Jak moliwa jest filozofia w nauce?

Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych

Micha Heller

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

1. Wprowadzenie
Filozofia w nauce wyrosa z praktyki. Jej bodaj najbardziej wymownym przejawem jest zjawisko okrelane niekiedy mianem filozofujcych fizykw. Fakt, i filozofujce refleksje przedstawicieli nauk empirycznych czsto zdradzaj nieprofesjonalno w dziedzinie filozofii, w niczym nie zmienia sytuacji: tak zwane nauki szczegowe s przesiknite treciami filozoficznymi. W polskiej literaturze filozoficznej ostatnich lat okrelenia typu zagadnienia filozoficzne w nauce pojawiy si na okadkach kilku publikacji1. Angielskie philosophy in science, przez swj kontrast na zasadzie podobiestwa z philosophy of science, nabrao by moe jeszcze wikszej wymowy i zostao niejako usankcjonowane tytuem nowego czasopisma2. Artyku W.R. Stoegera, umieszczony w pierwszym numerze

1 Por. Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, pismo wydawane w Krakowie od r. 1978; a take: M. Heller, M. Lubaski, S. Slaga, Zagadnienia filozoficzne wspczesnej nauki, ATK, Warszawa 1980. 2 Philosophy in Science, wydawane przez Pachart Publishing House, Tucson. Pierwszy numer ukaza si w 1983 r.

Micha Heller

Philosophy in Science, mona uwaa za co w rodzaju programu redakcji, a z drugiej strony za prb teorii filozofii w nauce. Nie jestem zwolennikiem planowania przy zielonym stoliku, jak by tu filozofi naleao uprawia, tzn. ustalania a priori metody, a dopiero potem jej wprowadzania w czyn. Zwyczajnie i w bardziej naturalny sposb refleksja metodologiczna przychodzi po okresie bujnych, cho by moe instynktownych (a niekiedy chaotycznych) bada w nowej dziedzinie. Sdz, e sytuacja dojrzaa do prby systematyzacji, czym de facto zajmuje si filozofia w nauce.

2. Filozofia w nauce a filozofia nauki

Wrd filozofw przyrody, zwaszcza wywodzcych si z nurtu neotomistycznego, rozpowszechniona jest tzw. teoria nieprzecinajcych si paszczyzn. Najoglniej rzecz ujmujc, teoria ta gosi, e poznanie filozoficzne i poznanie charakterystyczne dla nauk empirycznych znajduj si na dwu, cakowicie odmiennych, paszczyznach epistemologicznych, posuguj si rnymi metodami i operuj nieprzekadalnymi na siebie jzykami3. Celem uzasadnienia tej doktryny autorzy czsto powouj si na osignicia nowoczesnej metodologii nauk. Niekiedy trudno oprze si podejrzeniu, e niebahym motywem tworzenia tego rodzaju teorii jest ch zabezpieczenia uprawianej przez siebie filozofii przed jakimkolwiek konfliktem z naukami empirycznymi, a niekiedy teoretyczne usprawiedliwienie swojej nieznajomoci tych nauk. Ze strony zwolennikw teorii dwu paszczyzn filozofia w nauce naraa si na zarzut metodologicznego zlepka, teoriopoznawczy nonsens i prb porwnywania rzeczy nieporwnywalnych. Odnotowuj te zarzuty nie po to, by z nimi polemizowa (gdy sdz, ze najlepsz odpowiedzi na nie s wyniki, do jakich filozofia w nauce ju dosza), lecz po to,
W duchu takiej filozofii s napisane nastpujce dtoie ksiki: S. Mazierski, Prolegomena do filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, Tow. Nauk. KUL, Lublin 1969; K Klsak, Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Ksig. w. Wojciecha, Pozna 1980. Obaj autorzy tych ksiek odczuwaj potrzeb jakich wzajemnych oddziaywa pomidzy filozofi przyrody a naukami empirycznymi i obaj przeprowadzaj misterne rozrnienia, by takie oddziaywanie umoliwi, pomimo nieprzecinajcych si paszczyzn.
3

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

by zwrci uwag na stosunek filozofii w nauce do filozofii nauki. Jest rzecz oczywist, e wszelkiego rodzaju filozofowanie w jakikolwiek sposb zbliajce si do obszaru nauk empirycznych musi uwzgldnia osignicia filozofii tych nauk. W przeciwnym razie nie daoby si go obroni przed zarzutem anachronicznoci. Odmienno paszczyzn poznawczych nauk empirycznych i przynajmniej niektrych typw filozofowania jest rwnie stwierdzeniem trudnym do obalenia. Nie wierz jednak w aden sztywny izolacjonizm: ani filozofii od nauk empirycznych, ani tych nauk od filozofii. Zakazy metodologw pod tym wzgldem i tak zostan przekroczone, a poza tym to wanie przez amanie dotychczasowych kanonw rodz si nowe paradygmaty, czyli dokonuje si postp w poznawaniu wiata. Dwie nieprzecinajce si paszczyzny mog si okaza, na przykad, elementami tego samego rozwarstwienia wicej wymiarowej przestrzeni. De facto filozofia w nauce bya uprawiana od samego pocztku istnienia nauk empirycznych. I tak na przykad patrzc z dzisiejszej per spektywy na dzieo Newtona, trudno zdecydowa, czy bardziej byo ono nauk jeszcze w filozofii, czy ju filozofi w nauce. Mona by wic pokusi si o prb ustalenia ex post problematyki typowej dla filozofii w nauce, jednake, wobec ogromnego bogactwa tej problematyki, w niniejszym szkicu poddam krtkiej analizie przykadowo jej trzy grupy tematyczne. Cho na pewno nie wyczerpuj one caoci docieka charakterystycznych dla filozofii w nauce, to jednak s na tyle typowe, e pozwol wyrobi sobie oglny pogld na jej natur i metody postpowania. W dalszym cigu przedstawi mianowicie: (A) wpyw idei filozoficznych na powstawanie i ewolucj teorii naukowych; (B) tradycyjnie filozoficzne problemy uwikane w teorie empiryczne; (C) filozoficzn refleksj nad niektrymi zaoeniami nauk empirycznych.

3. Wpyw idei filozoficznych na powstawanie i ewolucj teorii naukowych

Nauki empiryczne powstaway przez oddzielenie si od dawniej wszechobejmujcej filozofii i do dzi nosz na sobie pitno swego filozo ficznego pochodzenia. I wspczenie rozmaite idee filozoficzne czsto inspiruj twrcw nowych pomysw w dziedzinie nauk empirycznych. Tego nikt nie zamierza kwestionowa. Jednake wielu metodologw

Micha Heller

prbuje broni czystoci nauki za pomoc znanego rozrnienia: owszem, w kontekcie odkrycia idee filozoficzne niejednokrotnie steruj rozwojem nauki, lecz nie jest to tylko ich przywilejem, rwnie i inne nawet irracjonalne czynniki mog odgrywa wan rol w psychologii dochodzenia do nowych wynikw; ale w kontekcie uzasadnienia, tzn. w obrbie waciwych zabiegw tworzcych nauk, filozofia nie ma adnego znaczenia, jest obcym ciaem, skutecznie eliminowanym przez wewntrzne mechanizmy samej nauki. To wanie nieprzestrzeganie tego rozrnienia miaoby prowadzi do zjawiska filozofujcych fizykw przedstawicieli nauk empirycznych, ktrzy mylnie biorc kontekst odkrycia za samo odkrycie, sdz, e maj do powiedzenia co filozoficznie interesujcego, podczas gdy w istocie ujawniaj tylko swoje psychologiczne skojarzenia. Rozrnienie dwu kontekstw spotkao si w ostatnich atach z do zdecydowan krytyk. Jej przykadem niech bdzie wypowied Stefana Amsterdamskiego:
Metafizyka, mity, przesdy s w pewnym sensie rwnie immanentn czci nauki jak owe fakty, ktre prbujemy wczy do racjonalnej rekonstrukcji. Neoplatoska metafizyka Keplera czy Kopernika stanowia w takim samym stopniu element racjonalnego uporzdkowania wiata, ktry prbowali odnale, co cile empiryczne twierdzenia ich systemw astronomicznych4.

Albo krcej i jeszcze bardziej zdecydowanie:

Tote nauka zawiera w sobie zawsze nie tylko twierdzenia o wiecie badanym; lecz rwnie zaoenia co do natury podmiotu nauk uprawiajcego5.

Jeeli tego rodzaju krytyka jest suszna, to filozofia w nauce jest po prostu czci samej nauki. Warto nadmieni, e psychologizujce czy socjologizujce ujcia fi lozofii nauki, ostatnio znacznie przybierajc na sile i prestiu, niemal zupenie likwiduj rnic pomidzy logik nauki a zewntrznymi uwarunkowaniami tej logiki6. Nie chc tu wdawa si w filozoficzne dyskusje. Osobicie jednak uwaam rozrnienie midzy kontekstem odkrycia i
S. Amsterdamski, Midzy dowiadczeniem a metafizyk, Ksika i Wiedza, Warszawa 1973, s. 99. Tame, s. 100. 6 Por. np. S. Amsterdamski, Midzy histo a metod, PIW, Warszawa 1983; J. yciski, Jzyk i metoda, Wyd. Znak, Krakw 1983.
4 5

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

kontekstem uzasadnienia za poyteczne pod warunkiem, e si je rozumie elastycznie, pozostawiajc do miejsca na przejcie cige pomidzy obu kontekstami. Tak czy inaczej, niemono przeprowadzenia ostrej linii demarkacyjnej pomidzy inspiracjami i uzasadnieniem jest wystarczajco mocnym argumentem na rzecz filozofii w nauce. Inn koncepcj, funkcjonujc we wspczesnej metodologii i jasno wskazujc na elementy filozoficzne w nauce, jest tzw. analiza tematyczna, zaproponowana przez Geralda Holtona7. Autor ten uwaa, e w wielu pojciach, metodach, twierdzeniach lub hipotezach naukowych znajduj si pewne elementy zwane przez niego tematami (thmata), ktre niejako z ukrycia wpywaj na rozwj, lub niekiedy nawet steruj rozwojem nowych pomysw naukowych. Tematy czsto wystpuj w (przeciwstawnych) parach, lub niekiedy triadach, i wykazuj zadziwiajc trwao na przestrzeni wiekw; czasem potrafi przetrwa wiele rewolucji naukowych. Oto kilka przykadw thmata: jedno wielo; determinizm indeterminizm, cigo niecigo, symetria, niezmienniczo, komplementarno itd. Holton dziwi si stosunkowo niewielk liczb tematw w fizyce doliczy si okoo setki i podkrela ich interdyscyplinarny a take filozoficzny charakter. Tematy mog stanowi idee przewodnie w badaniach historii nauki, ale rozpatrywane z punktu widzenia ich aspektw filozoficznych s niczym innym, jak tylko filozofi w nauce.

4. Tradycyjne filozoficzne problemy uwikane w teorie empiryczne

Takich problemw czy nieco cilej: caych zespow problemo wych mona by wymienia bardzo wiele. Poprzestamy wszake na przykadzie zagadnie zwizanych z czasem i przestrzeni. Trudno byoby wskaza system filozoficzny, ktry nie miaby nic do powiedze nia na temat czasu i przestrzeni i trudno byoby wskaza bardziej ca ociow teori wspczesnej fizyki, ktra przynajmniej nie zakadaaby czego o przestrzeni i czasie. Klasycznym zarzutem przeciwko tego ro dzaju wizaniu filozofii z teoriami empirycznymi jest zwrcenie uwagi na fakt, e kada doktryna po przejciu z filozofii do nauk szczegowych

Por. np. jego ksik: Limagination scientifique, Gallimard, Paris 1981.

Micha Heller

nieodwracalnie traci swj filozoficzny charakter, a tym, co jedynie jeszcze moe zdradza jej filozoficzne pochodzenie, s sowa, ktre nadal brzmi tak samo, cho cakowicie zmieniy swoje dawne znaczenia. I tu doktryna o dwu paszczyznach stoi na stray czystoci filozofii. Nadal nie zamierzam walczy z t doktryn, pragn jednak pokaza, e filozofia w istocie wywiera bardziej bezporedni wpyw na rozwj teorii empirycznych, ni si to tradycyjnie dopuszczao. Niekiedy w filozofii utrwala si pogld, zespl idei bdziemy mwi krtko: doktryna ktre potem stanowi co w rodzaju wzorca lub pro gramu badawczego dla jednej lub nawet wielu teorii empirycznych. Bywa, e filozoficzny wzorzec zostaje wcielony do teorii przyrodniczej (by moe wykonujc przy tym niedozwolone przejcie z jednej paszczyzny na drug i zmieniajc swoj znaczeniow zawarto), ale bywa i tak, e wzorzec skutecznie opiera si wszelkim tego rodzaju prbom, dajc co najwyej efekty poowiczne lub uboczne. Jeeli jakiej teorii empirycznej uda si urzeczywistni tak rozumiany program filozoficzny, bdziemy mwi, e dana teoria empiryczna jest modelem danej doktryny filozoficznej. Koncepcja empirycznych modeli filozoficznych doktryn czeka na swoje dokadniejsze opracowanie. Obecnie niech wystarczy kilka przykadw zwizanych z filozofi czasu i przestrzeni. W sawnym Scholium na pocztku swoich Philosophiae Naturalis Prin cipia Mathematica Newton sformuowa filozoficzn doktryn o absolutnoci czasu i przestrzeni:
Absolutny, prawdziwy, matematyczny czas pynie sam przez si i ze swej natury jednostajnie, niezalenie od czegokolwiek zewntrznego i zwie si inaczej trwaniem. Absolutna przestrze, w jej wasnej naturze, niezalenie od czegokolwiek zewntrznego, pozostaje zawsze taka sama i nieporuszalna8.

Dzi powiedzielibymy, e definicje te funkcjonoway w kontekcie odkrycia mechaniki klasycznej. Jest to oczywicie prawda, ale nie bya to jedyna ich rola. Newton niewtpliwie chcia wcieli doktryn o absolutnoci czasu i przestrzeni do nowej mechaniki. On sam i pokolenia fizykw po nim sdziy, e mu si to w peni udao. Jednake dokadna analiza, przy uyciu wspczesnych rodkw matematycznych, pokazuje, i, istotnie, czas absolutny odgrywa wan rol w strukturze mechaniki klasycznej,
8

Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, Scholium B.

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

ale struktura ta nie zawiera w sobie elementu, ktry odpowiadaby fi lozoficznym intuicjom wizanym zwykle z pojciem absolutnej prze strzeni9. Naley wic starannie odrnia pogldy na czas i przestrze samego Newtona od struktury czasu i przestrzeni zakadanej przez Newtonowsk mechanik. Fakt, e pogldy Newtona nie pokrywaj si z pogldami jego mechaniki wiadczy o tym, e idee filozoficzne yj nie tylko w kontekstach odkry, ale s nierozerwalnie zwizane z dziejami uzasadnie naukowych teorii. Podsumowujc ten etap rozwaa, naleaoby stwierdzi krtko: mechanika klasyczna jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny o absolutnoci czasu, ale nie jest fizycznym modelem doktryny o absolutnoci przestrzeni10. Pouczajca jest take niejako druga strona tego zagadnienia. Na dugo przed Newtonem znana bya filozoficzna doktryna, konkurencyjna w stosunku do koncepcji absolutnoci czasu i przestrzeni. Mam oczywicie na myli koncepcj relacyjn. Najbardziej znane jest jej ujcie pochodzce od Leibniza.
Co do mnie pisa on niejednokrotnie podkrelaem, e mam przestrze za co czysto wzgldnego, podobnie jak czas, mianowicie za porzdek wspistnienia rzeczy, podczas gdy czas stanowi porzdek ich nastpstwa11.

Mimo niezwykej atrakcyjnoci Leibnizowskiej filozofii czasu i przestrzeni12, do okresu powstania teorii wzgldnoci nie zdoaa ona wyj poza podrczniki historii filozofii. Ewidentnym powodem tego stanu rzeczy by fakt, e ani sam Leibniz, ani nikt po nim nie zdoa stworzy fizycznego modelu filozoficznej doktryny o relacyjnoci przestrzeni i czasu13. Istnieje do zakorzenione przekonanie, e modelem takim dla Leibnizowskiej doktryny o relacyjnoci czasu i przestrzeni staa si oglna teoPor. D.J. Raine, M. Heller, The Science of Space-Time, Pachart, Tucson 1981, s. 5781. W zwizku z poruszonym zagadnieniem logicznej struktury mechaniki klasycznej, badanej wspczesnymi rodkami matematycznymi, warto rwnie odwoa si do ksiek: M. Friedman, Foundations of Space-Time Theories, Princeton University Press 1983; R. Torretti, Relativity and Geometry, Pergamon, Oxford, New York 1983. 11 G.W. Leibniz, Polemika z Clarkeiem, Trzecie pismo Leibniza, nr 34 (w: Wyznanie wiary filozofa, Bibl. Klasykw Filozofii, PWN, Warszawa 1969). 12 Por. M. Heller, A. Staruszkiewicz, A Physicists View on the Polemics between Leibniz and Clarke, Organon, 11, 1975, s. 205213.
9 10 13

Micha Heller

ria wzgldnoci. Przekonanie to okazao si z gruntu niesuszne14. Przy okazji ujawnia si nowa, ciekawa okoliczno. Dotychczas doktryny o absolutnoci i relacyjnoci czasu i przestrzeni uwaano za dychotomicznie rozczne; prawdziwa moe by albo jedna, albo druga, tertium non datur. Oglna teoria wzgldnoci sfalsyfikowaa jednak to przekonanie. Jest ona bowiem modelem czasoprzestrzeni czciowo relacyjnej (zalenej od wypeniajcych j cia), czciowo za absolutnej (w sensie takim samym jak teoria Newtona)15. Jeszcze raz wida na tym przykadzie, jak doktryna filozoficzna ujawnia swoj obecno (lub nieobecno) w teoriach empirycznych; i to zu penie niezalenie od takich czy innych przekona twrcw tych teorii (a wic poza kontekstem odkrycia), a niekiedy nawet wbrew takim przekonaniom. Teoria empiryczna moe by lub nie by fizycznym modelem takiej lub innej doktryny filozoficznej. Jest to jej cech obiektywn, ktr mona bada nowoczesnymi rodkami formalnymi. Elementy absolutnej koncepcji czasu i przestrzeni uparcie tkwi w teoriach wspczesnej fizyki, mimo licznych prb, by je usun i wreszcie stworzy fizyczny model w peni relacyjnej doktryny czasu i przestrzeni. Mona by nawet powiedzie, e denie do takiego modelu wyznacza niektre tendencje wspczesnej fizyki teoretycznej. W tym sensie rwnie, doktryny filozoficzne s obecne w ewolucji nauki.

5. Filozoficzna refleksja nad niektrymi zaoeniami nauk empirycznych

Ten typ analizy jest od dawna obecny w filozofii wspczesnej. Stanowi on, na przykad, osnow przynajmniej czci programu Husserlowskiej fenomenologii. Tu jednak idzie mi o inny aspekt tej problematyki. Moe i tym razem najwaciwiej bdzie posuy si przykadami. I tak zarysuj pokrtce zagadnienia wyrastajce wok nastpujcych zaoe czynionych przez nauki empiryczne: (a) zaoenie matematycznoci i (b)
Problem jest bardziej subtelny, ni wynikaoby to z powyszych rozwaa. Naleaoby rozrni co najmniej kilka znacze terminw relacyjny i absolutny. Nie chcc tu wdawa si w te zagadnienia, odsyam Czytelnika do cytowanych ksiek Rainego i Hellera oraz Friedmana. 15 Por. D.J. Raine, M. Heller, The Science of Space-Time, rozdz. 13.
14

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

idealizowalnoci przyrody oraz (c) zaoenie elementarnoci i (d) jednoci przyrody. Zaoenia te cz si w naturalne pary (ab oraz cd), ktre naley omawia w cisym powizaniu ze sob. Sporo uwag i drobnych komentarzy wypowiedziano ju na temat tych zaoe, cigle jednak czekaj one na monograficzne opracowania, ktre naley omawia w cisym powizaniu ze sob. Sporo uwag i drobnych komentarzy wypowiaedziano ju na temat tych zaoe, cigle jednak czekaj one na monotraficzne opracowania, ktre by przynajmniej w miar cile stawiay pytania, do ktrych zaoenia te jak si wydaje obecnie nieuchronnie prowadz. (a) Zaoenie matematycznoci przyrody. Najszerzej rzecz ujmujc, przez matematyczno przyrody naley rozumie fakt, e przyrod daje si opisywa matematycznie. Mona to uwaa za fakt w tym sensie, i jest on niejako empirycznie potwierdzany przez rozwj nauk empirycznych od czasw Galileusza i Newtona po dzie dzisiejszy. I to rozwj niezwykle skuteczny, udokumentowany cigiem sukcesw zarwno w znaczeniu teoretycznym, jak i w znaczeniu technicznego opanowywania przyrody. Matematyczno przyrody mona by uwaa za wspczesny odpo wiednik redniowiecznego intelligibilitas entis zrozumiao bytu. W tym kontekcie Wigner mwi o niezrozumiaej zrozumiaoci wiata, a Ein stein o tym, e jedyn naprawd niezrozumia rzecz jest to, e rzeczy da si zrozumie. By lepiej zrozumie, o co tu idzie, trzeba wyrni przy najmniej trzy znaczenia, w jakich przyroda mogaby by niematematyczna: 1. Przyroda mogaby by amatematyczna, tzn. nieopisywalna adn ma tematyk. Oznaczaoby to zasadnicz irracjonalno przyrody i praw dopodobnie wykluczaoby przyrod z istnienia16. 2. Przyroda mogaby by matematycznie transcendentna w stosunku do naszych moliwoci poznawczych, tzn. matematyka potrzebna do waciwego opisywania przyrody wymagaaby rodkw formalnych zasadniczo niedostpnych naszemu poznaniu. Proste modele w tym sensie niematematycznych wiatw zostay skonstruowane przez Kemenyego17 i Staruszkiewicza18.

Naley zwrci uwag, e mowa tu tylko o matematycznoci przyrody. Trudne zagadnienie stosunku matematycznoci do zjawisk psychicznych pozostawiam na boku. 17 17. J.G. Kemeny, Nauka w oczach filozofa, PWN, Warszawa 1967; por. take moj ksik: Spotkanie z nauk, Wyd. Znak, Krakw 1974, s. 112119. 18 A. Staruszkiewicz, Co znacz sowa Einsteina Bg jest pomysowy, lecz nie zoliwy*? Roczniki Filozoficzne KUL, 28,1980, z. 3, s. 6769.
16

10

Micha Heller

3. Przyroda mogaby by matematycznie zbyt skomplikowana w sto sunku do naszych moliwoci, ale nie zasadniczo, lecz pod wzgldem stopnia trudnoci. Stopie trudnoci mgby bd uniemoliwi, bd znacznie utrudni powstanie i rozwj nauk empirycznych. Tak na przykad fakt, e wzr Newtonowski F = G(m1 m2)/r 2 dobrze przyblia sil grawitacji dziaajc pomidzy dwiema masami m l i m2, uatwi (a moe nawet umoliwi) powstanie teorii cienia po wszechnego pod koniec XVI w. Gdyby wykadnik potgowy w mia nowniku nie rwna si 2 lecz, powiedzmy, 2.009, tory planet byyby tak skomplikowane, e Kepler najprawdopodobniej nie byby w stanie wykry w nich jakiejkolwiek znaczcej prawidowoci. Ostatnie rozumienie matematycznoci przyrody czy si, a nawet stopniowo przechodzi w kolejne zaoenie milczco przyjmowane przez wspczesn metod empiryczn, a mianowicie w: (b) zaoenie idealizowalnoci przyrody. Warto zauway, e nowoytna metoda empiryczna rozpocza swj cig triumfw nie z chwil podjcia gry eksperymentowania z przyrod, lecz w momencie, gdy nauczono si pomija wiele tzw. nieistotnych czynnikw w tej grze. Poraka fizyki Arystotelesa jako nauki empirycznej polegaa na tym, e usiowaa ona stawi czoa przyrodzie w caym jej skomplikowaniu (nie pomijajc tarcia, oporw powietrza...). Mona by nawet powiedzie, e warunkiem powodzenia metody empirycznej byo tworzenie bytw nieistniejcych, ale za to matematycznie prostych, takich jak klasa inercjalnych ukadw odniesienia, ukadw energetycznie izolowanych itp. Matematycznym wyrazem tak rozumianej idealizowalnoci przyrody jest moliwo jej przybliania przez dostatecznie proste modele matematyczne19. Zaoenie idealizowalnoci przyrody mieci w sobie zaoenie o jej pewnego rodzaju stabilnoci. Gdyby na przykad mae zaburzenia obserwacyjnych parametrw prowadziy do drastycznie rnych (nie rwnowanych pod pewnym wzgldem) matematycznych modeli badanej dziedziny, to zwaywszy, e obserwacyjne parametry znamy zawsze z

Pewne aspekty tego zagadnienia przedyskutowaem w artykule: Esej o przestrzeniach Banacha, Analecta Cracoviensia 15, 1983, s. 112.
19

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

11

pewnymi zaburzeniami (bdy pomiarowe) empiryczne badanie przyrody byoby niemoliwe. Wykluczajc tak sytuacj, zakadamy obserwacyjn stabilno przyrody. Obserwacyjna stabilno przyrody jest szczeglnym przypadkiem oglniejszego pojcia, a mianowicie pojcia strukturalnej stabilnoci przyrody. Postulujc tego rodzaju stabilno, naley okreli klas rwnowanoci struktur, rodzaj i wielko ich zaburzenia oraz zaoy, e mae zaburzenie nie wyprowadza struktury z danej klasy rwnowanoci20. Na rol strukturalnej stabilnoci zwrci uwag Ren Thom21, jednake systematyczne przedyskutowanie tego problemu w odniesieniu do filozofii nauk nadal czeka na swojego autora. Due znaczenie we wspczesnych naukach o przyrodzie maj mo dele probabilistyczne. Posugujc si nimi, naley zaoy pewien spe cyficzny rodzaj stabilnoci, zwany stabilnoci czstoci. W standardowym rachunku prawdopodobiestwa za miar prawdopodobiestwa zdarze elementarnych przyjmuje si liczby bliskie obserwowanej czstoci ich wystpowania. Taka definicja prawdopodobiestwa zakada, e przysze dugie serie podobnych dowiadcze dadz czstoci wzgldne niewiele rne od wzgldnych czstoci obserwowanych obecnie. Zaoenie to zadziwiajco dobrze potwierdzane zarwno codziennym, jak i naukowym dowiadczeniem nazywa si zaoeniem stabilnoci czstoci. Przypisuje ono wiatu pewn wasno, dziki ktrej jest on probabilistycznie badalny22.Zagadnienia matematycznoci i idealizowalnoci przyrody maj jeszcze jedn wan skadow. Zaoenia te przypisuj przyrodzie pewn cech, dziki ktrej jest ona matematyczna lub idealizowalna, ale zaoenia te mwi take co o ludzkim umyle, ktry moe ujmowa przyrod jako matematyczn lub idealizowaln. Mona je wic rozpa trywa z punktu widzenia ontologicznego ub teoriopoznawczego. Nie wykluczone rwnie, e nie mona ich rozpatrywa tylko z punktu wi dzenia jednego z tych zaoe, z wyczeniem drugiego. I ten problem oczekuje na gruntown analiz.

20 Na temat pojcia strukturalnej stabilnoci i jego zastosowa do metodologii nauk por.: M. Szydowski, Filozoficzne aspekty pojcia stabilnoci, Analecta Cracoviensia 15,1983, s. 1324. 21 Por. jego Stabilit structurelle et morphognse, 2 wyd., InterEditions, Paris 1977. 22 Por. mj art.: Kilka uwag o podstawach rachunku prawdopodobiestwa, Roczniki Filozoficzne (KUL), 33,1985, z. 3, s. 75-82.

12

Micha Heller

Z zaoeniami matematycznoci i idealizowalnoci przyrody cz si cile: (c) i (d) zaoenia eiementarnoci i jednoci przyrody. Zaoenia te odpowiadaj bowiem dwom zasadniczym charakterystykom metody matematycznej. Zrozumienie w matematyce moe zmierza bd w kierunku analizy ku aksjomatom i pojciom pierwotnym danej teorii matematycznej, bd w kierunku syntezy umieszczenia danego bytu matematycznego w globalnej strukturze, z ktrej moe zosta (sztucznie?) wyodrbniony. Wyjaniania redukcjonistyczne i holistyczne poza matematyk maj swoje rdo w tych samych dwch, niejako przeciwstawnych sobie, tendencjach ludzkiego umysu. Zaoenie eiementarnoci nakazuje poszukiwanie w przyrodzie poziomu elementarnego. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e proces schodzenia do poziomw coraz bardziej elementarnych albo nigdy si nie skoczy (gdy ch zrozumienia zawsze kae redukowa dane do czego bardziej elementarnego), albo musi zosta sztucznie przerwany przez konwencjonalne przyjcie pewnego poziomu za pierwotny. We wspczesnej fizyce teoretycznej istnieje silna tendencja redukowania fizyki do czystych struktur matematycznych. W tym sensie elementarne dla fizyki byoby tworzywo matematyczne23. Problem jednoci przyrody by ju szeroko dyskutowany24. Ma on z pewnoci bardzo wiele skadowych. Jedn z nich s tak ywe w dzisiejszej fizyce tendencje do poszukiwania teorii unifikujcych. Jednake z filozoficznego punktu widzenia gbszym aspektem problematyki wydaje si pewnego rodzaju jedno postulowana przez sam metod matematyczno empiryczn badania wiata. Powstaje pytanie: czy caociowo (a wic jako zrozumiana jedno) nie moe okaza si kategori elementarn? Jeeli nawet nie, to sdz, e zaoenia jednoci i eiementarnoci naley rozpatrywa w cisej cznoci ze sob. By moe, e jedno bez drugiego nie ma dobrze okrelonego sensu.

23 Wida to na przykadzie pojcia materii, ktre w trakcie ewolucji fizyki zostao cakowicie zastpione czysto formalnymi strukturami, por. mj art.: Ewolucja pojcia masy, Analecta Cracoviena 14, 1982, s. 7990. 24 por. np. C.F. von Weizscker, Jedno przyrody, PIW, Warszawa 1978.

Jak moliwa jest filozofia w nauce?

13

6. Zastrzeenie i apel
Nie musz zastrzega si, e poruszone przeze mnie zagadnienia to tylko co w rodzaju wstpnego katalogu pyta, ktre mogyby okrela pewien podobszar bada filozofii w nauce. W adnym wypadku Czytelnik nie powinien traktowa tego katalogu jako nawet prby zaproponowania jakichkolwiek odpowiedzi. Nie zamierzaem tu take dawa adnej teorii filozofii w nauce, ale nie wystpuj rwnie przeciwko koniecznoci opracowania takiej teorii w przyszoci. Protestowabym tylko przeciw nazywaniu filozofi w nauce metarozwaa nie opartych na bujnie rozwijajcej si problematyce naukowej. Jest to jednak zastrzeenie o tyle jaowe, e filozoficzne zagadnienia w nauce nale do zagadnie interesujcych, a wic bd rozwijane niezalenie od jakichkolwiek apeli bd restrykcji. Wymagaj one bada interdyscyplinarnych i w zwizku z tym jeden tylko apel byby na miejscu, a mianowicie apel o odpowiedzialn wspprac filozofwmetodologw z przedstawicielami nauk szczegowych. Tylko fachowo w obu tych dziedzinach moe zagwarantowa, e filozofia w nauce nie bdzie zbiorem zdroworozsdkowych (a wic niezdrowo naiwnych) roztrzsa, lecz prawdziwie twrczym obszarem wiedzy, niezbdnym mylowej kulturze naszych czasw.