Dr Jacek Kaczor Uniwersytet Wrocawski Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii

KONWENCJONALNY CHARAKTER POJ PRAWNICZYCH W niniejszym artykule chciabym zasygnalizowa pewne podstawowe kwestie zwizane z charakterystyk poj jzyka prawniczego (poj prawniczych) jako konwencji terminologicznych. Ze wzgldu na rozlego tej problematyki przedmiotem niniejszych uwag bd w gwnej mierze pojcia dogmatyki prawa. Z obszaru moich zainteresowa wyczam rwnie zagadnienie poj prawniczych stanowicych powtrzenie (zasygnalizowane uyciem cudzysowu) terminw jzyka prawnego oraz wystpujcych w jzyku nauki prawa poj zaczerpnitych z innych dyscyplin naukowych. I. Przyjmowane przeze mnie rozumienie konwencji nawizuje do pojcia konwencji uksztatowanego na gruncie filozofii konwencjonalistycznej (Poincar, Duhem, Le Roy), ale nie jest w peni z nim tosame. Przez konwencj rozumia bd pojcie, wprowadzone do jzyka nauki w drodze decyzji (aktu wyboru) i stanowice pewne zaoenie tej nauki. To wstpne i oglne okrelenie zostanie doprecyzowane przy omawianiu szczegowych zagadnie tej problematyki. Jzyk dogmatyki prawa postrzega si czsto jako twr zdominowany tekstem prawnym, w ktrym tylko w ograniczonym zakresie mog by dokonywane zmiany, polegajce na modyfikowaniu bd eliminowaniu zastanych znacze. Podejcie takie wynika z metodologicznej charakterystyki szczegowych nauk prawnych i ich jzyka, ktre obok funkcji poznawczej peni maj, jako zasadnicz, funkcj praktyczn. Jeli bowiem dogmatyka prawa rozstrzyga praktyczne problemy walidacji i egzegezy tekstw prawnych, to jej jzyk moe w znaczcy sposb wpywa na samo prawo. Akceptacja takich wartoci, jak pewno, czy stabilno prawa skania tym samym do formuowania pod adresem podmiotw dokonujcych jego opracowywania postulatu ograniczenia swobody tworzenia poj Jzykowe analizy nauki prawa za punkt wyjcia musz tu bra tekst prawny, a wnioski tego

2 typu rozwaa nie mog by contra legem (...) A zatem swoboda w ksztatowaniu jzyka nauki jest tu ograniczona1. Okazuje si jednak, e w praktyce postulat ten nie jest przez szczegowe nauki prawne przestrzegany. Nawet w odniesieniu do poj o do podstawowym dla danej dyscypliny znaczeniu i do tego przez prawodawc zdefiniowanych, wysuwane s konkurencyjne, odbiegajce, a nawet zrywajce z tekstem prawnym propozycje znaczeniowe2. Jeli do tego doda, e ze wzgldu na nienadanie jzyka prawnego za potrzebami praktyki spoecznej pojcia jzyka prawniczego czsto wyprzedzaj ten jzyk, to zakres dostpnej dla szczegowych nauk prawnych swobody tworzenia poj wydaje si do szeroki. Nie ulega wtpliwoci, i przynajmniej cze poj prawniczych mona scharakteryzowa jako konwencje, ktrych wprowadzenie do jzyka prawniczego uzasadnione jest wzgldami operacyjnymi, a wic przydatnoci przy rozwizywaniu problemw walidacyjnych, interpretacyjnych, systematyzacyjnych itp. Stwierdzenie to z pewnoci odnie mona do poj nie majcych odpowiednikw w tekcie prawnym, a sucych analizie obowizujcego prawa (poj pozatekstowych). Jednak take w stosunku do wielu poj, ktre maj swoje rwnoksztatne odpowiedniki w tekcie prawnym (poj tekstowych)3, mona orzec, e ich tre nie zostaa w peni wyznaczona przez jzyk prawny. Mam tu na myli do czste przypadki, gdy prawodawca wprowadza terminy, ktrych z rnych powodw nie definiuje, pozostawiajc nauce prawa ustalenie lub tylko doprecyzowanie ich znaczenia. W sytuacji takiej mona co najwyej mwi o zakreleniu przez prawodawc granic, poza ktre tak ustalone znaczenie wyj nie moe, bowiem tre tych poj nie moe by bogatsza od ich tekstowych odpowiednikw. Na marginesie zauway mona, i granice te czsto s do pynne, gdy jedynie kontekst jzykowy lub systemowy dostarcza jakichkolwiek wskazwek co do znaczenia uytych przez prawodawc nazw. Konwencjonalny charakter poj, okrelonych na potrzeby niniejszego komunikatu jako tekstowe i pozatekstowe, nie oznacza dowolnoci w ksztatowaniu ich treci. W szczeglnoci zarzut dowolnoci doboru elementw treci kierowany mgby by pod adresem poj pozatekstowych, ze wzgldu na ich niezdeterminowanie tekstem prawnym.
1

A. Bator, O konserwatyzmie jzykowym nauki prawa [w:] Prawo i prawoznawstwo wobec zmian spoecznych, pod red. H. Rota, Wrocaw 1990, s. 22 -23. 2 Dla przykadu, tak elementarne dla nauki procedury cywilnej pojcie jak zdolno sdowa, mimo jej zrbowego zdefiniowania w k.p.c., jest rdem licznych sporw i rywalizujcych propozycji jej rozumienia patrz P. Kaczmarek, Zdolno sdowa a zdolno prawna analiza zagadnienia [w:] Z zagadnie teorii i filozofii prawa. Kompetencja ze stanowiska teorii i filozofii prawa, pod red. W. Jedleckiej, Wrocaw 2004. 3 Dokadniej rzecz biorc chodzi o rwnokszatno nazw wystpujcych zarwno w jzyku prawnym, jak i prawniczym.

3 Bezwiednie przytaczanej opinii, i immanentn cech konwencji jest jej dowolno, czy te arbitralno nie naley rozumie jako niczym nieograniczonej wolnoci. Bez wtpienia element swobody wystpuj w procedurze wprowadzania do jzyka poj o charakterze konwencji, jego roli nie mona jednak absolutyzowa. Konwencje terminologiczne wprowadza si w sytuacji, gdy nie wystpuj czynniki cakowicie wyznaczajce tre poj naukowych. Tak wic o konwencji nie mona by sensownie mwi w przypadku, gdy jakie uwarunkowania wymuszayby ustalenie jednego tylko pojcia adekwatnego do realizacji okrelonych celw naukowych. Pojcie ma charakter konwencji tylko wwczas, gdy warunki, w ktrych dochodzi do jego ustalenia, stwarzaj moliwo zaproponowania formalnie rwnie moliwych postulatw znaczeniowych. Jzyk oparty na konwencjach terminologicznych charakteryzuje si tym, e obranie zupenie innych konwencji prowadzi moe do zbudowania rwnie prawomocnego systemu pojciowego. Nie oznacza to jednak absolutnej dowolnoci treci samej konwencji. W adnej dziedzinie wiedzy nie ma cakowitej wolnoci tworzenia poj, a wic nie ma absolutnych (w sensie: zupenie dowolnych) konwencji. Za to w wielu koncepcjach podkrela si siln zaleno nie tylko pomidzy podmiotem a przedmiotem poznania, lecz take (a moe przede wszystkim) pomidzy podmiotem poznajcym a otoczeniem spoecznym, w obrbie ktrego zachodzi akt poznania. Jako ograniczenia dowolnoci ksztatowania konwencji wskaza mona take inne wzgldy. Po pierwsze, przyjte konwencje musz posiada uzasadnienie pragmatyczne, jako narzdzia powoane dla realizacji okrelonego celu4. Jak trafnie uj to F. Longchamps, dobr tego rodzaju poj-narzdzi jest w zasadzie swobodny, byle okazay si odpowiednie wobec przedmiotu i przydatne do bada5. Po drugie, wprowadzenie nowej konwencji nie moe narusza waciwoci systemu dotychczasowych poj. Nowo wprowadzona konwencja musi, jako element pewnego systemu, zachowywa dotychczasowe relacje w nim panujce. Jeeli natomiast konwencja daje dopiero pocztek systemowi pojciowemu, a wic stanowi wyznacznik, do ktrego odwoywa si bd pozostae jego elementy, musi uwzgldnia wymagania stawiane wobec tego typu konstrukcji (spjnoci, prostoty itp.). II. Powoywaniu do ycia konwencji sprzyja brak czynnikw bezwzgldnie determinujcych rozwizanie jakiego problemu. Pojcia jzyka prawniczego, jakkolwiek w mniejszym lub wikszym stopniu reglamentowane tekstem prawnym, tworzone s w warunkach pozostawiajcych nauce prawa pewien zakres swobody w ksztatowaniu narzdzi
4 5

I. Dmbska, O konwencjach i konwencjonalizmie, Ossolineum 1975, s. 19 27. F. Longchamps, Uwagi o uywaniu poj w naukach prawnych, Zaszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocawskiego, Prawo VII, Nr 27, 1960, s. 12.

4 pracy naukowej. Zasadniczym przedmiotem bada nauk prawnych jest tekst prawny, za tekst ten kreuje swoist rzeczywisto prawn. W proces poznania tej rzeczywistoci zaangaowany jest jzyk, ktry peni rol analogiczn do przyrzdw badawczych w naukach przyrodniczych. Tak, jak posugiwanie si okrelonym przyrzdem co najmniej milczco zakada akceptacj teorii naukowej, w oparciu o ktr zosta on skonstruowany, tak posugiwanie si pojciem, jako narzdziem poznania, zwizane jest z uznaniem jego zaplecza teoretycznego. Poznanie dokonujce si przy udziale jzyka wie si z selekcj i porzdkowaniem badanej rzeczywistoci przy uyciu poj tego jzyka. Wybr takiej a nie innej konwencji, za pomoc ktrej dokonuje si opisu i wyjaniania rzeczywistoci prawnej, ukierunkowuje wic postrzeganie, narzucajc zainteresowanie takimi a nie innymi aspektami badanego przedmiotu. Tworzenie konwencji nie ma wic indywidualnego (jednostkowego) charakteru, lecz jest procesem, w ktry zaangaowana jest okrelona spoeczno. Jak ju wczeniej zauwayem, poszczeglne pojcia nie funkcjonuj samodzielnie, lecz s elementami wikszej caoci, pozostajc w zoonych relacjach z innymi pojciami danej dziedziny wiedzy. Ksztatowanie si poj jest te procesem historycznym. Droga od sformuowania pewnych idei, czy moe nawet bardziej intuicji, do ostatecznego ich ustalenia jest zazwyczaj bardzo duga, cho nie zawsze dostrzegana. Parafrazujc sowa L. Flecka mona powiedzie, e autor, ktremu przypisuje si wprowadzenie danej konwencji jest bardziej chorym odkrycia, ni jego twrc6. Trafne wydaje si take inne spostrzeenie tego autora, ktry uwaa, i tworzy si bardzo mao nowych poj, ktre nie byyby jak kontynuacj poj wczeniej ju rozwaanych7. Uwag t odnie mona take do nauk prawnych, ktrych aparatura pojciowa (tak, jak np. w przypadku prawa cywilnego) ma jeszcze rzymskie korzenie. Nauki prawne, podobnie jak i inne dziedziny wiedzy, charakteryzuje wewntrzna specjalizacja, wyraajca si w obrbie dogmatyki prawa w podziale przedmiotu bada wedug kryterium gaziowego. Jzyki wydzielonych w ten sposb subdyscyplin charakteryzuje wzgldna autonomia pojciowa, przejawiajca si w wystpowaniu swoistych tylko dla nich konwencji. Analiza treci tych konwencji stanowi doskona ilustracj tezy o kolektywnym charakterze prawniczego poznania naukowego. Jzyk nauki zawsze jest bowiem tworem pewnej wsplnoty i jako taki odzwierciedla system przekona podzielanych przez wszystkich jej czonkw. Przekonania te, to swoiste dziedzictwo kulturowe danej
6

L. Fleck, Powstanie i rozwj faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu mylowym i kolektywie mylowym, tum. M. Tuszkiewicz, Lublin 1986, s. 71. 7 Ibidem, s. 131.

5 wsplnoty, historycznie uksztatowane i zoone z wartoci, ideologii oraz instytucji, za pomoc ktrych odbywa si jego reprodukcja. Dziaalno naukowa, z natury rzeczy ponadjednostkowa, zakada musi take moliwo intersubiektywnej komunikowalnoci wynikw bada. Std te pojciami jzyka nauki rzdzi musz publicznie dostpne kryteria. Warunek ten jest speniony, gdy pojcia nauki s zrelatywizowane do okrelonej dziedziny i stanu wiedzy. Powysze argumenty skaniaj do wniosku, e poznanie naukowe winno si rozpatrywa jako trjelementow relacj pomidzy podmiotem poznajcym, przedmiotem poznania i aktualnym stanem wiedzy8. W paszczynie metodologicznej podstawy konwencji terminologicznych gaziowych dyscyplin prawoznawstwa ujawniaj si poprzez wykazanie tzw. pozaformalnych kryteriw przydatnoci poj. Ot w pracach z zakresu metodologii nauki nie od dzi reprezentowane jest stanowisko, i tworzone na uytek rnych dyscyplin naukowych pojcia winny nie tylko spenia wymogi formalnej poprawnoci (niesprzeczno, brak bdw definicyjnych ignotum per ignotum, idem per idem itp.), lecz take sprosta dodatkowym rygorom, okrelanych mianem warunkw naukowej uytecznoci (przydatnoci) definicji9 lub pozaformalnych kryteriw przydatnoci poj10. W tym kontekcie poprawno formalna stanowi warunek konieczny, aczkolwiek niewystarczajcy dla rozstrzygnicia kwestii uytecznoci danego pojcia dla analizy okrelonej dziedziny wiedzy i formuowania twierdze wykazujcych przydatno naukow i praktyczn. Oznacza to, i prawidowo (z formalnego punktu widzenia) zbudowane pojcie nie zawsze zostanie wczone do zespou poj wykorzystywanych w danej dyscyplinie lub te za naukowo uyteczne uznane by mog rne definicje tego samego terminu. Warunkw naukowej uytecznoci poj nie da si sformuowa tak precyzyjnie, jak wymogw formalnych. Wskazuje si, e pojcia nauki winny oznacza cechy, zdarzenia czy przedmioty wane z poznawczego lub praktycznego punktu widzenia i umoliwia formuowanie o nich odpowiednich twierdze11. W zwizku z tym zaleca si, by wymienia w definicji te tylko spord cech wsplnych dla desygnatw terminu definiowanego, ktre s w danej dziedzinie istotne w sensie specjalnie wane, doniose12. Uznajc realizacj zada praktycznych za dominujc funkcj szczegowych
8

Takie, nienowe ju przecie, ujcie relacji epistemologicznej prezentuj m.in. cytowany powyej L. Fleck, op. cit., s. 67; P. Winch, Idea nauki o spoeczestwie i jej zwizek z filozofi, przek. B. Chwedeczuk, Warszawa 1995, s. 89, oraz liczna grupa autorw z krgu tzw. socjologii wiedzy por. Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985. 9 J. Kotarbiska, Definicja [w:] Logiczna teoria nauki, Warszawa 1966, s. 46 i nast.; T. Pawowski, Tworzenie poj i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978, s. 77 i nast. 10 S. Nowak, Metodologia bada spoecznych, PWN, Warszawa 1985, s. 190 i nast. 11 S. Nowak, op. cit., s. 190; por. take J. Kotarbiska, op. cit., s. 49. 12 J. Kotarbiska, op. cit., s. 48.

6 nauk prawnych przyjmuj, e prowadzone w ich obszarze badania maj na celu rekonstrukcj norm optymalnych z perspektywy przyjtego systemu wartoci. Denie do optymalizacji okrelonej rzeczywistoci bez wtpienia interweniuje rwnie w proces doboru elementw treci poj. Poniewa w przypadku nauk prawnych tendencja ta przejawia si w przyjciu pewnego ideau aksjologicznego i jego realizacji poprzez rekonstrukcj systemu norm, za istotne uznane zostaj te elementy treci jakiego pojcia, ktre odpowiadaj temu ideaowi, za za nieistotne te, ktre nie s z nim zgodne. Punktem wyjcia nauki penicej funkcj optymalizacyjn jest wic ustalenie fundamentu aksjologicznego, ktry stanowi kryterium prawomocnoci dokonywanych w jej obrbie zabiegw walidacyjnych, interpretacyjnych i systematyzacyjnych13. Nawet pobieny przegld poszczeglnych dyscyplin gaziowych (nauki prawa cywilnego, administracyjnego, karnego itd.) ujawnia ich odmienn aksjologi i skorelowane z ni przesanki doboru elementw treci poj prawniczych. Porzucajc na chwil problematyk poj dogmatyki prawa chciabym zauway, e podobny charakter maj rwnie pojciowe zabiegi teorii prawa, zmierzajce do formuowania poj jak najbardziej uniwersalnej natury. Jakkolwiek mog by one postrzegane jako zabiegi o charakterze indukcyjnym, polegajce na budowaniu, w oparciu o analiz poj wystpujcych w jzykach dyscyplin gaziowych, poj stanowicych uoglnienie owych poj partykularnych, to jednak fakt, i zabiegi te prowadz do rnych i odmiennie uzasadnianych rezultatw sugeruje ich konwencjonalny charakter. Pojcie kompetencji, wedug rnych autorw redukowalne bd nieredukowalne do nakazu, czy rozliczne propozycje definiowania terminu prawo podmiotowe to niektre tylko przykady tego stanu rzeczy. Teoria prawa, jako dyscyplina zorientowana przede wszystkim na realizacj celw poznawczych, jest obszarem, w ktrym konwencjonalny charakter konstruowanych w niej poj budzi o wiele mniejsze wtpliwoci, ni w przypadku dogmatyki prawa. Podejcie teoretyczne, co do zasady wolne od presji praktycznych oczekiwa, dopuszcza swobod tworzenia dowolnej iloci poj, odzwierciedlajcych, uznane przez badacza za istotne, waciwoci badanego obiektu14. III. Konwencje nie s ustanowione raz na zawsze, lecz jako narzdzia pracy naukowej zmieniaj si wraz ze zmianami przedmiotu bada. Tak, jak faktem jest, e zmianom podlega przedmiot bada szczegowych nauk prawnych, tak te zmienia si aparatura pojciowa suca jego opracowywaniu. Zmiana poj prawniczych moe by jednak sabo dostrzegalna
13

Z. Pulka, Prawoznawstwo opis, czy optymalizacja?, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2177, Przegld Prawa i Administracji XLIII, Wrocaw 2003, s. 93 94. 14 A. Bator, op. cit., s. 22.

7 z co najmniej dwch, powizanych ze sob, powodw. Po pierwsze, rozwj tych poj czciej dokonuje si na drodze reinterpretacji poj zastanych, ni poprzez tworzenie nowych. Po drugie, daje si zaobserwowa tendencja do postrzegania wczeniejszych konwencji w kontekcie aktualnego stanu wiedzy, analizowania ich za pomoc wspczesnej siatki pojciowej oraz oceniania w wietle aksjologii wspczesnych porzdkw prawnych15. IV. Wizja wiata opisywana lub kreowana przez tekst prawny nie jest tosama z obrazem wiata ksztatowanym przez jzyk potoczny16. Std te pojcia jzyka prawniczego nie odwzorowuj bezporednio rzeczywistoci pozajzykowej, lecz s dostosowywane do badania rzeczywistoci prawnej. Mimo to trudno przeoczy przypadki bezrefleksyjnego przenoszenia znacze z jzyka potocznego do jzyka prawniczego. Wprawdzie pojcia nauki prawa, podobnie zreszt jak i innych nauk, bray swj pocztek z wiedzy potocznej, jednak na pniejszych etapach ich rozwoju doszukiwanie si bezporedniej odpowiednioci pomidzy pojciami potocznymi a naukowymi zazwyczaj nie prowadzi do zadawalajcych rezultatw. Nawizujc do Wittgensteina moglibymy powiedzie, e mamy w takich przypadkach do czynienia z tworzeniem zwodniczych analogii, wskutek nieodpowiedzialnego przenoszeniu poj z ich rodzimego kontekstu do innych gier jzykowych. W dogmatyce prawa nieuwzgldnianie konwencjonalnego charakteru poj, ktrymi nauki te si posuguj, jest przyczyn licznych sporw, ktre w wikszoci maj jaowy charakter. Ich uczestnicy nie s zazwyczaj wiadomi faktu, e zwalczaj odmienne, od zaproponowanych przez siebie, konwencje. Postulaty uywania pewnych terminw w okrelonym znaczeniu nie s bowiem przez nich traktowane jako nowe konwencje, lecz jako twierdzenia odnoszce si do istoty rzeczy. Jaskrawym przykadem tego typu sytuacji s np. spory wok pojcia osobowoci prawnej.

15

Przykad: Autor podrcznika do prawa rzymskiego we wstpie deklaruje neutralny opis instytucji prawa rzymskiego, stwierdzajc, e bdzie usilnie zabiega o to, aeby utrzyma si cile w granicach autentyzmu historycznego, tzn. przedstawi w podrczniku istotnie tylko tzw. czyste prawo rzymskie. Jednak ju kilka akapitw dalej dodaje, e nie poprzestaje na rejestracji i na opisie rzymskich urzdze prawnych, ale stara si wykry ich sens praktyczny (...), ledzi prawidowoci i wypaczenia w ich funkcjonowaniu. Nie zawsze jest to moliwe w oparciu o zachowane teksty rdowe, ograniczaj si one zazwyczaj do dogmatycznego opisu. Autor jest zdania, e mona i naley wychodzi poza literalne odczytywanie tekstw i stara si o dalej idc wykadni ich sensu w oparciu o oglne prawdopodobiestwo historyczne, analogi, hipotez robocz czy wreszcie o intuicj naukow K. Kolaczyk, Prawo rzymskie (przedmowa do pierwszego wydania), Warszawa 2000, s. 6-7. W dalszej czci tego podrcznika autor opisu i wyjaniania instytucji prawa rzymskiego za pomoc wspczesnej aparatury cywilistycznej. Np. zagadnienie statusu poszczeglnych kategorii osb autor omawia przy uyciu pojcia zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnej, cho z jego wywodw wynika, i w prawie rzymskim status ten mia inny ni obecnie, mieszany prywatno- i publicznoprawny charakter. 16 T. Gizbert-Studnicki, Jzyk prawny a obraz wiata [w:] Prawo w zmieniajcym si spoeczestwie, pod. red. G. Skpskiej, Krakw 1992, ss. 149 161.

8 Rozwiniecie tezy o konwencjonalnym charakterze poj prawniczych mogoby prowadzi do jeszcze bardziej radykalnego stanowiska w kwestii moliwoci komunikacji pomidzy kolektywami naukowymi, ufundowanymi na odmiennych przesankach ustalania konwencji terminologicznych. Podzielane przez przedstawicieli szczegowych nauk prawnych przekonanie o autonomii pojciowej ich dyscyplin mogoby sugerowa zasadno odniesienia do tego stanu rzeczy tez relatywizmu jzykowego Sapira-Whorfa, czy radykalnego konwencjonalizmu K. Ajdukiewicza. Wydaje si jednak, e takie wnioski byyby zbyt daleko idce. Wprawdzie pomidzy poszczeglnymi gaziowymi dyscyplinami prawoznawstwa wystpuj wyrane rnice pojciowe, ktre maj swe rdo w odmiennoci stylw mylowych przez te nauki prezentowanych, jednak nie sposb mwi o cakowitej niewspmiernoci, czy nieprzekadalnoci jzykw tyche nauk. W powyszych uwagach staraem si jedynie hasowo zasygnalizowa niektre zagadnienia zwizane z tez o konwencjonalnym charakterze poj prawniczych. Zdecydowana wikszo z nich wymagaaby rozwinicia i odpowiedniego udokumentowania, co ze wzgldu na ograniczone ramy komunikatu oraz wczesny etap moich bada nad t problematyk nie jest moliwe. Nie twierdz na przykad, e wszystkie pojcia prawnicze s konwencjami. Nie polemizuj te z pogldem, i s pewne konieczne pojcia prawnicze, bez ktrych jzyk nauki prawa nie mgby si oby, ale skaniabym si ku stanowisku, i pojcia takie i tak pozostawaaby zrelatywizowana do okrelonej kultury prawnej. Kwestie te pozostawiam jednak dalszym badaniom.