc j na trzech gwnych filarach nonych. Na emporze, w osi kocioa umieszczono organy firmy, Dinse" z Berlina. Nowe dzwony kocielne wykonano ze stali w pracowni Schillinga w Apoldzie. Nowe trzy dzwony za wieszono w wiey i uruchamiano poprzez system metalowych motkw zewntrznych, nie miay one bowiem serc. Cao prac rekonstrukcyjnych i wyposaeniowych przy kociele zakoczono pod koniec 1902 roku. Same prace bu dowlane kosztoway niebagateln sum, bo a 183.000 ma rek w zocie. wityni po remoncie konsekrowano 15 grudnia 1902 roku, a jej pastorem by wwczas Berger. Kolejnym jej gospodarzem zosta pastor Galow. By to ju okres II Rzecz pospolitej, lecz w kociele nic si nie zmienio. W Nowem nadal mieszkao wielu Niemcw, z reguy protestantw.

Po dojciu Hitlera do wadzy i powstaniu Trzeciej Rzeszy roz pocza tu swoj dziaalno niemiecka V kolumna. Nowe byo wwczas miastem granicznym, kilometr za Wis znaj doway si ju Pruty Wschodnie. Wiea kocielna bya stamtd znakomicie widoczna. Nadawaa si wic znakomi cie na punkt informacyjny. 1 wrzenia 1939 roku zapano na gorcym uczynku dwch Niemcw, mieszkacw Nowego, z V kolumny, Kohlsa i Bronka, podczas przekazywania do Rzeszy informacji za pomoc specjalnego kodu wskazwkowego. Mieli oni zosta odprowadzeni do Grudzidza, lecz zginli po drodze podczas prby ucieczki. Wskazwki zegarowe natomiast odamano. Wkroczenie 3 wrzenia wojsk niemieckich do Nowego potwierdzio jedynie dotychczasowe przeznaczenie kocioa jako wityni ewangelickiej. ycie religijne zaczo w nim zamiera dopiero w miar przybliania frontu wschodniego. Wielu Niemcw ucieko lub zgino, pozostaych wysiedlo no ju po wojnie. Ostatnim pastorem nowskim by Hausen.

CZASY NAJNOWSZE
mina ewangelicka w Nowem w 1945 roku przestaa istnie. Koci, jako dobra martwej rki", przejty zosta przez parafi katolick w Nowem, ktrej pro boszczem by wwczas ksidz Pruszak. W kocu 1945 roku w wityni przeprowadzono niezbd ne remonty, koci jednak nie ucierpia wiele na skutek walk. Wikszo szkd powstao pniej, w wyniku dewastacji kocioa przez onierzy radzieckich, jak np. uszkodzenie pyty Konopackiego seri pistoletu maszynowego. Prace te, gw nie remont dachu, wykonywali Kipka, Jeliski i Chya. 29 kwietnia 1946 roku wityni konsekrowano jako ko ci szkolny. Ju w roku nastpnym jednak, w wyniku za rwno dziaa lokalnej administracji, jak i nieporozumie wewntrznych w parafii koci zamknito. Wkrtce po tem zosta on parafii odebrany. Ulega wwczas rozdy sponowaniu zasadnicza cz jego wyposaenia. awki zostay przekazane do jednego z kociow Elblga, am bona i dzwony za do Pluskows. Dzwony te,o bardzo szlachetnym tonie, moga zachowa dla siebie fara nowska, w miejsce jej wasnych, zrabowanych przez hitlerow cw. Byy one jednak zbyt due. Pozostae mienie, jak i sama budowla, pozbawione gospodarza, niszczay. Ko ci ten, jako poniemiecki", by czsto rozmylnie dewastowany przez lokalnych wandali. 19 lutego 1957 roku Kuria Biskupia w Pelplinie wystpi a do wadz pastwowych z prob o zwrot kocioa. Zarw no jednak ta jak i kolejne pozostaway bez echa. Budynek jednak wkrtce przekazano Nowieskim Fabrykom Mebli na magazyn i tym samym zyska on jakiego opiekuna. Przecie kajcy stale dach po raz kolejny naprawiono, zabezpieczono te otwory okienne. Koci peni role magazynowe przez okoo dwadziecia lat. 15 wrzenia 1976 roku wczesny wicepremier, Jzef Tejchma, wyrazi wreszcie zgod na przejcie go przez now parafi. Fabryka ostatecznie opucia budynek w poowie maja 1977 roku i ks. proboszcz Jerzy Lewandowski przystpi mia do jego zagospodarowania. Usunito resztki dawnych witra y, szklc okna matowym szkem antycznym. Pozostawiono jedynie uszkodzon rozet prezbiterialn i kilka innych mniej szych fragmentw starego oszklenia. ciany i sklepienia, poza niewielkimi odrestaurowanymi fragmentami zdobie, wybiakowano. Pooono now posadzk. Odrestaurowano barwnie konsole sklepie. Ze wzgldu na liczne akty wandalizmu za murowano zewntrzne wejcie do krypty, oczyszczajc j z gruzu i przebijajc nowe wejcie wewntrzne. Pooono instalacj elektryczn i przystosowano j do ogrzewania

KMR

Wspczesny otarz kocioa pw. Maksymiliana Marii Kolbe Fasada tego kocioa wntrza kocioa piecami kumulacyjnymi. Zachowano stare cigi kominowe, ale bez piecw. Wykonano nowe, proste aw ki, konfesjonay i inne niezbdne wyposaenie. Na starym stole otarzowym ustawiono w charakterze nadstawy zaadop towane w tym celu farne rzeby grupy Ukrzyowanie". W jej skad wchodz naturalnej wielkoci drewniane figury Matki Boskiej Bolesnej i w. Jana. Wykonane one zostay przypu szczalnie w gdaskim warsztacie Mistrza piknych Madonn" na przeomie XIV i XV wieku. Uzupenia je duy, pnogotycki krucyfiks z pocztku XVI wieku. Nawizano w ten sposb do ewangelickiego wystroju wityni, dawne gwne okno witraowe prezbiterium przedstawiao bowiem bardzo podobn scen. Wyposaenia dopeniaj dwa niewielkie ota rzyki: Matki Boskiej Czstochowskiej w nawie pnocnej i w. Maksymiliana Marii Kolbe w nawie poudniowej. Nowy st otarzowy i ambonk ustawiono z przodu prezbiterium, zgodnie z zaleceniami Soboru Watykaskiego II. Obok znaj duje si niewielka chrzcielnica. Cao wystroju stanowi este tyczne poczenie starego z nowym, zapewniajc wiernym przestronno i franciszkask wrcz prostot. Teren kociel ny, dziak o powierzchni 2.300 m2 otacza metalowy pot, skadajcy si z okoo 8.000 krzyykw, co odpowiada iloci wiernych w parafii nowskiej w tym czasie. Wyko nano go w kocu lat siedemdziesitych w warsztacie Ju liana Pamuy. Koci konsekrowano, po raz bodaje sidmy w jego historii, dnia 11 maja 1984 roku, pod wezwaniem w. Ma ksymiliana Marii Kolbe, mczennika franciszkaskiego z okresu drugiej wojny wiatowej. Wyposaenie i remont nie zostay nadal w peni zako czone. Brakuje jeszcze staych organw, dzwonw, zegara, cigle te przecieka jego dach. Osoby odwiedzajce Nowe twierdz wrcz, e mamy za duo zabytkw, zwaszcza sa kralnych, by obj je konieczn lecz bardzo kosztown opie k. Cigle te nie zostay sprecyzowane jego dalsze losy. Na razie odbywaj si w nim jedynie dwa naboestwa w tygo dniu, w czwartek i w niedziel. Stale jest on jakby obiektem B" parafii nowskiej, nie bdc nawet prepozytur fary. Bogata wic w wydarzenia historia tej wityni jakby za trzymaa si w miejscu.

Bibliografia
1. M. Arszyski, Sztuka regionu wieckiego (w) Dzieje wie cia nad Wis i jego regionu, t. 2, W-wa 1980; 2. S. Bobiski, Urbanistyka polskich miast przedlokacyjnych, W-wa 1978; 3. J. Fankidejski, Utracone kocioy i kaplica, Pelplin 1880; 4. M. Guzman, Dzieje kocioa i klasztoru w. Franciszka w Nowem nad Wis, Pelplin 1978 maszynowpis WSD; 5. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelische Kirche in der Provinz Ost- und Westpreussens, Nidzica 1890; 6. K. Kantak, Z kroniki bernardynw nowskich, (w) Pomo rze - dodatek literacki Kuriera Gdaskiego, Gdask 1925;

7. Katalog zabytkw sztuki w Polsce, t. 11, z. 15, W-wa 1975; 8. K. Kociski, Franciszkanie i bernardyni w Nowem nad Wis, Pozna 1906; 9. K. Kociski, Kocioy i kaplice w Nowem w powiecie wieckim w Prusach Zachodnich, Gdask 1896; 10. B. Makowski, Sztuka Pomorza, Toru 1932; 11. M. Mross, Parafia w. Mateusza w Nowem, Nowe 1962 ma szynopis; 12. M. Orowicz, ilustrowany przewodnik po Wojewdztwie Pomorskim, Lww, W-wa 1924; 13. H. Wegner, Ein Pommersches Herzgthum und eine Deutscheordens Komturei, Pozna 1872; 14. Der Wiederaufgebau der evangelischen Kirche in Neueburg/ Westpr. (w) Die Denkmalpflege 12/5, Berlin 1903.

16

KMR

GRZEGORZ ROGOWSKI

Wiedmy na stos
Cz 5

ycie czowieka w interesujcym nas okresie byo warte niewiele jeszcze mniej
gdy pochodzi on z nizin spoecznych, a wanie takie osoby paday najczciej 1 ofiar obskurantyzmu i ciemnoty. Ludzkie cierpienia byy niejako na porzdku dziennym. Nawiedzay one pojedyncze jednostki, a take cae spoecznoci pod postaproby dobiegajce: izby tortur nie robiy na oprawcach wikszego wraenia.
rzed przystpieniem do waciwych tortur prbowano po raz kolejny nakoni osob oskaron do dobrowol nego skadania zezna. W tym celu posugiwano si tak zwanymi czynnociami wstpnymi. Bdem byoby s dzi, i postpowano w tym wzgldzie wedug cile okre lonego szablonu. Na og jednak przestrzegano, by najpierw sdzia stara sie perswazj namwi obwinion by przy znaa si do winy, a dopiero po odrzuceniu wsppracy grozi jej cierpieniami fizycznymi. Rwnoczenie kat prze konywa o skutecznoci poszczeglnych narzdzi tortur, a nawet zachowujc odpowiedni umiar dawa prbki ich stosowania. Jeeli mimo tych prb oskarona nie przy znawaa si do zarzucanych jej przestpstw, sd z zacho waniem obowizujcego ceremoniau nakazywa katu bra j na tortury. Zdarzao si, e przed rozpoczciem tortor kat bi oskaron z caej siy w twarz tak, aby zalaa si krwi. Powszechnie wierzono bowiem, e w ten sposb mona pozbawi czarownic jej tajemniczej mocy. Przed sdem miejskim Nowego stana w 1719 roku wspominana ju Anna Szpornowska: Nie skwapliwie sobie postpujc uczciwy sd z Ann Szpornowska wziwszy j przed pierwszymi torturami na dobrowoln inkwizycj pytajc si jej, aby dobrowolnie nie dajc cielska swego drczy zeznaa si do zoci i niepra woci, ktr majestat boski obraaa. Ktra nie chcc si do niczego przyzna dobrowolnie, uczciwy sd kaza j wedug prawa sprawcy pocign. Uyteczno tortur opierano na zaoeniach, e osoby poddane cierpieniu fizycznemu podczas przesuchania wyznaj prawd. Zaoenie to jednak nie w kadym wy padku jest suszne. Czasem tortury doprowadzay do szczerych zezna winnego. Kiedy indziej okazyway si sposobem cakowicie chybionym, poniewa skaniay do zmylania zezna. Prawdopodobiestwo faszywych zezna roso, gdy: - osoba torturowana nie popenia zarzucanych czynw lub nie znaa podanych informacji, - szczegy zeznania byy jej sugerowane za porednic twem naprowadzajcych pyta, - stosowanie tortur stawao si nadmierne.

rda historyczne, a take, niestety, wspczesni materia dowodowy wskazuj, e jeeli tortury s odpowiednio dotkliwe, nawet najbardziej maomwni, niewinni ludzie staj si krzywoprzysicami i wyznaj to, czego oczekiwa tortu rujcy. Najbardziej waciwym dowodem historycznym po wyszych wywodw, jest samo polowanie na czarownice, w czasie ktrego tysice osb poddanych mkom przyznao si do win, ktrych nie popenio, a nawet z racji swej absur dalnoci nie mogo popeni. Wbrew obiegowym opiniom okresem stosowania najsroszych tortur przy badaniu oskaronych byo niemal w caej Europie nie wczesne redniowiecze, lecz czasy znacznie pniejsze. Sdownictwo karne stosowane w XVI i XVII stu leciu charakteryzowao si wiksz okrutnoci ni w wie kach rednich. Opisy tortur stosowanych w polskim sdownictwie bu dz dzi dreszcz grozy. Wystarczy sign po dzieo wspomi nanego ju Jdrzeja Kitowicza, ktry w szczeglny sposb przedstawi znaczenie tortur w wczesnym sdownictwie kar nym. Kitowiczowi zawdziczamy take dokadny obraz funk cjonowania wymiaru sprawiedliwoci rniejskiej. Naley pod kreli, e sposoby, do ktrych uciekano si w polskich izbach tortur, byy mao wyszukane w porwnaniu z tym, co odby wao si przed sdami zachodnioeuropejskimi. Zachowane do dzisiejszego dnia na Zachodzie liczne narzdzia tortur po zwoliy na utworzenie paru muzew eksponujcych przedmio ty do zadawania blu. Ich ksztat oraz forma pozwalaj do myle si, w jaki wyrafinowany i pomysowy sposb mogy by wspomniane narzdzia wykorzystywane. Pod tym wzgl dem polskie sdy miejskie, mimo e staray si jak najlepiej naladowa wzory zachodnie, pozostaway daleko w tyle. W Polsce muzeum narzdzi tortur jako takiego nie ma, a zacho wane eksponaty stanowi dzi swoiste biae, a moe - nalea oby rzec - czerwone kruki. Najokrutniejszym mkom poddawano osoby oskarone o kontakty z szatanem. W Niemczech i Francji popularne byo amanie koem. Z ofiar zdzierano ubranie, a nastpnie przy wizywano do koa z wozu drabiniastego, rozcigajc czon ki midzy szprychami. Do tak przygotowanej ofiary podcho dzi kat i uderzajc przewanie elazn erdzi ama kolejno

KMR

koci nieszczsnej ofiary. Kat wprawiony w swym rzemiole potrafi poama koci nie naruszajc przy tym skry. Tortu rowana osoba cierpiaa niewyobraalny bl niekiedy przez wiele dni, poniewa nie zostay uszkodzone narzdy wewn trzne utrzymujce czowieka przy yciu. Jakby tego byo mao, dla zwikszenia cierpie toczono koo przez pomienie lub ostre kolce. W wymylny sposb postpowano z oskarony mi w Hiszpanii. Stosowano tam tak zwan garot. Metoda ta polegaa na sadzaniu ofiary na drewnianej konstrukcji przy pominajcej krzeso z wysokim, wskim oparciem, do ktre go przymocowane byy dwie stalowe obrcze, nakadane na szyj osoby torturowanej. Dokrcana ruba odpychaa jedn obrcz od oparcia, w tym czasie druga dociskajc do niego, podduszaa lub skutecznie przerywaa rdze krgowy - w za lenoci od intencji kata. Ulepszone egzemplarze garoty zao patrzone byy w specjalne ostrze - rub, ktr kat wkrca w krgosup nieszcznika. Innym z powszechnie stosowa nych narzdzi tortur bya tak zwana elazna dziewica" nazy wana te dziewic norymbersk". Bya to drewniana konstruk cja przypominajca du trumn z rozkadanymi drzwiami, zwieczonymi wyrzebion gow kobiety. Po wewntrznej stro nie skrzyde drzwi znajdoway si okoo czterdziestocenty metrowe ostrza. Za czowiekiem, ktrego umieszczano w rodku zamykano drzwi. Ostrza przebijay ciao w wie lu miejscach. Ich rozmieszczenie zgodne z zasadami anato mii pozwalao omija narzdy niezbdne do ycia. Nieszcz sna ofiara cierpiaa wic nieludzkie mki przez duszy czas. W celu wymuszenia zezna, stosowano te tak zwa ne przygniatanie, kiedy to na piersiach osoby przesuchi wanej umieszczano kamienne lub elazne ciarki. Ich liczb w zalenoci od potrzeb zwikszano nawet do kilkuset kilogramw. W Niemczech powszechne byo uywanie tak zwanego krzesa czarownic, ktre podgrzewano od dou ogniem. W Szkocji wyrywano podsdnym szczypcami paznokcie u rk. W Hiszpanii, Niemczech i Francji czsto stosowan praktyk byo wlewanie w winiw wielkiej iloci wody.

Inne mczarnie polegay na wlewaniu przez nos wapna z wod, przywizywaniu ofiary do stou pokrytego gazkami gogu, wakowaniu plecw wakiem nabitym metalowymi kolcami, wydubywaniu oczu, obcinaniu uszu, zgniataniu genitaliw u mczyzn, paleniu siark ciaa ofiary. Pord caego wa chlarza wymylnych tortur polegajcych na zadawaniu blu, stosowano powszechnie metod, ktra nie wyrzdzaa bez porednich szkd fizycznych. Tortura ta polegaa na przymu sowym pozbawianu snu w cigu 40 i wicej godzin. Metoda nie powodowaa okalecze ciaa, a tym samym odpowiadaa bardziej ludzkim sdziom. Uwaano j ponadto za najskutecz niejsze antidotum wobec czarw uprawianych przez ofiar. W sdownictwie polskim najczciej stosowan wobec czarownic tortur byo tak zwane rozciganie. Bya to zapew ne najstraszniejsza spord tortur. Kaci stosowali kilka sy stemw rozcigania: na awie, na drabinie, w powietrzu. Sama istota postpowania pozostawaa nie zmieniona, a polegaa na wykrcaniu rk i wyciganiu za pomoc specjalnych blo kw caego ciaa. Niekiedy, dla zadania jeszcze wikszego blu, podkadano pod oskaron waki nabite ostrymi szpi kulcami lub elazne grabie, zwane jeami, ktrych zby szar pay ciao. Po zakoczeniu tortury sadzano na stoku i powy krcane ze staww rce nakrcano z powrotem. Towarzyszy tym zabiegom straszny bl. Nastpnie ukadano rce na pier siach na krzy i kolanem toczono midzy opatki, aby napro wadzi1 je w stawy. Wszystkie powysze czynnoci sprawiay nie mniejsze cierpienia, ni sama tortura. Kolejnym sposobem, ktry mia zmusi oporn czarow nic do zoenia oczekiwanych zezna, byo przypalanie. Nie szczliwej kobiecie, rozcignitej przy pomocy systemu blo kw czy te umieszczonej na awie, kat lub jego pomocnik przypala boki, najczciej byy to pachy. W tym celu uywa no specjalnych pochodni, ktrych zasadnicz czci bya roz palona smoa lub siarka. Niekiedy polewano barki i plecy ofia ry spirytusem i podpalano. Praktykowano rwnie wlewanie do garda gorcego oleju. Do ciaa osoby poddanej torturom przykadano take rozgrzane do czerwonoci blachy.

Garota czyli krzeso do tortur i tzw. dziewica norymberska

18

KMR

ROMAN K L I M

Z Nowego do Twardej Gry

W
Zgniatacz kciukw

Innym sposobem wymuszania przyznania si do winy byo zerubowywanie kciukw. W tym celu uywano narzdzia przyjmujcego form prasy na rubach. Stosowano narzdzia pojedyncze do ciskania palcw u rak, albo podwjne do mia denia rwnoczenie palcw u rk i ng. Powierzchnia desek tworzcych zasadnicz cz prasy bya nierwna i guzkowata, a guzy te przy zerubowywaniu palcw wtoczonych midzy deski wciskay si w ciao, gniotc je i przecinajc. Wygite z blu ciao uderzano kijami lub powrozami. Dla wzmocnienia cierpie uderzano motem w pras. Mijamy pojedycze gospodarstwo, a wok falujce zbo a, ki i pola. Wchodzimy znw w las o bogatym i zrni Bardzo bolesn bya tortura sznurowania ramion. W celu cowanym drzewostanie. Krluj w nim sosny, dby i brzozy. waciwego jej przeprowadzenia uywano lin wasianych lub Dochodzimy do poprzecznej wirowej drogi, do pobliskiej konopnych. Torturowanemu nakazywano wycign rce leniczwki Dobre. Skrcajc w prawo pjdziemy ni kilka w przd lub w ty, ktre nastpnie obwizywano w szczegl dziesit metrw, aby wej w drog len odchodzc na lewo. ny sposb. rodek liny opasywa rce, za jej koce trzymali Nastpnie asfaltwk", dojdziemy do rozlegego Gajewa. Po dwaj oprawcy. Trzeci oprawca przytrzymywa na odpowie drodze mijamy rozrzuconych siedem gospodarstw, przewa dniej wysokoci rce ofiary. Sdzia zadawa torturowanej oso nie zbudowanych z czerwonej licowej cegy. Obok zabudo bie pytania, a gdy odpowied nie zadowalaa skadu sdziow wa drnika wiaduktem przechodzimy ponad dwutorow skiego, kat ze swoimi pomocnikami szarpali koce liny lini kolejow - bydgosk". Za wiosk skrcamy w prawo, cignc j z caej siy w swoj stron. Skutek takowego post w szerok drog len idc na pnoc, ktra zaprowadzi nas powania by makabryczny: sznury na rkach zaciskay si, wie do wskiego przesmyku pomidzy jeziorami Czarne i kosz. lokrotnie przesuwane przecinay minie, a w konsekwencji Na przesmyku nad jeziorem Czarne, z prawej strony, obok niczym pia przerzynay koci. tradycyjnego gospodarstwa, znajduje si pole namiotowe Tortur, ktra miaa skoni do zeznawania nawet najbar i zesp domkw letniskowych. dziej uparte i wytrzymae czarownice, byy tak zwane hiszpa Za mostkiem, czcym obydwa jeziora, skrcamy w lewo, skie buty. Nazw t okrelano dwie elazne pyty, podobne aby wyj nad jezioro kosz, w miejscu gdzie znajduje si ksztatem do rozcitej cholewy buta, ktre zakadano na go wspaniae kpielisko z drewnianym dugim pomostem. Cie le i ydk, a nastpnie zerubowywano. elazne pyty zaopa wysokich drzew i trawiaste podoe zachcaj do wypoczyn trzone byy od wewntrz w ostre guzy, ktre przy zerubowy waniu wciskay si w ciao, a nastpnie gruchotay golenie. Jakby ku, a niezwykle przejrzyste wody jeziora o piaszczystym dnie do kpieli. Otwiera si std rozlegy i malowniczy widok na tego byo mao, w hiszpaskie buty wbijano motem metalowe kliny. Wciskane midzy ciao i koci oraz elazn cholew szar jego wody wrd lasw o dwch kontrastowych barwach: dolnego lasu liciastego i grnego sosnowego. pay ciao oraz rozrywao koci. W celu zwikszenia cierpie kilkakrotnie zdejmowano i wdziewano buty, uderzano take Pikn, szerok drog len, prowadzc wschodnim brze motami po pytach, potgujc tym samym bl. O hiszpaskich giem jeziora kosz, dojdziemy w cigu kilku minut do roz butach wspomina Jdrzej Kitowicz: legej polany. Droga prowadzi rodkiem tej polany. Stoj na niej cztery gospodarstwa, w tym dwa nad jeziorem, wraz ...kiedy wizie w uporze byt zatwardziay, kadli mu na nogi elazo, ostre karby na ksztat zbw u piy majce, z dwchz zespoem domkw letniskowych. S to Osiny. We fragmen sztuk zoone, przez ktre przechodziy z oboch kocw ru cie polany, gdzie znajduje si enklawa lena jest niewielki cmentarzyk poewangelicki, nazywany przez miejscow lud by, tymi rubami hycel ciska elaza zbate na wierszch pi no kirchaczem". Jego czworokt jedn stron wtopiony szczeli ng i pod spd zadane, ktre coraz bardziej gniotc jest w gszcz leny. Wida wyranie, e zosta on zbudowany i kaleczc nogi, nieznony bl winowajcy wcignitemu na sztucznie podwyszonej paszczynie. Jego punktem i bynajmniej nie spuszczonemu zadaway. (...) Powiadano centralnym jest ogromna lipa, pod ktr znajduje si pi mi za rzecz pewn, i nie znalaz si aden delikwent, ktre tumb. Oprcz tumb pod lip, przetrway na nim jeszcze dwie go by takie obuwie do przyznania si nie zmikczyo.

spania przestrzeni krajoznawcz jest fragment Kociewia, pooony na zachd od Nowego. Istniej rne moliwoci wejcia w t przestrze. Punktem wyjcia mog by rwnie Morgi Grne. Wychodzimy z tej wsi poln drog stanowic odgazienie od gwnej drogi asfaltowej relacji Gdask-Bydgoszcz. Na jej pocztku towarzyszy aleja starych wierzb. Dalej droga biegnie piknym lasem z brzozami, dbami i sosnami, aby wkrce wychyn na ki i pola po oone wrd lasw. Z lewej strony przylega do niej rozlege obnienie gowe, ktrego punktem centralnym jest malownicze jeziorko.

KMR

19

tablice pulpitowe", w tym jedna z krzyem. Jedna pochodzi z 1904 roku, a druga informuje o miejscu spoczynku mae stwa Fritz: Ferdynanda (15.03.1845 - 25.03.1920) i Karoliny z domu Schwichau (6.03.1847 -1925). Cmentarz poronity jest bzami, a take klonami. Dalej droga piknie si wije skrajem enklawy lenej, pniej wrd pl, lak i zagajnikw. Sze rozrzuconych tutaj gospodarstw stanowi dalsz cz zabudowy Osin. Architektonicznie najcenniejszym obiektem Osin jest budynek daw nej szkoy podstawowej. Wzniesiony z tej licowej cegy na rzucie szerokiego prostokta, posiada picioosiow elewacj frontow, z wejciem gwnym porodku. Front szkoy zdobi po bokach dwie pomnikowe lipy. Natomiast elewacja szczytowa jest trjosiowa. Stylowy budynek szkoy uzupenia okazay budynek gospodarczy. Dziedziniec szkoy skryty jest w cieniu jesionw, wierkw i trzech platanw. Trzy platany, okazay db, posiado" z plantacj orze chw woskich i trzecie skupisko architektonicznie Osin w postaci dziewiciu gospodarstw tradycjonalnych, zbudo wanych z czerwonej licowej cegy, wyznaczaj dalszy prze bieg drogi polnej. cieka odchodzca od niej w lewo, naprzeciwko domu nr 5, zaprowadzi nas do szerokiej piaszczy stej drogi lenej. Po miniciu z prawej strony pawilonu spoywczo-przemysowego i gospodarstwa, skrcajc w pierwsz drog boczn odchodzc w lewo, moemy wkrt ce doj do jeziora Radodzierz. Jeli jednak po stosunkowo dugim marszu dojdziemy do wniosku, e czas zakoczy pierwszy etap wdrwki po tym obszarze, aby zdy na po cig w Twardej Grze, to moemy drog len odchodzc w prawo doj do leniczwki rednik. Idc t drog widzimy cay czas, poprzez przewity w drze wach, obnienie kowe wciskajce si dugim ,jzorem" w gb lasu. Biegnie ono wskim i dugim pasem na pnoc od zatoki jeziora Radodzierz. Na pnocnym kracu tego kowego , jzyka" usytuowana jest wanie owa leniczwka. Zesp leniczwki rednik reprezentuje - obok dawnej szkoy w Osinie - cenn architektur lokaln o cechach zabytkowych. Zbudowana take z tej licowej cegy, na rzu cie prostokta, posiada czteroosiow elewacj. Jednak wej cie gwne z ganku znajduje si w elewacji szczytowej. Na dziedzicu ronie okazaa lipa i kasztanowiec. Rwnolegle do obiektu leniczwki i szczytem do drogi polnej stoi okazay budynek gospodarczy zbudowany na rzu cie dugiego prostokta, w ktrym pod jednym dachem mie-

szcza si stajnia i stodoa. Stajnia jest wymurowana z czer wonej licowej cegy, a stodoa jest drewniana. Z daty znajdu jcej si w cianie szczytowej budynku gospodarczego, do wiadujemy si, e zosta on zbudowany w 1899 roku. Krtka platanowa alejka od leniczwki rednik zapro wadzi nas do poprzecznej szerokiej drogi lenej. Od krzy wki skrcajc w ni w prawo w kierunku wschodnim dojdziemy do Twardej Gry. Jest to wspaniaa trasa upik szona brzozami po obu stronach, wyranie kontrastujcymi z wyszymi i okazaymi sosnami. Motyw brzz bdzie si stale powtarza. Po wyjciu tej drogi z gszczu lenego wrd pl jest ona nadal niezwykle oryginalna i wyjtkowa. Otacza j z obu stron ogromna przestrze akowo-polna. Z prawej strony drogi ci gnie si rzd starych malowniczych drzew: niezwykych brzz, klonw, akacji, wierzb... W kocu wpada ona do Rychawy, ktr od Twardej Gry oddziela dwutorowa kolej bydgoska". Wylot drogi polnej znajduje si obok gospodarstwa nr 10 przy figurze Jezusa Chrystusa, postawionej tutaj 25 listopada 1945 roku. Charakterystyczn zabudow Rychawy tworz domy zbu dowane na rzucie szerokiego prostokta, z czerwonej licowej cegy, ptora-kondygnacyjne, z wysokim parterem i niskim zamieszkaym poddaszem, nakrytym dwuspadowym dachem. Dusza elewacja frontowa posiada w partii rodkowej pyt ki ryzalit z wejciem gwnym, zakoczony od gry take dwu spadowym daszkiem. Poddasze od parteru oddziela ozdobny ceglany fryz, rwnie parapety s ceglane, a okna zamknite ukami. Takich domw w Rychawie jest pi. S one domi nujcym akcentem architektonicznym wsi. Oryginalnym obiektem jest trj segmentowy dom pod numerem 48, wybudowany z czerwonej cegy i czciowo otynkowany, nawizujcy swoim charakterem do domw holenderskich wzdunych o zmiennych szerokocich i wy sokociach (od parteru do jednego pitra), a take ukadach i charakterze dachw. W czci rodkowej tego domu mieci si Urzd Pocztowy. Pikny jest take stary budynek szkoy podstawowej, jednopitrowy, z amanym dachem z dachw k holenderk. Tward Gr stanowi w zasadzie rozlegy, zabytkowy ju ukad przestrzenny dawnej stacji - nadal funkcjonujcej w ktrym to ukadzie liniowym wystpuj charakterystyczne zespoy budynkw, stanowice ciekaw ilustracj dawnego budownictwa kolejowego.

JOZEF ZIKOWSKI

Kociewskie przystanki modlitwy


ziewczyny szepcz sowa litanii do Matki Bo W Maej Socy na skrzyowaniu drg do Sub skiej. Gdy podchodz, odwracaj gowy. kw, wrd drzew stoi kapliczka Matki Boskiej - Niech pan nie przeszkadza - mwi jedna z nich. pochodzca z 1920 roku. - Chyba, e chce si pan z nami wsplnie pomodli... -Ju 57 lat opiekuj si ni - mwi 80-letnia Pauli Gdy majowe soce chyli si ku zachodowi, pod na Olszewska, podchodzc do potu. - We wsi by dok przydrone kapliczki zdaj wierni maryjnemu kul tor Kolbe, waciciel majtku w Maej Socy, a zara towi. Na ziemi tczewskiej, tu i wdzie, w majowe wie zem lekarz. Zgodzi si j wybudowa. Kapliczk czory modl si ludzie pod owymi kapliczkami. Mo pobudowa obok domu, Micha, mj te. Poprzednio na ich spotka jadc drog z Tczewa do Subkw, by tu drewniany krzy, ale rozlecia si ze staroci. przez Narkowy, a take przy innych kociewskich szo W Maym Garcu podjedam do krzya i kaplicz sach. Powoli jednak zanika ten zwyczaj. W ostatnich ki stojcych na rozwidleniu drg. Z pobliskiego skle latach w wielu wsiach pobudowano kocioy. Teraz pu wychodz ludzie i z zaciekawieniem patrz na tam modl si wierni w majowe wieczory. mnie. Potem popijajc piwo kln oraz dyskutuj o co Gdy nie byo wity, katolicy budujc przydrone dziennych sprawach, pracy w byym PGR. Obok kapliczki chcieli okaza przynaleno do swego Ko kapliczki przechodzi, wracajc ze sklepu, Urszula cioa Stawiano wwczas krzye i te kapliczki, pod ktry Gsiorowska. mi modlono si w maju do Matki Boskiej, a w czerwcu - Do kocioa mamy daleko - mwi - wic w maju czczono Najwitsze Serce Jezusa. Fundatorami krzy i padzierniku spotykamy si tutaj. Do 1993 roku sta y i kapliczek byli najczciej mieszkacy wsi, a wyko stary krzy, ktry zrobi mj ojciec, pracujcy w ma nawcami ciele i murarze. Kobiety dbajce o te przy jtku jako koodziej. W tym samym roku Eugeniusz stanki modlitwy spotka mona w kadej wsi Nowicki wybudowa z kamienia kapliczk. Ufundo Na podstawie inwentaryzacji, zleconych przez Ku wali j mieszkacy. ri Diecezjaln, przeprowadzonych w 1995 roku przez Jedna z niewielu kapliczek stoi przy gwnej dro poszczeglne parafie, stwierdzi mona, e najmniej jest dze w Grblinie. ich przy drodze krajowej nr 1, z Tczewa do Gniewa - Nawet starzy ludzie nie pamitaj, kiedy zostaa Za Gorzdziejem stoi kapliczka z czerwonej ce wybudowana - poinformowa mnie przygodnie spo gy z figurk Matki Boskiej. Na resztkach betonowe tkany mieszkaniec tej wsi. - Wok niej jest cmen go cokou wida lady napisw: tarz. Gdy poszerzano drog natrafiono na ludzkie .. .biskup ordynariusz Bernard Czapliski, biskup sukoci. Niech pan zobaczy, w kapliczce jest stara fragan Zygfryd Kowalski. S jeszcze inne znaki, daty, kamienna kropielnica do wiconej wody. Ludzie ale zatar je czas. mwili, e w czasie wojny Niemcy chcieli dwunaKMR

21

Donieli o wydarzeniu opatowi, a on biskupowi kujaw skiemu, ktry przebywa akurat w Subkowach. Chcia no sprowadzi Goertza do Subkw, ten jednak otrzy mawszy ostrzeenie uciek nad Wis i przepynwszy promem na drugi brzeg, uda si do Kwidzyna, a potem do Gdaska Warunkiem powrotu Goertza do Gniewa byo po iekaw histori maj gniewskie Boe mki". stawienie za kar obelisku z piaskowca koo kocioa Jedna z nich stoi przy ulicy Gdaskiej. W roku Jan Goertz pochodzi z Gniewa i na pewno czu si win 1922 ufundowali j parafianie, jednak zo nym wobec postpku wdrowca. wiadczy o tym napis sta zniszczona w czasie okupacji. Odbudowano j na cokole, na ktrym umieszczona jest figura stojca w 1947 roku, umieszczajc w niej figur Matki Bo obok gniewskiego kocioa w. Mikoaja Jadc z Gniewa do Opalenia, na skraju wyso skiej. Jak podaje ks. Henryk Mross w swojej pracy kiej magisterskiej pt Parafia w. Mikoaja, zarys monogra skarpy w Jawiskach, na wstg" Wisy spo ficzny - napisanej w Pelplinie, w 1954 roku pod kierun glda w. Jan Nepomucen. Jeszcze kilkanacie lat kiem ks. dra Antoniego Liedtkiego - obok gniewskiej temu bya tu zabytkowa drewniana figura. Zast fary stoi figura w. Jana Nepomucena, ktr ufundo piono j wspczesn rzeb. wa w 1738 roku gniewski pastor, Jan Goertz. Piasecznie, naprzeciw przedszkola jest zbu Mao kto dzi wie, e dzieje tej figury s nader dowana w latach 1947-1948 kapliczka z fi ciekawe. Zostaa postawiona jako spenienie kary za gur Matki Boej z Dziecitkiem na ramie zniewaenie religii katolickiej. Z pracy ks. H. Mrossa dowiadujemy si, e w pa niu. Z udostpnionych przez ks. dra Kazimierza dzierniku 1737 roku, Jan Goertz odwiedzi pastora Myszkowskiego materiaw wynika, e w parafii Scubaviusa w Rudnie. Zobaczywszy u niego obraz istnieje kilka kapliczek i krzyy przydronych, wy budowanych po drugiej wojnie wiatowej. W pobli w. Jana Nepomucena powiedzia: - Ej, ej bracie, jak pasuje katolicki wity do mie u byego PGR-u istnieje kapliczka zbudowana w 1991 roku przez Tadeusza Lorbieckiego. Znaj szkania ewangelickiego pastora. Bdcy u Scubaviusa wdrowiec, udajcy si do Sa duje si w niej drewniana figurka w. Tekli. Z 1947 roku pochodzi kapliczka w Rakowcu, ksonii, doby miecza i przebi obraz. Nastpnego dnia przybyli do rudnickiego pastora pelpliscy cystersi. w ktrej umieszczono gipsow figurk Piety. stoma komi przewrci kapliczk, ale si im nie udao. Bdziemy budowa w tym roku, w parku, po drugiej stronie ulicy, now kapliczk. Spogldam tam, gdzie wskaza rk. - Wykonano ju fundamenty - dodaje mj anoni mowy rozmwca.

Wincenty Kaszubowski duo pamita co dziao si kiedy w Radostowie

Wadysaw Glczewski zna dzieje kapliczek w Brzucach

KMR

W roku 1992 Tadeusz Gruca z Jelenicy rozpocz budow na wasnym terenie kapliczki, do ktrej wstawiono figur w. Jzefa, uratowan z innej, zni szczonej przez Niemcw. Przed zabytkowym kocioem w Piasecznie roz ciga si panorama Piaseckich Pl. Gdzie na hory zoncie resztki wiatraka... Wychodzce z kocioa ko biety pytam o kapliczki, o ktrych by moe nikt nie pamita. - Panie, tam w dali jest kapliczka, ale teraz tam si tylko bociany modl. Do wybudowanej w 1950 roku kapliczki, w ktrej znajduje si figurka Najwitszego Serca Jezusa, mo na dotrze poln, botnist drog. Zapewne nikt tu si nie modli. Na dachu bociany uwiy sobie gniazdo. Zajte poprawianiem rodzinnego siedliska, zniszczo nego przez zimow aur, zdaj si nie zwraca uwagi na przybysza. Gdy wyjedam z Piaseczna nadciga wiosenna burza, ale mimo to odwiedzam miejsce na rozstajnych drogach, gdzie ustawiony jest metalowy, kuty krzy z 1889 roku - najstarszy z przydronych w parafii uo kapliczek mona spotka jadc drog z Tczewa do Pelplina przez Wielgowy, Brzuce, Radostowo, Rajkowy. Kapliczk z figurk Matki Boskiej Racowej, jedynej w Ra dostowie, opiekuje si Helena Woniak. - Istnieje ona ju sto lat. Przetrwaa okupacj bez wikszych urazw - mwi pani Helena. - Jej fundato rem by niemiecki waciciel majtku w Radostowie, ale nie znam jego nazwiska Moe pjdzie pan do Win centego Kaszubowskiego, on wie wicej. Kaszubowski mieszka kilka domw dalej. Zanim zechcia rozmawia ze mn, woy marynark twierdzc, e nie przystoi przyjmowa gocia w byle jakim stroju. - Tak, tak, ta kapliczka ma ponad sto lat - opowia da 96-letni pan Wincenty. - Wioska skadaa si na jej utrzymanie. Gwnie byli to ludzie, ktrzy suyli w folwarku u waciciela majtku, Heidemana. Pami tam, e naprawiaem kapliczk po wojnie. Po kilku chwilach zastanowienia mj rozmwca wspomina dalej: - Kiedy bya tam, panie, inna figurka. Chopcy strcali z pobliskiego drzewa kasztany, zbili szyb i figurka wypada. Z synem i crk kupilimy now. Pan Wincenty doskonale pamita, co dziao si w majtku w Radostowie podczas okupacji. Zarzdc by Justa, ktry mia bardzo religijn matk. Nie po zwalaa niszczy kapliczek, jak zdarzao si to w in nych miejscowociach. W 1855 roku wybucha w okolicach Radostowa cholera. Ptora kilometra od domu Kaszubowskie go, przy drodze do Starzcina jest cmentarz tych, ktrzy zmarli na t straszn, zaraliw chorob. Zmar ych trzeba byo wic chowa w innych miejscach, a nie na cmentarzach przykocielnych. KMR

- Na polnym cmentarzu sta krzy, ktry mia by odnowiony przed drug wojn wiatow - dalej snu swoj opowie Wincenty Kaszubowski. - Zakupiono nawet do niego now metalow figurk Jezusa w miejsce starej rzeby. Jednak wybuch wojny unie moliwi renowacj krzya, a figurka schowana na strychu majtku przeleaa tam szecioletni okres okupacji. Po wojnie znalaz j jaki komunista i bez poszanowania dla religii wzi za nogi i schodzc ze strychu dzwoni o schody. Zanis figurk na skado wisko zomu. Po latach okazao si, e w komunista w czasie okupacji by SS-manem. Sprawa si wydaa i zosta aresztowany. Gdy miano go osadzi, postanowi uciec z wizienia i wyskoczy z okna sdu roztrzaskujc sobie gow. - Spotkaa go kara Boa - podsumowa pan Win centy. - Niech nikt nie artuje z religii. W Brzucach s trzy kapliczki. Jedna przy wje dzie z Tczewa, druga przy wjedzie z Pelplina. Trze cia znajduje si za wsi przy polnej drodze pod lasem. Mieszkacy Brzuc mwi, e nie chodz na majowe" pod kapliczki. Od kilku lat jest we wsi koci filialny parafii w Subkowach. Gospodarz, Wadysaw Glczewski, liczcy sobie ju 90 lat twier dzi, e kapliczka przy polnej drodze do Paczewa z figurk w. Jzefa z Dziecitkiem zostaa wybudowa na przez murarza, Wadysawa Switalskiego. Zamuro wane jest w niej jego rodzinne zdjcie. Przy drodze z Tczewa do Pelplina jest wiele kapli czek. W Wielgowach, Brzucach i Rajkowach. apliczki, krzye i figury s poezj naszych drg, pl, ogrodw i cmentarzy, a zarazem ladem .drogi krzyowej pracujcego ludu i jego ziem sk niedol ucinionego serca - tak napisa .w swojej pracy ks. Henryk Mross. Niektre z nich maj niepisan histori, powta rzan tylko z ust do ust Nie wiadomo ile jest prawdy w opowiadaniu o figurze Chrystusa stojcej w Kolo nii Ostrowickiej na skrzyowaniu drogi krajowej nr 1 z drog do Smtowa. Pradopodobnie Niemcy podczas drugiej wojny wiatowej nie zrzucili figury Chrystu sa tylko dlatego, e ma ona wycignit do w pozdrawialnym gecie. Wincenty Kaszubowski twier dzi, e w cokole figury w Radostowie ukrywana bya bro. W wielu kapliczkach nie ma ju starych ludowych rzeb w drewnie, glinie, piaskowcu, ktre przedsta wiay witych. Zastpiy je figurki gipsowe, ktre mona kupi w sklepach z dewocjonaliami. Te zabyt kowe trafiy do muzew. Nie ma te dzisiaj twrcw, rzebiarzy ludowych upikszajcych swoimi rkodzie ami przydrone kapliczki. Mimo to, te niewielkie obiekty kultu s cennymi zabytkami wzbogacajcy mi krajobraz. Warto na nie zwrci uwag. Kociewskie przystanki modlitwy stoj i czekaj na ludzi...

Kociewskie przystanki modlitwy

W obiektywie Jzefa Zikowskiego

Przy drodze z Tczewa do Brzuc stoi biaa kapliczka na skraju lasu, natomiast drugi przystanek modlitwy, z czerwonej cegy, widnieje na kracach wsi na skrzyowaniu drogi z Subkw do Pelplina

W Rajkowach ju ponad 100 lat czuwa figura Matki Boej wzniesiona w 1801 roku, a na rogatkach wsi stoi przy drodze kapliczka Serca Jezusowego

BEATA MARIA KOWALEWSKA

W krgu kuni polskoci


O pelpliskim Collegium Marianum

R
P

ozpoczynamy druk cyklu interesujcych szkicw Beaty Marii Kowalewskiej o Collegium Marianum w Pelplinie. Tekst w pierwotnej postaci stanowi prac magistersk autorki pt. Collegium Marianum w Pelplinie jako kunia polskoci" w latach 1836-1920, napisan pod kierunkiem dr. Jzefa erko w Zakadzie Historii Nauki, Owiaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdaskiego i obronion w 1994 roku. Prac, po nieznacznym przeredagowaniu drukowa bdziemy w nastpnych numerach KRM", jako wany przyczynek do dziejw owiaty na Kociewiu. Dzikujemy autorce za udostpnienie tekstu, ktry jest kolejn publikacj na temat tej zasuonej szkoy na Pomorzu.

Nadesano kolejne pismo z ministerstwa, w ktrym da no wyjanie dotyczcych nauczycieli, przedmiotw naucza nia i stosownych metod. Biskup wystosowa pismo dnia elplin w roku 1820 by niewielk wiosk, liczc 11 sierpnia 1835 roku, w ktrym wyjania, e nie moe obe 394 mieszkacw. Z kolei od 1824 roku stanowi cnie, w sposb dokadny, okreli przedmiotw, jakie bd stolic diecezji chemiskiej z dziaajcym tutaj od celem nauczania, poniewa nie jest zorientowany, jaki po 1829 roku seminarium duchownym, przeniesionym z Chem ziom wiedzy bd prezentowali uczniowie. Nie ley te w jego na. Rzdy w diecezji sprawowa wwczas ksidz biskup mocy okrelenie rezultatw, jakie przyniesie ta nauka, ale Anastazy Sedlag, ktry 11 padziernika 1934 roku zwrci sdzi, e absolwenci zakadu zostan gruntownie przygoto si do ministra owiaty w Berlinie, Altensteina, z prob wani do kontynuowania nauki w seminarium nauczycielskim o pozwolenie zaoenia szkoy. Swoje podanie uzasadni bra lub w innych zawodach. kiem piewakw i ministrantw dla katedry. Po obszernym memoriale ksidza biskupa przysano Pierwotnie planowano, e podstawowymi przedmiotami odpowied z dnia 11 padziernika 1835 roku, w ktrej mini nauczania miay by: piew, muzyka, a take jzyk aciski, sterstwo potwierdzio statut proszc, aby biskup dokona uzu jako niezbdne w trakcie pieww kocielnych. Ponadto penie wedug swojego memoriau. Uzupeniony statut uczniowie mieli uczy si religii, jzyka niemieckiego, jzy zosta odesany dnia 22 stycznia 1836 roku na rce naczelne ka polskiego i rachunkw, co w przyszoci umoliwi miao go prezesa, a 27 stycznia tego samego roku potwierdzony przez kontynuowanie nauki w seminarium nauczycielskim. rzd. Niemiecka nazwa zakadu brzmiaa: Knaben-ErzieDo szkoy mieli by przyjmowani chopcy z caej diecezji hungs-Institut zu Pelplin", czyli Instytut Wychowawczy dla w wieku od 8 do 16 lat. Nadzr nad zakadem mia sprawo Chopcw w Pelplinie". wa nauczyciel, zwany prokuratorem. Do jego obowizkw Uroczyste powicenie i otwarcie zakadu nastpio w czte miao nalee wychowanie, utrzymywanie i nauczanie chop ry miesice pniej, tj. w poniedziaek, 6 kwietnia 1836 roku. cw wedug zarzdze ksidza biskupa i dwch kanonikw, ktrzy mieli tworzy kuratorium zakadu. Szkoa ta winna rw Bya to wspaniaa, a jednoczenie powana uroczysto, ktrej by nie urzdzono na otwarcie zwykej szkki. nie suy klerykom, ktrzy mieliby odbywa wanie tu Na t uroczysto przybyo trzech z szeciu nowo przyj swoje praktyki w katechizowaniu. 00 tych uczniw, ktrzy ze swoim opiekunem udali si o godz. 9 Pierwsza odpowied na pismo biskupa opatrzona bya dat na msz w. do katedry. Obecny by ksidz biskup Anastazy 14 stycznia 1835 roku, w ktrej minister zawiadamia, e krl Sedlag oraz inni gocie stanu duchownego i wieckiego. zgadza si na wypacenie pensji dwm choralistom i dziesiciu Potem wszyscy przeszli do nowego zakadu, ktry zosta ministrantom z kasy kapituy. Wyrazi rwnie yczenie, aby biskup wraz z kapitu uoy statut dla tej szkoy i przekaza go ju wczeniej zakupiony przez biskupa. Dzieci wsplnie z kle ministerstwu do zatwierdzenia. Ksidz biskup Sedlag sam opra rykami odpieway pie, a nastpnie gos zabra ksidz bi skup, dzikujc krlowi za zgod na otwarcie tego zakadu. cowa statut i ju 6 lutego 1835 roku przekaza go kapitule, Opiekun chopcw, prokurator Kiewicz, zoy wyznanie wia ktra 10 lutego przyja statut i przesaa ministerstwu. ry i przyj dzieci pod swoj opiek. Dnia 20 lutego tego samego roku nadesza nastpna odpowied, w ktrej naczelny prezydent V. Schn wysun Gwn intencj ksidza biskupa Sedlaga nie byo tylko pewne zastrzeenia, wskutek ktrych statut zosta nieco zmie zaoenie zakadu naukowego dla ministrantw i piewakw, niony i 22 czerwca ponownie odesany przez biskupa. czy te przygotowanie kandydatw do seminarium nauczy-

POWSTANIE COLLEGIUM MARIANUM

26

KMR

cielskiego. Oczywicie te argumenty wysuwa biskup na plan pierwszy, poniewa wiedzia, e nie uzyskaby zgody na zao enie gimnazjum, a nie chcia wzbudza jakichkolwiek podej rze w Krlewcu czy w Berlinie. W gruncie rzeczy biskupowi zaleao na tym, aby wyksztaci dostateczn liczb ksiy Polakw i jednoczenie podnie poziom kulturalny w diecezji chemiskiej. Celowo wic zaoy szkk pelplisk i broni jej od przeksztacenia w latach 1842-1943 i 1850-1951 w se minarium nauczycielskie. Utworzenie zakadu dla chopcw przyczynio si do tego, e sta si on ogniskiem owiaty na Pomorzu i godnie si zapisa w dziejach ziemi pomorskiej, o czym pisa w licie pasterskim, z dnia 1 maja 1927 roku, wczesny arcypasterz, Stanisaw Wojciech Okoniewski. Sprawozdawc opisywanej uroczystoci otwarcia szkoy by sekretarz biskupa, Ernest Ronge, ktry napisa: Oby Opatrzno boska swojem bogosawiestwem czuwaa nad tym w najlepszej intencji zaoonym zaka dem, iby z niego wychodzili tylko godni czonkowie spo eczestwa, ktrzyby zaszczyt przynosili tutejszej prowin cji. Lecz oby te, jeeli zakad speni pooone w nim nadzieje, znaleli si jak najliczniejsi dobroczycy, ktrzyby dla chway boskiej chtnie przyczyniali si do jego utrzymania i rozszerzenia. Informacj t przekazujemy za publikacj ks. Pawa Czaplewskiego Collegium Marianum 1836-1936. Na stuletni roczni (Pelplin 1936).

PEPLISKA SZKOA, JEJ ROZWJ I PRZEOBRAENIA Zakad Wychowawczy dla Chopcw w Pelplinie

zkoa zostaa umieszczona w budynku stojcym naprze ciw katedry. Dawniej bya to karczma klasztorna, ktr w 1831 roku naby biskup Mathy, aby zapobiec haa som w pobliu kocioa. Po jego mierci kupi j ksidz biskup Sedlag. Budynek by murowany, kryty dachwk, par terowy. Nie przedstawia si okazale, cho by obszerny. Wykonano wic tylko konieczne naprawy, przesunito drzwi. Koszty przebudowy i adaptacji dla celw szkolnych pokry biskup z wasnych funduszy. W zakadzie znajdowao si mie szkanie dla opiekuna chopcw (prokuratora), a take dua klasa, jadalnia, sypialnia, spiarnia, kuchnia, sie. Zabudo

wania gospodarcze zburzono, a wok domu urzdzono ogrdek. rodki finansowe - w wysokoci 550 talarw - na utrzy manie zakadu przekazywaa kapitua za zgod rzdu. W zamian za to uczniowie byli ministrantami w katedrze i piewali pod czas mszy witych. Rzd zastrzega sobie prawo wgldu w rozporzdzanie funduszami szkoy, z kolei kapitua miaa prawo udziau w ukadaniu statutw. W ten sposb szkoa zdo bya rodki na wypacanie pensji prokuratorowi i gospodyni oraz na utrzymanie szeciu wychowankw. W okresie od otwarcia zakadu do koca roku szkolnego przybyli czterej nastpni uczniowie. Liczba wychowankw wzrastaa z roku na rok, a w 1840 roku byo ich dwudziestu dwch. Biskup postanowi rozbudowa szko przez dodanie pitra. Na parterze znajdoway si dwie klasy, jedna z nich bya wiksza, dalej miecia si choralnia", mieszkanie pro kuratora, jadalnia, kuchnia i spiarnia. Na pitrze za utwo rzono obszern klas, przypominajc rozmiarami aul, dwie kolejne sale lekcyjne, dwie sypialnie i bibliotek. Budynek szkolny by ubezpieczony na wypadek poaru. Chopcy przebywajcy w zakadzie musieli przestrzega pewnego porzdku dziennego, ktry by podzielony na zaj cia przedpoudniowe i popoudniowe. Rozkad dnia przed stawia si nastpujco: 515 - 545: pobudka, toaleta poranna; 545 - 555: modlitwa poranna poczona ze piewem pod opiek prokuratora; 5 5 5 .7 3 0 . przejcie ministrantw do katedry, usugiwanie do mszy w.; dla pozostaych uczniw czas przeznaczony na nauk; 730 - 800: niadanie; 8 0 0 -8 5 5 : lekcja 855 - 1000: przejcie uczniw parami do katedry pod opie k prokuratora, piewy i granie na instrumentach podczas mszy w., po ktrej czas wolny do godz. 1000; 1000- l1 4 5 : nauka w klasie; 1145 -12 00 : czas wolny 00 30 12 - 12 : wsplny obiad w jadalni, poprzedzony i za koczony modlitw; 30 00 12 - 13 : czas wolny; 00 00 16 : zajcia lekcyjne; 13 00 1700: czas wolny, 16 17 1800: studia; 18 1900: kolacja poprzedzona i zakoczona wspln modlitw, po ktrej czas wolny do godz. 1900;
00 00

19 00

. 2 0 3 0 ; studia

Zakad Wychowawczy dla chopcw w Pelplinie mieci si w budynku dawnej karczmy klasztornej

KMR

27

Zgodnie z pierwotnymi zaoeniami zakadu du rol 2030 - 21 00 : modlitwy wieczorne zakoczone piewem; 00 przypisywano przedmiotom muzycznym. Zwykle 3-4 godzi 21 : udanie si do sypialni na spoczynek. ny tygodniowo byy przeznaczone na piew, zarwno kocielny Oprcz tych zaj w kad rod i sobot chopcy wraz jak i wiecki. Chopcw uczono piewu gregoriaskiego, z prokuratorem wychodzili na spacer. W niedziele i wita choraw, antyfon, responsoriw, hymnw i psalmw. Wy czynnie uczestniczyli w naboestwach w katedrze, a take chowankowie wykonywali pieni polskie i niemieckie, a ich byli obecni na katechezie w kociele parafialnym midzy go talent i umiejtnoci prezentowano podczas mszy witych dzin 1300 a 1400. Do przestrzegania ustalonego regulaminu i porzdku dnia zobowizani byli wszyscy wychowankowie, oraz w trakcie uroczystoci szkolnych czy publicznych. Pierw szym nauczycielem piewu by prokurator Teodor Kiewicz, cznie z tymi, ktrzy mieszkali poza zakadem. potem jego nastpca, Micha Kociemski, ale najwicej uzna Opiek nad uczniami sprawowa przede wszystkim pro nia zdoby w tej dziedzinie dyrygent chru katedralnego, kurator, ktry mieszka z nimi, towarzyszy im podczas nabo ks. Wacaw Malon, uczcy przez trzynacie lat. Do piewu estw, modlitw, posikw, spacerw; sowem: mia zawsze gregoriaskiego uywano podrcznika wydanego wanie nadzr nad nimi. Te wszystkie zabiegi sprzyjay gwnie wy przez tego kapana. chowaniu religijnemu, co zaowocowao pniej, gdy wielu Muzyka bya kolejnym przedmiotem stojcym na wyso z nich powicio si stanowi kapaskiemu. Chopcy nie spra kim poziomie. Przeznaczono na ni 2-4 lekcje tygodniowo. wiali kopotw wychowawczych, ich zachowanie oceniano Uczono gry na skrzypcach, wiolonczeli, flecie, fortepianie, jako dobre. a starszych chopcw na organach. Za utrzymanie i nauk pobierane byy opaty. Zwolnieni Z czasem utworzono te wasn bibliotek. Ksigozbir byli z nich ci, ktrych rodziny fundoway pobyt w szkole. powikszano poprzez zakupy nowych ksiek, jak rwnie Wychowankowie ci nie pacili wic za mieszkanie, ubranie, przez darowizny. Du ilo ksiek ofiarowa sam fundator wyywienie, pranie, a nawet podstawowe przybory szkolne, zakadu, ksidz biskup Sedlag. Za jego przykadem poszli np. papier, atrament, struny do skrzypiec, ksiki. Stypendia inni profesorowie uczelni, ksia i osoby wieckie. Przyby te w drugiej kolejnoci otrzymywali uczniowie bardzo uzdol wao rwnie fundatorw, pokrywajcych koszty ksztacenia nieni. Czesne, czyli opata za nauk w pierwszych latach wy uczniw. nosia 10 talarw, a od 1854 roku 12 talarw rocznie. Opaty Na pocztku istnienia zakadu wiadectwa szkolne wy byy uiszczane kwartalnie. Pensj nazywano opat za utrzy stawiano dwa razy w roku, w pniejszych latach trzy manie, ktra do 1847 roku wynosia 30 talarw, a potem ule krotnie: na Boe Narodzenie, na Wielkanoc i latem na ga zwikszeniu do 36 talarw. Tak wic uczniowie, ktrzy koniec roku szkolnego. Wakacje przypaday po otrzyma nie nie byli zwolnieni z opat uiszczali czesne i pensj. Bywa niu owych wiadectw. Nowy rok szkolny rozpoczyna si y i takie sytuacje, kiedy przydzielano poow, albo jedn trze zazwyczaj we wrzeniu, a koczy w sierpniu publicznym ci zwolnienia z opat. egzaminem. Pocztkowo w szkole nie istniay klasy, ale tzw oddzia W latach 1836-1858 przez szko przeszo 442 uczniw. y. Wraz z otwarciem zakadu utworzono tylko jeden oddzia, Nauk w gimnazjum w Chojnicach, Chemnie, Gdasku kon do ktrego wkrtce doczono drugi i trzeci. Zwizane to byo tynuowao 170 absolwentw. Zawd nauczycielski wybrao ze stale powikszajc si liczb uczniw, ktrych pod z nich 35, a 57 wybrao stan kapaski. koniec pierwszego roku dziaalnoci szkoy byo 10, a w la tach nastpnych:1837/38 - 22 1840/41- 49; 1847/48 - 69; 1851/52-90; 1858/59- 128. Oddziay zamieniono na klasy dopiero w 1850 roku. Na Progimnazjum Collegium Marianum skutek zarzdzenia biskupa odby si wwczas cisy egza min, a na podstawie uzyskanych wynikw, uczniw podzie o mierci ksidza biskupa Anastazego Sedlaga arcylono na trzy klasy. Pierwsza klasa czyli kwarta liczya 22 chop spasterzem diecezji chemiskiej i jednoczenie dru cw, druga kwinta 12, a trzecia czyli seksta 10 uczniw. Liczba gim fundatorem pelpliskiej szkoy zosta ksidz Jan wychowankw nadal rosa, wic w 1851 roku utworzono klas Nepomucen Marwicz. Z przekonania Niemiec, ulegy wobec czwart czyli septym, ktr nazywano klas pierwsz albo wadz pruskich zwaszcza w pocztkowym okresie suby bi wstpn. Istniay odtd cztery klasy gimnazjalne. skupiej. Dziki taktownej polityce zdoby sobie szacunek Do roku 1851 ukadano dwa plany lekcji: z podziaem na i uznanie duchowiestwa oraz wiernych. Wiele uwagi powi procze zimowe i letnie. Potem istnia ju tylko jeden plan, ci szkolnictwu. W nauczaniu religii wymaga, by posugi ktry musia zatwierdzi biskup. Ponadto w kady czwartek wano si jzykiem ojczystym, a od kandydatw do stanu biskup Sedlag katechizowa wszystkich chopcw w obecno duchownego da dobrej znajomoci jzyka polskiego. ci klerykw z III i IV roku, ktrzy pniej przejmowali ten Pomylny rozwj szkoy pelpliskiej, zarwno liczeb obowizek w ramach praktyki. ny, jak i organizacyjny, skoni nowego biskupa do pod Nastpn reorganizacj przeprowadzono w 1854 roku. jcia stara, aby przeksztaci zakad w gimnazjum lub Klas pierwsz podzielono na dwa oddziay: A i B, oddzia pierwszy nazwano tercj, drugi kwart; klas drug kwint, co najmniej progimnazjum. Rokowania z rzdem trway kilka lat. Reskryptem z dnia 11 padziernika 1865 roku trzeci sekst, a czwart klas elementarn. minister owiaty rzdu pruskiego wyrazi zgod na roz W pocztkowym okresie nauki do gwnych przedmio szerzenie zakadu. Biskup, nie czekajc na zakoczenie tw nauczania naleay: muzyka i piew, jzyk aciski, reli rokowa z wadzami, z uwagi na wzrost liczby uczniw gia w jzyku polskim i niemieckim oraz matematyka. Z cza (w 1861 roku do 180 osb), przystpi do rozbudowy za sem program nauczania poszerzono o nowe przedmioty, a mianowicie: histori, geografi, przyrod, jzyk grecki, kadu . Na wybudowanie nowego budynku nie byo pie nidzy, wic przychylono si do projektu wykorzystania kaligrafi, rysunki, jzyk polski i niemiecki, a w 1852 roku na progimnazjum czci zabudowa cysterskich, tym bar doszed jzyk francuski. Uczniowie co tydzie wykonywali dziej, e ju za biskupa Sedlaga zakwaterowano tam nie pisemne wiczenia, natomiast raz w miesicu osobn prac, ktrych wychowankw. ktr ocenia biskup.

KMR

Zakad przeniesiono z dawniejszej gospody do pitro wego budynku przylegajcego do katedry i gmachu semina rium duchownego. Rozbudowa trwaa dwa lata (1859-1860). Gmach przeduono w kierunku poudniowym, dobudowujc pitro i urzdzajc dla potrzeb szkoy internat. Dnia 3 padziernika 1860 roku rozpocz si kolejny rok szkolny w nowym budynku; Piwnice w czci zachodniej przeznaczono na jadalni, kuchni i spiarni. Nad nimi utworzono siedem sal lekcyj nych, a w nowo zbudowanym skrzydle - mieszkania dla su by. Na pitrze, na ktre wiody granitowe schody, pozosta wiono mieszkania dla wikariuszy tumskich. W nowym skrzy dle, naprzeciwko schodw, umieszczono bibliotek dla uczniw, kancelari dyrektora i pokj konferencyjny. Na dru gim pitrze usytuowano mieszkania profesorw, mniejsz sypialni i umywalni. W poudniowej czci na parterze pozostawiono bibliotek seminaryjn, a nad ni umieszczono sal muzyczn. Koszty przebudowy pokryto czciowo z nie obcionych funduszy zakadu, ze skadek diecezjan, z ko lekt, ofiar biskupa, czonkw kapituy i ksiy oraz z darw wiernych. Progimnazjum nie posiadao wasnej kaplicy, dlatego wy chowankowie uczszczali na naboestwa i msze wite do ka tedry. W 1864 roku kapitua odstpia biskupowi dawny kapi tularz zakonny. Po zaadaptowaniu tego pomieszczenia o przepiknym sklepieniu gwiedzistym, 8 wrzenia biskup Marwicz dokona konsekracji kaplicy gimnazjalnej. Uprzednio jednak odbyo si powicenie figury Najwitszej Maryi Pan ny, zdobicej front gmachu. Poniej figury, zotymi literami, wyryto now nazw zakadu Collegium Marianum". Do przedmiotw obowizkowych dosza gimnastyka, ale szkoa nie posiadaa boiska do wicze gimnastycznymi i r nego rodzaju gier. Problem ten zosta rozwizany w ten spo sb, i biskup odda swj sad i warzywniak, sigajcy a do rzeki Wierzycy. Byo teraz miejsce na uprawianie gier, poczwszy od pcheki" czyli klipki" a do piknej ,Jiguliny", urozmaiconej rozrywki w pik, ktr i panowie z sekund nie pogardzili -jak podawa ks. Pawe Czapiewski. Szkoa cieszya si coraz wikszym zainteresowaniem, cigle rosa liczba wychowankw. Zabrako wic miejsc w sypialniach i znowu pomocy udzielia kapitua katedralna, oddajc wasny dom w zamian za wybudowanie nowego w innym miejscu W przekazanym budynku urzdzono na par terze i w poowie pitra sypialnie, a drug cz pitra prze znaczono na mieszkanie dla wieckiego nauczyciela.

Zgodnie ze statutem nauka i utrzymanie miay by bez patne. Byo tak do czasu , pki przyrost liczebny wycho wankw nie przekroczy wartoci przyznanych funduszy, przydzielanych na jednego ucznia. Dziki staym dochodom opaty wychowankw byy niewielkie, a nawet nisze ni w innych instytucjach tego typu. Kiedy progimnazjum rozwino swoj dziaalno, utrzymanie i czesne wynosio 180 talarw, pniej przez dziesitki lat 210 marek. Z poczt kiem XX wieku opaty zaczy wzrasta. Zim 1918 roku za mknito szko na kilka tygodni, poniewa brakowao opau. Nastay cikie czasy, uczniowie zbierali Ucie poziomkowe na herbat, niektrych dyrektor wysya do rodzicw po mk. Opu blikowano w gazetach Odezw do spoeczestwa", w efekcie ktrej nadchodziy znaczne ofiary, nie tylko pienine, od r nych instytucji, komitetw i spoeczestwa. Dziki tym zasi kom uczniowie i profesorowie przetrwali krytyczny czas. Wychowanie w Collegium Marianum byo prawie spar taskie. Prokuratorowie, a pniej dyrektorzy, bezwzgldnie pilnowali przestrzegania ustalonego regulaminu. Za drobne wykroczenia nie pozwalano opuszcza szkoy, zatrzymywano na czas Zielonych wit, nie dopuszczano ministrantw do suenia we mszy witej, a take pozbawiano caoci lub cz ciowo wiadcze stypendialnych. Wedug instrukcji bisku pa z roku 1861 chopcy byli wydalani z uczelni na podstawie uchway konferencyjnej tylko za konkretne przewinienia: kra dziee, wychodzenie ze szkoy bez pozwolenia spniony powrt z wakacji bez wytumaczenia, palenie tytoniu, wno szenie na teren szkoy alkoholu, gr w karty, faszowanie wiadectw, pokaleczenie kolegi. W myl regulaminu z 1861 roku obowizywa nast pujcy porzdek: pobudka o godz. 5 00 ; zajcia lekcyjne w godzinach od 8 00 do 1200 i od 1300 do 1600. Wynika z tego, e wolnego czasu pomidzy lekcjami i poza obowizko w samodzieln nauk byo bardzo mao. Uczniowie narzekali, czsto dowcipkujc, na zarzdzenie biskupa Marwicza, zakazujce nawet wnoszenia na teren in ternatu ywnoci i przyjmowania paczek, co sprzyja miao wychowaniu chopcw w duchu wstrzemiliwoci.Uczniowie posusznie poddawali si tym metodom wychowawczym, a po wielu latach mile wspominali czas spdzony w Colle gium Marianum. Gbokie religijne wychowanie, solidna nauka katechi zmu, udzia we wspaniaych i powanych naboestwach, regularne wsplne a take prywatne uczszczanie do sakramentw w., wzniosy przykad wielce powynych ksiy

Budynek szkoy po rozbudowaniu czci obiektw klasztornych; stan po 1900 roku

KMR

29

profesorw. Oto momenty, ktre si skaday na wyrobie nie poczucia obowizkowoci i uszanowania wszelkich prze pisw regulaminowych - wg ks. Pawa Czaplewskiego. ycie szkolne nie byo takie monotonne, posiadao swo je urozmaicenia. Najwiksz rozrywk stanowiy gry i zaba wy odbywajce si na placu gimnazjalnym, a zim harce w krugankach. W rody i pitki dyrektor przeprowadza z modzie spacery w okolice Pelplina. Kadego roku ycie szkolne ubarwiay przedstawienia teatralne, zaniechane w latach 1886-1901, a prezentowane rwnie miejscowej publicznoci. Due znaczenie w yciu spoecznoci uczniowskiej zajmoway caodzienne wycieczki klasowe, ktrych celem byy zazwyczaj miejscowoci o znaczeniu historycznym. Starsze klasy organi zoway sobie wycieczki kolej. Collegium Marianum brao te udzia w uroczystociach kocielnych, miejscowych, narodo wych, te ostatnie nie wprowadzay odwitnego nastroju, byy to np. obchody imienin cesarskich. W parze z wymaganiami wychowawczymi pelpliskiej szkoy poday wymagania naukowe, co sprawiao, e poziom nauczania czsto by wyszy ni w innych szkoach rednich. Uczniowie studiowali z wielk pilnoci, ale i tak duy procent wychowankw odpada. Wyniki kocowych egzaminw i wie lu wizytacji byy zdumiewajce. Absolwenci Collegium Ma rianum, przenoszcy si do innych gimnazjw, zawsze wyr niali si pozytywnie, zwaszcza w jzykach klasycznych. Progimnazjum, podobnie jak za czasw biskupa Sedlaga, wielk rol przypisywao przedmiotom muzycznym. W tym celu w nowym gmachu urzdzono ogromn sal, w ktrej wiczya orkiestra uczniowska, a swoje umiejtno ci prezentowaa w uroczystych obsadach rnych wit. Pelpliscy absolwenci, przenoszcy si do innych gimnazjw, wstpowali do zespow piewaczych i orkiestr. Wykadow cami byli kompozytorzy T. Kiewicz, ks. Winter, ks. Ruchniewicz, a dwaj ostatni penili rwnie dodatkowo rol dyrygentw chru katedralnego. W tak wyksztaconym ro dowisku, ktre sprawowao piecz nad rozwojem muzyki i piewu, powstaa w 1887 roku pierwsza w Polsce szkoa organistowska, ktrej zaoycielem by organista tumski, prof. Oskar Hermaczyk. Collegium Marianum uzyskao prawa penego gimna zjum dopiero w 1927 roku, dziki staraniom biskupa Stani sawa Wojciecha Okoniewskiego, ktry zasuy na miano trzeciego fundatora. Biskup Okoniewski unowoczeni gmach pod wzgldem technicznym, powstay nowe gabine ty i pracownie, a w 1934 roku pikna sala gimnastyczna. Pierwsza matura w pelpliskim gimnazjum odbya si 27 czerwca 1929 roku.
c.d. w nastpnym numerze

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

Pidziesit lat Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie


Pastwowa Szkoa Muzyczna I stopnia w Tczewie istnieje ju pidziesit lat. Jubileusz ten jest okazj do refleksji, signicia pamici wstecz, do badania zachowanych dokumentw, kronik szkol nych, rozmw z nauczycielami i uczniami, do pod sumowania dziaalnoci tej placwki artystycznej.

nalizujc pocztki, na uwag zasuguje fakt, e ju w rok po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej powstaa myl zaoenia szkoy muzycznej w Tcze wie. Entuzjastami tego zamysu i jednoczenie dziaaczami komitetu organizacyjnego szkoy byli: Adolf Galant, Rudolf Fitz, Bolesaw Zemman. Komitet podj zadanie uzyskania u odpowiednich wadz zezwolenia na zaoenie szkoy. Dla zorientowania si, ile modziey chciaoby podj nauk, wysano do wszystkich szkl na terenie miasta Tczewa odpowiednie ogoszenie. W odpowiedzi zgosio si 200 kandydatw. Jednak sprawa utworzenia szkoy nie dosza do skutku. Dopiero w czerwcu 1947 roku, kiedy funkcj kierownika Powiatowego Referenta Kultury i Sztuki penia Maria Symfler, ktra energicznie za braa si do pracy, sprawa utworzenia szkoy odya na nowo i przybraa realny ksztat. Ta godna inicjatywa zostaa poparta przez wczesne wa dze miasta, a przede wszystkim przez starost Jana Krassowskiego i kierownika oddziau administracyjnego, Stanisawa Grzechnika, ktrzy zwrcili si do Ministerstwa Kultury i Sztu ki o zezwolenie na otwarcie szkoy muzycznej. Dnia 1 padziernika 1947 roku pismem oklnym Mi nisterstwa Kultury i Sztuki, wyraajcym zgod na otwarcie szkoy, powstaa placwka pod nazw - Szkoa Umuzykalniajca Powiatowego Zwizku Samorzdowego i Ni sza Szkoa Muzyczna. Pierwszym jej dyrektorem zosta prof. Wacaw Kmicic-Mieleszyski. Jego praca nie bya

30

KMR

atwa. W zajmowanym dotd budynku poklasztoraym pomieszczenia wewntrzne nie byy dostosowane do nauki. Nie byo awek, tablic, pomocy naukowych, ani instrumen tw. Modzie podczas nauki siedziaa na parapetach okien nych i na kolanach notowaa wiadomoci muzyczne. Trzeba podkreli, i zainteresowanie szko muzyczn byo ogrom ne. Dzieci i modziey zgaszao si bardzo duo. Potrzebna bya wykwalifikowana kadra nauczycielska. Entuzjazm nie opuszcza pedagogw, uczniw ani rodzi cw. Ze skadek Komitetu Rodzicielskiego i pomocy finan sowej Powiatowego Zwizku Samorzdowego w krtkim czasie budynek zacz przypomina szko. Pierwszymi nauczycielami szkoy byli Janina Arciszew ska (instruktor muzyki), Helena Buzalska (fortepian), Gertruda Netkowska (fortepian), Kazimierz Piskorski (fortepian), Bole saw Zemman (akordeon), Tomasz Suchacki (skrzypce), Jan Wallek, Janina Wyrzykowska (piew), Rudolf Fitz (teori). N pocztku do szkoy uczszczao 120 uczniw. W roku szkol nym 1948/49 Szkoa Nisza liczya 83 pianistw i 24 skrzyp kw (razem 107 uczniw), natomiast do Szkoy Umuzykalniajcej uczszczao 76 uczniw, w tym: w klasie piewu - 6, akor deonu - 6 i fortepianu - 64. Podczas wizytacji, w styczniu 1949 roku, A. M. Klechniowska postawia wniosek o upastwowienie obu szk. Wedug sprawozdania z odbytej wizytacji Szkoy Muzycz nej Powiatowego Zwizku Samorzdowego w Tczewie z dnia 29 listopada 1949 roku (wizytator okrgowy, mgr Stefan Krl), szkoa prowadzia dwa dziay: dla dzieci i drugi dla modziey oraz dorosych. Ogem liczya 281 uczniw, w tym dzia dziecicy - 202, dzia modziey - 79. Oprcz indywidualnych lekcji gry na instrumentach oraz piewu so lowego, w klasach zbiorowych uczono nastpujcych przedmiotw teoretycznych: suchanie muzyki z pogadan kami, ksztacenie suchu oraz nauka o muzyce. Szkoa zo staa upastwowiona zarzdzeniem MKiS nr SO-11328/49 z dnia 22 grudnia 1949 roku. Zgodnie z Zarzdzeniem nr 83 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 16 grudnia 1949 roku, w sprawie przejcia przez MKiS na rzecz pastwa samorz dowych szk artystycznych oraz Oklnikiem nr 80 Kance larii Rady Pastwa (L. dz. P.L. III.4/2047/49) w sprawie prze kazania szk artystycznych, prowadzonych przez MKiS, Powiatowy Zwizek Samorzdowy w Tczewie przekaza Ministerstwu Kultury i Sztuki Szko Muzyczn protoko em zdawczo-odbiorczym, spisanym 7 stycznia 1950 roku w lokalu Szkoy Muzycznej Powiatowego Zwizku Samo rzdowego w Tczewie przy Placu w. Grzegorza 6. Przyj cia Szkoy Muzycznej dokonaa komisja zdawczo-odbiorcza w nastpujcym skadzie: Stefan Krl (przewodniczcy, de legat wojewody gdaskiego), Stanisaw Grzechnik (przed stawiciel Powiatowego Zwizku Samorzdowego w Tcze wie), Wadysaw Wrblewski (delegat Urzdu Skarbowego w Tczewie), Helena Chylicka (przewodniczca Koa Rodzi cielskiego), Wacaw Kmicic-Mieleszyski (dyrektor szko y). Budynku, w ktrym miecia si szkoa, nie przekazano, gdy by on wasnoci Zarzdu Miejskiego w Tczewie. Majtek ruchomy szkoy przejto zgodnie ze stanem faktycz nym wedug ksigi inwentarzowej, materiaowej i biblio tecznej po dokadnym zbadaniu kadej pozycji na miejscu w obecnoci wszystkich czonkw komisji. Zainteresowanie t placwk roso. W roku szkolnym 1950/51 liczba uczniw wynosia 332, a personel pedago giczny liczy 27 osb. Pastwowa Szkoa Muzyczna nie ogra niczaa si tylko do szkolenia modziey, ale zaja si rw nie umuzykalnieniem spoeczestwa, organizujc liczne koncerty, audycje muzyczne i prelekcje w szkoach oraz zakadach pracy i w salach widowiskowych. W 1951 roku mury szkoy opucio pierwszych 8 ab solwentw z klas: fortepianu (6), klarnetu (1), piewu solowego (1).

Z dniem 28 sierpnia 1951 roku nowym dyrektorem szkoy zosta Zygmunt Jackiewicz. 1 wrzenia 1951 roku nauk zainaugurowao 283 osb, w tym w dziale dzieci cym 93 uczniw, a w modzieowym 190. Zainteresowanie szko w dalszym cigu roso, a liczba uczniw przekroczya w latach pidziesitych 400 osb. Wobec tak ogromnego dopywu modziey znacznie wzroso grono pedagogiczne. Sekretarzem szkoy zosta Feliks Brandl. Powstay sekcje fortepianu, skrzypiec, wio lonczeli, akordeonu, piewu solowego i instrumentw d tych; istniaa nawet klasa kontrabasu. Na uwag zasuguje fakt, e ju w latach pidziesitych zostaa zaoona biblio teka, istnia gabinet lekarski. Zdolni uczniowie otrzymywali stypendia. W 1956 roku nastpia zmiana na stanowisku dyrek tora, zosta nim Leon Drkowski i peni t funkcj do 1969 roku. Do najwaniejszych wydarze tego okresu naleay koncerty z okazji 1000-lecia Pastwa Polskiego, 700-lecia Mia sta Tczewa czy kolejnych rocznic istnienia szkoy muzycznej. Od chwili jej utworzenia, szkoa aktywnie uczestniczya w yciu kulturalnym miasta. Opraw muzyczn rnych uroczystotoci i akademii tworzyy: orkiestra symfoniczna pod batut Edmunda Prochowskiego, chr kierowany przez Leona Drkowskiego, zesp akordeonistw Mariana Gal lusa, potem Henryka Rzepiskiego, orkiestra dta Kubickich (Jana - ojca i syna - Jerzego), zesp smyczkowy kierowany przez Alfred Bielsk. Du pomoc w ksztaceniu muzycznym dzieci i mo dziey staa si dziaalno ogniska muzycznego, ktra w 1970 roku utworzya trzy filie - w Turzu, Brzucach i Sobowidzu. Ognisko Muzyczne, jako placwka Stowarzyszenia Ognisk Artystycznych w Gdasku, powstao w 1965 roku przy Pastwowej Szkole Muzycznej w Tczewie, korzystajc z pomieszcze i instrumentw szkolnych (dyrektorem zosta Leon Drkowski, wczesny dyrektor Szkoy Muzycznej). W pierwszym roku dziaalnoci do ogniska uczszczyo 41 uczniw w klasach fortepianu i akordeonu. Wkrtce roz pocza si dziaalno koncertowa uczniw. Pierwszy po pis odby si w czerwcu 1971 roku z okazji Dnia Dziecka w Turzu. W nastpnym roku zorganizowano koncert na za koczenie roku szkolnego w Zasadniczej Szkole Zawodo wej w Tczewie. Dziki dziaalnoci ogniska i jego filii cay powiat tczewski zyska zorganizowan sie placwek kszta cenia muzycznego. Dobrze ukadaa si wsppraca Pastwowej Szkoy Muzycznej w Tczewie z rwnorzdnymi szkoami muzycz nymi wojewdztwa oraz rednimi szkoami muzycznymi w Gdasku i Akademi Muzyczn w Gdasku. Wielu uczniw tczewskiej szkoy ukoczyo uczelni gdask i w innych miasta w Polsce. Wielu z nich gra etatowo w orkiestrach symfonicznych, operowych, piewa w chrach; prowadzi estradow dziaalno artystyczn jako solici nie tylko w Polsce. Niektrzy wrcili do tczewskiej szkoy, by ksztaci nastpne roczniki uczniw. S to: Teresa Samojluk, Henryk Rzepiski, Barbara Gedon, Eugenia Baniecka, Maria Franz, Krystyna uk, Jerzy Pulsakowski, Aniela Brandt, Kazimierz Ostrowski, Mirosaw Czochr, Ludmia Strzakowska, Alicja Kiedrowska, Jolanta Ranowska, Maria Konkol, Elbieta Hawryluk. Szkoy nie ominy i smutne chwile. Pedagodzy pogreni w aobie poegnali dwch nauczycieli skrzypiec - Bolesawa Zemmana i Tomasza Sochackiego, instrumentw dtych - Jana Kubickiego, wiolonczeli - Mariana Gallusa akordeonu - Hen ryka Rzepiskiego oraz klarnetu - Barbar Gedon. Do prawidowego funkcjonowania szkoy niezbdna jest praca administracji, pracownikw obsugi i stroicieli. Bar dzo sprawn i prn organizacj szkoa zawdzicza Feli ksowi Brandlowi, pniej Halinie Gdaniec, Annie Gembusz,

KMR

31

Jadwidze Rutkowskiej, Irenie Skrczewskiej, obecnie Ewie Szulc, Ewie Piskowskiej, Jadwidze Jellonek. Jubilatka duo zawdzicza zakadom opiekuczym, dawnie Rzemielniczej Spdzielni Jedno", nastpnie Pomorskiej Fabryce Drody, ktra do dnia dzisiejszego darzy szko sympati i pomaga we wszystkich trudnych sytuacjach, dziki zainteresowaniu dugoletniego jej dyrek tora, Ryszarda Dbrowskiego. Bardzo wanym ogniwem Pastwowej Szkoy Mu zycznej w Tczewie zawsze byli rodzice- To oni inspirowali swoje dzieci do pobierania nauki w drugiej szkole, to onidziaajc w Komitecie Rodzicielskim - aktywnie uczestni czyli w yciu szkolnym. Placwka organizowaa wiele wy cieczek, wyjazdw na koncerty i do opery, wiele zabaw szkol nych; przeznaczaa pienidze na zakup instrumentw, nut, nagrd za udziay w konkursach, a na koniec kadego roku na nagrody dla absolwentw. Dzieci dojedajce miay mo liwo korzystania ze szkolnego bufetu Dziaalno pedagogiczna i administracyjna kadej szkoy opiera si na kadrze dyrektorskiej. Najduej sprawowaa funkcj dyrektora mgr Irena ysakowska z Gdaska. Za jej kadencji miay miejsce dwa wane wadarzenia: kapi talny remont szkoy oraz przeksztacenie Ogniska Muzycz nego w Pelplinie w fili Pastwowej Szkoy Muzycznej I stopnia w Tczewie, a stao to si 1 lutego 1972 roku. Gruntowny remont i unowoczenienie sal spowodo way przeprowadzenie si na kilka lat do Szkoy Podstawo wej nr 10. Dziki gocinnoci tej placwki nauka uczniw Pastwowej Szkoy Muzycznej nie zostaa przerwana. Filia w Pelplinie funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Uczszczaj do niej uczniowie Pelplina i okolicznych miejscowoci. Jej dziaalnoci powicony jest oddzielny materia, ktry za mieszczony zostanie w nastpnym numerze. Rok 1989, podobnie jak w caym kraju, by rwnie prze omowym dla szkoy. Zmiana systemu polityczno-gospodar czego nie pozostaa bez wpywu na jej ycie. W tym te roku nowym dyrektorem dzisiejszej Jubilatki zostaa mgr Danuta Milczewska, ktra po ukoczeniu Akademii Muzycznej w Krakowie przybya w 1978 roku do Tczewa i tu realizuje swoje ambitne plany. Miasto Sambora, zmieniajc swe oblicze nie zapomnia o te o Placu w. Grzegorza. W otoczeniu szkoy pojawiy si stylowe latarnie, a nawierzchni placu wyoono koloro w kostk. Uroku dodaa rwnie nowo zaoona ziele. W szkole wykonuje si biece remonty, zmienia si wystrj auli. Zakupywane s nowe instrumenty, by wymieni ju te najbardziej zuyte i stare. Od roku 1989 przybyo ponad 30 instrumentw- Szkoa wzbogacia si o dobrej klasy sprzt do odbioru muzyki.. Kadego miesica organizowane s koncerty, na ktre skadaj si popisy uczniw lub znanych muzykw z Fil harmonii Batyckiej, studentw i absolwentw Akademii Muzycznej w Gdasku, a nawet jazzmanw (zesp Adama Wendta). Tradycj staje si te muzykowanie nauczycieli szkoy zespou kameralnego w skadzie: Alicja Kiedrowska i Kry styna Czocher - skrzypce, Kornelia Rudka - altwka, Lud mia Strzakowska - wiolonczela, Jerzy Pulsakowski - gita ra, Ireneusz Chylewski - fortepian oraz solistw: Tomasza Walczaka - fortepian, Danuty Wilmy - akordeon, Sawomira Dombrowskiego - gitara. Nauczyciele graj take w zespo ach razem z uczniami. Uczniowie szkoy bior czynny udzia w yciu miasta Ich wystpy stanowi opraw muzyczn wielu imprez w Mu zeum Wisy, w Tczewskim Centrum Kultury, w Zwizku Niewidomych, w tczewskich szkoach, kocioach, w orodku dla dzieci niepenosprawnych oraz w Radzie Miej skiej. Wczyli si te w akcj Wielkiej Orkiestry witecz nej Pomocy.

Na uwag zasuguje fakt, e wystpuj nie tylko solici, ale zespoy: smyczkowy Alicji Kiedrowskiej, instrumentw dtych drewnianych i fletw prostych Marii Franz, gitarowy Jerzego Pulsakowskiego, wilonczelowy Mirosawa Czochra, rytmiczny Jolanty Ranowskiej. Od roku szkolne go 1996/97 wznowi dziaalno chr, kierowany przez Aniel Brandt. Na koncertach w swoich murach Jubilatka, obok uczniw i rodzicw, czsto goci przedszkolakw oraz wychowan kw Orodka Szkolno-Wychowawczego. Mie s take odwiedziny absolwentw. Dla przyszych uczniw organi zowane s pokazy instrumentw. Niektre popisy powtarzaj si cyklicznie. Kultywuje si te polskie tradycje, dajc corocz ny koncert kold. Najzdolniejsi uczniowie prezentuj swe umiejtnoci muzyczne w okrgowych przesuchaniach forte pianu, skrzypiec, wiolonczeli, gitary klasycznej, instrumentw dtych na Festiwalu Muzyki Sowiaskiej, podczas Kaszub skich Spotka Akordeonowych w Kocierzynie i Kociewskich Spotka Kameralnych w Starogardzie Gdaskim. Festiwal Muzyki Sowiaskiej to najwiksza cyklicz na impreza, organizowana przez Szko Muzyczn w Tcze wie od 1990 roku. Festiwal przeznaczony jest dla szk mu zycznych I stopnia z wojewdztwa gdaskiego, elblskiego i supskiego. Imprez t udao si zainteresowa wadze mia sta. Puchar funduje Prezydent Miasta Tczewa, a cenne na grody - Zarzd Miasta, Pomorska Fabryka Drody oraz Komitet Rodzicielski szkoy. Podczas festiwalu wyminiane s dowiadczenia artystyczne i chocia jest on konkursem, modzi muzycy ceni sobie atmosfer tu panujc. Dugo dojrzewaa myl, by Pastwowej Szkole Mu zycznej w Tczewie nada imi. W tym celu nauczyciele przedmiotw teoretycznych przeprowadzili sonda wrd modziey. Wybr pad na kompozytork Janin Garcie. Uczniw satysfakcjonowao to, e Janina Garci tworzy wanie dla nich. Kompozytorka przysaa bardzo serdeczny list, wyraajcy zgod na patronowanie szkole. Od roku szkolnego 1996/97, zamiast dotychczasowych dziaw: dziecicego i modzieowego, wprowadzono nowe cykle nauczania Cykl 3-letni obejmuje nauk gry tylko na instrumentach dtych flet, klarnet, fagot, trbka, puzon, waltornia. Dzia dziecicy to obecni cykl 6-letni - w klasach fortepianu, akordeonu, skrzypiec, wiolonczeli, gitary. Jubilatka, razem z fili w Pelplinie, ksztaci rocznie do 200 uczniw. Imi szkoy rozsawiaj absolwenci, ktrzy roz poczynaj nauk w rednich szkoach muzycznych Gdaska i Elblga, a pniej kocz Akademie Muzyczne i Wysze Szkoy Pedagogiczne. Niektrzy zasilaj Harcersk Orkie str Dt dh. Jerzego Kubickiego, Orkiestr Dt PKP, chry tczewskie, s nauczycielami w szkoach podstawowych, zakadaj zespoy muzyczne. Do Jubilatki powracaj jej wychowankowie, ktrzy po ukoczeniu studiw muzycznych chc wanie w Tcze wie ksztaci utalentowan modzie. Od 1989 roku s to: Krystyna Dettlaff -Czocher, Danuta Wilma, Katarzyna Przybyowska, Marek Gleinert. Osigniciem jest rwnie to, e szkoa posiada muzykujcy zesp rodzinny w skadzie: Alicja i Magdalena Kiedrowskie - skrzypce, Monika Kie drowska - flet boczny, Szymon Kiedrowski - wioloncze la. Czonkowie zespou s wychowankami tczewskiej szkoy muzycznej. Reasumujc trzeba powiedzie, e Pastwowa Szkoa Muzyczna I stopnia w Tczewie peni wan rol dla rozwoju miejscowego ycia muzycznego. Jej dorobkiem s nie tylko osignicia dydaktyczne, szkoa jest poniekd orodkiem muzycznym miejscowego spoeczestwa. Poprzez rodowi skow dziaalno koncertow uczniw, pedagogw oraz organizowanie koncertw gocinnie wystpujcych artystw, przez wszystkie lata penia jakoby funkcj miejskiego cen trum muzycznego miasta.

KMR

ROMAN LANDOWSKI

Powstaczy zacig
Gdy Boe co Polsk burzyo umysy Polakw

trzydziest rocznic powstania listopadowego rozpowszechni si solidarny ruch aoby narodowej, praktykowany rwnie na Pomorzu. Sprawie tej przewodzia postpowa mo dzie, gwnie studenci, wzywajca na przeomie lat 1860 i 1861 do zaniechania hucznych zabaw, czczenia bohaterw narodowych i pamitek historycznych, przywdziewania czarnych strojw aobnych. Mao kto przypuszcza, e te niewinne akty demonstracji polskoci niebawem przeksztaci si miay w kolejny zbrojny wybuch przeciw zabrocom. ostatnia powstaa w 1861 roku, natomiast w tym samym czasie, zaraz po wypadkach rocznicowych, do Matki Chrystusowej dopisano kolejn zwrotk z bardzo aktualnym tekstem: Cho srogie jarzmo zgnioto karki nasze, W sercach jest mio, nadzieja i wiara: Odkryjem piersi na strzay, paasze, Niech nam Ojczyzn okupi ofiara. Sowa te szybko rozkolportowano po caym kraju, to te rycho dotary rwnie na Pomorze. Za buntownicz uznano te pie kocieln Do wi tych Patronw Polskich, ktrej tekst - napisany przez Franciszka Karpiskiego - pochodzi z 1792 roku, za mieszczono w zbiorze poezji Pieni nabone. Zaborcw i ich poplecznikw drania tre tej piewanej modlitwy: wici, niebieskiej mieszkacy krainy, Do Was bieymy w czasie zej godziny, Ktrych za wasnych wspziomkw ogasza Ojczyzna nasza. Po teje ziemi z namicie chodzili, Z tych samych rde wod nasz pili, Polska Was, matka, mlekiem swym karmia, Rola ywia. Wspomnijcie, Bracia, na Waszych rodakw! Ksita niebios, na wszystkich Polakw! Dobrego Boga bagajcie za nami Swymi probami. Najbardziej jednak rozsierdzia pie Boe, co Pol sk. Ten wielce dzi popularny utwr na przestrzeni p wieku przeksztaca swoj muzyczn form jak i tre. Mao kto dzisiaj wie - a niekiedy celowo si ten fakt prze milcza - e najpierw by to Hymn na rocznic ogoszenia Krlestwa Polskiego z woli Naczelnego Wodza wojsku polskiemu do piewu podany. Pie powstaa za zamwie nie w 1816 roku, skomponowana na trzy gosy z orkie str przez Jana Nepomucena Kaszewskiego. Kompozy tor by kapelmistrzem, oficerem 4 puku piechoty linio wej, formacji ktra wsawia si pniej (tzw. czwartacy) w powstaniu listopadowym, szczeglnie w bohaterskiej obronie Olszynki Grochowskiej.

Przy tej okazji odrodzia si pie, znana dzi pod nazw Boe, co Polsk, piewana take na . Pomorzu. aobne naboestwa, ujawniajce wwczas owe patriotyczne uczucia, miay miejsce na ziemi pomorskiej w 44 miejscowociach. Kilka z nich leao na Kociewiu, m.in. Bobowo, Bukowiec, Ostrowi te, Pelplin... W niektrych przypadkach duchowiestwo odmawiao odprawiania tch naboestw. Midzy innymi w Starogardzie wierni z prostego ludu nieli swj grosz z prob, by ksidz za dusze polegych w Warszawie, za zmarego ksicia Cartoryskiego i Lelewela jedno Zdro wa zapowiedzia, na prno - o czym donosi chemi ski Nadwilanin" z 1861 roku w swoim 98 numerze. Proboszczem i dziekanem starogardzkim by wwczas ks. Mateusz Koaczkowski. Takie zachowanie ksiy w tamtym okresie tumaczy dzisiaj mona tylko bezwzgldn i lojaln ulegoci wobec hierarchw kurii biskupiej, a szczeglnie wcze snego biskupa chemiskiego, Jana Nepomucena Marwicza - von der Marwitz - Niemca z przekonania. Biskup by postaci do nierwn" w swoich dziaaniach. Z jednej strony oceniany jest wspczenie jako sprzyja jcy Polakom, z drugiej za - zbyt wiele pozostao dowo dw na to - zwaszcza z pierwszego okresu jego ordyno wania w Pelplinie - e postpowa dokadnie odwrotnie. Kiedy w 1861 roku nasili si ruch patriotycznych mani festacji, Jan Nepomucen von Marwitz czwarty rok zasia da na biskupim fotelu. Odezwao si wwczas jego bez graniczne oddanie wadzom pruskim. Wczeniej zaj negatywne stanowisko wobec polskich klerykw pelpliskiego seminarium podczas ich konfliktu z alumnami nie mieckimi. Zgani polonizm", rwnajc go ze sprzyja niem z ideaami rewolucyjnymi. A to byo wwczas ci kie oskarenie! Potem wywoa wielkie oburzenie polskich rodowisk swoim listem do diecezjan, w ktrym potpi m.in. walk o jzyk oraz zakaza naboestw aobnych dla upamitnienia powstania listopadowego. Nie byo wolno rwnie przy tej okazji wygasza kaza i okolicz nociowych przemwie oraz piewa pieni burzcych umysy". Za takie biskup chemiski uwaa Boe, co Polsk, Matko Chrystusowa oraz Nie opuszczaj nas. Ta KMR

Tekst napisa Alojzy Feliski, popularny onczas pisarz, autor m.in. dramatu Barbara Radziwiwna. So wa pieni przeobraziy si do szybko. Patriotyczne rodowisko polskie nie chciao piewa Naszego krla zachowaj nam, Panie. Tak bowiem brzmia drugi wers refrenu, a wczesnym krlem, jak powszechnie wiado mo, by Aleksander I, wszechcar Rosji. Ten hodowniczy adres do cara zosta zamieniony ju po roku, kiedy zaripostowa Antoni Grecki. Trzydziestoletni wwczas poe ta, dawny uczestnik napoleoskiej kampanii na Moskw, upokarzajc kocwk refrenu zamieni na Nasz oj czyzn racz nam zwrci, Panie, chocia mniej radykal ni piewali nadal ...zachowaj nam, Panie, zamieniajc tylko krla (cara) na ojczyzn, godzc si, e jest ni wa nie Krlestwo Polskie. Potem Grecki nieco zmieni tekst Feliskiego i dopisa kolejne zwrotki. Ju przed powsta niem listopadowym znana bya obecna, wspczesna we rsja dziesiciu zwrotek, ktra musiaa by zamieszczona w piewniku kocielnym ks. Michaa M. Mioduszewskie go, wydanym w 1838 roku, skoro na ten zbir powouj si wszystkie nastpne piewniki. Nadal jednak, zupenie niesusznie, wszystkie one podaj za autora Alojzego Fe liskiego, chocia z jego tekstu pozostay jedynie strzpy pierwszych dwch zwrotek. Moe dlatego tak si stao, e Antoni Grecki nie by nadto lubiany wrd hierar chw kocielnych, bowiem w swojej postpowej poezji patriotycznej krytykowa ich oportunizm. Po pierwotnej kompozycji Jan N. Kaszewskiego te niewiele pozostao. Jeszcze w 1828 roku jego utwr pewnymi zmianami melodycznymi ukaza si w wydaniu po znaskim. Ju dziesi lat pniej we wspomnianym piewniku Mioduszewskiego w Hymn do Boga zapisa ny zosta pod dzisiaj znan melodi czyli identyczn z zapisem pieni Serdeczna Matko. Zapewne mao kto wie, e owa pie zapoyczona zostaa z opery komicznej Jean Pierre Soliego Sekret, wystawionej w Warszawie po 1806 roku.niektrzy jednak przypisuj muzyczne autorstwo tej pieni Karolowi Kurpiskiemu. Wydaje si jednak, e tylko j harmonicznie opracowa. Zna ten utwr dobrze, bowiem by dyrygentem Opery War szawskiej i pod jego batut w Sekret Soliego by w Warszawie wystawiany. Popularno pieni rozpocza si w czasie powstania listopadowego, ale jej szczeglne nasilenie nastpio po patriotycznej manifestacji, ktra odbya si 29 listopada 1860 roku pod kocioem karmelitw na Lesznie w War szawie, w 30. rocznic nocy listopadowej. Odtd zacza si powszechna wdrwka tej pieni, noszcej ju tytu od pierwszych sw tekstu: Boe, co Polsk. Mocno eks portowana poza zabr rosyjski, trafia te na Pomorze. Tu rwnie wzbudzaa namitnoci, podnosia narodo wego ducha, drania zaborc i tych, ktrzy do spraw pol skich nie odnosili si pozytywnie. Przypomnijmy wic, jakie to treci spdzay im sen z powiek: Boe, co Polsk przez tak dugie (liczne) wieki Otacza blaskiem potgi i chway, Co j osania tarcz Twej opieki Od nieszcz, ktre przygnbi j miay Przed Twe otarze zanosim baganie: Ojczyzn, wolno, racz nam wrci, Panie! Ty, ktry potem tknity jej upadkiem, Walczcych wspiera za najwitsz spraw, A chcc wiat cay mie jej mstwa wiadkiem, Wrd samych nieszcz pomnaa jej saw. Przed Twe otarze...

Wr biednej Polsce wietno staroytn! Uyniaj pola, spustoszone any, Niech szczcie, wolno na wieki w niej kwitn, Przesta nas kara, Boe zagniewany! Przed Twe otarze... Niedawno wolno zabra z polskiej ziemi, A ju krwi naszej popyny rzeki, O, jake musi by okropnie z temi, Ktrzy Ojczyzn utrac na wieki! Przed Twe otarze... Boe, ktrego rami sprawiedliwe elazne bera wadcw wiata kruszy, Skrusz naszych wrogw zamiary szkodliwe, Obud nadziej w biednej naszej duszy. Przed Twe otarze... Boe Najwitszy! Od ktrego woli Istnienie wiata caego zaley, Wyrwij lud polski z tyranw niewoli, Wspieraj szlachetne zamiary modziey. Przed Twe otarze... Boe Najwitszy! Przez Chrystusa rany, wie wiekuicie nad brami zmarymi, Wejrzyj na lud Twj, niewol znkany, Przyjmij ofiary synw polskiej ziemi. Przed Twe otarze... Boe Najwitszy! Przez Twe wielkie cudy Oddalaj od nas klski, mordy boju, Pocz wolnoci wzem Twoje ludy Pod jedno bero Anioa pokoju. Przed Twe otarze... Gdy nard polski dzisiaj we zach tonie, Za naszych braci polegych bagamy, By ich mczestwem uwieczone skronie, Nam do wolnoci otworzyy bramy. Przed Twe otarze... Jedno Twe sowo, ziemskich wadcw Panie, Z prochw nas znowu podnie bdzie zdolne, A gdy zasuym na Twe ukaranie, Obr nas w prochy, ale w prochy wolne. Przed Twe otarze... eby ju wszystko o tej pieni powiedzie, trzeba do da, e po odzyskaniu niepodlegoci, w 1918 roku drugi wers refrenu zamieniono na odpowiedniejszy: Ojczyzn woln pobogosaw, Panie. Jednoczenie powstaa kolej na zwrotka, ktra piewana z dwiema pierwszymi jest obecnie trzeci a we wspczesnej wersji - ostatni: Powstaa z grobu na Twe wadne sowo Polska, wolnoci narodw chory, Pierzchny strae, a ponad jej gow Znowu swobodnie Orze Biay kry! Przed Twe otarze zanosim baganie: Ojczyzn woln pobogosaw, Panie! Tak piewano ju w XX wieku, ale wczeniej, w 1861 roku zwolennikw zaboru denerwowa tekst wczeniej przytoczonych dzisiciu zwrotek. Zyma si te biskup chemiski. Kompromitujca go wrd Pola kw odezwa spotkaa si z krytyk nie tylko jego diecezjan. Urazia take arcybiskupa Leona Przyuskiego z Po znania, osobicie zaangaowanego w spraw obrony polskoci. Sam uczestniczy w aobnych naboestwach patriotycznych. W licie do papiea nazwa von Marwitza, ordynariusza z Pelplina, bardziej pruskim towarzy szem broni, ni biskupem, co stanowio wyran aluzj do jego ochotniczej suby oficerskiej w armii pruskiej.

34

KMR

O wszystkich tych zdarzeniach z Pomorz w tym rw nie z Kociewia, donosi ukazujcy si od 1850 roku Nadwilanin", redagowany i wydawany w Chemnie. PelpliskiPielgrzym", znany z podobnej walecznoci o sprawy polskie, jeszcze nie istnia, bowiem powsta po powstaniu styczniowym w, 1869 roku. Nadwilanin" donis te o patriotycznych naboestwach aobnych w Bobowie. Urzdza je miejscowy proboszcz, ks. Franciszek Bojanowski, wsppracujcy z rodzin Jackowskich. Bardzo wielu ksiy, mimo zakazw swego biskupa, nie wyrzeko si narodowego ducha. Byli wrd nich tak e kapani pochodzcy z Kociewia lub duszpasterzujcy w tym rejonie. Urodzony w 1828 roku w wieciu, Jan Sucharski, wikariusz w Brusach, wsplnie ze swoim pro boszczem, Augustem Wika Czarnowskim, organizowa naboestwa patriotyczne w parafii. Owe religijne demon stracje gromadziy wielu wiernych z caej okolicy, bowiem w ssiedniej parafii, o 10 km odlegym Wielu, podobne naboestwa byy zabronione. Miejscowy proboszcz, ks. Antoni Henryk Siemer, by rodowitym Niemcem,ktry po otrzymanych wiceniach kazaskich w Pelplinie pra cowa w Miobdzu i Lenie. Ks. Siemer bezwzgldnie sprzeciwi si urzdzaniu manifestacji i naboestw pa triotycznych. Za piewanie pieni Boe, co Polsk gro zi prokuratorem! Dlatego Polacy z tej parafii wybierali si na piewy do Brus. Dawny wikariusz ze Zblewa, ks. Jan Jakub Schwemiski, bdc proboszczem w Oliwie, urzdza rwnie naboestwa patriotyczne. Szczeglnie znane byo jedno z nich, odprawione 25 sierpnia 1861 roku z udziaem goci z kpieliska sopockiego, ktrzy kolportowali peny tekst Boe, co Polsk, uczc obecnych w kociele piewu. Urzdzili take zbirk pienin z ktrej ca pokan kwot przekazali proboszczowi dla biednych mieszka cw Oliwy mwicych po polsku. Wrd kuracjuszy z Sopotu w oliwskim kociele obecny by Teodor Jackow ski z Lipinek Szlacheckich, ktry z tego powodu nie unik n przeladowa policji pruskiej. Nachodzono go i prze prowadzano w mieszkaniu rewizje. Dla zamanifestowania polskoci nadawaa si kada patriotyczna rocznica. w Piasecznie, 12 wrzenia 1861 roku, w odpust Matki Boej Pomorza, obchodzono pamitk zwycistwa ora polskiego pod Wiedniem. Proboszczem by wwczas ks. Augustyn Schaefer, wprawdzie rodowity lzak, ale od 1834 roku przebywajcy na Kociewia

Przed objciem parafii w Piasecznie (1847) przez siedem lat by proboszczem w Walichnowach. Sekretarzowa rw nie w gniewskim oddziale Ligi Polskiej , zaoonej tam w 1848 roku. W tym czasie Edward Kalkstein z Jabwka, wspl nie z brami Janem i Stanisawem Tokarskimi, reprezen towa Pomorze w wielkim wiecu Krlestwa Polskiego, zorganizowanym w Horodle na Zamojszczynie. W atmosferze wrzenia przedpowstaniowego narodzi o si Towarzystwo Rolnicze w Piasecznie. Zaborca upatrywa w nim utajnione dziaania, wspierajce idee narodowo-powstacze. Nie bez powodu podejrzenia te to warzyszyy take pniej, przez cay okres powstania. Za oyciele towarzystwa pozostawali pod sta obserwacj i kontrol policji pruskiej, ktra wsppracowaa z an darmeri carsk w zakresie zwalczania polskiego ruchu wyzwoleczego. Rewizje i aresztowania dosigy Teodora Jackowskie go z Lipinek Szlacheckich, Edwarda Kalksteina z Jabw ka czy Stanisawa Radkiewicza z Brzena. Tym ostatnim szczeglnie interesowali si pruscy donosiciele. Policja pruska, pragnc przypodoba si swym rosyj skim kolegom po fachu, konsekwentnie zwalczaa wszel kie objawy solidarnoci Polakw w zaborze pruskim z organizatorami powstania styczniowego. Mimo to, wy buch powstania w dniu 22 stycznia 1863 roku zdoby na Pomorzu powszechne poparcie. rodowiska konspirato rw byy tu do powstania przygotowane. Ju od 1862 roku Komitet Centralny Narodowy mia na Pomorzu swego delegata, ktry mia wybada usposo bienie rodakw w zaborze pruskim (...) do wspudziau w ruchu narodowym - jak to okreli Julian ukaszewski (1835-1906), dziaacz powstaczy. Delegatem tym by Jzef Demontowicz(1823-1876). Kiedy ten zosta skie rowany na Zachd dla zorganizowania wyprawy morskiej, majcej wesprze powstacw, jego miejsce na Pomorzu zaj wspomniany ukaszewski, komisarz pe nomocny powstaczego Rzdu Narodowego. Wczeniej, przez krtki czas dziesiciodniowej dyktatury gen. Ma riana Langiewicza, naczelnikiem organizacji powstaczej na Pomorzu by ju wczeniej wspomniany, mjr Stani saw Radkiewicz ps. Teofil" z Brzena w powiecie wiec kim. ukaszewski nadal z nim wsppracowa, czynic go swoim zastpc.
Dokoczenie w nastpnym numerze

Dworek Narzymskich w Obozinie pod Skarszewami, ktry w latach powstania styczniowego by orodkiem konspiracyjnym na Kociewiu. Obozin dzierawi wwczas Jzef yskowski

KMR

35

MARIA WYGOCKA

Wzdu Wisy na spotkanie W krgu twrcw'

dniu 15 listopada 1997 roku regionalici ze Szkoy Podstawowej w Warlubiu udali si wzdu Wisy, krlowej polskich rzek, do Tczewa, najwikszego miasta Kociewia. Ten pamitny, listopadowy dzie by jeszcze jedn okazj do poznawania maej pomorskiej ojczyzny, jak jest Kociewie. Cenic sobie dziedzictwo kulturowe otrzymane po przod kach, zastanawiajc si nad naszymi korzeniami", uczniowie tego dnia szerzej poznawali nasz region, jego zabytki, atrakcje turystyczne i przyrodnicze. Mieli kontakt z autentycznymi re prezentantami kultury, twrcami, artystami ludowymi i regio nalistami. Na wysokiej skarpie wilanej, ju w redniowieczu powstay liczne warowne grody, ktre strzegy Pomorza Gdaskiego naj pierw przed Prusami, a pniej przed Krzyakami. Natomiast w dobie reformacji te tereny stay si miejscem zamieszkania ludnoci mennonickiej z Niderlandw. Z okien pocigu modzie podziwiaa gotyckie budowle i interesujce nadwilaskie panoramy. I tak mali entuzjaci Kociewia, wanego regionu Pomorza Nadwilaskiego, dotarli do Tczewa, jednego z najstarszych grodw Pomorza Gdaskie go. Po raz pierwszy Tczew w kartach historii pojawi si pod nazw Trsow" w 1198 roku. Miasto szczyci si bogat histo ri. A co warto w Tczewie zobaczy? Przede wszystkim Stare Miasto, zbudowane na wilanej skarpie. Z brzegw Wisy roztacza si widok na tczewskie mo sty. Wracajc ul. J. Dbrowskiego, mijamy Urzd Miasta (daw niej starostwo) i dochodzimy do Muzeum Wisy i wiey cinie. Muzeum prezentuje histori eglugi i handlu na Wile. Mionikom regionu Kociewia polecamy obejrzenie wia traka typu holenderskiego, unikatowego zabytku dawnego przemysu mynarskiego. Spotkanie W krgu twrcw" w Tczewskim Centrum Kul tury przekonao nas o tym, e nasze Kociewie szczyci si burz liw i ciekaw histori, wasn gwar, tradycj i dorobkiem twrczym ludzi, ktrzy pomnaaj dziedzictwo regionu w kraju

i Europie. Osobiste spotkanie z twrcami Kociewia zmusio nas do wielu przemyle,refleksji. Prezentacja utworw, muzyko wanie czy rozwaania o gwarze s dowodem tego, e to prze cie mae regiony i ich dzieje maj duy wpyw na histori pa stwa i narodu. Najczciej twrczo tych ludzi, jak sami mwi jest dusz ich ycia, czasami wspomnieniem, zachwytem dla ziemskiego bytowania lub skarbem obdarzonym przez Boga. Pikne s wioski za granic, ale serca nie zachwyc, nie pjd ja za Dunaje, szuka doli w obce kraje, choby mi gociniec wycielili zlotem, co mi po tym? Te znamienne sowa Janiny Poraziskiej skaniaj nas do przewiadczenia, e od modych lat uczniowie winni obcowa z elementami kultury ludowej. W dyskusji dowiadczeni nauczyciele regionalici wymie niali pewne elementy dobrej roboty" na tym odcinku: kukie ka ubrana w strj kociewski, czytanie tekstw w gwarze kociewkiej, hafty czy wycieczka do muzeum. Ks. dr Bernard Sychta, poeta i folklorysta powiedzia: Kto sercem przylgn do miejsca, gdzie staa jego kolebka, kto ukocha kultur swego regionu, ten pogbi w sobie uczu cie narodowe... Z alem opuszczalimy niecodzienne spotkanie z twrcami Kociewia i stoiskiem Kociewskiego Kantoru Edytorskiego, dzi li Ktremu moglimy zaznajomi si z regionaln dziaalnoci wydawnicz. Wszystkim zaangaowanym w przekazywaniu dzie dzictwa kulturowego polecam Uczb na Kociewiu", pod re dakcj mgr Ireny Bruckiej z Pracowni Edukacji Regionalnej. Jest to podrcznik wydany przez Kociewskie Towarzystwo Owiatowe, zawierajcy cenne wskazwki do edukacji: regio nalnej. Przewodnik zawiera kolejno: - propozycje wprowadzania wiedzy o regionie, - wybr tekstw sucych wprowadzaniu wiedzy o Kociewiu. Ta cenna pozycja na pewno przybliy wartoci maych oj czyzn i waciwie pozwoli je wprowadzi w proces dydaktyczny.-wychowawczy. Wycieczka do Tczewa i atmosfera spotkania W krgu twr cw" dostarczya jej uczestnikom wiele przey i uwiadomia im ich gboki zwizek z regionem. A co o tym sdz sami jej uczestnicy? Podczas wycieczki do Tczewa miaam okazj zobaczy zabytkowy, stary wiatrak typu holenderskiego, kiedy peryfe ryjnie pooony w miecie na lekkim wzniesienia Natomiast dzi usytuowany jest w okolicach rdmiecia. Wiatrak ten odnowiono po II wojnie wiatowej. Silne wraenie wywary na mnie jego ogromne skrzyda, ktre przypominaj tajemnicz zjaw. Dzi w wiatraku nie ma ju urzdze mynarskich. Sta nowi jedynie atrakcj turystyczn. Gdy skoczylimu podziwia ten cenny zabytek, wykonali my na pamitk kilka zdj, bo przecie nie wszdzie spotyka si takie pikne wiatraki. Agnieszka Rajska Koo Mionikw Kociewia przy SP Nr 1 w Warlubiu Wszystko zaczo si od propozycji opiekuna kola regio nalnego, by uczestniczy w wycieczce po regionie Kociewia. Nastpnego dnia spotkalimy si na dworcu kolejowym. Z okien pocigu podziwialimy miejscowoci: Smtowo Graniczne, Mo rzeszczyn, Pelplin, Subkowy i tak w wesoym nastroju dotarli my do Tczewa. Pierwsze kroki skierowalimy do pooonego niedaleko dworca kolejowego kocioa. Due wraenie wywar y na mnie pikne witrae i muzyka organowa. Ulic Sobieskiego grupa dotara w okolice wiatraka, sta rego holendra ". Natomiast stara cz miasta, z do dobrze utrzyman architektur, utwierdzia mnie w przekonaniu, e fest to stare, nadwilaskie miasto. Pnym popoudniem, po spotkaniu W krgu twrcw ", poegnalimy Tczew, najwiksze miasto Kociewia. Myl, e wrcimy tu jeszcze, by zwiedzi niektre zabytki. A wic do zobaczenia na kolejnej trasie turystycznej.

Regionalici z kl. VII Szkoy Podstawowej Nr 1 w Warlubiu podczas zwiedzania tczewskiej Starwki w dniu 15.11.1997 r.

Magorzata Kwinciak SP Nr. w Warlubiu

36

KMR

ANDRZEJ S. FLEMING

O zupach raz j e s z c z e

Sowniku jzyka polskiego" Samuela Bogumia Lindego (Lww, w drukarni Zakady Ossoli skich, 1860 rok) pod hasem zupa, supa" (take Zufka, Zupka, Zufeczka, Zuwka, Supka") pocho dzenie sowa wyjania si poprzez podanie niemieckiego die Suppe", francuskiego soupe" i angielskiego soup, sup". U Zygmunta Glogera w Encyklopedii staropolskiej" (przedruk fotooffsetowy wydania z 1900-1903 roku) ha so zupy" brzmi nastpujco: . Gobiowski w dzieku Domy i dwory" tak pisze: Barszcz, krupnik, ros, kapu niak, prawdziwie polskie to zupy. Pierwszy z rur, misem woowem i wieprzowem, sonink, kiebas, kur, natural ny lub zabielany. Lubi Polacy kwane potrawy, ich krajowi poniekd waciwie i zdrowiu ich potrzebne, w Litwie z bowiny burakowych lici, w Koronie z burakw samych. Grochwka, czyli zupa z grochu, z grzaneczkami w kostk i sonink wdzon. Choodziec litewski z bowiny czyli przegotowanej w kwasie, usiekanej, zaprawny mietan, szyjki, w nim od rakw, cielcina, kapon lub indyk w drobne posiekany zraziki, ogrki surowe, obrane i pocite w kostk, jaja na twardo, wszystko to na zimno, pniej i szparagi ugotowane i pocite w drobne kawaki do tej w czasie upaw zupy wybornej i saat i na od cebuli i czosnku uywano. Piwo mietan i jajami zaprawne, na ser i chleb pokrajany nalano, a w czasach cilejszego postu z miodem i imbierem. Gdy nastaa kuchnia francuska, zjawiy si dopiero: buljony, zupy rumiane, biae, rosoki delikatne, menestra i ros woski, wgierski.. Oto kilka przykadw zup gotowanych na Kociewiu. Przepisy przekazay kucharki domowe z okolic Czar nej Wody. Po odpowiednim zredagowaniu receptur znajd si one rwnie w przygotowywanej do druku kociewskiej ksiki kucharskiej W kuchni i przy stole".

Trzy kucharki z Lubikw: Krystyna Bukowska, Zyta Koat ka i Barbara Kropidowska proponuj nastpujce przepisy na zupy:

Zupa z zielonych gsek


Gski zielone dokadnie oczyci z igliwia, mchu i pia sku, cign skrk z kapeluszy, wypuka i obgotowa w osolonej wodzie. Ugotowa wywar z misa z koci, do ktre go dodano marchewk, pietruszk, kawaeczek selera i pora oraz par ziarenek ziela angielskiego. Do wywaru doda obgotowa ne w wodzie gski (razem z wod i zabieli mk z kwan mietan. Do zupy mona oprcz warzyw doda drobno pokro jone w kostk ziemniaki, ale lepiej podawa z ugotowanym osobno makaronem (mog by azanki).

Parzonka
U gotowa obrane ziemniaki pokrojone w kostk. Doda suszone grzyby, listek laurowy, ziele angielskie oraz potarte na tarce warzywa wg uznania. Osoli, doda pieprzu. Na patelni wytopi boczek, doda cebul i lekko j podsmay. Cao wla do zupy. Do smaku doda zielon pietruszk (po zdjciu z ognia).

Zarzucajka
U gotowa obrane ziemniaki pokrojone w kostk. Pod ko niec gotowania doda ugotowan wczeniej kiszon kapust, a do smaku ziele angielskie, listek laurowy i sl. Doda te wytopiony boczek z podsmaon cebul. Na koniec wrzuci za cierk zarobion z ytniej mki (ytnia mka z niewielk ilo ci wody).

Gapi" ros
Do wody gotowanej z listkami laurowymi i zielem an gielskim doda wytopiony boczek cebul. Zup doprawi sol i doda troch pieprzu oraz duo drobno pokrojonej zielonej pietruszki. Mona je z ziemniakami lub chlebem.

Szarpak
Ugotowa wywar z warzyw. Po odcedzeniu gotowa w nim drobno pokrojone ziemniaki. Doda ziele angielskie i listek lau rowy oraz sl. Do ugotowanych ziemniakw doda kiszon kapust. Na koniec doda wytopiony boczek i zielon drobno pokrojon pietruszk.

Riwkacze lub riwkowana zacierka


Obrane kartofle zetrze na tarce (regionalnie zwan riwk, rywk - std nazwa zacierki). Dokadnie wycisn, doda mk. Ciasto musi by gste, bdzie si kruszy. Kruszonk doda do osobnej, wrzcej wody. Doda wytopiony boczek z podsmaon cebul. Moe by te na mleku (najlepiej kozim).

Polewka rybna
U gotowa wywar z warzyw. Po ugotowaniu do mikko ci - odcedzi. Wywar osoli doda troch pieprzu, ziela angielskiego i listka laurowego. Do wrztku woy osolone wczeniej kawaki ryby (karp, kara, oko, leszcz). Gotowa kilka minut. Po ugotowaniu ryby wyj, do zupy doda mk wymieszan ze mietan.

Zupa grzybowa
Do gotujcych si suszonych grzybw doda suszone owo ce (liwki, jabka, gruszki). Gotowa do mikkoci. Doprawi mk wymieszan z kwan mietan. Doda do smaku cu kier i sl.

KMR

Krystyna Baczyska z Czarnej Wody oferuje kilka innych przepisw na sporzdzenie zup:

Kartoflanka
DO wywaru ugotowanego na kociach, doda obrane i po krojone w kostk warzywa i ziemniaki. Dla poprawienia smaku dodaje si listek laurowy i ziele angielskie. Na koniec zabiela si mietan lub przygotowuje zasmak na tuszczu z wdzonki i mki. Posyp zielon, posiekan pietruszk.

Ugotowa wywar na kociach (eberka) z du iloci wa rzyw (marchew, seler, pietruszka), doda drobn kasz jcz mienn i gotowa do mikkoci. Wrzuci ziele angielskie i drob no pokrojone ziemniaki. Na patelni zrobi zasmak z boczku lub soniny, poczy z zup i doda parwki. Doprawi do smaku.

U,

Krupnik

Czarnina
gotuje si wycznie na misie od gsi lub kaczki. A gw nym jej skadnikiem jest krew od gsi i kaczki. Naley ugotowa wywar z dodatkiem warzyw. Doda su szone owoce: jabka, gruszki, winie. W przypadku braku suszonych owocw doda wiee, a winie z kompotu. Krew przecedzi przez sito, dosypa mk i dokadnie wymiesza. Nastpnie wywar poczy z krwi wymieszan z mk. Zup doprowadzi do smaku cukrem i octem. Zupy lubi towarzystwo dania drugiego i deseru. Wedug podanych przepisw gotuje si je do dzisiaj na caym Kociewiu.

Ugotowa wywar na kociach wraz z warzywami (seler, pietruszka, por), doda ziele angielskie, listek laurowy oraz drob no pokrojone ziemniaki. Potarte na tarce o duych oczkach ogrki kiszone doda do zupy. W celu uzyskania podanego smaku mona doda troch wody z kiszonych ogrkw. Zawiesi mie tan poczon z mk i doprawi wedug uznania.

U,

Zupa ogrkowa

"o garnka z gotujc wod doda jagody (mroone, wie e lub z kompotu. Doda cukier, gotowa. Zrobi ciasto lane z jajek, mki i wody, posoli. Na wrzc zup la ciasto, od dzielajc yk drobne kluski. Zawiesi kisielem.

Dc

Zupa jagodowa z kluskami

Zupa mleczna z patkami owsianymi


Mleko zagotowa, wsypa patki owsiane. Gotowa, ci gle mieszajc. Doda maso, dosoli (mona doda cukier) i gotowa do mikkoci patkw.
a kociach i warzywach ugotowa wywar. Pokroi w ko stk marchew i doda do zupy wraz z fasol. Pod koniec goto wania dooy sparzone i pokrojone w paski licie kapusty oraz buraki w marynacie. Ugotowane osobno ziemniaki dooy do zupy, zawiesi mk i mietan. Doprawi do smaku.

Na

Barszcz ukraiski

'tarte ziemniaki, dokadnie odcinite wymiesza ze zmie lonymi ugotowanymi ziemniakami w proporcjach 2:1. Doka dnie wymiesza. Oddzielnie przygotowa mas twarogow (twa rg wymiesza z jajkiem, sol, pieprzem i cebul). Moe te by bez twarogu sama masa ziemniaczana z mk. Wtedy po dawao si je z kapust kiszon na krtko (zasmaan). Przygo towa kulki wielkoci wikszego jajka z mas twarogow w rodku. Wrzuca do osobnej, wrzcej wody. Po wyjciu z wody obsmay na tuszczu.

Ut

Golce

Klopsy" gotowane
Przygotowa mielone jak do smaenia (mielone, jajko, ce bula, buka tarta, sl i pieprz). Nastpnie przygotowa wywar z warzyw. Na wrztek wrzuca kolejno uformowane klopsiki i gotowa przez kilka minut. W trakcie gotowania doprawi sol, doda pieprz, listek laurowy i ziele angielskie. Po wyjciu klopsikw do wywaru doda mk wymieszan ze mietan.

Zupa marchwiowa
Do garnka wrzuci eberka. Zagotowa do zszumowania, nastpnie pian zdj szumwk. Doda seler, pietruszk, zie mniaki i du ilo marchwi. Mikkie warzywa wyj, zmikso wa i wrzuci z powrotem do zupy. Mona zrobi zasmak z boczku lub soniny. Posypa pietruszk i doprawi do smaku. Jadwiga Landowska z Czarnej Wody przygotowaa kilka nastpnych przepisw na zupy:

Utrze ziemniaki, doda sl. Wymiesza. Na blach wy oy kawaki pokrojonego boczku i cao wstawi do piekar nika. Do gorcej blachy wyla mas kartoflan. Na wierzch mo na naoy okras z gsi. Piec w piekarniku w temperaturze ok.200C okoo 1-1,5 godz.

Ut

Bakalarz, uchel, szandar

Ugoto wa go z dodatkiem warzyw. Warzywa i brukiew pokroi w kostk lub utrze na tarce o duych oczkach lub pokrojone w kostk warzywa wraz z brukwi po ugotowaniu rozgnie wi delcem. Pod koniec gotowania doda ziemniaki (pokrojone w kostk). Zupa brukwiowa musi by doprawiona do smaku majerankiem, liciem laurowym i zielem angielskim.

Nlajlepiej smakuje wywar ugotowany na gsinie.

Brukiew (ta brukiew)

Kluski kartoflane nazywane golcami lub refkaczami


Zetrze kartofle i dokadnie odcisn sok. Doda mk i sl do smaku. Dosy gst mas ka yk na lekko osolon wrzc wod. Mona je podawa na trzy sposoby: 1. do ugotowanych klusek doda wytopion sonin z cebul; 2. po odcedzeniu kluski mona podsmay; 3. po odcedzeniu mona doda mleka.

Kapuniak
'o wywaru ugotowanego na kociach z dodatkiem wa rzyw dodaje si kiszon kapust, do smaku licie laurowe i zie le angielskie. Na koniec na patelni przygotowuje si zasmak na boczku z mki. Ziemniaki gotuje si w oddzielnym garnku i po ugotowaniu dodaje do zupy.

Kapusta na krtko
Popuka kiszon kapust. Na patelni podsmay bo czek lub sonin z cebul. Woy kapust i smay na ptwardo. Mona do smaku doda pieprzu. Anna Madeja-Grzyb poleca:

Parzy broda czyli zupa ze wieej kapusty


U gotowa wywar na kociach z dodatkiem marchwi i pie truszki. Doda poszatkowan wie kapust i ziemniaki obra ne i pokrojone w kostki.

Ugotowa ok. 0,5 do 0,7 kg misa woowego z koci lub tyle eberek, a najlepiej troch woowiny w lekko osolonej wodzie. Zebra szumowiny .Wrzuci 4 ziarnka ziela angielskie go i 1 listek bobkowy. Doda wypukan, wczeniej fasol ,ja-

u,

Barszcz ukraiski inaczej

38

KMR

siek" oraz wiee warzywa pokrojone w drobn kostk, a mianowicie: 4 redniej wielkoci buraki, 2-3 marchewki, 1 pie truszk, kawaek selera oraz kawaek pora i gar pokrojonej wie ej kapusty. Gotowa powoli, a fasola bdzie mikka. Na p godziny przed kocem gotowania doda pokrojone w kostk ziemniaki oraz pokrojonego wieego pomidora bez skrki. Gdy ziemniaki bd mikkie doprawi do smaku sol, pieprzem i so kiem z cytryny, nie zapominajc o yeczce cukru oraz zagci mk (paska yeczka rozprowadzona w l / 4 szklanki wody) i kwan mietan.

JZEF M. ZIKOWSKI

Kurczak faszerowany
Kurczak faszerowany jest potraw witeczn. Przygoto wanie wymaga sporo zachodu, czasu i spokoju. Najlepszy jest kurczak o masie ok. 2 kg. Im wikszy tym lepiej. Kurczaka starannie oczyci i dobrze wymy w rodku, usuwajc wszystkie wntrznoci, a nastpnie natrze sol. Przygotowanie farszu: 4-6 wtrbek drobiowych namoczy w mleku. Osobno namoczy w mleku 4 bulki. Przez maszynk do misa przekrci wtrbki, odcinite z mleka bulki oraz 2-3 pczki zielonej pietruszki. Doda sl, pieprz, 2 tka i wyrobi na jednolit mas. Gdyby farsz by bardzo rzadki mo na doda 1 yk buki tartej. Jednak nie moe by za gsty, bo po upieczeniu bdzie za twardy. Pod koniec doda pian z dwch biaek ubit na sztywno. W dobrze dosmakowanym farszu nie powinno wyczuwa si goryczki wtrbek, a wyranie pieprz i pietruszk, ktrej nigdy nie jest za duo" Faszerowanie: podway skr wok caego podbrzusza. Najpierw napeni farszem wntrze kurczaka, a nastpnie wo y farsz pod skr i zaszy. Mona rwnie usun krgi szyj ne i wypeni farszem skr. Cao woy do duej brytfanny, posypa przyprawami (curry, chiska, majeranek, papryka) i pokruszy tuszcz do pieczenia (planta, kasia) oraz wla p szklanki wody. Przykry przykryw lub foli aluminiow. Piec ok. 2-2,5 godziny w temperaturze 180-200C. Podczas pieczenia polewa gorcym tuszczem z brytfanny, a pod koniec pieczenia odkry dla przyrumienienia kurczaka na kolor brzowo-zoty. Kurczaka podawa na gorco najlepiej ze wieo wypie czonym na sypko ryem. Idealnym dodatkiem s smaone borwki i sos beszamelowy biay z rodzynkami," Farszem tym mona faszerowa indyka, czy nawet same piersi z indyka, ktre trzeba rozci na gruby plaster, a nastp nie zoy na p i zszywa, wypeniajc jednoczenie farszem. A oto kilka przepisw polecanych przez Andrzeja S. Fle minga:

Harcerze pod batut

arcerska Orkiestra Dta powstaa 50 lat temu. Jej zaoycielami byli midzy in nymi Wadysaw Einbacher i Wilibald Stok. Kierownikiem artystycznym zosta Jan Kubicki, ojciec obecnego kapelmistrza, Jerzego Kubickiego.

Faszywy zajc
Miso jak do mielonego. Uformowa may bochenek. Fo remk podun natrze skr ze soniny i posypa kasz mann lub tart buk. Woy do foremki, naszpikowa sonin wdzo n i piec w piekarniku. Mona te woy do rodka gotowane jajko.

Deser
Gryz (kasza manna na mleku) ugotowana na gsto z so kiem jagodowym i jagodami.

Jabka pieczone
Kwane jabka umy, usun szypuki, rozkroi i wydry gniazda nasienne. Wsypa do rodka pask yeczk cukru i odro bin mielonego cynamonu. Woy na blach lub do naczynia aroodpornego i upiec. Przeoy do duej salaterki. Ugotowa krem w nastpujcy sposb: 3/4 litra mleka zagotowa z p laski wanilii lub cukrem waniliowym. 2 tka i jedno cae jajko (lub 3 tka) ukrci z trzema ykami cukru i trzema paskimi ykami mki. doda ok. p szklanki zimnego mleka i dokadnie wymiesza. Cao wla do gotujcego si mleka zagotowa, cay czas mieszajc.Upieczone jabka zala kre mem i pozostawi do ostygnicia. Mona podawa na zimno z sokiem jagodowym lub sokiem z czarnej porzeczki, ale bar dzo dobre s i bez tych dodatkw.

Jan Kubicki w 1920 roku wstpi do Wojska Polskiego. Pocztkowo suy, grajc w orkiestrze na Kresach Wscho dnich, w Kobryniu. Potem w 1930 roku wrci do Tczewa, aby obj stanowisko kapelmistrza orkiestry II Batalionu Strzelcw. Uczestniczy w wojnie 1939 roku. Po wyzwole niu pracowa jako urzdnik administracji pastwowej. Od 1947 roku kierowa te orkiestr dt Zwizku Harcerstwa Pol skiego. W 1958 roku batut po ojcu przej Jerzy Kubicki, a patronem 19 Druyny Harcerskiej czyli orkiestry, zosta Sta nisaw Moniuszko. W 1965 roku przy orkiestrze powsta ze sp eski Kubanki, nie majcy jednak nic wsplnego z Kub ani z nazwiskiem dyrygenta orkiestry. Istnia do 1984 roku. Trudno zliczy wszystkie wystpy i sukcesy orkiestry. Wielu instrumentalistw po jej opuszczeniu zawodowo grao w innych zespoach. Jerzy Gonczarowski zosta muzykiem w Filharmonii Narodowej. Pawe Kurczewski i Roman Wachowski w Filharmonii Koszaliskiej. Z modszego pokole nia swoje pierwsze muzyczne kroki stawiali w orkiestrze tacy uznani instrumentalici jak Adam Wendt, Marek Grski i Grzegorz Nagrski. Obchody 50-lecia istnienia orkiestry zgromadziy w sali Tczewskiego Centrum Kultury wielu sympatykw tego ze spou. Spotkanie poprzedzia msza wita odprawiona w ko ciele pw. Staniasawa Kostki przez ks. infuata Tadeusza Borcza, proboszcza bazyliki katedralnej w Pelplinie. Ks. proboszczowi Piotrowi Wysdze harcerze wrczyli stu z harcer skimi emblematami. Ksidz zrewanowa si krysztaow trbk. Szkoda, e pogoda uniemoliwia pokaz musztry pa radnej na placu Hallera. Wystpy zaproszonych zespow odbyy si w sali Tczewskiego Centrum Kultury. Pierwsza wystpia orkiestra dta Wojskowego Liceum Muzycznego w Gdasku. Jest to jedyna szkoa muzyczna ksztacca na potrzeby wojskowych orkiestr. - Liceum powstao w 1930 roku z inicjatywy marszaka Jzefa Pisudskiego - przypomnia Kazimierz Thoms, prowa dzcy koncert. - Po wojnie wznowio dziaalno w Elblgu w 1960 roku. Przy orkiestrze istnieje zesp tamburmajorek z Paacu Modziey w Gdasku. Wystpy orkiestry i taczcej mo dziey przypady do gustu tczewskiej publicznoci. Podobnie jak kolejny wystp Orkiestry Dtej ze wiecia.

KMR

- Dlaczego przyjechalicie do Tczewa? - zapytalimy Edwarda witlika, prezesa orkiestry, a zarazem dyrektora ANDRZEJ S. FLEMING Celulozy SA. - Tczewski zesp, to nasi przyjaciele - stwierdzi prezes. - Wsppracujemy od wielu lat. Harcerze s kadego roku gomi organizowanego w naszym miecie festiwalu orkiestr dtych. W niedziel, przed galowym koncertem Harcerskiej Orkiestry Dtej przysuchiwalimy si prbie generalnej. W przerwie rozmawialimy z kilkoma modymi muzykami. - Tata jest kapelmistrzem, wic wychowywaam si przy Bero z leszczyny orkiestrze - mwi grajca na flecie Magdalena Kubicka. Studiuj na Wydziale Zarzdzania Uniwersytetu Gdaskiego ybr wierszy Jana Majewskiego z wielu powodw zasuguje na czytelnicz uwag. Nie czsto autor i w Akademii Muzycznej w Gdasku. Myl, e uda mi si w tak zaawansowanym wieku, po wielu latach poe skoczy obie uczelnie. W orkiestrze gra te mj brat Jakub. tyckiego terminowania bez jakiegokolwiek ujawniania swej pra Tata nie tylko nas, ale i ca orkiestr trzyma tward rk. cy, nagle wydaje ksik dojrza i nietuzinkow. Piszcych Pomaga mu druh Jatkowski i moja mama Czesawa. dzisiaj mamy wielu, tylko poezji mao. W przypadku Jana Ma Drugi rok w orkiestrze na saksofonie barytonowym gra jewskiego i jego Bera z leszczyny" mamy poet i poezj. ukasz Latopolski. Skoczy szko muzyczn, teraz dosko W tomiku tym znajdujemy zapis dowiadcze yciowych, nali umiejtnoci w zespole. opisy przyrody i sporo kontekstw literackich. Kady wers - Nie chc rozstawa sie z muzyk - powiedzia nam. - Naj w tych wierszach jest solidnie wypracowany, a jednak lekki. Kade sowo, obraz osiga cel, jest na swoim miejscu. Opisy starszy w zespole Wojtek Szczuka ma 23 lata, a ja dopiero 16. wanie wiata, pogbione o refleksje filozoficzne, zakotwicze Naszej rozmowie przysuchuj si bliniacy Piotr i Pawe nie w kulturze, przekonuje o wadze tej poezji Niby prosty Sitkiewiczowie. wiersz, bez nadmiaru poetyckich rodkw wyrazu pociga sw - Oprcz nas w orkiestrze s jeszcze bliniacy Piotr oryginalnoci. Poeta swobodnie posuguje si wasnym, poei Mariusz Olejniczakowie oraz siostry Agnieszka i Asia Pe- tyckim jzykiem. Nie naladuje, mwi od siebie, wasnym truszyskie - mwi. gosem, unikajc udziwnie i nadmiaru powagi. Zajmuje si przemijaniem, ulotnoci chwili, zmiennoci wiata Harcmistrz Norbert Jatkowski, komendant szczepu i dowiadcze. A wszystko w wyciszeniu, w spokoju, jakby im. Stanisawa Moniuszki powiedzia nam, e w orkiestrze gra na przekr mierci i szorstkoci naszych dowiadcze, 83 modych ludzi, dalszych 30 uczy si gry na instrumentach. w zgodzie z przeciwnociami losu. Bardzo osobista to poe Warunkiem trafienia do zespou jest tylko ochota do grania. zja, szczera i wzruszajca. - Problemem sa natomiast instrumenty, ktrych cigle ...Tylko poeta chcia zatrzyma brakuje - mwi Jatkowski. w szkieku - ten obcy piwny wiat Przed koncertem galowym spotkalimy Regin Wawrzy na zawsze niak. - W orkiestrze graj moje wnuki - Micha, Ania i Emil i opowiada e dostrzega w nim ka - mwi pani Regina. - Grali take synowie Janusz.i Ma zocone bramy) pieka Zamienie soca rek. Tu Janusz pozna swoj on Danut. Czeka nas kolejna literacka niespodzianka. Przygotowywa Koncert rozpocz si Polonezem zarczynowym" z ope ny nowy tomik autora z Kociewia potwierdzi w peni auten ry Halka" Stanisawa Moniuszki. Po koncercie byy ycze tyczn warto poezji zapowiedzianej w zbiorze Bero nia i podzikowania za wieloletni prac. z leszczyny". Nagrody otrzymali Czesawa i Jerzy Kubiccy, Norbert Jatkowski i Andrzej Florin. - Orkiestra to ywy organizm i trzeba potrafi zapanowa W starej fotografii nad nim - powiedzia nam Jerzy Kubicki. - Scala nas harcer skie ycie w orkiestrze i na obozach. odobny album starych fotografii ma Gdask, od roku tak publikacj ma te Starogard Gdaski, od niedawna rw nie Tczew. W Muzeum Wisy w Tczewie, 12 grudnia 1997 roku, otwarta zostaa Wystawa Tczewska". Skada si ona z dwch ekspozycji: Tczew w dawnej widokwce" ze zbio rw Tomasza Spionka i wystawy pokonkursowej Tczewianie w fotografii". Trzeci czci tczewskiej wystawy bya promocja albumu Tczew w starej fotografii". Staraniem Gazety Rekla mowej Jzefa Golickiego i Kociewskiego Kantoru Edytorskie go przy nie tylko finansowym poparciu Referatu Promocji i Rozwoju Miasta Urzdu Miejskiego w Tczewie ukaza si doprawdy pikny album, przedstawiajcy dawny Tczew. Moe i publikacja tczewska jest skromniejsza od gdaskiej, czy sta rogardzkiej, ale jej opracowanie plastyczne, jak i tekstowe jest na bardzo wysokim poziomie. Ksiki-albumy pokazuj hi stori w fotografiach, przybliaj miniony czas. Historia na kartach tych albumw staje si blisza czytelnikowi przez fakt, a jest ni fotografi. Wydawcy tak rekomenduj Tczew w starej fotografii": Im wicej miastom przybywa lat, tym wiksza rodzi si tsknota za przeszoci. Najchtniej wraca si wwczas do starych albu mw, przegldania widokwek, zbrzowiaych fotografii. Ten album jest efektem takich tsknot. Tczewski album jest wietnym wypenieniem autentycznej Jerzy Kubicki i Norbert Jatkowski na czele potrzeby spaceru po dawnym miecie ladami przodkw. My limy przecie w Gdasku, w Starogardzie, w Tczewie o przyHarcerskiej Orkiestry Dtej

To warto przeczyta

40

KMR

szoci pomorskich miast. Praca nad t przyszoci moliwa jest tylko wtedy, jeli znamy i rozumiemy przeszo.

Piastun sowa

sika ksidza Jana Walkusza Piastun sowa. Ks. Ber nard Sychta" powicona jest autorowi Sownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej" (7 tomw) i Sow nictwa kociewskiego na tle kultury ludowej" (3 tomy). Jan Walkusz tak wyjania motywy rozpoczcia pracy nad ksik powicon dialektologowi i pisarzowi, literatowi i malarzowi z Pelplina. Chodzio mi... o osobiste wspomnienia poczynione niejako na gorco", a wic subiektywne i bezporednie, nie pozbawione emocjonalnych odczu, a mogce w istocie wy kreowa obraz jake niepospolitego czowieka, kapana i nau kowca, a jednoczenie uksztatowa wiadomo, ile zyskali my dziki jego pracowitemu yciu... Ksidz Bernard Sychta (1907-1982), pelpliski benedyk tyn", sw niestrudzon prac wynis Kaszuby i Kociewie z cienia niewiedzy i czasem niechci w jasne przestrzenie ogl nopolskiej kultury. To wanie dziki pracy ks. dra Bernarda Sychty, Kociewie bez cienia wtpliwoci, jest dzisiaj uznane jzykowo i kulturowo za osobny region, a Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej" (tom I i II 1980 r., tom II 1985 r.) jest i pozostanie podstawow prac dokumentujc sownitwo, zwyczaje i obrzdy Kociewia. Bernard Sychta jest te au torem Wesela kociewskiego" (1959), troch zapomnianego, take na Kociewiu, dramatu. Najwysza pora, by Wesele kociewskie" wznowi. Przymierza si do tego Kociewski Kantor Edytorski. Samotnik" z Pelplina pozostawi po sobie zadziwiajcy dorobek. Sownik gwar kaszubskich..." i Sownictwo kociewskie..." to z ca pewnoci dziea epokowe, na miar dokona instytutw naukowych, a nie jednostek. Kaszubi i Kociewiacy jeszcze za ycia wybili medal, doce niajc prac ks. Bernarda Sychty. Ksika ks. Jana Walkusza Piastun sowa" wydana przez Bernardinum" i Oficyn Czec" przypomina nam pracowite ycie i imponujce dzieo.

wstpie do ksiki Irena Brucka, prezes Kociewskiego Towa rzystwa Owiatowego, napisaa: W padzierniku 1995 roku zbie gy si ze sob w czasie dwa, bardzo znaczce dla edukacji regionalnej na Kociewiu, fakty. Zakoczy si I Kongres Kociewski, ktrego wynikiem bya uchwaa, zawierajca istotny dla owiaty regionalnej rozdzia Edukacja szans przyszo ci " oraz przekazano do szk zaoenia programowe Mini sterstwa Edukacji Narodowej zatytuowane Dziedzictwo kul turalne w regionie". Takie uwiadomienie sobie wagi i roli wiedzy w procesie nauczania, a take uzyskanie dla takiego widzenia edukacji akceptacji ministerialnej to doprawdy pozytywny moment, wa ny dla przyszoci. Cieszy bardzo, e Kociewiacy zdobyli si na istotny wkad w rozpowszechnianie u siebie i u innych myle nia o wasnych korzeniach. Trudno nawet w pierwszej chwili doceni wartoci zawarte w Uczbie na Kociewiu". Moe zda rzy si, e oprcz rozumiejcych, znajd si tacy, ktrzy ze zej woli bd niechtni upowszechnianiu regionalnej tradycji. Moe upynie jeszcze wiele czasu, nim wtpicy zrozumiej bd wa sny. Mylenie o Polsce i wsplnej Europie regionw w tej wanie ksice bardzo jest naturalne i oczywiste. Wpierw docenimy to, co ywe jest wok nas, to, co byo codziennoci i witem naszych rodzicw i dziadkw. I nie chodzi wcale o bezmylne cofanie si w przeszo. Tylko my, wspczeni, lada rok idcy w trzecie tysiclecie zakotwiczeni w dawn i blisk tradycj, moemy wierzy w nasz sukces w przyszoci. Tacy tylko bdziemy gotowi doceni i zrozumie innych, bli skich i dalszych ssiadw. Ksik wydrukowano zbyt ma czcionk, a mimo to do strzec mona do liczne bdy skadu. Jednak zawiera to, cze go nie powinnimy lekceway.

Historia Skarszew

Studia Pelpliskie

undamentalne znaczenie dla historii i kultury Pomorza Gdaskiego maj Studia Pelpliskie" nie nalece do codziennej lektury. Wysze Seminarium Duchowne Die cezji Pelpliskiej od roku 1969 wydaje "Studia Pelpliskie" jako rocznik diecezji pelpliskiej. Tom 1997 roku nosi numer XXVI. Redaktorem naczelnym zespou redakcyjnego Studiw..."jest ksidz Wiesaw Mering. W skadzie zespou wy stpuj take: ks. Eugeniusz Stencel, ks. Tadeusz Brzeziski, ks. Jerzy Buxakowski i ks. Dariusz Drek. Najnowszy tom Studiw Pelpliskich" zawiera materiay z XVI Spotka Pelpliskich, powiconych biskupowi Konstan tynowi Dominikowi i stosunkom midzy Polakami i Niemcami na Pomorzu w XX wieku, a take materiay nastpnych, XVII Spotka Pelpliskich, ktrych tematem bya siedemdziesita rocznica objcia rzdw w diecezji chemiskiej przez ksidza biskupa Stanisawa W. Okoniewskiego. W tomie tym zawarto take inne rozprawy o charakterze teologiczno-historycznym. XXVI tom Studiw Pelpliskich" utrwala dorobek nauko wy Wyszego Seminarium Duchownego w Pelplinie i innych po morskich orodkw. yczy naley zespoowi redakcyjnemu, aby ich praca nie ustawaa, a dorobek naukowy szkoy pelpliskiej" by zachowywany i pomnaany dla dobra nauki i kultury polskiej.

iesaw Brzoskowski, autor Historii Skarszew" we wstpie pisze: Dzieje poszczeglnych narodw two rz ludzie, a utrwalaj historycy. Zgodnie z t zasa d postanowiem opisa historie naszej miejscowoci. Autor urodzi si w Skarszewach. Liceum ukoczy w Starogardzie Gdaskim. Jest absolwentem Wydziau Historycznego Uniwer sytetu Gdaskiego. Pracujc w skarszewskich szkoach od wie lu lat interesowa si dziejami grodu nad Wietcis. Historia Skarszew" jest plonem tej naukowca serdecznej pasji. Podob nych opracowa jest niewiele. W jednej ksidze ma swe dzieje Tczew, Starogard Gdaski, Gniew i maleki Piczyn. Wiele miej scowoci czeka na choby skromniutk ksik o sobie. Burzliwe dzieje Skarszew s na tle dziejw Pomorza Gda skiego bardzo interesujce. Miejscowo ta w dokumentach pi sanych pod inn nazw pojawiaj si ju w XII wieku, lecz z ca pewnoci pocztek osady jest wczeniejszy. Od koca XII wieku przez prawie dwa stulecia Skarszewy zwizane byy z zakonem joannitw. Dlatego w herbie miasta, na bkitnym polu w zotej aureoli widnieje gowa w. Jana Chrzciciela. Ciekawie i obszer nie w ksice omwiono histori parafii skarszewskiej. Trudno zreszt w kilku zdaniach omwi zawarto ponad 400 stronicowej ksiki. Moe jedynie naley zauway bogato zaprezentowane rda, liczne ilustracje i autorsk solidno w kadym szczegle. Wielka to rzecz, gdy znajdzie si czowiek, ktry chce i potrafi powici swj czas, swoje umiejtnoci, aby spisa dzieje miasta. Tak oto we wstpie napisa o swej pracy autor: Niech na krelona przeze mnie Historia Skarszew" bdzie hodem dla wszystkich pokole skarszewiakw, ktrym przez wieki przy szo y i pracowa dla dobra naszej maej ojczyzny".

Uczba na Kociewiu

Stulecie spdzielczego banku

poro lat, zbyt wiele, czeka trzeba byo, nim urodzia si Uczba na Kociewiu. Wskazwki do edukacji regional nej". Jest to owoc pracy Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego. Potrzeba takiego podrcznika dla nauczycieli bya i jest oczywista. Oczekiwano na taki podrcznik od dawna. We

ocztkw spdzielczoci, nie tylko oszczdnociowopoyczkowej, mona szuka w XVI wieku. Na ziemiach polskich rozwina si ona w XIX wieku, szczeglnie w zaborze pruskim. Na Kociewiu pierwsza spdzielnia oszczdnociowo-poyczkowa powstaa w Piasecznie w 1964 roku. Nastpna powstaa w roku 1866 w Bobowie. Na Pomorzu do

KMR

ksigarniach jest ju drugie wydanie przewodnika turystycznego Kociewie i Bory Tucholskie". Nowe wydanie jest obszerniejsze od pierwszego. Mona by do tej potrzebnej, nie tylko z punktu widzenia turysty, ksiki mie jeszcze kilka pretensji, ale przecie, po ksikach Jzefa Milewskiego, ten przewodnik dobrze spenia swoj rol. O Kociewiu Borach Tucholskich wie si w Polsce niewie Tamte lata, tamte dni... le, mimo to coraz chtniej rzesze turystw zapuszczaj si w nasze strony. sika-teczka Ryszarda Rebelki Tamte lata, tamte Bardziej znane, opisane s Kaszuby. Kociewie czsto dni..." skada si ze wspomnie autora i cyklu rysun kw. Ludzie, ktrzy lepiej pamitali tamte czasy pou traktuje si niesusznie jako cz Kaszub. Moe jest tak z powodu wikszej od niedawna aktywnoci organizacji ka mierali, a ci, ktrzy jeszcze yj i lepiej ni ja wykonaliby to zadanie, nie przejawiaj chci signicia po piro... Jestem szubskich. Warto byoby namwi autora i wydawc w jednej osobie malarzem i by moe ilustracje zamieszczone w tej pracy zre kompensuj moje literackie niedocignicia. Tak autor zapisa (Jarosawa Ellwarta) do dalszej pracy nad zawartoci przewo dnika turystycznego Kociewie i Bory Tucholskie". Jest to bar swoje intencje we wstpie do tej zadziwiajcej teczki-ksiki. dzo przydatna ksika. Wana take dla samych Kociewiakw Napisa wspomnienia, zilustrowa je, po to, eby zachowa dla i Borowiakw, bo warto czasem sprawdzi, przypomnie sobie potomnych czas, zdarzenia, ludzi, bycie, ktre byo nam dane... to i owo o ssiedniej wsi i o tych dalszych, ktre tak niedaleko, Swoje wspomnienia Ryszard Rebelka, znany w Starogardzie a w ktrych byo si raz, czy dwa w yciu. A jeli wiemy wicej Gdaskim i nie tylko na Kociewiu, wszechstronnie uzdolniony ni w tej ksice zawarto albo odkryjemy oczywist pomyk, twrca, wkomponowa w rytm pr roku. Od wiosny do zimy to napiszmy do wydawcy. Moe za jaki czas, w nastpnej edy opowiada o sobie, o swoich najbliszych, o codziennym yciu cji tego przewodnika, informacja bdzie dziki nam peniejsza na Kociewiu, bo przecie autor zmar w 1995 roku. i prawdziwsza. Ciekawe to wiadectwo dojrzaego, wietnego artysty, ktry pisa teksty, piewa, rysowa, malowa. A wszystko robi z serca, tak dobrze e wprawia suchaczy i widzw w zdumienie. Ryszard Rebelka by wszechstronnie utalen Dzieje gniewskiej parafii towany I potrafi swoje talenty zmienia w artystyczne fak ty. Ta publikacja uwiadamia nam raz jeszcze, ile stracili sika autorstwa ks. kan. Henryka Mrossa Dzieje pa my w chwili Jego odejcia. rafii Gniew od XIII wieku do 1939 roku" to pierwsze Teczka-ksika Tamte lata, tamte dni..." zainteresuje nie caociowe opracowanie dziejw parafii Gniewa, ktry tylko tych, ktrzy pamitaj autora, jego umiejtno bycia obchodzi 700-lecie nadania praw miejskich. W publikacji z innymi, czy cenicych jego malarstwo, ale rwnie tych, ktrzy znajdujemy szczegowe informacje o terytorium, docho znaj warto tradycji, zwyczajw, folkloru Kociewia. dach, obiektach kultu i kapanach gniewskiej parafii. Cen Te wyznania ocalaj w sowie i na rysunku wiat niedaw na to pozycja dla Kocioa, Pomorza i miasta. Autor opra ny, ktry przemin. Autor w caej, waciwej sobie skromno cowania, ks. Henryk Mross, rodzony gniewianin, obecnie ci, wietnie zrealizowa zamiar opowiedzenia i narysowania kierujcy Bibliotek Wyszego Seminarium Duchownego wspomnie z wasnego ycia. To jakby jeszcze jeden dar od w Pelplinie, jak rwnie seminaryjny wykadowca, nigdy niego, jeszcze jedna jego cz, ktr pozostawi dla nas. kontaktu z ma, gniewsk ojczyzn nie zerwa. Jego umi Podzikowanie dla istniejcego jeszcze wwczas Wydaw owanie historii owocowao ju we wczeniejszych publi nictwa Diecezjalnego w Pelplinie za solidn prac edytorsk, kacjach. Ksidz Henryk Mross jest autorem Sownika bio za pozycj, ktra przypomina Ryszarda Rebelk i jego artystyczn graficznego kapanw diecezji chemiskiej wywiconych prac, tak mocno zwizan z Hermanowem, Starogardem, Kow latach 1821-1920", a take licznych artykuw bio-biciewiem. bliograficznych, ktre zamieszczone zostay w Polskim sowniku biograficznym" czy w Sowniku biograficznym Pomorza Nadwilaskiego". Prace historyczne ks. Mrossa, ktry jest czonkiem Gdaskiego Towarzystwa Naukowe Zdany na pojedynek go, bogac nasz wiedz o dziejach Pomorza. Warto do Dziejw parafii Gniew od XIII wieku do 1939 roku" zaj ady nowy tom poezji cieszy, szczeglnie wtedy, jeli rze, by uwiadomi sobie jak silne trwanie Pomorza zwi jest po prostu dobry. To prawda, e nie cierpimy na zane byo i jest z Kocioem. Jak, w tym przypadku w skali brak wierszy: pisze kto tylko moe. Jednak pisanie wier lokalnej, parafia penia oprcz funkcji religijnych, take szy to nie zawsze tworzenie poezji. W przypadku tomiku Zda funkcje kulturotwrcze i gospodarcze. Ksika ta zaintere ny na pojedynek" ksidza Wiesawa migla nie ma wtpliwo suje nie tylko mieszkacw Gniewa i historykw, ale z ca ci, e jest to poezja, nawet wysokiego lotu. pewnoci wszystkich kociewiakw, a take turystw, ktrzy Wyczulenie na szczeg, rozmaito obserwacji, proste, coraz chtniej odwiedzaj nie tylko gniewski zamek. a skuteczne konstruowanie poetyckiego wiata przekona do tej

najstarszych Bankw Spdzielczych naley Bank w Starogar dzie, ktry rozpocz swoj dziaalno w listopadzie 1897 roku. Tak wic mino 100-lecie jego dziaalnoci. Poprzednikiem Banku Spdzielczego byo Towarzystwo Poyczkowe, ktre powstao w Staro- gardzie prawdopodobnie w 1866 roku. Spdzielnie rolnicze, handlowe i oszczdnociowo-poyczkowe zapisay pikn kart, bronic podstaw egzystencji ludnoci Kociewia, a take dbajc o zachowanie kultury pol skiej. Bank Spdzielczy w Starogardzie odegra wan rol w yciu ludnoci miasta i Kociewia. Warto przypomnie posta Hiacynta Jackowskiego, zaoyciela Banku Rolniczo-Handlo wego w Starogardzie. Bank spdzielczy w Starogardzie w latach 1897-1997 (sto lat tradycji) to kolejna publikacja w dorobku Kazimierza Ickiewicza, autora zajmujcego si histori Pomorza Gdaskiego, Kaszub i Kociewia. Pikny to przykad dla innych. Kazimierz Ickiewicz, na co dzie nauczyciel historii w Zespole Szk Ko lejowych w Tczewie, poza prac zawodow, samorzdow i po pularyzacj dziejw Kociewia, jest jednym z tych, dziki ktrym nasza maa ojczyzna zaczyna by widoczna. Nieatwe dzieje banku autor przedstawi na tle historii mia sta i regionu. Dobra to cegieka, ukazujca fragment przeszo ci Starogardu Gdaskiego.

poezji kadego, ktry si z ni zetknie. Od pierwszego wiersza p.t.: Zbyt pewnym siebie" do ostatniego zamieszczonego w tym zbiorku Wierz w staro" ton i waga wypowiedzi autora prze konuje i urzeka. Co szczeglnego jest w poezji tworzonej przez ksiy, oczywicie prcz kapaskich realiw. Dotknicie jest jak by twrczo pomnoone. Moe chodzi tu o naoenie si po sania ksidza i poety. Wiem, e przywoujc tu tylko kilka wierszy, choby takich, jak ,Adwent staruszki" czy Pro ba" i na tej podstawie twierdzc, e przemwi poeta doj rzay i wany teraz i na przyszo, dopuszczani si grzechu nieskromnoci. Nie bd przekonywa do oczywistej war toci tej ksiki. Ci, ktrzy nie s na pikno literatury obo jtni i ci, ktrzy poszukuj mdrego pikna, winni sign po ksik ks. Wiesawa.

Kociewie i Bory Tucholskie

42

KMR

Grka Francuska w Starogardzie Gdaskim

zef Milewski to znana mionikom Kociewia posta. Jego liczne ksiki, broszury, artykuy dotycz historii, turysty ki, folkloru, obyczajw i twrcw kociewskiego regionu. Od wielu lat Jzef Milewski wyuskuje, gromadzi fakty i zdarzenia, opisuje dziaania znaczcych dla historii i kultury ludzi naszej maej ojczyzny. Grka Francuska w Starogardzie Gdaskim (1807)" to kolejna, wznowiona w roku 1997 broszura Jzefa Milewskie go. Autor najpierw opisuje wydarzenia kampanii francusko-pruskiej z lat 1806-1807 na Kociewiu. W meldunku podpukowni ka artylerii Jzefa Hurtiga, do generaa Dbrowskiego po raz pierwszy zapisano nazw Kociewie (Gociewie). Tytuowa Gr ka Francuska powstaa w latach 1901-1902 ...kiedy przyst piono do budowy jednotorowej linii kolejowej Starogard-Skrcz, majcej przebiega przez wschodni skraj cmentarza wojskowe go w tym miecie m.in, z grobami onierzy kampanii pruskofrancuskiej 1807 r. Ekshumowano je, jak (autor przypuszcza) z 150-200 grobw i urzdzono im now, zbiorow mogi w postaci obok pooonego kurhanu... Grka, pooona przy skrzyowaniu wspomninej linii kolejowej z szos Starogard Tczew ma ksztat nieforemnego prostokta, wyranie z daa, zwaszcza od zachodu, rzucajcego si w oczy. Grk Francusk przez wiele lat opiekowaa si modzie starogardzkich szk rednich i harcerze. W roku 1994 z okazji 225 rocznicy urodzin Napoleona powsta w Towarzystwie Mi onikw Kultury Francuskiej w Starogardzie Gdaskim komi tet zagospodarowania Grki Francuskiej. Pomys ten, zainicjo wany przez prof. E. Wakowsk zosta wczony w program obchodw 800-lecia Starogardu. Broszura Jzefa Milewskiego, cho skromna, warta jest odnotowania nie tylko ze wzgldu na jej zawarto faktogra ficzn. Autor nie ustaje w przypominaniu dawnej i bliszej hi storii Kociewia, zdajc sobie spraw z tego, e nie moemy czu si prawdziwymi gospodarzami maej ojczyzny", jeli nie zna my, nie szanujemy jej historycznego i kulturowego dziedzictwa.

Droga Krzyowa

Monografia Skarszew

dwan, cho troch nieostron, decyzj podj Henryk Pauli, dodaje do tytuu 800 lat Skarszew 1198-1998" podtytu "Monografia". Ukazay wa. nie dwie czci tomu drugiego, obejmujce lata 1945-1997. Cao tego opracowania jest zwizana z rocznic 800-lecia Skarszew, ktra przypada na rok 1998. Nieatwo jest pisa o dziejach najnowszych. Autor tak wprowadza do lektury: Mi nione pwiecze charakteryzuje si ogromnym zrnicowaniem problemw politycznych, gospodarczych i spoecznych. Zarw no lata powojenne, okres ksztatowania si pastwowoci pol skiej i rozwoju gospodarczego, jaki okres transformacji ustro jowej przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, nios ogromne problemy spoeczne, ktrych nie sposb odda w tak krtkich opracowaniach i ocenie w procesie zjawisk historycz nych. Dlatego zawarte tu materiay przedstawiem w sposb dokumentalny, unikajc formuowania ocen. Zakadam bowiem, e Czytelnicy - w zalenoci od wieku i dowiadczenia - sami na tej podstawie oceni pidziesiciolecie. Sowa te zastanawiaj, bo tylko pozornie s oczywiste, a ze sformuowaniami typu kszta towanie si pastwowoci polskiej" po wojnie (1945) po prostu trudno si zgodzi. Ale pozostawmy jzyk opracowania. Przyzna trzeba, e imponuje konsekwencja dokumentacyjna ksiki. Au tor przytacza rda, nazwiska, tabele, szkice. Prawd jest, e au tor podajc fakty i opisujc zdarzenia, unika formuowania ocen. Zalet tej historii Skarszew jest powizanie faktw i zdarze z nazwiskami ludzi, ktrzy t histori tworzyli. Skarszewianom, nie tylko w roku obchodw 800-lecia, ksika ta przyniesie na pewno sporo satysfakcji. Dla przyszych badaczy dziejw, nie tylko lokalnych, opracowanie bdzie wa nym rdem informacji. Ciekawostk zamieszczon w aneksie drugiej czci tomu drugiego s wiersze i artykuy - felietony Henryka Pauli.

ydawnictwo Archidiecezji Gdaskiej Stella Maris" wydao kocu roku 1997 Drog Krzyow" ojca Jzefa Puciowskiego OP, ilustrowan obrazami Ta deusza Rupiewicza. Od kilku lat w kociele pod wezwaniem Matki Boej Czstochowskiej w Czarnej Wodzie znajduj si obrazy tego gdaskiego malarza. Jego malarska wizja Drogi Krzyowej Chrystusa ukazuje uwspczenione wydarzenia sprzed dwch tysicy lat. Zamieszczone w ksieczce barwne fotogramy obrazw-stacji poczone s z rozwaaniami gda skiego dominikanina, o. Jzefa Puciowskiego. Krtkie zapisy kontemplacji kadej stacji zachcaj do gbszej refleksji nad naszym yciem, naszymi upadkami, naszymi winami. Autorem wstpu do tej szczeglnej Drogi Krzyowej jest ks. Roman Bruski, proboszcz parafii w Czarnej Wodzie. Skromno tej ksieczki, jej edytorska szata, a przede wszy stkim zawarto, stanowi o jej prawdziwie godnej zauwaenia wartoci.

Kociewscy parlamentarzyci

zef Milewski, niestrudzony badacz dziejw Kociewia, znany regionalista przedstawia w broszurze Polscy par lamentarzyci Kociewia w pastwie pruskim i polskim 1848-1945 (Przyczynek do historii)" sylwetki polskich parla mentarzystw Kociewia w pastwie pruskim i polskim midzy Wiosn Ludw a kocem drugiej wojny wiatowej..W ksi eczce znajdujemy biogramy ludzi znanych ze suby publicz nej, portykw pomorsko-kociewskich, ktrzy swym przyka dem budowali wzorce postaw narodowych i spoecznych. Po wprowadzeniach regionalnych i historycznych w broszurce znaj dujemy trzydzieci pi biogramw, poczynajc od Feliksa Bolta, Dawida Bruskiego, Jana i Izydora Brejskich poprzez Pawa Czaplewskiego, Piotra Dunajskiego, Stanisawa Hoffmana, Jana Janta-Poczyskiego po Piotra Szturmowskiego i Wadysawa Wolszlegiera. Praca tych ludzi, ich twrcze mylenie o Pomo rzu i Polsce, bywao e i mczeska mier, nie zostay zapo mniane przez wspczesnych Kociewiakw,yjcych w wol nej, demokratycznej Ojczynie. Wana to i potrzebna publika cja, zapowiadajca konieczny, a po dzie dzisiejszy, cig dal szy. Kociewie dzisiaj w Parlamencie i Senacie reprezentowane tylko przez posa Jana Kulasa powinno przez to przypomnienie zmobilizowa si do skutecznego wyboru wikszej, nalenej re prezentacji politycznej w najbliszych wyborach. Ksieczk wydano w Starogardzie Gdaskim w 1997 roku.

KMR

Spord wszystkich wydawnictw dziaajcych na Kociewiu, na szczegln uwag zasuguj cztery oficyny - trzy w Tczewie i obecnie jedna w Pelplinie. Kada zaznaczya swoje miejsce w regionie, wychodzc niekiedy efektami swoich dziaa daleko poza Pomorze.

stniejce w Pelplinie do koca 1997 roku dwa wydawnic twa z powodzeniem kontynuoway sawne tradycje Po morskich Aten". Wydawnictwo Wyszego Seminarium Duchownego Bernardinum", przeksztacone w 1994 roku z dawnego Zakadu Maej Poligrafii, wydawao przede wszy stkim seminaryjne podrczniki oraz lektur pomocnicz dla studiujcych alumnw. W kwietniu 1997 roku swoje dziesiciolecie wiecia dru ga pelpliska oficyna - Wydawnictwo Diecezjalne i z tego powodu naley o nim powiedzie wicej, jako o firmie sku tecznej, poszerzajcej cigle swoje moliwoci. Pocztkiem Wydawnictwa Diecezjalnego by rok 1987, kie dy 15 kwietnia wczesny biskup chemiski, ks. Marian Przy kucki, powoa Zakad Poligraficzny Diecezji Chemiskiej i Wydawnictwo Kurii Biskupiej Chemiskiej. Pierwszym dyrek torem wydawnictwa i zakadu poligraficznego 15 padziernika 1987 roku mianowany zosta ks. dr Zygmunt Labuda, dyrektor Wydziau Ekonomicznego Kurii. Obowizki kierownika do spraw wydaniczych przyj ks. dr Antoni Dunajski, a kierownikiem technicznym zosta ks. mgr Marek Rumiski. Po sprowadzeniu z Wiednia dwukolorowej maszyny poligraficznnej Heidelberg", ktra pracuje do dzisiaj, Ministerstwo Kultury i Sztuki wydao zezwolenie (nr 53/kk/87) na prowadze nie dziaalnoci poligraficznej w zakresie wykonywania dru kw dla potrzeb Kurii i Kocioa. Kolejne zezwolenie (nr 6) z tego samego roku, ktre dotaro do Pelplina 22 sierpnia, upo waniao do prowadzenia dziaalnoci wydawniczej o celach religijnych na podstawie corocznych planw wydaniczych. W styczniu nastpnego roku Ministerstwo Kultury i Sztuki po szerzyo zakres dziaalnoci o wykonywanie usug poligraficz

nych dla wszystkich jednostek sakralnych, przedsibiorstw pastwowych i jednostek gospodarki uspoecznionej. Tragiczna mier ks. Labudy spowodowaa personaln zmian kierownictwa. Przejciowo, przez bardzo krtki czas, funkcj dyrektora peni ks. Kazimierz Myszkowski, a od 1 marca 1988 roku wydawnictwo przej ks. dr Henryk Krenczkowski dyrektorujc przez 6,5 roku. Po sprowadzeniu nastp nych maszyn i podstawowym wyposaeniu introligatorni, nowy dyrektor przystpi do uruchomienia rzeczywistej dzia alnoci, bowiem wszystko co czyniono poprzednio zaliczy mona do tworzenia zrbw organizacyjnych. W pierwszym etapie zatrudniono omiu pracownikw, niektrych w niepe nym wymiarze, wrd nich osoby organizujce rozruch tech nologiczny drukarni i introligatorni: in. Jolant Winiewsk, Jerzego Strzeszyskiego, Romana Orowskiego - fachowcw poligraficznej brany z Gdaska. Od 1989 roku czynnoci edy torskie w wydawnictwie powierzono Romanowi Landowskie mu. Wwczas oficyna diecezjalna otrzymaa oznaczenie iden tyfikacyjne wraz z pul stu numerw dla publikacji ksikowych, nadane przez Biuro Midzynarodowego Numeru Ksiki (Inter national Standard Book Number) przy Bibliotece Narodowej w Warszawie - o symbolu ISBN 83-85087. Po 1990 roku nastpiy kolejne zmiany. Po odejciu Ro mana Orowskiego, kierownictwo drukarni przej Tadeusz Pitek, dugoletni pracownik Gdaskich Zakadw Graficznych. Natomiast w zwizku z wprowadzeniem nowego ukadu admini stracyjnego Kocioa w Polsce, wwczas ju Biskup Pelpliski swoim dekretem wprowadzi w ycie z dniem 25 marca 1992 roku statut wydawnictwa. Od 1 grudnia 1994 roku nowym dyrektorem diecezjalnej oficyny wydawniczej miano-

KMR

wany zosta ks. mgr Kazimierz Grajewski, dotychczasowy za stpca dyrektora. Odtd zacz si nowy okres rozwoju wydawnictwa. Ks. Grajewski spowodowa wprowadzenie konkurencyjnych ofert na usugi poligraficzne, co zbliyo do drukarni wielu nowych klientw. Trzeba pamita, e drukarnia wydawnicza realizowaa znaczn ilo zewntrznych zlece, zapewniajc pomylno ekonomiczn wasnym pozycjom ksikowym. Poza tym nowy dyrektor wprowadzi zasad decentralizacji decyzji merytorycznych, wychodzc ze susznego zaoenia, e jeeli jest otoczony wsppracownikami-fachowcami, naley im umoliwi samodzielno dziaania wok wczeniej uzgo dnionych szczegw planu wydawniczego. Organem nadzorczym wydawnictwa bya Rada Programo wa, powoana w kocu 1989 roku. Jej pierwszym przewodni czcym by wczesny sufragan diecezji, ks. prof biskup Jan Ber nard Szlaga. Z chwil przejcia przez ks. prof. Szlag godnoci Biskupa Pelpliskiego, nowym przewodniczcym rady zosta ks. prof. Janusz Stanisaw Pasierb, a po jego mierci, w grudniu 1993 roku, ks. dr Wiesaw Mering, rektor Wyszego Semina rium Duchownego, filii Papieskiego Uniwersytetu Lateraskie go. We wrzeniu 1994 roku Rada Programowa Wydawnictwa Diecezjalnego zostaa przeksztacona w Rad do Spraw Wy dawniczych Diecezji Pelpliskiej. Podlegay jej oba wy dawnictwa i wszystkie pisma diecezjalne: Studia Pelpliskie (rocznik wydany przez Bernardinum") oraz Miesicznik Die cezji Pelpliskiej i dwutygodnik katolicki Pielgrzym - oba ty tuy wydawane przez Wydawnictwo Diecezjalne. Na dzisicioletni dorobek Wydawnictwa Diecezjalnego zoyy si 52 publikacje ksikowe, z czego poow stanowi y pozycje o treci cile religijno-liturgicznej. Pozostae to publikacje zwizane z histori, histori sztuki, socjologi czy pedagogik - powizane zawsze z dziejami Kocioa, a take dwie pozycje poetyckie (Alojzego Nagla i Jana Piotra Gra bowskiego) i album satyr Zbigniewa Jujki: My i oni, czyli anioy i diaby lub odwrotnie. Pierwsz pozycj, w identyfikatorze ISBN sygnowan nu merem 00-1, bya ksika ks. Antoniego Liedtkego Saga pel pliskiej Biblii Gutenberga o nakadzie 15.000 egz., wydana w 1988 roku. W kolejnoci nastpna pozycja rozpocza sym patyczn seri wydawnicz z serduszkiem" pod nazw Bar wy serca. By to pierwszy polski przekad pracy Johna Powella, amerykaskiego jezuity, pt. Jak kocha i by kochanym, zreali zowan w 1990 roku, w nakadzie 15.000 egz. cznie z dwoma kolejnymi wydaniami, ktre ukazay si w odstpach nastp nych dwch lat, pozycja ta przekroczya 40.000 egz., co naley uzna za autentyczny sukces wydawniczy. Jest to cenna i inte resujca ksika, jedna z tych - jak czytamy we wstpie od wydawcy - ktra o sprawach powanych traktuje w sposb naturalny - rzetelnie, bezporednio i otwarcie. Napisana z duym znawstwem i dostpna dla kadego. To jakby rozmo wa prowadzona z czytelnikiem na temat istoty mioci. Nastpna pozycja w serii Barwy serca to dwa wydania (1992, 1994), o cznym nakadzie 20.000 egz., zbioru poga danek, wypisw, esejw i poetyckich drobiazgw pt. Znaki mioci - w podtytule: Nie tylko dla narzeczonych - w opraco waniu i wyborze Krystyny Dudzisz, prof. Wodzimierza Fija kowskiego i o. Andrzeja Madeja. Rzecz traktuje o mioci, wartoci uczu, partnerskim szacunku i relacjach On - Ona. Kolejna ksika tej serii jest popularn rozpraw ks. Fran ciszka Sawickiego Bg jest mioci, ktrej dwa poprzednie wydania zrealizowane zostay w oficynie seminaryjnej, a dwa nowsze wydania (1990, 1992) w ramach Barw serca w Wydawnictwie Diecezjalnym. Cztery wydania razem prze kroczyy 15.000 egz. Zbiorowe opracowanie W obronie pocztego, objte t seri, jest plonem sesji lekarzy i pracownikw, ktra na ten temat odbya si w 1987 roku w Toruniu. Ksik wydano w 1991 roku w nakadzie 15.000 egz. O wychowaniu dzieci i modziey Elbiety Wjcik, to kolejna pozycja w ramach trjkolorowego serduszka. Ukazaa si w roku 1993 w iloci 5.000 egz. Ksika jest adresowana do rodzicw i pedagogw, a mwi o celach wychowawczych, psychicznych po trzebach modego czowieka oraz wychowaniu seksualnym.

Cenn publikacj w Barwach serca jest take praca prof. Wodzimierza Fijakowskiego Ojcostwo na nowo odkry te (1995 rok, 5.000 egz). Ksika zawiera dowiadczenia au tora - lekarza poonika z dziaa zmierzajcych do upowszech nienia uczestnictwa mw w akcie rodzenia. Oprcz rozwaa o realizacji celw w tzw. szkole rodzenia, autor zamieci orygi nalne i autentyczne relacje mczyzn, przekazane w drugiej cz ci ksiki Pord w dowiadczeniu ojcw. cznie w tej serii wydano 80.000 ksiek. Powodzeniem czytelniczym cieszy si take cykl esejwwspomnie ks. Janusza Stanisawa Pasierba, umownie zwany seri z autografem. Jest to wyjtkowa lektura dla mionikw gawd i przemyle ks. profesora - o szerokim wiecie i bliskich tskno tach do miejsc urodzenia, o dalekich podrach i spacerach po kociewskich ciekach, o wierze, Bogu, ludziach, wartociach i kulturze. Czas otwarty w nakadzie 20.000 egz. ukaza si w 1992 roku, w nastpnym Gazie i licie (10.000 egz), a w 1994 roku Skrzyowanie drg (10.000 egz.). mier prof. Pasierba jakby zakcia rytm co roku wydawanych jego ksiek. Ostatnia w cyklu z autografem" czeka na wydanie, a bdzie to Miasto na grze, zbir szkicw o ludziach wybit nych, jak Erazm z Roterdamu, Mikoaj Sp Szarzyski, Albert Schweitzer, ks. Franciszek Sawicki, Le Corbousier, Dag Hammarskjold, Jerzy Zawieyski Jean Guitteu oraz papiee Jan XXIII i Pawe VI. Krtk seri purpurow" objte byy trzy pozycje o cha rakterze historycznym. Pierwsza z nich to praca Anny Winiew skiej Henryk - Heidenryk, pierwszy biskup chemiski. Jest w tej ksice kompletna wiedza historyczna o przeszoci Bi skupa, o ustanowieniu diecezji chemiskiej, o organizacji wypraw krzyowych i o Heidenryku kaznodziei i opiekunie zakonw. Druga pozycja to cenna ksika ks. Antoniego Liedtkego Zarys dziejw diecezji chemiskiej do 1945 roku. Wydana w 1994 roku w 2.000 egz. jest podstawowym podrcznikiem do historii Kocioa pomorskiego. Stanowi bowiem chronolo giczny opis dziejw diecezji od misji biskupa Chrystiana po przez okres krzyacki, biskupstwo pod berem polskich krlw, lata pruskiego zaboru po rozwj Kocioa chemiskiego w odrodzonej Polsce i barbarzyski czas" - jak powiada au tor, okupacji hitlerowskiej. W trzeciej ksice tej krtkiej serii ks. dr Edward Hinz w swoim zbiorze prac Z dziejw muzyki kocielnej w diecezji chemiskiej omawia w dziesiciu rozdziaach rne formy dziaalnoci muzycznej w historycznych orodkach Chemy, Chemna, Torunia, Lubawy i Pelplina - od redniowiecza do pocztkw XX wieku (1994 r. - 2.000 egz.). Purpurowa seria 750-ecie powstania diecezji? chemiskiej, bo tak si wanie zwaa, z graficznym obrysem szczytu kate dralnego, miaa krtki ywot. W roku swego jubileuszu 750-lecia, w wyniku zmiany struktury administracyjnej Ko cioa w Polsce, diecezja chemiska przestaa istnie. Wobec tego wymkn si merytoryczny i ideowy sens kontynuowania serii o tej nazwie. Maa ksieczka Mcisawa Wikaryjczyka Przechlewo miaa otworzy seri popularnych monografii parafialnych. Wydana w 1994 roku, jako inicjatorka pomysu, pozostaa dotychczas samotna. Do idei maych monografii poszczegl nych parafii pomorskich warto by powrci. Z ksiek o treci historycznej, omawiajcych dzieje Ko cioa, wymieni naley publikacj ks. dr. Anastazego Nadolnego Sto lat polskiego duszpasterstwa w Hamburgu, wydanej w 1992 roku w koedycji z Polsk Misj Katolick w Hambur gu, w nakadzie 5.000 egz. Omawiajc wydane ksiki o treci historycznej, pochwa li si naley jeszcze jedn publikacj, wybitn na miar po morskiej tematyki. Jest to obszerna monografia ks. dr. Jana Walkusza, wydana w 1992 roku pt. Duchowiestwo katolickie diecezji chemiskiej, 1918-1939. Ksika obejmuje 32 arku sze wydawnicze, na 472 stronach formatu B, przekazuje kom pletn wiedz o kapanach diecezji z lat midzywojennych. Autor przeprowadzi analiz strukturaln kadr duchowiestwa, przedstawi dziaajce w tym okresie organizacje kapaskie, tendencje polityki personalnej ordynariuszw, funkcje kociel-

KMR

ne i religijne sprawowane przez kapanw, a take omwi aktywno pozaduszpastersk duchowiestwa w formach przernej dziaalnoci narodowo-politycznej, spoeczno-go spodarczej, naukowej i literackiej. Dowiedzie si te mona z kart ksiki o inicjatywach wydawniczych poszczeglnych orodkw kapaskich i parafialnych. Autor ukaza te obli cze intelektualne duchowiestwa tamtych lat. Tre uzu peniaj! liczne tabele, wykazy, zdjcia i w kocowej czci indeksy. Wydaje si, e adna z dotychczasowych rozpraw o du chowiestwie nie miaa tak szerokiej podstawy rdowej przyzna w swojej recenzji ks. prof. Kumoraj. Natomiast prof. Roman Wapiski stwierdzi, e praca ta odpowiada na pytania dotyczce dziejw Kocioa w diecezji chemiskiej w ogle (...). Znaczenie poznawcze przedstawionej rozprawy nie ogranicza si jednak do kwestii, ktre sygnalizuj tytuy poszczeglnych rozdziaw i podrozdziaw. Wzbogaca ona take nasz ogln wiedz o dziejach Polski odrodzonej, zwa szcza za o dziejach wczesnego Pomorza. Dla redakcji i zespou przygotowujcego j do druku ksi ka bya dobrym sprawdzianem umiejtnoci i organizacji pra cy. Maszynopis zoono w wydawnictwie w styczniu, a druk ukoczono w maju 1992 roku. Praca bya rozpraw doktorsk ks. Walkusza (autor jest pracownikiem naukowym KUL), zgoszon do konkursu stypendialnego, a termin tego kon kursu, gdzie naleao zoy tekst w postaci ksikowej, zmu si do bardzo szybkiej realizacji, zarwno redakcyjnej jak i poligraficznej. W grupie ksiek pozareligijnych publikacja Jana Walku sza zajmuje w dorobku Wydawnictwa Diecezjalnego pocze sne miejsce. Wydajc natomiast ksiki o treci teologicznej i religijno-liturgicznej, oficyna diecezjalna suya pomoc swojemu Kocioowi lokalnemu, chocia nie tylko, bowiem wiele z tych ksiek znajduje si w dystrybucji oglnopolskiej. W tej grupie na pierwszym miejscu wymieni trzeba modlitewnik Z Panem Bogiem biskupa Zygfryda Kowalskiego, ktrego dwa wydania zrealizowane zostay przez poznaskie ,Pallottinum". Po powstaniu i okrzepniciu Wydawnictwa Diecezjalnego w Pelplinie, nastpne wydania ukazay si ju z sygnatem tej e oficyny. Rzadkoci wydawnicz jest potocznie zwana Biblia kaszubska, a w rzeczywistoci wite Pismiona Nowego Te stamentu skaszubione przez Eugeniusza Gobka, wydane w 1993 roku w koedycji z Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim w Gdasku, za zgod 245 Konferencji Biskupw Diecezjal nych z 1991 roku. Ksik bardzo trafion i udan jest poradnik dla mini strantw pt. Przy otarzu Pana Elmara Nubolda i Eugeniusza Stencla, bdcy spolszczeniem i uzupenieniem wydania niemiec kiego. Cztery wydania (od roku 1993) osigny 75.000 egz., co wiadczy zapewne o tym, e kadego roku pojawiaj si nowe zastpy ministrantw. Ksik o podobnym przeznaczeniu jest podrcznik ks. Eugeniusza Stencla, wicerektora WSD, pt. Lek tor i jego liturgiczna posuga, rozchodzcy si rwnie z wiel kim powodzeniem po caym kraju. Pozycj wydawnicz o szczeglnym znaczeniu jest podrczseminaryjno-akademicki, chocia nie tylko, Metodologia Nowego Testamentu. Autorami tej pracy s: ks. Jan Flis, o. Hugolin Langkammer, bp Jan B. Szlaga i ks. Antoni Tronina. Cho tytu nieco moe odstrasza, ksika stanowi pasjonu jc lektur dla tych, ktrzy chc pozna dzieje metod krytyki i interpretacji literacko-historycznej Nowego Testamentu. Jest to ksika nie tylko dla studentw czy biblistw. W dorobku dzisiciolecia znajduj si te ksieczki dla najmodszych. S to trzy kolorowanki dla dzieli, w naka dzie po 5.000 egz.: wity Wojciech patron naszej ojczy zny, wita Roku Kocielnego oraz Suga Boy biskup Kon stantyn Dominik. Nie sposb tutaj omwi wszystkich wydanych ksiek. Trzeba jednak koniecznie wymieni absolutny sukces wydaw niczy, ktrym jest album Janusza St. Pasierba Pelplin i jego zabytki z fotografiami Wojciecha Kryskiego i Tomasza Pramowskiego. Album wydany w 1993 roku w koedycji z Wydaw

nictwem Interpress" w Warszawie, w nakadzie 7.000 egz., poligraficznie zrealizowany zosta przez drukarni Wy dawnictwa Diecezjalnego w Pelplinie. W czci tekstowej znaj duje si obszerny esej Janusza Pasierba o Pelplinie, dziejach klasztoru, katedrze i jej wyposaeniu - wszystko zawarto w szeciu rozdziaach: Siedemset lat Pelplina, W dobie goty ku, Od renesansu po rokoko, Zoty wiek malarstwa. Od historyzmu po nasze dni, Zbiory biblioteczne i muzealne. W czci ilustracyjnej mona obejrze 198 barwnych fotografii, wyko nanych przez znanych fotografikw warszawskich. Koedycja bya dla pelpliskiej oficyny wielkim sprawdzianem umiejt noci. Do Wydawnictwa Diecezjalnego naleao wykonanie caej redakcji technicznej wedug przygotowanych przez In terpress" szkicowych makiet - opracowanie rozbarwie slaj dw, szczegowe zredagowanie makiet, nawet poprawienie bdw diapozytyww tekstowych, bo i to si zdarzao, i wre szcie wydrukowanie caoci. O sukcesie wiadczy moe rw nie to, e album w stolicy cieszy si wikszym powodzeniem ni na Pomorzu. Na swoje dziesiciolecie wydawnictwo przygotowao dwie pozycje. Przy stole sowa Boego to drukiem powtrzone po gadanki radiowe biskupa prof. Jana B. Szlagi, wygaszane na kad niedziel przed mikrofonem Radia Gos". S to przede wszystkim interesujce rozwaania religijno-liturgiczne, ale take przeplecione dygresjami spoecznymi o naszej wsp czesnoci. Druga ksika jest zapowiedzi kolejnego sukcesu. Skar by Pelplina, tak brzmi tytu starannie zredagowanego prze wodnika ks. Romana Ciecholewskiego, dyrektora Muzeum Diecezjalnego i diecezjalnego konserwatora zabytkw. Naj lepiej posuy si w takim przypadku opini recenzenta, prof. Janusza Tondela z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Ksika jest solidnie opracowana, wiarygodna w warstwie treciowej, co w poczeniu z oszczdnym i zwar tym tekstem oraz wysmakowan form edytorsk powinno jej zapewni powodzenie... Bdzie to niewtpliwie jedna z najlepszych pozycji pelpliskiej oficyny, wiadczca o jej wysokich moliwociach edytorskich. Zapowied ta speni a si: ksika-przewodnik robi nieustajc furor do chwili obecnej. I na tej pochwale mona by zakoczy. Naley jednak wspomnie, e Wydawnictwo Diecezjalne i jego drukarnia to nie tylko ksiki Z drukarskich maszyn schodzi wiele folderw, kart pocztowych - witecznych i widokwek; to take broszury, rnego rodzaju kalendarze: liturgiczne, kie szonkowe i,te kolorowe cienne (planszowe). Z tych ostat nich powodzeniem cieszyy si dwa kolejne papieskie", na 1994 rok Bazylika katedralna" na 1995 - Na turystycz nym szlaku, na 1996 - Wdrownym traktem (oba z fotogra fiami pomorskich kociow), na rok 1997 - Cztery pory roku na Kaszubach, a na 1998 rok Kocioy zabytkowe na Pomorzu. W dniu dzisiciolecia w Wydawnictwie Diecezjalnym i jego drukarni zatrudnionych byo 39 osb, w tym 26 zwi zanych bezporednio z procesami technologicznymi i pro dukcj (skadopisy, grafika komputerowa, monta i przygotowalnia, maszyny drukarskie, introligatornia). Wrd zaogi przewaali ludzie modzi (do 30 roku ycia), zdyscy plinowani oraz szanujcy i kochajcy swoj prac. Potrafili si wsplnie cieszy z kadego sukcesu, martwi ewentual nym potkniciem. Byli to ludzie ambitni, ktrzy wsplnie z rozwanym kierownictwem powodzeniem pomnaaliby dorobek wydawniczy swojej oficyny przez nastpne dzie siciolecia. Dziwi moe czytelnika przyjty w tym tekcie czas prze szy, ale prawd jest, e Wydawnictwo Diecezjalne w Pel plinie naley ju do przeszoci. Nie uka si ksiki z charakterystycznym sygnetem graficznym przedstawiaj cym infu biskupi. Z dniem 1 stycznia 1998 roku, w wy niku wydanego dekretu Biskupa Pelpliskiego, powstaa nowa oficyna - Wydawnictwo Diecezji Pelpliskiej Bernardinum", stanowice efekt poczenia Wydawnictwa Diecezjal nego z Wydawnictwem Wyszego Seminarium Duchownego Bernardinum"

KMR

ANDRZEJ G R Z Y B

Nasze promocje

Wiersze nowe
Wrble
Dwa wrble postukujc w parapet wyjadaj chlebowe okruchy Strosz si i wierkaj Moe jest to pradawna pie zaspokojonego godu.

Wiara
(czym s pacierze w niewierze) tum zmiesza si za miastem dzi spad ogromny anio najwikszy dotychczas z tymi co przed nim nieporwnywanie nieporwnywalny najliwsze e spad do rzeki poama tak swoj tre nasik brudem i trudem tum zmiesza si za miastem dzi spad najwikszy anio... uratuj go...!?

Wiosenny wiersz
W marcu sjki skrzeczc poprawiaj gniazdo Pod lodem okonki pczniej na brzegu wierzbina Soce miao przygrzewa deszcz ze niegiem pada Ssiad kaszle i o reumatyzmie gada W marcu o zmierzchu kocia muzyka Noc ld w dzie roztopy To moja czterdziesta pita wiosna Moe i troch podobna jesieni

Dedykowane J.
takie senne o zapachu dzikich traw i inne kochanko dedykuj wiecznie drce z zapaleniem maych dbw kochanko dedykuj niespodzianie nalepione na bosko kochanko dedykuj ycie marne moje mikkie

List z tucholskiego boru


Jakby wczoraj na progu dnia stoj Dookoa pola las rzeka Moja droga ucieka pod grk do nieba Licz sztachety w pocie Chabry w ycie Mno skarby przez skowronki Odejmuj motyle tylko cytrynowe (To dawna tajemna wiedza) Zawsze myl si Zaczynam od nowa

Adam Stawicki
Kociewie
Tam gdzie cie stopy potrca grudki wspomnie;,. Gdzie serce biegnie za dziecistwa wzgrze Gdzie dom tak duy e mieci si we nie Gdzie wity za pan brat s poudniom i zmierzchom Tam jest moje Kociewie urodzi si 1978 roku. Jest absolwentem Liceum Oglnoksztaccego w Gniewie. Pracuje jako muzykoterapeuta z modzie niepenosprawn umy sowo. Prowadzi warsztaty artystyczne dla dzieci i modziey w Gniewskim Orodku Kultury. Zajmuje si poetyck pieni autorsk, pisze teksty i muzyk. Prezentowane wiersze s jego debiutem poetyckim.

KMR

47

Testament p o e t y c k i Franciszka Sdzickiego


Zgodnie z zapowiedzi w poprzednim numerze, kontynuujemy - w zwizku z trwajcym Kongresem Pomorskim druk poematu

Wiatr zawia od

stron

stanowicego rodzaj poetyckiego testamentu pisarza

2. Znajomy wiat
(dokoczenie)
I od tych bajek zawrzao mi w gowiel Przed mojem okiem powsta wiat subtelna wieszcz wyszed z grobu - upir niemiertelny i dziwnych istot mnoyo si mrowie, Zamk" znw si dwign, zapady w poowie, ktrym zarzdza ongi pan udzielny, nim czarnoksinik go urzek bezczelny i na odludnym smok strzeg go ostowie, Kryy wokoo mnie widomie duchy, przybray ycie kwiat, drzewo, piach suchy. I zapatrzony w gazy w senne mroki, szukaem znaku, by z nich znie uroki". .. A gdy o Bogu wci wszystko mi prawi, czekaem, rycho-Ii On si pojawi.,, I to zdarzenie, pamitam dzi jeszcze, gdy w lesie spotka mnie boru duch ywy, w zielonej szacie, brodaty i siwy, a na mnie strachu trwonie biy dreszcze. Lecz on nie plany ku na mnie zowieszcze: Swojego pastwa opowiedzia dziwy 0 swoj jej crce modej urodziwej, i uczy pieni, ktr wrzos szeleszcze. W tej pieni jedna si znajduje zwrotka, co zdradza wdziki i pobyt tej cry; ktr wraz z szczciem jej znalazca zyska, odtd wszelkie lasw wchaniam chry, i adna mi nie ujdzie wiotka, lecz pieni onej nie znam. - al mnie ciska! C to za pokuszenie dusz! Z tarczy, co nas srebrem zwodzi, gdy wrd drzew wierzchokw brodzi, zeskakuje posta!,,, Husz! Leci, leci i jest tu,,. Prosto ku mnie cie w godzi - a me ciao dreszcz przechodzi i mi rzecze: Ukon z! Smtek jam! - Pomorskiej ziemi przed wiekami mony Bg, Koci ze mnie godno zwlk, lecz w noc dalej wodz rej. Panem lasw ja i kniej.,. dusz z oczami stsknionemi.

ustawi
Bg si nie zjawi mimo szczere mody, Bg si nie zjawi mimo mocnej wiary, lecz zato pieka nkay mnie mary los si znca wci nade mn pody, Na zgubn ciek wierzenia mnie wiody, na grzskie ycia puszcze i moczary, a nagle wiotkie zatrzasy filary, jak przez burz poamane jody. Straciem drog wrd mych wierze, marze, i gdym si ockn bezkresna pustynia piaskiem mi oczy zasypaa sypkim. Stracona prosta mego ycia linia Ju nie odtworz jej i biegiem szybkim, I prne morze ez i zgrzyt uskare... Rozsdniej milcze, Oj ta cudna noc gwiadzista, gdy si niebo srebrem skrzy, pyn cicho duchw mgy, ledwo szemrze stuka rwista. Pachn letnie, bzy, Wtem ksiyca promienista Wpynie twarz i kropla czysta rosy w jego blaskach dry. Ponad lasem sowy, my wiod swoje nocne gry, drgnie, lnic, fala - w nie srebrzysta. Nawet wiatr przytumi dech, aby swj chrapliwy miech... - Chwila jaka uroczysta! Jaki dziwny tworzy cud!,.. Kady mnie tu sucha kwiat, poszum drzew i wiatru wiew i sowikw - ptaszt piew,zboe, siew i ziemny gad. Jam twj druh i szczery brat, - O, nie to mj sprawi gniew!.., To ez moich tylko lad, W mojem sercu bl i al ktrych szum nie stumi fal ani nie utul zyl - A ulegniesz mi i tyl Kady, co ten kraj i lud kocha, znie ten musi trud! I tak smutek mn zawadn i wci drczy do dzi dnia...

W nastpnym numerze Morze"

48

KMR

Edmund Falkowski
1924 w Skarszewach + 1997 w Starogardzie Gdaskim
Dnia 18 wrzenia 1997 roku odszed od nas wybitny dziaacz spoeczny Ziemi Kociewskiej i caego Pomorza, wspzaoyciel Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej, jego wiceprezes, a przez ostatnie czternacie lat prezes tej organizacji. By wielkim entuzjast kociewskiej Maej Ojczyzny". Nalea do grona wspzaoycieli Kociewskiego Magazynu Regionalnego, przez wiele lat by przewodniczcym Rady Programowej tego pisma. Piknie o Nim napisa Albin Lubiski w Zapiskach Kociewskich, ktrych Zmary by czonkiem zespou redakcyjnego. O Edmundzie Falkowskim prawdziwie moemy mwi dobrze i nie inaczej. Jego ycie byo pikne i ofiarne, poyteczne ludziom, Ojczynie, Ziemi Kociewskiej. Szczerze dodajmy od siebie: y wrd nas czowiek o wielkim autorytecie, zakochany w swojej rodzinnej kociewskiej ziemi.

You might also like