092 Detekcja Lokalizacja Wyladowan Atmosferycznych

PAWE BODZAK
DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH
WARSZAWA 2006
PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH
1. 2. 3.
Wstp.................................................................................................................................. 5 Historia bada nad wyadowaniami atmosferycznymi. ................................................... 8 Fizyka wyadowa atmosferycznych............................................................................... 22
3.1. Atmosfera ziemska jako globalny obwd elektryczny. .................................................. 22 3.2. Proces powstawania chmur generujcych wyadowania atmosferyczne. ....................... 25 3.3. Procesy elektryzacji chmury burzowej. .......................................................................... 31 3.4. Rodzaje wyadowa atmosferycznych. ........................................................................... 34 3.5. Wyadowania chmurowe................................................................................................. 37 3.6. Wyadowania chmura ziemia. ...................................................................................... 40 3.7. Zjawiska wietlne towarzyszce chmurom burzowym................................................... 49 3.8. Inne typy wyadowa. ..................................................................................................... 52 3.9. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a innymi parametrami meteorologicznymi................................................................................................................... 57 3.9.1. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a opadem dla systemw konwekcyjnych..................................................................................................... 58 3.9.2. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a zawartoci lodu w chmurze. ................................................................................................................................ 59 3.9.3. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a dynamik i mikrofizyk systemw konwekcyjnych. ............................................................................... 60 3.9.4. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a zmianami klimatu. 62 4. Metody detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. ........................................... 65
4.1. Parametry fizyczne umo liwiajce detekcj i lokalizacj wyadowa atmosferycznych. 67 4.2. Propagacja fal elektromagnetycznych i akustycznych w atmosferze. ............................ 70 4.3. Detekcja i dyskryminacja wyadowa atmosferycznych. ............................................... 73 4.4. Lokalizacja wyadowa atmosferycznych. ..................................................................... 75 4.4.1. Techniki DF............................................................................................................... 77 4.4.2. Techniki TOA. .......................................................................................................... 81 4.4.3. Techniki mieszane DF & TOA. ................................................................................ 83 4.5. Warunki wyboru lokalizacji punktw pomiarowych. ..................................................... 85 5. Systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych........................................... 87
5.1. Parametry operacyjne systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.... 89 -3-
5.2. Systemy naziemne........................................................................................................... 90 5.2.1. Systemy oparte o stacje detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych ALDF. 91 5.2.2. System ATD.............................................................................................................. 92 5.2.3. Systemy pracujce w pamie ELF, bazujce na rezonansie Schumanna................. 95 5.2.4. System IMPACT ....................................................................................................... 97 5.2.5. Systemy LDAR. ...................................................................................................... 103 5.2.6. Systemy LPATS...................................................................................................... 106 5.2.7. Systemy wykrywania radiotrzaskw (spherics)...................................................... 108 5.2.8. System SAFIR......................................................................................................... 110 5.2.9. Systemy serii TS x000............................................................................................. 123 5.3. Systemy satelitarne........................................................................................................ 127 5.4. Midzynarodowe sieci systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. 133 6. Zastosowanie danych piorunowych.............................................................................. 139
6.1. Meteorologia. ................................................................................................................ 140 6.2. Lotnictwo. ..................................................................................................................... 142 6.3. Po arnictwo................................................................................................................... 143 6.4. Energetyka..................................................................................................................... 144 6.5. Ubezpieczenia. .............................................................................................................. 145 6.6. Inne zastosowania. ........................................................................................................ 146 7. Dostpno danych piorunowych dla terenu POLSKI. ............................................... 148
7.1. Dane dostpne w IMGW............................................................................................... 149 7.2. Dane z innych systemw............................................................................................... 153 8. Zakoczenie. .................................................................................................................. 157
DODATKI.......................................................................................................................... 160 SOWNICZEK WYBRANYCH POJ ....................................................................................... 161 INDEKS SKRTW ................................................................................................................ 169 BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................................... 172
-4-
1. Wstp
Wraz z podpisaniem, w 2000 roku, kontraktu na budow i wdro enie operacyjne systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, w ramach programu modernizacji pastwowej su by hydrologiczno-meteorologicznej - Systemu Monitoringu i Osony Kraju (SMOK), Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) rozpocz now er w dziedzinie obserwacji wyadowa atmosferycznych. Zbudowany w 2001 roku system, nazwany PERUN, rozpocz prac operacyjn w 2002 roku wnoszc do su by now, nieosigaln dotychczas jako. Dane z systemu dostarczaj informacji o minimum 95 % wszystkich wyadowa atmosferycznych, ktre wystpiy na terytorium Polski oraz obszarw pastw ssiednich graniczcych z Polsk. System wykrywa wyadowania wszystkich typw, umo liwia ich dyskryminacj ze wzgldu na rodzaj i czas wystpienia oraz podaje charakterystyczne parametry wyadowa doziemnych takie jak np.: nat enie prdu w kanale wyadowania, czas narastania i czas zaniku impulsu prdowego, polaryzacja wyadowania i inne [1]. W porwnaniu do dotychczasowych obserwacji wyadowa atmosferycznych na stacjach meteorologicznych, sprowadzajcych si do odnotowywania wystpienia burzy w okolicach stacji poprzez obserwacj byskawic i nasuchiwanie grzmotw [2], jest to znaczcy postp. Obserwacje wykonywane na stacjach meteorologicznych s ograniczone gstoci sieci pomiarowej oraz zasigiem rozchodzenia si byskawicy i grzmotu (np.: realny zasig syszalnoci grzmotu wynosi okoo 25 km [3]). Z uwagi na powy sze przyczyny uzyskiwane dane byy niekompletne i mogy si zdarza sytuacje, kiedy wystpujca pomidzy stacjami burza nie bya w ogle odnotowywana. Obecnie dziki systemowi PERUN, w czasie rzeczywistym s wykrywane i lokalizowane wszystkie, doziemne i chmurowe wyadowania atmosferyczne. Ze wzgldu na zaawansowan technologi systemu wdro onego do su by oraz fakt, e system PERUN jest zupenie nowym narzdziem w IMGW, zaistniaa potrzeba przedstawienia pracownikom IMGW aktualnego stanu wiedzy na temat sposobu wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Cel ten ma speni niniejsza publikacja, wprowadzajca czytelnika w podstawowe zagadnienia zwizane z m.in.: podstawami fizycznymi opisujcymi procesy rzdzce piorunami, fundamentalnymi zagadnieniami, na ktrych bazuj systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych oraz informacjami o systemach pracujcych w innych krajach. Jeden z rozdziaw jest powicony historii bada nad wyadowaniami atmosferycznymi, a inny opisuje mo liwoci zastosowa danych
-5-
generowanych przez systemy detekcji i lokalizacji piorunw. Rozdzia powicony fizyce wyadowa atmosferycznych jest przeznaczony dla czytelnikw bardziej dociekliwych, zainteresowanych tak e samym zjawiskiem, a nie tylko sposobami jego wykrywania i lokalizacji. W rozdziale dotyczcym systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych zostay opisane najwa niejsze systemy eksploatowane obecnie na wiecie, tak naziemne jak i satelitarne. Dane z tego typu systemw s w ograniczonym zakresie powszechnie udostpniane na stronach internetowych r nych instytucji. W rozdziale dotyczcym danych burzowych dla terenu Polski zostay wymienione systemy obejmujce dziaaniem nasz kraj oraz strony internetowe, na ktrych mo na znale dane z tych systemw. Zagadnienia poruszane w tej publikacji zostay dobrane w taki sposb, aby czytelnik mg najpierw pozna: krtk histori bada wyadowa atmosferycznych, aktualny stan wiedzy dotyczcy fizyki zjawiska, techniki detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Te zagadnienia s wstpem do kolejnych rozdziaw opisujcych: systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, dane generowane przez tego typu systemy oraz mo liwe pola ich zastosowa. Z drugiej strony nale y podkreli, e rozdziay zostay skonstruowane w taki sposb, aby mo na je byo czyta oddzielnie, bez wczeniejszego przeczytania poprzednich czci. Z tego powodu cz informacji zawartych we wczeniejszych rozdziaach mo e wystpowa w kolejnych czciach ksi ki. Jednak e w takim przypadku informacje te s ograniczone do minimum, niezbdnego dla zrozumienia zagadnie poruszanych w danym rozdziale. W czci Dodatki zamieszczono w wikszoci autorski sowniczek wybranych, opisywanych w tekcie poj oraz indeks u ywanych tutaj skrtw. Wyjanienia wymaga jeszcze sprawa przyjtej konwencji odnonie stosowanego nazewnictwa zwizanego z zagadnieniami dotyczcymi wyadowa atmosferycznych. Po przestudiowaniu licznych, polskojzycznych publikacji dotyczcych zjawiska wyadowa atmosferycznych oraz konsultacjach m.in.: z Panem Piotrem Baraskim z Instytutu Geofizyki Polskiej Akademii Nauk okazao si, e obecnie nie funkcjonuje w jzyku polskim oficjalnie przyjte nazewnictwo. Dla przykadu mo na poda pochodzcy z jzyka angielskiego termin return stroke. W ksi ce J.L. Jakubowskiego pt.: Piorun ujarzmiony [4] jego polski odpowiednik brzmi: wyadowanie gwne w ksi ce J.V. Iribanea Fizyka atmosfery [5] wyadowanie powrotne, natomiast w gronie specjalistw zajmujcych si ochron odgromow przyjto nazw: udar prdu wyadowania gwnego. Ponadto w wydanym przez IMGW Sowniku Meteorologicznym pod redakcj T. Niedwiedzia [6] brak w ogle -6-
definicji terminw dotyczcych poszczeglnych etapw wyadowa atmosferycznych, a co za tym idzie tak e brak polskich nazw dla poszczeglnych etapw procesw i zjawisk zwizanych z piorunami. Ze wzgldu na brak jednoznacznie przyjtego nazewnictwa, autor przyj konwencj, e obok najwaciwszej zdaniem autora polskiej nazwy, bdcym w przekonaniu autora wiernym tumaczeniem z jzyka angielskiego zosta umieszczony odpowiednik w jzyku angielskim. Uwzgldniajc powy sze czynniki trzeba podkreli, e stosowana tutaj
nomenklatura jest nazewnictwem autorskim i w celu uniknicia dwuznacznoci obecnie najlepiej stosowa okrelenia angielskojzyczne. Na koniec nale y zwrci uwag czytelnikw na fakt dynamicznego rozwoju systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Ze wzgldu na opracowywanie i budow nowych systemw tego typu w niniejszej publikacji zostay uwzgldnione tylko systemy (Rozdzia 5), ktrych opisy byy powszechnie dostpne (materiay konferencyjne, ksi ki, strony internetowe, czasopisma naukowe) w momencie zbierania danych niezbdnych do napisania tej ksi ki. Wszystkim czytelnikom ycz miej lektury, a w przypadku wtpliwoci lub uwag, w szczeglnoci krytycznych, prosz o kontakt w celu wyjanienia niejasnoci.
-7-
2. Historia bada nad wyadowaniami atmosferycznymi.

Wyadowanie atmosferyczne jest zjawiskiem, z ktrym czowiek zetkn si ju na progu swoich dziejw. Od momentu, w ktrym czowiek sta si istot mylc byskawice budziy w nim trwog, a przez wiele stuleci przypisywano piorunowi mityczne pochodzenie. W mitologiach ludw sowiaskich bogiem gromowadnym by Perun, na Litwie nazywany Perkunem, a na otwie Perkonem. Dla Rzymian bogiem, ktry wada piorunami by Jupiter, za dla Grekw - Zeus. Indianie z plemion pnocnoamerykaskich byli przekonani, e byskawice s miotane przez oczy mistycznego ptaka, ktry trzepoczc skrzydami wytwarza dwik gromu [7]. Dla staro ytnych Grekw pioruny byy kar zsyan na gowy grzesznikw przez Zeusa, ojca Bogw, lub innych czonkw jego rodziny. Natomiast Jupiter ciska gromami nie tylko w przypadku kary, ale tak e, kiedy chcia kogo przestrzec przed niewaciwym zachowaniem. Wikingowie wierzyli, e pioruny powstaway, gdy Thor,
podczas przeja d ki przez chmury uderza motem w swoje kowado. Co ciekawe angielska nazwa pitego dnia tygodnia - Thursday pochodzi od nazwy Thors day czyli Dzie Thora. W jzyku niemieckim pity dzie tygodnia to Donnerstag, czyli w wolnym tumaczeniu: dzie grzmotw (Donner po niemiecku oznacza grzmot, tag dzie). Po wosku Giovedi oznacza dzie Jowisza, gromowadnego Boga [3]. Stosunkowo najdu ej zajo badaczom obalenie teorii o nadprzyrodzonej, czy wrcz mistycznej, naturze pioruna. W Skandynawii wierzono, e meteoryty s tzw.: burzowymi kamieniami bdcymi ukruszonymi kawakami mota Thora. Tak e w wielu innych kulturach wierzono, e meteoryty s powizane z burz i piorunami, bardzo czsto przypisywano im magiczn moc chronic przed wyadowaniami atmosferycznymi. W czasach redniowiecza, uwa ano, e burzy mo na przeciwstawi si biciem w dzwony. Pogld ten przetrwa do drugiej poowy XVIII wieku. Pniej zaczto wysuwa r ne hipotezy o wyadowaniach atmosferycznych. Jedna z nich mwia o tym, e powodem bysku i grzmotu jest wybuch gazu, nie zdoano tylko ustali, jaki to gaz. Natomiast r ne wierzenia i zabobony zwizane z piorunami przetrway prawie do naszych czasw. Wystarczy wspomnie, e jeszcze
kilkadziesit lat temu na polskich wsiach panowa pogld, e przed uderzeniem pioruna mo na si skutecznie obroni wystawiajc w oknie wiec, tzw.: gromnic. Bardzo popularny by te pogld, e osob trafion przez piorun mo e tylko uratowa zakopanie w ziemi a po szyj.
-8-
Jednak to nie tylko strach przed piorunami napdza machin badawcz zmierzajc do ujarzmienia okrutnego zjawiska. Najbardziej do bada przyczyni si sam piorun, a dokadnie zniszczenia oraz straty powodowane przez jego uderzenia. Z bada Schonlanda (1964), ktry bada kroniki niemieckie z XVIII wieku mo na wyczyta, e tylko w 33 letnim okresie pioruny zniszczyy 386 wie kocielnych zabijajc przy tym 103 dzwonnikw. Ze wzgldu na wiar w to, e biciem w dzwony mo na rozproszy chmury burzowe dzwonnicy byli szczeglnie nara eni na pora enie piorunem. Inny przykad to 24 wie e kocielne zniszczone 14 kwietnia 1718 roku na wybrze u Brytanii (Francja) podczas jednej tylko burzy. Kolejnym drastycznym przykadem jest zniszczenie wie y kocioa w Bresci we Woszech. Dodatkowo zgino wtedy okoo 3000 ludzi, czyli szsta cz populacji tego miasta, poniewa w owym kociele zgromadzono okoo 100 ton prochu (gromadzenie broni i prochu w kocioach byo typowe dla tego obszaru w tym czasie). [3] Dziki przypadkowi niektre historyczne budowle nigdy nie zostay zniszczone przez pioruny. Okazuje si, e wiele drewnianych budowli posiadao dach wykonany z metalu, najczciej drewniana konstrukcja dachu bya pokryta metalowym paszczem. Bardzo czsto w paszcz poprzez system rynien, rwnie metalowych, przypadkiem zosta wyposa one w protoplast piorunochronu. Do takich budowli mo na zaliczy wityni w Jeruzalem zbudowan przez Salomona, ktra przetrwaa 10 wiekw bez zniszcze spowodowanych przez pioruny. Dodatkowo miaa ona dach pokryty wystajcymi, ostro zakoczonymi drutami, ktre sprzyjay odprowadzeniu adunku pioruna do ziemi. Nie zostay one tam umieszczone z myl o ochronie odgromowej, a po to by odstraszy ptaki i zodziei. Tak e wie a katedry w Genewie zostaa wyposa ona w metalowy, poczony z gruntem dach. Pioruny byy bardzo niebezpieczne tak e dla wyposa onych w drewniane maszty statkw. Na przykad we flocie brytyjskiej w latach 1799 1815 odnotowano 150 przypadkw zniszcze spowodowanych wyadowaniami atmosferycznymi. Na jednym statku na osiem w wyniku uderzenia pioruna wybuch po ar. Okoo 70 eglarzy zgino, 130 zostao rannych, a 10 statkw zostao cakowicie zniszczonych. Natomiast statek Resistance (z ang. opr), o nazwie wiadczcej o cakowitej odpornoci na prd elektryczny, czyli tak e na pioruny, zosta zniszczony przez wyadowanie atmosferyczne w 1798 roku. [3] Pierwszym krokiem milowym w badaniach piorunw, byo wysunicie hipotezy o materii elektrycznej powstajcych w czasie burzy w chmurze burzowej z oparw siarki i kwasw. Na przeomie XVII i XVIII wieku wysunito hipotez o elektrycznej naturze wyadowania atmosferycznego. Pogld ten podzielali tacy badacze jak: K. Newton, J.A. Nollet i J.H. Winkler. Za elektryczn natur tego zjawiska przemawiay obserwacje, nie -9-
mogce by wwczas waciwie zinterpretowane ze wzgldu na niedostateczny poziom wczesnej wiedzy oraz braku dowiadcze potwierdzajcych t hipotez. Do takich obserwacji mo na zaliczy odkrycie francuskiego ksidza i filozofa P. Gassendi, ktry zaobserwowa, e po uderzeniu pioruna w wie kocieln doszo do jej namagnesowania. [8] Dopiero w 1750 roku amerykaski uczony Benjamin Franklin (1706-1790) wymyli eksperyment, ktry ostatecznie udowodni, e chmury burzowe s naadowane elektrycznie [3]. Przeprowadzenie dowiadczenia wymagao zbudowania specjalnej aparatury pomiarowej (rys. 1). Franklin zaleca zbudowanie na szczycie odpowiednio wysokiej wie y budki w rodzaju budki wartowniczej, mogcej zmieci w rodku: czowieka i odizolowan od gruntu, czyst i such platform. Do rodka tej platformy nale y przymocowa wystarczajco dugi, metalowy prt wychodzcy poza budk, tak by jego koniec znajdowa si 20-30 stp ponad dachem budki. Ponadto kocwka prta powinna by ostro zakoczona. Wedug teorii Franklina, jeli chmury burzowe s naadowane, wtedy w przypadku ich obecnoci ponad budk mo na sprawdzi ich elektryczn natur na dwa sposoby. Pierwszy sposb eksperymentator powinien stan na izolowanej podstawie i jedn rk chwyci prt. Wtedy powinien zaobserwowa wyadowania pomidzy jego drug rk i gruntem. Drugi sposb, bezpieczniejszy dla eksperymentatora, polega na zbli aniu uziemionego metalowego przewodu do metalowego prta poczonego z izolowan podstaw. Zbli any przewd miaby by trzymany poprzez woskow rczk penic rol izolatora. Franklin nie przewidzia, e w przypadku bezporedniego uderzenia pioruna w kocwk metalowego prta istniao du e prawdopodobiestwo miertelnego pora enia piorunem. W maju 1752 roku z powodzeniem eksperyment przeprowadzi we Francji Thomas-Francois DAlibard [9]. Podczas
eksperymentu zaobserwowa on iskry przeskakujce z metalowego prta. By to dowd na to, e chmury burzowe s naadowane. Eksperyment zosta wkrtce powtrzony przez innych badaczy m.in.: we Francji, Anglii, Belgii. Dziki dowiadczeniom Franklin mg wyznaczy tak e rodzaj adunku w dolnym partiach chmur burzowych, poprzez pomiar adunku na metalowym prcie w czasie, gdy chmury burzowe znajdoway si nad budk (rys. 1 A). Na podstawie tych pomiarw wnioskowa, e dolna cz chmury jest naadowana ujemnie. Jego wniosek zosta
potwierdzony dowiadczalnie dopiero na pocztku XX wieku. [3]
- 10 -
Rys. 1. Idea dowiadczenia Benjamina Franklina potwierdzajca fakt elektryzacji chmur burzowych (na podstawie [3]).
W 1753 podczas prby powtrzenia tego eksperymentu zgin pracujcy w Petersburgu naukowiec G.W. Richmann, pierwszy synny uczony, ktry badanie natury pioruna przypaci yciem. Zbudowa on maszyn piorunow zbli on do opisanej przez Franklina. Skadaa si ona z metalowego prta wysokoci 180 cm, umieszczonego na dachu jego pracowni, ktry by poczony izolowanym drutem z elektroskopem w pracowni. Richman zgin, gdy obserwowa wskazania elektroskopu, wskutek przeskoku iskry z tego elektroskopu w momencie bezporedniego uderzenia pioruna w metalowy prt. [10] Zanim Franklin sam przeprowadzi powy szy eksperyment, wymyli lepsz drog zbadania swojej teorii poprzez elektryczny latawiec. Wymyli mianowicie, e dziki latawcowi mo na osign znacznie wiksze wysokoci ni dziki zastosowaniu metalowego prta. Poza tym latawiec mo na puszcza w dowolnym miejscu. Podczas burzy w czerwcu 1752 roku wypuci najsynniejszego latawca w historii. Latawiec uwizany by na linie konopnej, a do drugiego koca liny przywizano metalowy klucz. Przeskok iskry od klucza do ziemi by dowodem na to, e piorun ma elektryczn natur. Dowiadczenie to byo rwnie bardzo niebezpieczne ze wzgldu na mo liwo bezporedniego uderzenia pioruna w latawiec i w wyniku tego pora enia badacza. Idea dowiadczenia Franklina z latawcem zostaa przedstawiona schematycznie na rys. 2. [11]
- 11 -
Rys. 2. Idea dowiadczenia Benjamina Franklina z latawcem. (na podstawie [11])
Od 1749 roku Franklin wysuwa sugestie o mo liwoci zabezpieczenia budynkw i mienia przed piorunami. By wynalazc piorunochronu, ktrego prototypem bya skonstruowana przez niego w 1752 roku 12 metrowa, elazna wie a. Na wie y tej, ustawionej w Marly-la-Ville koo Pary a obserwowano przeskoki iskier w czasie burzy [12]. Pierwsze piorunochrony zostay zainstalowane w 1752 roku we Francji, a w pniejszych latach tak e w innych krajach. Byy one praktycznym przeo eniem wynikw bada nad wyadowaniami elektrycznymi na zastosowania u yteczne. Dziki wynalezieniu piorunochronu znacznie zmniejszya si liczba zniszczonych przez uderzenie pioruna obiektw. I tak np.: dzwonnica kocioa w. Marka w Wenecji bya wielokrotnie niszczona przez pioruny m.in. w latach: 1388, 1417, 1489, 1548, 1565, 1653, 1745. Po zabezpieczeniu jej w 1766 roku, wynalezionym przez Franklina piorunochronem, nie odnotowano dalszych przypadkw zniszcze tej dzwonnicy przez pioruny. Mimo to nawet po wprowadzeniu piorunochronw wiara w mo liwo odstraszania piorunw w czasie burz przez bicie w dzwony bya we Francji tak silna, e w 1787 roku parlament wprowadzi specjalny dekret zakazujcy tego typu praktyk. [3] Niezale nie od bada Benjamina Franklina, prbowano zgbia tajemnice piorunw tak e w innych krajach m.in.: Polsce, Rosji, terytorium obecnych Czech (Morawy), Francji i - 12 -
innych. Wrd badaczy wspczesnych Franklinowi nale y tu wyr ni postacie dwch szczeglnie zasu onych w tej dziedzinie uczonych: Polaka - Jzefa Osiskiego i Czecha Prokopa Divia. Obaj byli osobami duchownymi, jednoczenie naukowcami prowadzcymi badania w wielu r nych dziedzinach nauki. Ksidz profesor Jzef Osiski (1738-1802) nazywany pierwszym polskim elektrykiem by postpowym ksidzem zafascynowanym badaniami naukowymi w r nych dziedzinach, m.in.: fizyce, chemii, biologii, metalurgii. Studiowa wiele dziedzin w r nych orodkach m.in. w Rzeszowie, Midzyrzeczu Koreckim i Warszawie. W 1784 r. wyda pierwsz w Polsce ksi k z zakresu elektrotechniki pt.: Sposb ubezpieczajcy ycie i majtki od piorunw, za ktr otrzyma zoty medal od krla Stanisawa Augusta [13]. Poprzez t ksi k dawa wskazwki jak nale y konstruowa i zakada piorunochrony oraz przedstawi w niej poradnik ratowania osb pora onych piorunami. Zgodnie z zaleceniami biskupa pockiego Michaa Poniatowskiego duchowiestwo miao instalowa piorunochrony, zgodnie z zaleceniami ksidza Osiskiego w podlegej mu diecezji. Pierwszy piorunochron w Polsce, w nomenklaturze tamtych czasw nazywany konduktorem, zao ono w 1778 r. w Warszawie [14]. Wskazwki z zakresu ochrony odgromowej zawarte w ksi ce ks. Osiskiego w wikszoci pokrywaj si z przyjtymi obecnie wytycznymi. W swojej ksi ce ks. Osiski zwraca na istotne cechy dobrej instalacji odgromowej tj.: maej opornoci uziemienia oraz du ego przekroju przewodw, a wic cechy uznawana tak e obecnie za szczeglnie istotne z punktu widzenia ochrony odgromowej [4]. Prokop Divi (1696 1765) by proboszczem w Pmticach koo Znojma. Studiowa w Oomucu i Salzburgu. Stworzy wasne laboratorium, w ktrym bada waciwoci elektrycznoci. W 1754 r. postawi w ogrodzie piorunochron wysok tyczk z 4 poziomymi ramionami, na ktrych umieci 14 elaznych skrzynek [15]. Z tego wzgldu, niektre rda podaj go jako wynalazc piorunochronu [16]. Niestety piorunochron Divia mia mniej szczcia ni wynalazek Franklina. Ze wzgldu na susz, okoliczni chopi zniszczyli,
wybudowany dwa lata wczeniej budowl przypisujc jej wywoanie posuchy [4]. Po okresie wielkich odkry Franklina i innych uczonych tego okresu, nastpi czas stagnacji. Przez wiele lat nie osignito znaczcych postpw w badaniach piorunw, nie dokonano znaczcych odkry. Stagnacja bya spowodowana brakiem odpowiedniej aparatury pomiarowej do obserwacji i rejestracji wyadowa atmosferycznych. Znaczcy przeom w badaniach nastpi w drugiej poowie XIX wieku. W tym czasie dynamiczny rozwj nauk przyrodniczych, zwaszcza rozwj fizyki, pozwoli na rozwinicie technik obserwacji oraz skonstruowanie nowych narzdzi obserwacji. W szczeglnoci chodzi tu o rozwj - 13 -
spektroskopii
oraz
fotografii.
Badania
widma
czstotliwociowego
wyadowania
atmosferycznego rozpoczy si na pocztku lat siedemdziesitych XIX w. Pionierami obserwacji spektroskopowych byli Herschel (1868), Gibbons (1871), Holden (1872) i Clark (1874). W 1880 roku Schuster dokona pierwszej systematycznej identyfikacji linii widma wyadowania, co byo znaczcym osigniciem na wczesne czasy. W kolejnych latach badania spektroskopowe pozostaway na uboczu bada piorunw. Dopiero w poowie XX w. Dufay, Israel i Fries odkryli, e widmo wyadowania mo e by cennym rdem informacji o warunkach fizycznych panujcych wewntrz i w ssiedztwie kanau wyadowania. [3] Du y postp w badaniu wyadowa atmosferycznych wniosy obserwacje
fotograficzne, przy u yciu stacjonarnych lub ruchomych aparatw fotograficznych. Pierwsze tego typu obserwacje, dokonane przez Hofferta w Anglii oraz Webera w Niemczech pochodz z 1889 roku. W pniejszym czasie tak e Weber (1902-1918) oraz Larsen (1905) zajmowali si wykonywaniem fotografii piorunw [3]. Rejestracje fotograficzne pozwoliy na odkrycia niedostrzegalne nieuzbrojonym okiem obserwatora. Dziki tym badaniom ustalono m.in.: fakt, e wyadowania atmosferyczne czsto skadaj si z wicej ni jednego wyadowania zwrotnego (z ang. return stroke), odkryto rol lidera wyadowania w procesie powstawania wyadowania atmosferycznego (tworzenie kanau wyadowania
atmosferycznego, rys. 3) oraz wyznaczono czasy trwania poszczeglnych etapw wyadowania.
Rys. 3. Symulacja rejestracji fotograficznej wyadowania atmosferycznego. A rejestracja aparatem z przesuwanym filmem, B rejestracja aparatem z filmem stacjonarnym.
Z czasem unowoczeniano aparaty fotograficzne starajc si uzyska jak najwiksz rozdzielczo czasow rejestracji. Pocztkowo ze wzgldu na nisk rozdzielczo czasow, pozwalay one jedynie na rejestrowanie obrazw przedstawiajcych pojedyncze wyadowanie, nawet wtedy, gdy w rzeczywistoci w momencie otwarcia migawki aparatu wystpio kilka uderze zwrotnych. W celu zwikszenia rozdzielczoci czasowej i rejestracji poszczeglnych
- 14 -
etapw wyadowania atmosferycznego, rozpoczto konstruowanie aparatw z ruchomym filmem. Okazao si, e takie rozwizanie byo ograniczone ze wzgldu na szybko dziaania mechanizmu przesuwu filmu. Maksymalne prdkoci przesuwu bony osigane w tego typu aparatach to okoo 100 m/s. Z tego wzgldu zaczto stosowa, du o bardziej po yteczne, aparaty z nieruchom klisz zaopatrzone w r ne rodzaje ruchomych obiektyww lub luster [17]. Aparaty tego typu to przede wszystkim: aparaty wirujce wolnobie ne, do zgrubnego badania struktury pioruna i szybkobie ne, do bardziej szczegowych bada. Pierwsze obserwacje przy u yciu aparatw wolnobie nych to prace Waltera w Hamburgu w pocztkach XX w. Natomiast prekursorem stosowania aparatw szybkobie nych by Boys w Anglii [17]. Tego typu aparaty pozwalay wykonywa zdjcia o rozdzielczoci czasowej rzdu kilku tysicznych mikrosekundy. Ze wzgldu na szerokie korzyci pynce z rejestracji fotograficznych powstao wiele orodkw badawczych zajmujcych si m.in. tego typu badaniami. Do najbardziej znanych nale takie orodki jak: orodek zorganizowany w Szwajcarii przez K. Bergera na grze Monte San Salvatore, w USA na wie owcu Empire State Building w Nowym Jorku, czy te orodek w Afryce Poudniowej, w okolicach
Johanesburga, zorganizowany przez Schonlanda [4]. W Polsce fotograficzne badania pioruna byy prowadzone gwnie pod kierunkiem prof. Stanisawa Szpora, ktry w 1950 roku zorganizowa orodek badawczy w Szklarskiej Porbie [18]. Od momentu rozpoczcia obserwacji fotograficznych a do dzisiaj, fotografie przedstawiajce wyadowania s cennym rdem informacji. Bardzo po yteczne w badaniach piorunw okazay si tak e prace badawcze z wykorzystaniem prcikw magnetycznych, do rejestracji maksymalnej wielkoci napicia w kanale wyadowania i klidonografw, do rejestracji maksymalnej wielkoci nat enia prdu [18]. Pozwalay one na masowe wykorzystanie ze wzgldu na niskie koszty u ycia oraz prostot pomiaru. W przypadku prcikw magnetycznych umieszczano je w pobli u masztw i wysokich budowli nara onych na uderzenie pioruna. Nastpnie w przypadku uderzenia pioruna prcik magnesowa si w polu magnetycznym wytwarzanym przez wyadowanie. Informacje o wartoci szczytowej prdu byy uzyskiwane w wyniku oblicze opartych o dane geometryczne prcika oraz wielkoci magnetyzmu szcztkowego. Po pomiarze prciki byy rozmagnesowywane w silnym polu magnetycznym i gotowe do ponownego u ycia. W latach 1897-1900 niemiecki uczony F. Pockels analizowa zmiany pola magnetycznego indukowanego przez pioruny, eby oszacowa warto prdu przepywajcego przez kana pioruna [3]. Byy to pierwsze pomiary wielkoci prdu w kanale wyadowania atmosferycznego. Badania z wykorzystaniem prcikw magnetycznych byy masowo - 15 -
wykonywane m.in. w: Stanach Zjednoczonych, Niemczech, dawnym ZSRR, a tak e w Polsce. Udoskonalon wersj bada z u yciem prcikw magnetycznych byy badania z wykorzystaniem fulchonografw tj. przyrzdw, w ktrych okoo kilkuset prcikw magnetycznych jest zamocowanych na obwodzie obracajcego si aluminiowego kr ka. Dziki takiemu rozwizaniu ka dy z prcikw jest magnesowany tylko przez chwil. Przyrzd ten pozwala okrela przebieg prdu w wyadowaniach pojedynczych i wielokrotnych [18].
Rys. 4. Schemat ideowy klidonografu. (na podstawie [18])
Klidonograf zosta wynaleziony w 1924 roku przez J. F. Petersa. W przypadku klidonografw (rys. 4) wykorzystywano wyadowania powierzchniowe na pycie izolacyjnej np.: szklanej. Po umieszczeniu klidonografu w pobli u miejsca prawdopodobnego wystpienia pioruna (np.: wysokiego masztu) i uderzeniu pioruna na wiatoczuej warstwie pozostaway lady po wyadowaniu, otrzymywano tzw. zdjcie klidonograficzne. Utrwalenie obrazu wyadowa mo na byo uzyska poprzez posypanie pyty proszkiem, np.: siark. Dziki temu uzyskiwano tzw. figury Lichtenberga. Ze wzgldu na kompletnie r ny wygld zdj (figur Lichtenberga) w przypadku wyadowa dodatnich i ujemnych mo na byo ustali biegunowo zarejestrowanego wyadowania. Stay rozwj klidonografw zaowocowa jego kolejnymi ulepszonymi wersjami. Dziki temu opracowano klidonografy rurkowe i z przesuwan bon fotograficzn oraz kolejne urzdzenia bazujce na technice
klidonograficznej, jak np.: kine-klidonografy, rejestrujce chwilowe wartoci prdw udarowych w kanale wyadowania. [18] Innym rewolucyjnym, na owe czasy, urzdzeniem su cym do bada piorunw by oscylograf elektronowy. Urzdzenie to, ktrego zasada dziaania jest niemal taka sama jak w przypadku wielu wspczesnych urzdze takich jak oscyloskop, czy te - 16 kineskopowy
odbiornik telewizyjny pozwalao na wyznaczenie przebiegw czasowych prdu pioruna, oraz speniao wymogi dotyczce wysokiej rozdzielczoci czasowej wymaganej przy badaniu piorunw. Dziaanie oscylografu elektronowego polega na przepuszczaniu strumienia elektronw midzy dwoma parami pytek odchylania. Jedna para pytek jest podczona do ukadu zasilania i odpowiada za czasowe przesunicie rejestrowanego sygnau. Natomiast druga para jest z jednej strony poczona z nara onym na uderzenie pioruna, uziemionym opornikiem, a z drugiej tylko uziemiona. Dziki temu strumie elektronw przepuszczany przez pary pytek ulega odchyleniom i w efekcie otrzymujemy przebieg czasowy nat enia prdu w kanale wyadowania. Odchylone elektrony docieraj do wiatoczuego ekranu i dziki temu otrzymujemy obraz zarejestrowanego przebieg. Urzdzenie to byo rewolucyjne ze wzgldu na to, e prdko strumienia elektronw jest dostatecznie wysoka do
zarejestrowania caego przebiegu prdowego wyadowania atmosferycznego. Niestety pomiar przy pomocy oscylografu by bardzo niebezpieczny, poniewa opornik podczony do pytek odchylania podczas rejestracji musia znajdowa si w miejscu uderzenia pioruna. Z tego powodu tak e obserwator by nara ony na pora enie piorunem. Trudnoci byo tak e waciwe zlokalizowanie aparatury pomiarowej tak, aby znajdowaa si w polu prawdopodobnego ra enia piorunem. Poza tym urzdzenie to w owych czasach byo do kosztowne. Uwzgldniajc powy sze ograniczenia zakres zastosowania by do wski, a pomiary trudne do realizacji oraz bardzo niebezpieczne. Pierwsze obserwacje przy u yciu oscylografw elektronowych zostay dokonane w 1924 roku m.in. przez: Norindera, Dufuora, J. Stiekolnikowa. Idea oscylografu bya znana wczeniej, jednak e pierwotnie istniay problemy z zarejestrowaniem obserwowanych przebiegw. Dopiero zwikszenie liczby elektronw w wizce i zwikszenie ich prdkoci pozwolio na dokonywanie rejestracji przebiegw prdowych. [4] Wad pomiarw dokonywanych przy pomocy prcikw magnetycznych i
klidonografw bya maa dokadno oraz skomplikowany sposb wyliczania parametrw wyadowania z danych pomiarowych. Pomiary przy u yciu oscylografw elektronowych byy niebezpieczne ze wzgldu na grob pora enia piorunem osoby dokonujcej pomiaru. Z powy szych wzgldw cigle usiowano odkry bezpieczny i wiarygodny sposb bada wyadowa atmosferycznych. Er nowoczesnych bada nad wyadowaniami elektrycznymi w atmosferze zapocztkowa C.T.R Wilson, ktry na pocztku XX wieku pierwszy dokona pomiarw nat enia pola elektrycznego towarzyszcego piorunom, w celu okrelenia rozkadu adunku w chmurze burzowej i podczas uderzenia pioruna [7]. By to moment przeomowy, poniewa - 17 -
pomiary pola elektrycznego pozwalay na poredni, ale bezpieczny i wiarygodny pomiar wielkoci fizycznych towarzyszcych wyadowaniom. Poza tym badania Wilsona skieroway uwag badaczy w kierunku zagadnie zwizanych z generowaniem wyadowa. Wszystkie obecne systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych swoj prac opieraj na pomiarze i analizie zmian pola elektromagnetycznego generowanych przez wyadowania atmosferyczne.
Tab. 1 Historia odkry majcych fundamentalne znaczenie z punktu widzenia badania
wyadowa atmosferycznych. Lp. 1. 2. 3. Autor(zy) odkrycia Benjamin Franklin Benjamin Franklin J. Herschel, J. Gibbons, E. S. Holden, J. W. Clark L. Weber, Hoffert, Walter B., Larsen A. Odkrycie Elektryczna natura chmur burzowych Elektryczna natura wyadowania atmosferycznego Pierwsze badania spektroskopowe Pierwsze rejestracje fotograficzne wyadowa atmosferycznych Pierwsze oszacowanie wielkoci prdu w kanale wyadowania atmosferycznego przy u yciu rejestracji magnetycznych Pierwsze pomiary wielkoci pola elektrostatycznego w celu oszacowania struktury adunku w chmurach burzowych Pierwsze rejestracje przebiegw prdowych wyadowania atmosferycznego przy u yciu oscylografu elektronowego Rok (lata) 1750 1752 1868
4.
1889
5.
F. Pockels
1897-1900
6.
C.T.R. Wilson
1916
7.
H. Norinder, Dufour, J. Stiekolnikow
1924
8.
G. Simpson, F. J. Screase, G.D. Robinson
Pierwsze pomiary wielkoci pola elektrycznego wewntrz chmury w celu zbadania rozkadu adunku wewntrz chmury burzowej Pierwszy wielopunktowy pomiar zaburze pola elektromagnetycznego spowodowanych przez wyadowania atmosferyczne
1937- 41
E. J. Workman, R. E. Holzer, G. T. Pelsor
1942
Badania Wilsona, cho przeomowe nie spowodoway rozkwitu bada nad wyadowaniami atmosferycznymi. Dopiero w drugiej poowie XX wieku nastpio szczeglne zintensyfikowanie studiw nad piorunami. Od poowy ubiegego wieku odnotowano znaczny - 18 -
postp w badaniach piorunw dziki tworzeniu nowych orodkw zajmujcych si tego typu badaniami. Poza opisanymi wczeniej orodkami zajmujcymi si badaniami wyadowa atmosferycznych, gwnie poprzez rejestracje fotograficzne, w drugiej poowie lat siedemdziesitych XX wieku powstao wiele nowych orodkw zajmujcych si tak e badaniami innego rodzaju m.in. tzw. badaniami licznikowymi. Wrd nich nale y wymieni dwa rodzaje: orodki zajmujce si analiz i pomiarami parametrw piorunw trafiajcych w wysokie obiekty oraz orodki prowadzce badania piorunw prowokowanych, wyzwalanych za pomoc rakiet cigncych za sob cienki, uziemiony drut. Do pierwszej grupy nale y zaliczy: wspomniany wczeniej szwajcarski orodek na grze San Salvatore w Lugano [4], niemiecki orodek zlokalizowany na grze Peissenberg [21], austriacki orodek na grze Gaisberg [22], orodki badajce uderzenia piorunw w maszty telewizyjne Ostankino w Moskwie (Rosja), CN Tower w Toronto (Kanada) [23], Empire State Building w Nowym Yorku (USA) i inne [7]. Do drugiej orodki: w Hokuriku (Japonia), w St. Privat dAllier (Francja), orodek w Socorro w Nowym Meksyku (USA) [7] oraz Midzynarodowe Centrum Badania i Testowania Piorunw ICLTR (z ang. International Center for Lightning Research and Testing) w Camp Blanding na Florydzie (USA). W przypadku bada nad wyadowaniami atmosferycznymi uderzajcymi w wysokie obiekty (np.: maszty telewizyjne, wie e) wykorzystuje si obserwacje miejsc bezporednich uderze wyadowa doziemnych, dziki czemu mo na dokonywa bezporednich pomiarw parametrw piorunw. Badania tego typu s prowadzone od koca lat 30-tych XX wieku [7], jednak dopiero unowoczenienie technik obserwacji i rejestracji umo liwio bardziej efektywne badania i powstanie nowoczesnych centrw badawczych. Austriacki orodek zlokalizowano na grze Gaisberg poo onej ok. 5 km od Salzburga. W badaniach, ktre rozpoczy si w 1998 roku, wykorzystuje si maszt telekomunikacyjny o wysokoci okoo 100 m, zlokalizowany na szczycie gry. W 1998 roku rozpoczto rejestracje parametrw elektrycznych wyadowa uderzajcych w maszt. W 1999 zainstalowano dodatkowo specjalne kamery potrafice rejestrowa do 1000 klatek na sekund [24]. Natomiast badania piorunw na grze Peissenberg, w Niemczech rozpoczy si w 1978 roku, w orodku zlokalizowanym ok. 60 km na poudniowy-zachd od Monachium [21]. Badania wyadowa atmosferycznych przy pomocy rakiet zostay zapocztkowane w 1967 roku, w pniejszym czasie badania tego typu prowadzono w wielu orodkach r nych orodkach [3]. W badaniach tego typu w kierunku chmury burzowej zostaje wystrzelona rakieta, do ktrej przymocowano cienki, uziemiony drut. Dziki temu nie ma potrzeby tworzenia kanau wyadowania, a adunek elektryczny spywa do gruntu poprzez drut. Wyniki - 19 -
obserwacji i pomiarw r nego rodzaju, prowadzonych w tego typu orodkach su gwnie do: wyznaczenia typowych parametrw doziemnych wyadowa atmosferycznych [25, 26, 27], do weryfikacji r nych hipotez jak np.: teorii dotyczcych modeli kanau wyadowania doziemnego [23] oraz do porwnywania z danymi otrzymanymi w wyniku innych pomiarw jak np.: dane z systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych [28, 29, 30]. Intensyfikacja bada nad wyadowaniami atmosferycznymi zostaa wymuszona przez kilka czynnikw. Do najwa niejszych nale y zaliczy coraz wiksze straty powodowane przez wyadowania atmosferyczne tak materialne jak i ofiary ludzkie. Do strat materialnych nale y zaliczy: czste po ary du ych obszarw lenych i uszkodzenia linii energetycznych oraz potrzeb ochrony przed uszkodzeniami samolotw, statkw kosmicznych i urzdze naziemnych czuych na zmiany pola elektromagnetycznego wywoywane przez wyadowania. W tym czasie straty powodowane przez pioruny w samych Stanach Zjednoczonych szacowano na setki milionw dolarw. Postanowiono temu zapobiec i na pocztku lat siedemdziesitych ubiegego wieku powstay r ne niezale ne zespoy badawcze m.in. w: USA i Francji, zajmujce si zagadnieniami zwizanymi z elektrycznoci atmosfery, a zwaszcza z badaniem wyadowa atmosferycznych [20]. Du e zintensyfikowanie bada piorunw byo mo liwe dziki rozwojowi wielu innych dziedzin nauki. W tym czasie nastpi rozkwit dwch dziedzin nauki: informatyki i elektroniki, ktre odegray niepoledni rol tak e w badaniu piorunw. Naukowcom przyby pot ny sojusznik - komputer. Dziki rozwojowi ukadw mikroprocesorowych stale udoskonalano i rozwijano elektroniczne urzdzenia detekcyjne. Nastpi tak e rozwj systemw telekomunikacyjnych o du ej szybkoci przekazywania danych, niezbdnych do waciwego dziaania sieci detekcji i lokalizacji wyadowa piorunowych. Naukowcy w kocu dostali do rki narzdzia pozwalajce prowadzi badania w szerokim spektrum zagadnie zwizanych z wyadowaniami atmosferycznymi. Wraz z rozwojem bada nad natur wyadowa piorunowych, zaczto budowa sieci detekcji i lokalizacji wyadowa. Z pocztku niedoskonae, obecnie nowoczesne i zaawansowane technicznie, s znakomitym narzdziem umo liwiajcym wielu naukowcom r nych dziedzin nauki czerpa dane do swojej pracy naukowej, a zwykym ludziom dostarczaj informacje niezbdne do ochrony ich ycia i mienia. W wyniku intensywnych bada naukowych powstay m.in.: systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych takie jak: IMPACT, SAFIR, ATD i inne (patrz: Rozdzia 5. Systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.).
- 20 -
Powstanie i rozwj systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych nie spowodowa oczywicie zatrzymania bada nad wyadowaniami atmosferycznymi. Systemy tego typu s tylko narzdziem wspomagajcym badania oraz rdem informacji o zagro eniach i aktualnej sytuacji burzowej dla spoeczestwa. Celem niniejszej publikacji jest przybli enie czytelnikowi zagadnie zwizanych z obecnym stanem wiedzy o wyadowaniach atmosferycznych oraz dostarczenie informacji o aktualnie u ytkowanych w r nych krajach systemach tego typu. Ze wzgldu na charakter niniejszej publikacji nale y wspomnie o zagadnieniach badania piorunw w przypadku Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW). Niestety a do 2001 roku nie zajmowano si w IMGW badaniami naukowymi dotyczcymi wyadowa atmosferycznych, a jedynie dokonywano prowadzone a do dzi obserwacje ilociowe burz. Incydentalnie podejmowano prby m.in. w poowie lat osiemdziesitych ubiegego wieku prbowano zaadoptowa do pracy radzieckie urzdzenie do lokalizacji piorunw pracujce w pamie niskich czstotliwoci LF, jednak e ze wzgldu na problemy ze znalezieniem odpowiedniej lokalizacji wolnej od zanieczyszcze pasma LF oraz wysok wra liwo na zakcenia zewntrzne nie wdro ono urzdzenia do pracy operacyjnej [31]. Obecnie nadal obserwacje piorunw, a waciwie burz, polegaj na rejestracji iloci dni burzowych na stacjach meteorologicznych. Ze wzgldu na r n gsto sieci stacji meteorologicznych obserwacje te byy niejednokrotnie obarczone bdami wynikajcymi ze sposobu obserwacji tj. bazowanie na efektach wietlnym i dwikowych wytwarzanych przez pioruny [2]. Dziki danym pochodzcych z tego typu obserwacji generuje si tzw. mapy izokeuraniczne bdce odzwierciedleniem iloci dni burzowych w roku. Mimo
prymitywnoci pomiaru obserwacje te stanowi cenny materia do bada m.in. klimatycznych oraz materia porwnawczy dla pracujcego od 2002 roku operacyjnie w IMGW systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych PERUN. Historia bada naukowych nad wyadowaniami atmosferycznymi liczy sobie ponad 250 lat. Badanie natury pioruna i praw nim rzdzcych, nioso ze sob zawsze du dawk niebezpieczestwa, ale z r nych wzgldw nigdy nie brakowao chtnych do zgbiania wiedzy na ten temat. Koczc t krtk histori bada nad wyadowaniami atmosferycznymi nale y zaznaczy, e mimo tylu lat bada pioruny s nadal nie do koca zbadanym
zjawiskiem, a wiele fundamentalnych pyta cigle pozostaje bez odpowiedzi, jak np.: w jaki sposb dokonuje si elektryzacja chmur burzowych, co inicjuje wyadowania atmosferyczne i wiele innych.
- 21 -
3. Fizyka wyadowa atmosferycznych.

Zjawisko wyadowa atmosferycznych jest niezwykle zo onym i skomplikowanym procesem fizycznym, do dnia dzisiejszego nie zdoano wyjani wszystkich praw rzdzcych tym procesem. Pioruny s niczym innym jak bardzo silnym wyadowaniem elektrycznym, ktre wystpuje w atmosferze ziemskiej. W chmurze burzowej, w wyniku skomplikowanych i nie do koca jeszcze poznanych procesw, tworzy si przestrzenny adunek elektryczny oraz nastpuje jego separacja. adunek dodatni gromadzi si w szczytowych partiach chmury, adunek ujemny w dolnych. Niewielkie skupisko adunku dodatniego mo e pojawi si tak e w podstawie chmury. Powstaje wtedy trjbiegunowa struktura elektryczna. Midzy takimi skupiskami adunkw pojawia si silne pole elektryczne. Jeli w wyniku separacji kolejne adunki bd docza do tych skupisk, wtedy warto pola bdzie wzrasta. Gdy warto powstaego pola przekroczy wielko graniczn (progow), wtedy nie przewodzce wczeniej powietrze znajdujce si midzy centrami adunkw dodatnich i ujemnych, na skutek przebicia, stanie si przewodnikiem. W tym momencie w atmosferze wystpi wyadowanie elektryczne zwane wyadowaniem atmosferycznym. W troposferze wyr niamy dwa typy wyadowa atmosferycznych: wyadowania chmura - ziemia i wyadowania chmurowe. Wrd tych typw wyadowa, najwiksze zagro enia dla czowieka niesie wyadowanie atmosferyczne typu chmura - ziemia. Wyadowania tego typu, trwajce przecitnie niespena sekund, mog wywoa r ne i czsto rozlege zniszczenia. Mog to by szkody o r nej skali i r nym rodzaju, poczynajc od zniszczenia pojedynczego obiektu np.: drzewa, a koczc na zniszczeniu rozlegych obszarw lenych. Z innego punktu widzenia straty mog obejmowa zniszczenia obiektw przemysowych, domw mieszkalnych itp., ale mog tak e zawiera przypadki miertelnych pora e ludzi i zwierzt. W USA w latach 1959-1990 statystycznie, co roku 93 osoby traciy ycie w wyniku pora enia piorunem, a ponad 250 odnosio obra enia [32]. Straty materialne szacowane s na setki milionw dolarw rocznie. Wyadowania atmosferyczne s jedn z gwnych meteorologicznych przyczyn mierci zwierzt i ludzi. W USA w klasyfikacji meteorologicznych powodw mierci ludzi (1999 rok), pora enia piorunem zajmuj drugie miejsce (pierwsze miejsce w tej klasyfikacji zajmuj powodzie) [33]. 3.1. Atmosfera ziemska jako globalny obwd elektryczny. Kul ziemsk wraz z otaczajc j atmosfer mo na w przybli eniu, traktowa jako ogromny, kulisty kondensator. Rol naadowanych okadek speniaj tu: powierzchnia Ziemi i - 22 -
jonosfera, przewodzca warstwa atmosfery. Przy czym powierzchnia Ziemi jest naadowana ujemnie, tzn. adunkiem nadmiarowym powierzchni Ziemi jest adunek ujemny, a jonosfery dodatni. Rol izolatora spenia, sabo przewodzce powietrze wypeniajce obszar pomidzy jonosfer i powierzchni Ziemi. Powietrze jest dobrym izolatorem, ktry zaczyna przewodzi prd tylko w specyficznych warunkach. W obszarach tzw. piknej pogody (bezchmurne niebo i bezwietrzna pogoda) r nice potencjaw midzy tymi powierzchniami wahaj si od ok. 150 do ok. 600 kV [34], rednio osigajc warto ok. 300 kV [3]. Oznacza to, e aby utrzyma napicie tej wielkoci pomidzy powierzchni Ziemi i atmosfer, na powierzchni musi znajdowa adunek ujemny rzdu ok. 106 C, natomiast taka sama ilo adunku o przeciwnym znaku musi znajdowa si w atmosferze [7]. W przestrzeni midzy takimi dwoma naadowanymi przeciwnie okadkami istnieje stae, niezerowe pole elektryczne. Warto tego pola jest r na w zale noci od aktualnego stanu warunkw atmosferycznych, czasu oraz miejsca obserwacji. W bezchmurny i bezwietrzny dzie nad paskim pustynnym terenem lub morzem gradient potencjau elektrycznego w miar wznoszenia si ponad powierzchni ronie o okoo 100 V/m [35]. Warto pola elektrycznego przy powierzchni Ziemi w czasie adnej pogody wynosi od 100 do 300 V/m [34]. rednia warto wynosi ok. 120 V/m [5], natomiast dla obszaru Polski wynosi ok. 160 V/m [37]. Przy czym minus wyznacza orientacj wektora nat enia pola, ktry jest skierowany pionowo do dou. Zgodnie z prawami elektrostatyki, poniewa Ziemia jest przewodnikiem to z powodu istnienia tego niezerowego pola wynika, e na powierzchni Ziemi musi istnie adunek, ktrego gsto powierzchniow szacuje si na 1,1 nC/m2 [5]. Gdyby mierzy warto nat enia pola na coraz wy szych wysokociach okazaoby si, e jego warto maleje bardzo szybko, a wic w powietrzu te istnieje adunek przestrzenny. Oznacza to, e na pewnej, du ej wysokoci cakowity, przestrzenny adunek dodatni, zawarty pomidzy powierzchni Ziemi a tym poziomem, kompensuje adunek na powierzchni Ziemi. Na rys. 5 przedstawiono schematycznie czynniki skadajce si na globalny ziemski obwd elektryczny. W sabo przewodzcych, dolnych warstwach atmosfery ziemskiej wystpuj r noimiennie naadowane molekuy gazu tzn. jony dodatnie i elektrony, speniajce rol gwnych nonikw prdu przewodzenia. Powstaj one w wyniku oddziaywania promieniowania kosmicznego, promieniowania promieniotwrczego paszcza Ziemi oraz gazw promieniotwrczych takich jak np.: radon. Obecno niezerowego pola elektrycznego w atmosferze ziemskiej oraz istnienie w jej dolnych warstwach swobodnych nonikw prdu, powoduje przepyw prdu przewodzenia dostarczajcego do powierzchni Ziemi w obszarach piknej pogody adunek dodatni. Gsto tego prdu osiga warto rzdu kilku ok. 2-3 - 23 -
pA/m2 [34]. Gdyby ten prd by jedynym sposobem transportu adunku elektrycznego do powierzchni Ziemi, to jego dopyw szybko zneutralizowaby istniejcy na niej nadmiarowy adunek ujemny. Tak si jednak nie dzieje. Przypuszcza si, e powodem tego jest
rwnoczesne istnienie, w atmosferze nad pozostaymi obszarami kuli ziemskiej, licznych burz i towarzyszcych im wyadowa elektrycznych. Szacuje si, e rednio w ka dej sekundzie w atmosferze ziemskiej wystpuje od 1500 do 2000 burz wraz z towarzyszcymi im wyadowaniami atmosferycznymi, a w powierzchni Ziemi uderza okoo 100 piorunw [34]. Burze i wyadowania atmosferyczne s czym w rodzaju akumulatora stale adujcego ziemski kondensator rozadowywany przez prd piknej pogody. Wyadowania atmosferyczne nie s jedynym medium przenoszenia adunku, niepoledni rol odgrywaj tu: opad atmosferyczny i wyadowania koronowe zwane inaczej ogniami w. Elma. S to wyadowania w postaci snopicych wizek na kocach ostrych krawdzi wystajcych przedmiotw takich jak np.: wysokie drzewa, wierzchoki masztw. Powstaj przy bardzo du ych wartociach napicia pola elektrycznego w atmosferze rzdu 100 kV/m [6].
Rys. 5. Globalny obwd elektryczny Ziemi.
- 24 -
Na podstawie bada ocenia si, e okoo 90 % wszystkich wyadowa elektrycznych doziemnych to wyadowania ujemne, czyli takie, ktre przenosz do ziemi adunek ujemny [37]. W wyniku tego powierzchnia Ziemi jest stale naadowana ujemnie. Rodzi si pytanie skoro burze potrafi adowa ziemski kondensator to, dlaczego nie zastosowa ich w codziennym yciu jako rdo niewyczerpalnej energii? Wyadowania nios ze sob ogromn energi. Przy zao eniu, e ka de wyadowanie wyzwala energi okoo 109-1010 J oraz, e w powierzchni Ziemi uderza rednio 100 wyadowa na sekund otrzymujemy do dyspozycji energi rzdu 1012 W (J = W * s). Dla porwnania zu ycie energii w USA pod koniec lat 80-tych ubiegego wieku ksztatowao si na poziomie 0,50,61012 W. Niestety byoby to rozwizanie zupenie niepraktyczne z dwch powodw. Po pierwsze wikszo cakowitej energii wyadowania atmosferycznego jest wyzwalana w postaci grzmotu, ogrzewania powietrza w kanale wyadowania i w jego ssiedztwie oraz emisji fal elektromagnetycznych w szerokim zakresie czstotliwoci. Jak dotychczas nie wymylono technik odzyskiwania energii z tego typu rde. Pozostaa energia, ktr mo na by byo wykorzysta pozwoliaby tylko na prac przez kilka miesicy pojedynczej 100 W arwki. Po drugie ze wzgldu na fakt, e pioruny uderzaj w r ne miejsca w r nym czasie, pozyskiwanie energii z wyadowa atmosferycznych wymagaoby zbudowania bardzo wielu wysokich masztw w r nych miejscach. Uwzgldniajc powy sze inwestycja w uzyskiwanie energii z piorunw jest jak na razie zupenie nieopacalna. [3] 3.2. Proces powstawania chmur generujcych wyadowania atmosferyczne. Wyadowania elektryczne w atmosferze towarzysz najczciej chmurom typu Cumulonibmus. Nazwa chmur Cumulonimbus pochodzi z jzyka aciskiego i oznacza deszczowe chmury kbiaste. W rozbiciu na skadniki: cumulus kupa, stos, nimbus gsta chmura, deszcz. Chmury tego typu s to pot ne chmury konwekcyjne o du ej rozcigoci pionowej, posiadajce charakterystyczny ksztat gry lub wie y. Jeli jej wierzchoek jest zaokrglony to mamy do czynienia z gatunkiem calvus. Jeli jest wknisty lub pr kowany to wtedy wierzchoek jest w ksztacie kowada lub piropusza gatunek capillatus [38]. Podstawa chmury typu Cumulonimbus znajduje si zazwyczaj w niskim pitrze chmur (do 2 km od powierzchni ziemi, dane dla strefy umiarkowanej). Jednak ich pionowa rozcigo jest tak du a, e wierzchoki sigaj redniego (4-7 km) lub wysokiego pitra chmur (5-13 km) [39]. Rozmiary chmur Cumulonimbus s tak du e, e mog by obserwowane tylko ze znacznej odlegoci. Poni ej podstawy chmur tego typu bardzo czsto wystpuj niskie, postrzpione chmury oddzielone lub poczone z podstaw oraz opady. Charakterystyczne - 25 -
kowado (incus) tworzy si w przypadku, gry rozwj pionowy chmury zostanie zahamowany przez warstw o zwikszonej stabilnoci lub inwersje [40]. Na rys. 6 przedstawiono chmur typu Cumulonimbus.
Rys. 6. Chmura typu Cumulonimbus [41].
Chmury typu Cumulonimbus skadaj si gwnie z wody w r nych stanach skupienia (fazach): fazie ciekej (woda) i fazie staej. Faza staa to: patki niegu, krupy nie ne, ziarna lodowe, grad. Krupy nie ne s to biae, nie przewiecajce ziarna lodu, kuliste o rednicy 2-5 mm, kruche, atwo ulegajce odksztaceniom. Gdy padaj na twarde podo e odbijaj si i rozpryskuj. Faz ciek s krople wody, ktrych cz o najmniejszych rozmiarach jest w stanie przechodzonym. Chmury burzowe zazwyczaj powstaj w wyniku dziaania konwekcji termicznej lub turbulencji mechanicznej, podo em. wywoanej Konwekcja przepywem jest wilgotnej z masy powietrza nad
pofadowanym
jednym
najwa niejszych
sposobw
przekazywania ciepa w atmosferze. W procesie tym, na skutek r nicy cinie powstajcej w wyniku nagrzewania si powietrza, masa przenoszca ciepo sama porusza si w kierunku obszarw mniejszych cinie. W atmosferze cinienie maleje wraz z wysokoci, dlatego ciepe powietrze porusza si do gry, a w d opada zastpujce je zimne powietrze. W ten sposb powstaj prdy konwekcyjne. Wraz z ciepym powietrzem unoszone s do gry: - 26 -
ciepo odczuwalne (ciepo, ktre odczuwamy naszymi zmysami) oraz ciepo utajone (ciepo, ktre dodajemy do substancji, aby zmieni jej stan skupienia, bez zmiany temperatury). Ciepo utajone jest transportowane w unoszcym si ciepym powietrzu wraz z zawart w nim par wodn. W wyniku konwekcji ciepe, nagrzane przy powierzchni Ziemi powietrze jest unoszone w kierunku warstw atmosfery o ni szych temperaturach ni te przy powierzchni Ziemi. Unoszone powietrze zawiera par wodn: nasycon lub nienasycon. Gdy unoszone powietrze zawiera par wodn nienasycon, wtedy czstki nienasycone w obszarach niskiego cinienia mog si rozpr a adiabatycznie (bez wymiany ciepa z otoczeniem). Podczas takiego unoszenia, szybko ochadzania czstki okrela tzw. sucho - adiabatyczny gradient temperatury. Pojcie sucho-adiabatycznego gradientu temperatury wprowadza si, dlatego e adiabatyczne zmiany temperatury w powietrzu nienasyconym s z bardzo dobrym przybli eniem rwne zmianom, jakie w tym przypadku zaszyby w powietrzu suchym. Je eli czstka pozostaje nienasycona to ochadzanie si w wyniku adiabatycznego rozpr ania odbywa si z prdkoci 10 C * km-1 (wysokoci przebytej przez czstk) [39]. Je eli czstka w wyniku ochodzenia osignie stan nasycenia i dalej wznosi si, a tak e rozpr a, wtedy stosuje si inn charakterystyk spadku temperatury w zale noci od wysokoci. Kiedy powietrze zawierajce par wodn nasycon, adiabatycznie si ochadza, wtedy w wyniku kondensacji pewnej iloci pary wodnej zaczyna powstawa chmura. Wydzielajce si podczas kondensacji ciepo utajone czciowo przeciwdziaa adiabatycznemu ochadzaniu wskutek rozpr ania. W takim przypadku szybko obni ania si temperatury w miar wznoszenia si czstki jest mniejsza od gradientu sucho-adiabatycznego. Wtedy powietrze nasycone ochadza si wedug gradientu wilgotno-adiabatycznego. Warto tego gradientu zale y od dwch zmiennych: cinienia i temperatury. Zale no od temperatury jest spowodowana tym, e cieplejsze (o wy szej temperaturze) powietrze mo e zawiera wicej pary wodnej. Je eli powietrze zawiera wicej pary wodnej, to wiksza ilo pary wodnej mo e ulec kondensacji. Mo e wtedy wydzieli si rwnie powolniejsze ochadzanie. Poziom, od ktrego ochadzanie si czstki nasyconej powoduje kondensacj nazywamy poziomem kondensacji. Powy ej tego poziomu w wyniku kondensacji pary wodnej zawartej w powietrzu powstaj chmury. Rozr niamy cztery rodzaje ruchw pionowych, prowadzcych do tworzenia si chmur: a) turbulencj mechaniczn (turbulencj tarcia) b) konwekcj (turbulencj termiczn) - 27 wiksza ilo ciepa utajonego, ktre spowoduje
c) orograficzne ruchy wstpujce (wymuszone wznoszenie si masy powietrza na stokach gr) d) powolne wielkoskalowe ruchy wznoszce W przypadku chmur burzowych szczeglne znaczenie maj: turbulencja tarcia i konwekcja termiczna. Chmurom utworzonym w ten sposb towarzysz zazwyczaj wyadowania atmosferyczne. Turbulencja to chaotycznie poruszajce si wiry i strumienie powietrza o r nych ksztatach i kierunkach poruszania si. Turbulencja powstaje w wyniku istniejcych r nic w prdkociach wiatru, w ssiadujcych ze sob warstwach powietrza. Turbulencja termiczna powstaje w wyniku prdw konwekcyjnych wzbudzanych przez ogrzewanie si mas powietrza majcych kontakt z nagrzan powierzchni Ziemi. Turbulencja mechaniczna powstaje w skutek zaburzania kierunku i siy wiatru przy przepywie masy powietrza nad nierwnociami powierzchni Ziemi. Turbulencja ma wa ne znaczenie w przypadku chmur burzowych. Zaobserwowano, e maksimum liczby wyadowa elektrycznych jest zwizane z ruchami wznoszcymi wewntrz chmury, ktre wynosz czstki krupy nie nej lub gradu ponad gwny obszar adunku ujemnego. W czasie swojego istnienia chmura burzowa mo e wytwarza r ne rodzaje wyadowa elektrycznych w atmosferze. Rys. 7 przedstawia poszczeglne fazy rozwoju chmury burzowej wraz z opisem intensywnoci, w poszczeglnych etapach rozwoju, r nych zjawisk towarzyszcych, jak np.: wyadowania wewntrzchmurowe, turbulencja,
wyadowania chmura - ziemia i inne. Pierwszym etapem tego cyklu jest powstanie chmury burzowej i jej elektryzacja. W tej fazie w wyniku dziaania konwekcji powstaje rozbudowana chmura burzowa najczciej typu Cumulonimbus. Nastpnie w wyniku procesw elektryzacji oraz separacji adunku w chmurze tworzy si trjbiegunowa struktura z centrum adunku ujemnego w dolnej czci chmury, dodatniego w szczytowej jej czci oraz mniejszym skupiskiem adunku dodatniego poni ej gwnego adunku ujemnego. W tak uksztatowanej strukturze, po okoo 10 minutach, zaczynaj si pojawia pierwsze wyadowania wewntrzchmurowe, rozpoczyna si etap nazwany pocztkiem burzy. W tym czasie notuje si wysok intensywno turbulencji we wntrzu samej chmury oraz stopniowo rosnc wewntrzn aktywno elektryczn. Potem nastpuje faza - rozwj burzy. W tym stadium obserwuje si ju intensywne turbulencje i wysok elektryczn aktywno wewntrzn. Kolejnym etapem jest etap dojrzaoci. W tej fazie chmura burzowa osiga maksymaln rozcigo pionow. Nastpuje kulminacja wewntrznej aktywnoci elektrycznej, zaczynaj si te pojawia pierwsze wyadowania typu chmura - ziemia. Po tej fazie nastpuje etap - 28 -
zapocztkowujcy rozpad chmury burzowej. W tym momencie zazwyczaj nastpuj obfite opady deszczu, gradu lub niegu. Obserwujemy te silne prdy zstpujce oraz wyadowania doziemne. Potem nastpuje rozproszenie chmury burzowej, ktremu towarzysz rzadkie wyadowania wewntrzchmurowe.
Rys. 7. Fazy rozwoju chmury burzowej. (na podstawie [42])
- 29 -
Chmura Cumulonimbus czsto staj si macierzyst chmur dla innych typw chmur. Gdy przechodzi przez warstwy inwersyjne nastpuje, podobnie jak w przypadku chmury Cumuls, jej rozlewanie na boki i tworzenie awic chmur warstwowo-kbiastych typu Altocumulus lub Stratocumulus. Nawet po rozpadzie resztki chmury, zwaszcza kowada, pozostaj chmury typu Cirrus oraz inne chmury warstwowe i warstwowo-kbiaste. Oczywicie musi by wtedy speniony warunek, e pozostaoci po chmurze nie wymieszay si cakowicie z otoczeniem. Ze wzgldu na sposb powstawania burze mo emy podzieli na [43]: Wewntrzmasowe (nazywane te termicznymi lub cieplnymi), powstajce zazwyczaj w lecie, w godzinach popoudniowych. Frontowe, najczciej towarzyszce frontom chodnym, w okresie letnim, ale rwnie frontom ciepym. Wystpuj w cigu caej doby. Burze frontowe wystpuj w warunkach chwiejnej rwnowagi termodynamicznej du ych mas powietrza. Burze na froncie chodnym powstaj, gdy napywajce doem masy powietrza wypieraj w gr ciepe i wilgotne powietrze o chwiejnej rwnowadze. Jeli podo e ma dostatecznie wysok temperatur to za frontem w chodnej masie powietrza mog powstawa burze wewntrzmasowe. Wyadowania atmosferyczne towarzysz nie tylko chmurom burzowym typu Cumulonimbus, wystpuj tak e w czasie innych zjawisk. Do takich zjawisk nale y zaliczy wybuchy wulkanw np.: przy wybuchu wulkanu Karakatau w 1883 roku zaobserwowano liczne byskawice, tak e obserwacje chmur utworzonych z popiow wulkanicznych w czasie erupcji wulkanu Surtsey niedaleko Islandii w grudniu 1963 potwierdziy wystpowanie tego typu wyadowa. Wyadowania te maj dugo rzdu setek metrw. Krtsze okoo jednometrowe wyadowania byy obserwowane podczas burz piaskowych. W przypadku wielkich po arw lasw wystpuj wyadowania w ogromnych chmurach dymu powstaych w wyniku spalania ogromnych obszarw lenych. Wyadowania mog towarzyszy tak e naziemnym wybuchom adunkw jdrowych np.: bomb wodorowych czy te zjawiskom meteorologicznym jak np.: tornado. Wyadowania atmosferyczne wystpuj tak e na innych planetach Ukadu Sonecznego. W 1979 roku sonda Voyager 2 podczas lotu badawczego na Jowisza wykonaa okoo 20 zdj wietlistych impulsw w pobli u powierzchni planety. Jednoczenie zarejestrowaa 167 impulsw w zakresie sygnaw radiowych bardzo niskiej czstotliwoci generowanych typowo na Ziemi przez wyadowania atmosferyczne. Dowodzi to istnienia piorunw tak e na innych ni Ziemia planetach. Oczywicie wszystkie
wymienione powy ej rodzaje piorunw wystpuj bardzo rzadko w porwnaniu do - 30 -
zwyczajnych wyadowa towarzyszcym chmurom Cumulonimbus. Tak e ich badanie jest utrudnione, ze wzgldu na niezbyt czste wystpowanie. [3] 3.3. Procesy elektryzacji chmury burzowej. Mechanizm powstawania przestrzennego adunku elektrycznego w chmurach burzowych jest procesem niezwykle skomplikowanym i zo onym. Od wczesnych lat 30-tych ubiegego wieku zaczy powstawa r ne hipotezy dotyczce struktury adunku w chmurach burzowych. Jak dotychczas nie zdoano w peni potwierdzi dowiadczalnie adnej z
istniejcych hipotez, opisujcych powstawanie przestrzennego adunku elektrycznego w chmurach oraz jego separacj. Na potrzeby niniejszej publikacji poni ej zostan opisane zao enia, ktre musi uwzgldnia hipoteza elektryzacji chmur oraz podstawowe zao enia dwch najpopularniejszych obecnie hipotez. Pierwsze modele rozkadu adunku elektrycznego w chmurze burzowej zaczy powstawa po otrzymaniu pierwszych wynikw naziemnych pomiarw pola elektrycznego na pocztku lat 30-tych XX wieku. W oparciu o te wyniki powsta model przybli ajcy chmur burzow jako dodatni dipol elektryczny, czyli ukad, w ktrym w grnej czci chmury zgromadzony jest adunek dodatni, a w dolnej ujemny. Hipoteza ta zostaa potwierdzona pod koniec lat 30-tych ubiegego wieku przez G. Simpsona i J. Screasa dziki pomiarom pola elektrycznego wewntrz chmur burzowych z wykorzystaniem balonw. Dziki tym pomiarom ustalono, e w dolnej, naadowanej ujemnie czci chmury znajduje si tak e mae, lokalne centrum adunku dodatniego. Kolejne pomiary pola elektrycznego chmur burzowych, naziemne i wewntrz chmur, potwierdziy ulepszon koncepcj struktury adunku w postaci podwjnego dipolu elektrycznego. Kolejnym krokiem do poznania procesw generujcych wyadowania atmosferyczne jest zbadanie procesw powstawania adunku w chmurach burzowych. Jest to zadania trudniejsze i nadal nie do koca wykonane. Niewtpliwie ka dy model generacji adunku musi uwzgldnia kilka zjawisk, m.in.: silne prdy wznoszce, wystpujce w czasie powstawania chmur burzowych (unoszce tak e naadowane czstki), a w pniejszym czasie tak e prdy zstpujce rozkad temperatur w poszczeglnych partiach chmury burzowej r norodno hydrometeorw znajdujcych si wewntrz chmury burzowej, m.in.: krople wody, krysztay lodu, krople wody przechodzonej, krupy nie ne procesy jonizacji powietrza przez promieniowanie kosmiczne, substancje
promieniotwrcze itp. opad atmosferyczny, znoszcy do ziemi tak e du ilo adunku - 31 -
Ze wzgldu na zo ono procesu i brak dowiadczalnego potwierdzenia poszczeglnych hipotez w przypadku burz w r nych miejscach i o r nej porze roku, do dzi nie zostaa przyjta i zatwierdzona adna z hipotez. Aktualnie za najbardziej prawdopodobne uwa a si dwie hipotezy: hipotez opadow (z ang. precipitation hypothesis) i hipotez konwekcyjn (z ang. cenvection hypothesis). Rys. 8 przedstawia dwa modele elektryzacji i separacji adunku elektrycznego w chmurze oraz ilustruje istniejce midzy nimi r nice.
Rys. 8. Modele ilustrujce dwa mechanizmy elektryzacji chmur burzowych. [44]
Hipotez opadow (rys. 8 a) pierwszy zaproponowa w 1885 roku niemiecki fizyk Hans F. Geitel. Teoria ta bazuje na zjawisku, ktre mo na zaobserwowa przygldajc si zraszaczowi ogrodowemu. Wiksze krople wody szybciej odczaj si od strumienia wody i opadaj, natomiast mniejsze s unoszone przez wiatr. Tak samo dzieje si w przypadku chmury burzowej. Dziki siom konwekcyjnym, wewntrz chmury burzowej istnieje bardzo silny prd wznoszcy. Dziki temu unoszone jest ciepe i wilgotne powietrze zawierajce nasycon par wodn. Cz tej pary wodnej podczas wznoszenia mo e skondensowa (bez kondensacji pary nie powstaaby chmura). W trakcie dalszego unoszenia do obszarw o ni szej temperaturze cz tej skondensowanej pary wodnej, czyli wody w fazie ciekej, mo e zmieni swj stan skupienia na stay. Badania wykazay, e du a cz skondensowanej pary wodnej pozostaje w fazie ciekej, jako tzw. woda przechodzona, mimo temperatur sigajcych -20 C. Przechodzona woda stykajc si z jakim zanieczyszczeniem powietrza natychmiast zamarza. W ten sposb w unoszonym strumieniu powietrza mo emy znale - 32 -
r ne rodzaje hydrometeorw, takich jak: krople wody, krysztay lodu, krople wody przechodzonej, krupy nie ne. Podczas wznoszenia czstki te mog zwiksza swoj mas poprzez przyczanie innych, mniejszych. Zwikszanie masy czstek powoduje, e sia
grawitacji dziaajca na nie stanie si wiksza od wznoszcych je si konwekcyjnych. Wtedy zaczyna ona opada, a podczas opadania nastpuj zderzenia opadajcych czstek i wznoszcych si malutkich kropelek wody oraz bardzo maych odamkw lodu. Przypuszcza si, e podczas tych zderze nastpuje elektryzacja zderzeniowa tych czstek. W ten sposb adunek ujemny jest przekazywany do opadajcych hydrometeorw, a dodatni przekazywany wznoszcej si mgiece skadajcej si z drobniutkich kropelek wody i krysztakw lodu. W wyniku dziaania siy grawitacji i prdw zstpujcych nastpuje separacja tych adunkw elektrycznych. Dodatni adunek gromadzi si w szczytowych partiach chmury, a ujemny w dolnych. Powstaje struktura nazywana dodatnim dipolem. Gwnym zao eniem tej teorii jest fakt elektryzacji czsteczek w czasie zderze. Elektryzacja mo e nastpowa tak e na drodze indukcji. Kiedy zderzaj si dwie nie naadowane, ale spolaryzowane czstki, tzn. czstki z adunkiem jednego znaku na grze i przeciwnego znaku na dole, wtedy opadajce, ci kie czstki w wyniku zderzenia przekazuj adunek zgromadzony na ich dole lekkiej czstce, unoszonej do gry prdami wstpujcymi. Proces indukcji zderzeniowej wymaga istnienia pola, ktre go inicjuje. Poszczeglne hydrometeory mog absorbowa adunek tak e w procesach: mieszania i zamarzania, przechwytywania i uwalniania wolnych jonw lub naadowanych czstek aerozoli. [45] Hipotez konwekcyjn (rys. 8 b) sformuowali, niezale nie od siebie, w 1947 roku Gaston Grenet w Pary u oraz w 1953 roku Bernard Vonnegut w USA. Jest ona bardziej skomplikowana. Analogi do tego procesu jest znana zasada dziaania generatora Van der Graaffa. W przypadku tej hipotezy zakada si, e adunki elektryczne s pocztkowo dostarczane do chmury przez dwa zewntrzne rda. Pierwszym rdem s adunki pochodzce z jonizacji czsteczek powietrza, znajdujcego si ponad chmur, przez promieniowanie kosmiczne. Drugim rdem s adunki elektryczne pochodzce z wyadowa koronowych. Wyadowania koronowe powstaj w pobli u spiczastych obiektw na powierzchni Ziemi, dookoa ktrych istnieje silne pole elektryczne. Powstajce dodatnie jony s unoszone razem z ciepym powietrzem dziki prdom konwekcyjnym. Kiedy grne obszary chmury zostan w dostatecznym stopniu zasilone adunkiem dodatnim, wtedy zgromadzony adunek dodatni zaczyna przyciga adunek ujemny powstay ponad chmur dziki promieniowaniu kosmicznemu. Wcigane do wntrza chmury jony ujemne byskawicznie przyczaj si do kropelek wody i krysztakw lodu i tworz tzw. warstw - 33 -
ekranujc (z ang. screening layer). Wedug tej hipotezy, prdy zstpujce na obrze ach chmury przenosz ujemnie naadowane czstki warstwy ekranujcej na d, w kierunku podstawy chmury. W ten sposb rwnie powstanie struktura dodatniego dipolu z adunkiem dodatnim w szczytowych partiach chmury i ujemnym w jej dolnych obszarach. [45] Ciekawym problem badawczym jest tak e mae, lokalne centrum adunku dodatniego w podstawie chmury burzowej. Jego obecno mo e by spowodowana z trzech r nych przyczyn. Po pierwsze w wyniku procesu podobnego do tego, ktry powoduje separacj adunku na dodatni w grnych rejonach chmury i ujemny w jej podstawie, czyli np.: opadajce czsteczki lodu lub przechodzone krople wody o temperaturze midzy 0 i -20 C. Po drugie mo e powsta w wyniku dziaania dodatnich prdw koronowych i unoszenia adunku dodatniego wraz z prdami wstpujcymi. Po trzecie mo e zosta przeniesiony w obrbie chmury wskutek wyadowa wewntrzchmurowych. Jednak e dotychczas aden z tych czynnikw nie zosta cakowicie wykluczony lub potwierdzony. Przypuszcza si tak e, e to mae centrum adunku dodatniego spenia znaczc rol w procesie inicjowania wyadowa doziemnych. [7] Bardziej szczegowy opis hipotez opisujcych proces elektryzacji chmur burzowych mo na znale m.in. w [46, 47, 48, 49, 50, 51] 3.4. Rodzaje wyadowa atmosferycznych. Ze wzgldu na r norodno typw wyadowa wystpujcych w atmosferze ziemskiej utrudniona jest tak e ich klasyfikacja. Ze wzgldu na charakter niniejszej publikacji zostan tu omwione w miar szczegowo wyadowania, ktre s istotne z punktu widzenia dziaalnoci IMGW. Pozostae, wybrane rodzaje wyadowa zostan omwione pobie nie. W atmosferze ziemskiej, czy to w przypadku chmur burzowych czy innych zjawisk zwizanych z wystpowaniem wyadowa takich, jak np.: wybuchy adunkw jdrowych, erupcje wulkanw itp., wystpuj na og wyadowania elektryczne r nego typu. Typw wyadowa jest kilka, m.in. wyadowania: liniowe perekowe, kuliste, ognie w. Elma i inne. Na rys. 9 przedstawiono schematyczny podzia wyadowa atmosferycznych na poszczeglne, najczciej wystpujce typy. Najlepiej zbadanymi i wystpujcymi najczciej s tzw.: wyadowania liniowe zwizane z wystpowaniem chmur typu Cumolonimbus. Wyadowania liniowe to pioruny w postaci rozgazionej iskry o dugoci od kilku do kilkudziesiciu kilometrw. Niniejsza publikacja (poza podrozdziaem: 2.8. Inne typy wyadowa) jest powicona wycznie wyadowaniom liniowym oraz aspektom zwizanym z ich wykrywaniem i lokalizacj. - 34 -
Rys. 9. Schematyczny podzia wyadowa atmosferycznych.
Mo na wyr ni dwa zasadnicze podziay liniowych wyadowa atmosferycznych. Pierwszy - ze wzgldu na to, midzy jakimi rodzajami orodkw nastpuje wyadowanie oraz drugi - ze wzgldu na to, jaki rodzaj adunku elektrycznego (dodatni lub ujemny) jest przenoszony przez wyadowanie piorunowe. Wedug pierwszego podziau wyadowania liniowe dziel si na: wyadowania chmura -ziemia, (z ang. cloud-to-ground discharges), wyadowania chmurowe, obejmujce: wyadowania wewntrzchmurowe (z ang. intracloud discharges); wyadowania chmura - chmura (z ang. cloud-to-cloud discharges) oraz wyadowania chmura - powietrze (z ang. cloud-to-air discharges) Na rys. 10 zobrazowano schematycznie cztery rodzaje tych wyadowa.
- 35 -
Rys. 10. Typy wyadowa elektrycznych w atmosferze, wyr nione ze wzgldu na rodzaj orodkw adunkw elektrycznych, midzy ktrymi dochodzi do wyadowania.
Drugim podziaem jest podzia na wyadowania dodatnie (z ang. positive) i ujemne (z ang. negative). Wyadowanie dodatnie jest to takie wyadowanie atmosferyczne, w ktrym z chmury do ziemi przenoszony jest adunek dodatni. W wyadowaniu ujemnym przenoszony jest natomiast adunek ujemny. Oba rodzaje wyadowa mog by inicjowane tak z chmury jak i z ziemi. Szacuje si, e okoo 90 % wszystkich wyadowa doziemnych to wyadowania ujemne [37], jednak zdecydowanie bardziej niebezpieczne s doziemne wyadowania dodatnie. Dzieje si tak, dlatego e w przypadku wyadowa ujemnych wraz z pierwszym uderzeniem zwrotnym pynie prd szczytowy rzdu ok. 30 kA, podczas gdy w przypadku wyadowa dodatnich prd ten ma wartoci nawet od ok. 200 do ok. 300 kA [52]. Wyadowania dodatnie powoduj przeniesienie do ziemi du o wikszego adunku elektrycznego ni wyadowania ujemne. Szacuje si, e wyadowania ujemne przenosz do ziemi adunek rzdu - 8 C, a wyadowania dodatnie rzdu 80 C [52]. Wyadowania dodatnie wystpuj czsto podczas burz w zimie i zazwyczaj skadaj si one tylko z jednego wyadowania zwrotnego. Przewa nie wyadowania dodatnie s inicjowane z grnych - 36 -
obszarw chmur burzowych, gdzie istnieje gwny orodek adunkw dodatnich. Wyadowania tego rodzaju nios wiksze zagro enie dla czowieka i obiektw naziemnych, prawdopodobnie du y odsetek po arw lasw i uszkodze linii energetycznych powstaje w wyniku uderze piorunw dodatnich. Dlatego te bardzo wa ne jest uzyskiwanie, z systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, danych umo liwiajcych rozr nianie biegunowoci wyadowania doziemnego. Ma to wielkie znaczenie zwaszcza w
ultrakrtkoterminowym prognozowaniu zagro enia. 3.5. Wyadowania chmurowe. Wyadowania chmurowe to generalnie wszystkie wyadowania liniowe, ktre nie s wyadowaniami typu chmura ziemia. W grupie wyadowa chmurowych zawieraj si trzy typy wyadowa atmosferycznych. Zaliczamy do nich wyadowania wewntrzchmurowe, wyadowania chmura-chmura oraz wyadowania typu chmura-powietrze. Wyadowania wewntrzchmurowe to wszystkie wyadowania, ktre wystpuj miedzy centrami adunkw w obrbie jednej chmury burzowej. Transportuj one adunek w obrbie tej chmury i mog tak e inicjowa wyadowania doziemne. Wyadowania chmura chmura wystpuj pomidzy centrami adunkw w dwch r nych chmurach. Dziki nim adunek elektryczny mo e by przekazywany z jednej chmury do drugiej. Natomiast najrzadziej wystpujce wyadowania chmura - powietrze zachodz pomidzy obszarem adunkw w chmurze burzowej i pakietem adunkw o przeciwnym znaku znajdujcym si w otaczajcym chmur powietrzu. Na podstawie rejestracji zmian pola elektrycznego, stwierdzono znaczce podobiestwa pomidzy tymi typami wyadowa. Jak dotychczas systemy ledzce aktywno piorunow pozwalay tylko na lokalizacje wyadowa atmosferycznych na paszczynie, tak jak system detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych PERUN eksploatowany w IMGW (SAFIR 2D) [53]. Jednak nie opracowano jak dotd sprawdzonych technik detekcji pozwalajcej, dziki danym tylko z tych systemw, bezporednio rozr nia typy wyadowa chmurowych. Mo na je rozr ni tylko poprzez jednoczesn analiz przestrzennych lokalizacji rde tych wyadowa i obserwacji radarowych chmury burzowej. Znajc poo enie wyadowania w przestrzeni i lokalizacj chmur burzowych, mo emy stwierdzi porednio, jaki rodzaj wyadowania chmurowego mia miejsce.
- 37 -
Rys. 11. Wyadowania chmurowe (zdjcie wykonane przez Michaela Batha). [54]
Na rys. 11 przedstawiono chmur burzow, w ktrej wystpuje du a aktywno wyadowa chmurowych. W lewym, grnym rogu wida rozwietlone kanay wyadowania typu chmura - powietrze. Du a liczba blisko po sobie nastpujcych wyadowa wewntrzchmurowych powoduje, e chmura ta intensywnie wieci. Wyadowania chmurowe s najczciej wystpujcym rodzajem wyadowa atmosferycznych, ale generuj o wiele mniejsze wolniejsze zmiany pola
elektromagnetycznego ni wyadowania doziemne. Szacuje si, e stanowi one 60-90 % cakowitej liczby wszystkich wyadowa elektrycznych wystpujcych podczas burzy. W przypadku burz intensywnych ich liczba mo e siga nawet 99 % cakowitej liczby wyadowa [42]. Wa nym zagadnieniem przy badaniu piorunw jest stosunek wyadowa chmurowych do wyadowa doziemnych, ktry nie jest wielkoci sta. Rys. 12 przedstawia zmiany tego stosunku w zale noci od szerokoci geograficznej. W okolicach rwnika liczba wyadowa wewntrzchmurowych jest okoo 6 razy wiksza od wyadowa doziemnych. Im dalej od rwnika tym dysproporcje pomidzy ilociami wyadowa r nych typw s mniejsze [55]. Wynika to z tego, e w obszarach rwnikowych istnieje silniejsza konwekcja (wiksza dawka promieniowania sonecznego otrzymywanego przez powierzchni Ziemi) oraz wystpuj bardziej intensywne procesy wilgotno-adiabatyczne. - 38 -
Rys. 12. Stosunek liczby wyadowa wewntrzchmurowych (Nc) do liczby wyadowa doziemnych (Ng) w zale noci od szerokoci geograficznej . [55]
Wyadowania wewntrzchmurowe zapocztkowuj okres aktywnoci elektrycznej chmury burzowej oraz rozpoczynaj procesy jej rozadowywania. Pierwsze wyadowania tego typu pojawiaj si po upyniciu okoo 10 minut od rozpoczcia mechanizmu jej elektryzacji.[56] Warunkiem powstania wyadowa wewntrzchmurowych jest powstanie w chmurze obszaru z odpowiednio wysokim nat eniem pola elektrycznego, w ktrym wystpuje du a gsto naadowanych elektrycznie hydrometeorw jak np.: kropel wody, krysztaw lodu, krupy nie nej itp. Wyadowania wewntrzchmurowe wytwarzaj zjonizowany kana czcy przeciwnie naadowane obszary znajdujce si w obrbie jednej chmury. Typowo pojawiaj si pomidzy dodatnio i ujemnie naadowanymi obszarami jednej chmury, ale mog te wystpi one z dala od skoncentrowanych obszarw adunkw dodatnich i ujemnych. redni czas trwania wyadowania wewntrzchmurowego jest porwnywalny z czasem trwania wyadowania doziemnego i wynosi rednio okoo p sekundy. Typowe wyadowanie wewntrzchmurowe przenosi adunek rzdu dziesitkw kulombw na odlegoci od kilku do kilkunastu kilometrw.[57] Rozpoczcie wewntrznej aktywnoci elektrycznej chmury burzowej poprzedza, o czas rzdu dziesitek minut pierwsze wyadowanie doziemne, dlatego detekcja wyadowa chmurowych umo liwia wczesne wykrywanie burz. Pozwala to na tworzenie skutecznych prognoz ultrakrtkoterminowych (wyprzedzenie zjawiska do ponad 1 godziny) oraz umo liwia ocen stopnia nat enia burz i zjawisk im towarzyszcych. Badajc wewntrzn - 39 -
aktywno elektryczn mo na skutecznie ledzi rozwj i kierunek przemieszczania si chmur burzowych. Monitorowanie tego typu jest du o skuteczniejsze w zastosowaniu do wyadowa wewntrzchmurowych ni do wyadowa doziemnych. Wi e si to z wiksz iloci tych wyadowa, co umo liwia uzyskanie wikszej iloci informacji (typowo 10 do 100 razy wicej) o aktywnoci elektrycznej chmury burzowej. [58, 59] Badania wyadowa chmurowych s rwnie wa ne lub te wa niejsze ni badania wyadowa chmura-ziemia. Najwa niejszym z powodw badania wyadowa chmurowych jest ich rola w transporcie adunkw wewntrz chmury oraz nie do koca zbadana kwestia wyzwalania wyadowa doziemnych przez wyadowania chmurowe. Jak dotd naukowcy posiadaj znacznie mniejsz wiedz o wyadowaniach chmurowych ni doziemnych, ze wzgldu na fakt, e wyadowania te nie nios ze sob takich zagro e dla czowieka jak te doziemne. Innym powodem jest fakt, e niektre narzdzia do badania wyadowa jak np.: aparaty fotograficzne z ruchomym filmem nie maj zastosowania w badaniu wyadowa chmurowych. W ostatnich latach badania wyadowa chmurowych s uatwione dziki rozwiniciu nowych technik pomiarowych. S to gwnie systemy stacji detekcji zmian pola elektrycznego oraz sieci stacji detekcji lokalizujcych wyadowania dziki skanowaniu pasma wysokich czstotliwoci VHF. W ostatnim czasie rozpoczto w Chinach operacyjn eksploatacj
interferometrycznego systemu SAFIR 3 D. Jest to system wykrywajcy i lokalizujcy wyadowania wszystkich typw w trjwymiarowej przestrzeni [60]. Podobnie u ytkowany operacyjnie w USA system LDAR II pozwala na lokalizacj wyadowa w przestrzeni [61]. S to dwa systemy, ktre jako pierwsze pozwalaj, dziki pomiarom porednim tj. analizie zmian pola elektromagnetycznego zaburzonego przez wyadowanie, odtworzy peny kana wyadowania chmurowego. Wicej informacji o wyadowaniach chmurowych i sposobach ich wykrywania mo na znale m.in. w: [3, 7, 63, 64, 65] 3.6. Wyadowania chmura ziemia. Wyadowanie typu chmura-ziemia wytwarza, co najmniej jeden kana zjonizowanego powietrza, ktry czy chmur z ziemi. Kanaem tym mog przebiega jednokrotne lub wielokrotne uderzenia zwrotne pioruna. Ten rodzaj wyadowania atmosferycznego jest najczciej badanym rodzajem wyadowa elektrycznym w atmosferze, ze wzgldu na stopie jego zagro enia dla obiektw naziemnych.
- 40 -
Na rys. 13 przedstawiono przykad wyadowania chmura - ziemia. Na zdjciu tym wyranie wida silnie rozgazione i rozwietlone kanay wyadowania.
Ksawery Skpski
Rys. 13 Wyadowanie typu chmura - ziemia. [62]
Rys. 14 przedstawia schematyczny przebieg typowego wyadowania elektrycznego w atmosferze typu chmura - ziemia. Wyr niono na nim poszczeglne etapy tego wyadowania poczynajc od separacji adunku w chmurze, a koczc na drugim wyadowaniu zwrotnym. Wyadowanie typu chmura - ziemia mo e si rozpocz, gdy nat enie pola elektrycznego w pewnym obszarze chmury burzowej przekroczy warto okoo 3106 Vm-1 [56]. Wwczas w tej przestrzeni mo e wystpi pierwsze wyadowanie wstpne (z ang.
- 41 -
preliminary breakdown) - rys. 14 b i c. Wyadowanie to z kolei inicjuje faz tzw. lidera krokowego (z ang. stepped leader). Lider krokowy, zwany te prekursorem, jest strumieniem adunkw powodujcym jonizacj powietrza na swojej drodze i tworzcym kana zjonizowanego i wieccego powietrza o rednicy od 1 do 10 m (warto uzyskana w wyniku pomiaru fotograficznego), z rdzeniem kanau o rednicy ok. 1 cm. [3]
Rys. 14 Przebieg czasowego rozwoju typowego wyadowania elektrycznego w atmosferze typu chmura ziemia [7]. a) separacja adunku w chmurze burzowej, b) - c) wyadowanie wstpne d) - g) lider krokowy, h) poczenie si lidera krokowego z wyznacznikiem poczenia, i) - j) pierwsze uderzenie zwrotne, k) - n) formowanie si lidera strzaowego, o) pocztek drugiego uderzenia zwrotnego
- 42 -
Lider krokowy skada si z wielu drobnych kroczkw trwajcych okoo 1 s, o dugoci od 10 do 100 m (rys. 14 d-g). Przerwy pomidzy poszczeglnymi skokami wynosz od 20 do 50 s. rednia prdko propagacji lidera krokowego wynosi od 105 do 106 m/s [66]. W peni rozwinity lider krokowy mo e przenie do ziemi adunek ok. 10 C w czasie rzdu dziesitkw milisekund. redni prd lidera zawiera si pomidzy ok. 10 i ok. 1000 A [7]. Podczas skokowej propagacji lider krokowy tworzy czasami skomplikowan geometrycznie i silnie rozgazion struktur. Silne rozgazienie jest spowodowane tym, e podczas swojego ruchu ku powierzchni Ziemi gwka lidera wybiera obszary o lokalnie najwikszej jonizacji, a tak e tym, e w obszarze przemieszczania si lidera mog istnie pakiety adunkw dodatnich unoszonych przez konwekcj. Podczas ruchu lidera, cz adunku z chmury burzowej spywa do utworzonego ju kanau wyadowania dajc
przestrzenny, liniowy rozkad adunku [36]. Czoo lidera niesie bardzo wysoki potencja rzdu 107 V [57]. adunek zgromadzony na jego czole powoduje lokalny wzrost nat enia pola elektrycznego. Gdy czoo lidera zbli y si do powierzchni Ziemi na tzw. odlego uderzenia (z ang. striking distance), wtedy z miejsc na powierzchni Ziemi (rys. 14 g oraz rys. 15 a i b), w ktrych uksztatowanie sprzyja zagszczeniu linii si pola elektrycznego (miejsca gdzie znajduj si, np.: wysokie drzewa, maszty, budowle itp.), indukowane s tzw. wyznaczniki poczenia (rys. 15 c). Wyznaczniki poczenia s nazywane tak e liderami oddolnymi. S to zjonizowane kanay powietrza wybiegajce od powierzchni Ziemi w kierunku lidera krokowego. Kiedy jeden z wyznacznikw spotka si z kocwk lidera krokowego, zazwyczaj na wysokoci rzdu dziesitkw metrw, wtedy nastpuje poczenie lidera krokowego z powierzchni Ziemi (rys. 14 h i rys. 15 d), a potencja zjonizowanego kanau tego wyadowania zostaje poczony z powierzchni Ziemi. W momencie poczenia zgromadzone na powierzchni Ziemi adunki dodatnie, indukowane przez ujemny adunek chmury i kana wyadowania, mog wnikn do tego kanau i zneutralizowa zawarty w nim adunek (rys. 14 h - j). W czasie tego, zachodzcego z bardzo du prdkoci, procesu nastpuje przepyw silnej fali prdowej wraz z towarzyszcymi jej efektami: wietlnym i dwikowym. W ten sposb neutralizowane s coraz to bardziej odlege od Ziemi czci kanau wyadowania, a jego silnie wieccy odcinek wydu a si w kierunku chmury. Faz t koczy powstanie pierwszego tzw. wyadowania zwrotnego (z ang. return stroke). Jego czoo przemieszcza si w kierunku chmury z prdkoci pocztkow rzdu 30106 ms-1 [56], ktra maleje wraz z oddalaniem si czoa od powierzchni Ziemi. Czas trwania tego procesu jest krtszy ni okoo
- 43 -
Rys. 15 Zasada powstawania wyznacznika poczenia. (na podstawie [67])
100 s, a nat enie prdu typowego wyadowania zwrotnego dochodzi do wartoci 30 kA (dla wyadowa ujemnych). Czas narastania typowego impulsu prdowego do wartoci szczytowej wynosi ok. 10 s, a czas zaniku do poowy tej wartoci okoo 50 s [57]. Typowa charakterystyka amplitudowo-czasowa wyadowania zwrotnego jest podstawowym wskanikiem identyfikacyjnym wyadowania doziemnego. Kiedy zjonizowanym kanaem przestanie ju pyn prd, wystpuje okoo 20-40 ms przerwa. Potem nastpna partia
SD - odlego uderzenia (z ang. striking distance), J - poczenie (z ang. junction)
adunku mo e zacz spywa w d stale istniejcego, lecz prawie ju niewidocznego kanau pierwszego uderzenia zwrotnego (rys. 14 k - m). Tego nastpnego wyadowania nie poprzedzaj ju wyadowania wstpne. Poprzedza go tylko cigy tzw. lider strzaowy (z ang. dart leader). Powstaje on, gdy w chmurze, na szczycie resztki zjonizowanego kanau pierwszego uderzenia zwrotnego, w czasie krtszym ni okoo 100 ms, pojawi si nowa partia adunku elektrycznego. adunek ten mo e by dostarczony poprzez wyadowania wewntrzchmurowe w obrbie tej samej chmury, lub poprzez wyadowania midzy chmurami. Zwykle lider strzaowy przenosi wzdu caego kanau adunek okoo 1 C i ponownie czy potencja chmury z powierzchni Ziemi. W takich warunkach powstaje kolejne uderzenie zwrotne (rys. 14 o). Po tym uderzeniu znowu formuje si lider strzaowy i cykl si powtarza, o ile w chmurze jest jeszcze dostpny adunek elektryczny. Cykle takie - 44 -
nastpuj do czasu rozadowania caej komory burzowej. Wikszo wszystkich wyadowa piorunowych (50-70%) skada si z kilku, a nawet kilkudziesiciu wyadowa zwrotnych, ale wystpuj te wyadowania tylko z jednym uderzeniem zwrotnym [56]. Zazwyczaj szczytowe wartoci nat enia prdu w kolejnych uderzeniach zwrotnych s mniejsze od pierwszego uderzenia. Kolejne uderzenia zwrotne tak, jak i ich liderzy strzaowi, nie s ju rozgazione. Kana pierwszego uderzenia zwrotnego ma rednic rzdu kilku centymetrw [3].
Rys. 16. Idea odwzorowania wyadowania doziemnego za pomoc aparatu z przesuwanym filmem (A) i aparatu z filmem stacjonarnym (B). [57]
Na rys. 16 przedstawiono dwa zdjcia wyadowania doziemnego. Obraz A zostaby uzyskany aparatem z przesuwajcym si filmem, dziki czemu mo na zarejestrowa na nim kolejne fazy formowania si kanau wyadowania (lidera krokowego) oraz etapy powstawania dwch kolejnych uderze zwrotnych. Obraz B zostaby uzyskany aparatem z filmem stacjonarnym. Jest to obraz pioruna widoczny goym okiem. Prd przepywajcy przez zjonizowany kana wyadowania atmosferycznego, powoduje powstawanie zmiennych pl elektromagnetycznych. Najwiksze zmiany pl elektromagnetycznych wystpuj w czasie wyadowa zwrotnych. Jest to spowodowane tym, e w czasie tych wyadowa przez kana wyadowania pyn prdy o najwikszych nat eniach wystpujcych w przypadku wyadowa piorunowych. Zmiany tych pl maj charakter falowy i rozprzestrzeniaj si izotropowo (rozprzestrzeniaj si od rda we wszystkich kierunkach). Zmienne pola elektromagnetyczne powstajce w czasie r nych faz wyadowa piorunowych maj r ne charakterystyczne dla siebie parametry opisujce ich zmienno, jak np.: czas trwania impulsu, amplituda impulsu itp. Wobec tego przez pomiar
- 45 -
odpowiednich parametrw przebiegw czasowych zmian pola elektromagnetycznego mo na zidentyfikowa dany rodzaj wyadowania bd etap jego rozwoju. Wyadowania atmosferyczne wytwarzaj trzy rodzaje fal elektromagnetycznych m. in. fal w pamie czstotliwoci radiowych, zr nicowane ze wzgldu na sposb propagacji, s to fale: troposferyczne, przyziemne i jonosferyczne [68]. Fale troposferyczne rozchodz si podobnie jak fale wodne - prostoliniowo. Dlatego ich zasig jest ograniczony przez horyzont i przeszkody terenowe. Fala przyziemna jest silnie zale na od uksztatowania terenu, poniewa jej tumienie zale y od przewodnoci i staej dielektrycznej gruntu. Najkorzystniejsze warunki do propagacji tego rodzaju fal istniej nad obszarami mrz i oceanw. Tumienie tej fali wzrasta wraz ze wzrostem jej czstotliwoci. Dlatego te uzyskanie zasigw rednich i du ych dla propagacji fali przyziemnej mo liwe jest tylko w pamie fal dugich i rednich. Refrakcja, czyli zaamanie fali - zmiana kierunku rozchodzenia si fali na granicy dwch orodkw, umo liwia osignicie zasigw znacznie przekraczajcych horyzont. Dziki refrakcji przeszkody terenowe nie stanowi utrudnienia w propagacji tego rodzaju fali. Fala jonosferyczna pozwala na uzyskanie dalekiego zasigu propagacji w pamie fal krtkich. Poniewa stan jonosfery jest wielkoci zmienn, dlatego zarwno nat enie
skadowych pola elektromagnetycznego w miejscu odbioru fal jonosferycznych, jak i ich faza ulegaj znacznym wahaniom. Z tego powodu pomiary tego pola s obarczone du ymi bdami, w tym zakresie czstotliwoci. Dominujc skadow pola elektrycznego emitowanego przez wyadowanie elektryczne w atmosferze jest skadowa pionowa, wic mo na napisa, e w przybli eniu: r E Ez (1) Zmiany pl elektromagnetycznych, generowanych przepywem przez kana
wyadowania gwatownej fali prdowej zachodz w szerokim pamie czstotliwoci. Skadow z-ow pola elektrycznego tych zmian mo na przedstawi jako superpozycj trzech skadnikw:
E z = Es + Ei + Er
(2)
gdzie: Es - skadowa elektrostatyczna, Ei - skadowa porednia, Er -skadowa radiacyjna Skadowa elektrostatyczna dominuje w polu elektrycznym w bliskim obszarze od rozadowywanego rda adunkw elektrycznych i zanika w odwrotnej proporcji do trzeciej potgi odlegoci. Amplituda skadowej poredniej zanika w odwrotnej proporcji do kwadratu odlegoci od tego rda. Skadowa radiacyjna dominuje w obszarach odlegych od niego i zanika w odwrotnej proporcji do odlegoci. Wszystkie te skadowe s tak e funkcjami - 46 -
r nych czstotliwoci i posiadaj r ne charakterystyki tumienia, np.: maksimum amplitudy skadowej radiacyjnej wyadowania doziemnego pojawia si w pamie czstotliwoci 1-20 kHz. [56] W przypadku wyadowa doziemnych, zmiany pola elektrycznego mierzonego na powierzchni Ziemi zale przede wszystkim od nat enia prdu w kanale wyadowania i od odlegoci od tego kanau, a najmniej tumion w tych zmianach jest skadowa radiacyjna. Dlatego najbardziej dostpne dla radiolokacyjnej detekcji i lokalizacji wyadowa chmura ziemia s uksztatowane kanay wyadowa gwnych i wielokrotnych. Dalsze informacje na temat fal elektromagnetycznych i ich propagacji oraz wpywu na organizm czowieka mo na znale m.in. w [69, 70, 71] Efekt wietlny towarzyszcy wyadowaniom elektrycznym w atmosferze - byskawica - jest zjawiskiem emisji optycznej pobudzonych do wiecenia, w wysokiej temperaturze kanau wyadowania, poszczeglnych atomw gazowych, skadnikw atmosfery ziemskiej (np.: N, O, H). Natomiast syszany przez nas gony dwik - grzmot - towarzyszcy wyadowaniom elektrycznym jest spowodowany fal uderzeniow [71] powsta po gwatownym rozpr eniu si gorcego powietrza w ssiedztwie kanau wyadowania. Gwatowny wzrost temperatury powietrza powoduje wzrost jego cinienia. Masa powietrza zaczyna si nagle porusza z prdkoci ponaddwikow, w wyniku czego powstaje charakterystyczny efekt dwikowy grzmotu. Przedstawiono powy ej przebieg najbardziej typowego wyadowania doziemnego inicjowanego w chmurze burzowej. W pewnych szczeglnych warunkach, mo e by ono inicjowane z powierzchni Ziemi. W kategorii wyadowa typu chmura - ziemia zawieraj si wszystkie wyadowania pomidzy chmur i ziemi, bez wzgldu na to czy wyadowanie jest inicjowane z powierzchni Ziemi, czy te w chmurze burzowej. Ze wzgldu na znak adunku elektrycznego i sposb inicjowania wyadowania doziemnego mo emy wyr ni cztery jego rodzaje (rys. 17). Najczciej wyadowanie elektryczne typu chmura - ziemia jest inicjowane z chmury burzowej (rys. 17 a i c). W ponad 90 % tych przypadkw prekursor jest naadowany ujemnie. Przypadki, gdy prekursor wychodzcy z chmury burzowej jest naadowany dodatnio maj zazwyczaj miejsce w przypadku burz wystpujcych w okresie zimowym.
- 47 -
Rys. 17. Cztery rodzaje sposobu inicjowania wyadowa typu chmura - ziemia. [7] Wyadowanie inicjowane przez: a) ujemnie naadowany prekursor wychodzcy z chmury w kierunku ziemi b) dodatnio naadowany prekursor wychodzcy z ziemi w kierunku chmury c) dodatnio naadowany prekursor wychodzcy z chmury w kierunku ziemi d) ujemnie naadowany prekursor wychodzcy z ziemi w kierunku chmury
W rzadkich przypadkach wyadowanie piorunowe mo e by inicjowane przez, wychodzcy z Ziemi w kierunku chmury burzowej, naadowany dodatnio lub ujemnie prekursor (rys. 17 b i d). Zazwyczaj prekursor taki tworzy si na wierzchokach wysokich gr, szczytw drzew lub wie owcw. Najczciej prekursor wychodzcy z powierzchni Ziemi jest naadowany dodatnio (rys. 17 b). Natomiast ujemnie naadowany prekursor wychodzcy z powierzchni Ziemi jest najrzadziej wystpujcym rodzajem sposobu inicjowania
wyadowania doziemnego. Do tego typu inicjowania wyadowania elektrycznego w atmosferze zaliczamy tak e sztucznie inicjowane wyadowania doziemne. W takim przypadku w kierunku chmury burzowej jest najczciej wystrzeliwana maa rakieta, ktra cignie za sob przewodzcy drut. W ten sposb wyzwolone wyadowanie doziemne przebiega ju nie wasnym kanaem, ale dziki drutowi zmierza do okrelonego miejsca na powierzchni Ziemi. Innym sposobem, na razie przynajmniej teoretycznym jest inicjowania wyadowa jest ich wyzwalanie za pomoc wizki laserowej. Informacje o aktualnym stanie wiedzy o wyadowaniach atmosferycznych pochodzcej z bada piorunw sztucznie wyzwalanych mo na znale m.in. w [25, 73, 74, 75, 76]
- 48 -
3.7. Zjawiska wietlne towarzyszce chmurom burzowym W drugiej poowie lat dziewidziesitych ubiegego wieku sdzono, e oprcz
wyadowa chmurowych i wyadowa chmura-ziemia wystpuj tak e tzw. wyadowania chmura-jonosfera (z ang. cloud-ionosphere discharge) [77, 78, 79]. S one najmniej poznanym do tej pory rodzajem wyadowa atmosferycznych, bdcych w ostatnich latach obiektem wnikliwych bada. Na podstawie tych bada stwierdzono, e charakter zjawisk nazywanych pierwotnie wyadowaniami chmura-jonosfera jest inny ni wyadowa
chmurowych oraz doziemnych i z tego wzgldu obecnie nale y je traktowa jako chwilowe zjawiska wietlne (z ang. Transient Luminous Events) towarzyszce chmurom burzowym. Zjawiska te zachodz w obszarze pomidzy wierzchokami chmur burzowych, a warstw jonosfery. Wystpuj ponad chmurami burzowymi nawet do wysokoci 90 km w postaci struktur przypominajcych odwrcony sto ek wiata, snopw wiata lub te rozszerzajcymi si do gry piercieniami. Czasami rozpito tego typu zjawisk siga od chmur burzowych a do poziomu jonosfery. Do 1990 roku byy obserwowane tylko przez nielicznych pilotw samolotw, ktrzy tego typu wyadowania widywali nad chmurami burzowymi. Jednak e nie do koca dawano im wiar, traktujc ich doniesienia na rwni z informacjami o pojawieniu si niezidentyfikowanych obiektw latajcych UFO. Pniej okazao si, e takie zjawiska wystpuj w rzeczywistoci. Naukowcy du o wczeniej przewidywali, e tego typu zjawiska mog mie miejsce, m.in.: C. Wilson, w 1925 czy te W. Hoffman w 1960 roku [3]. Zjawiska tego typu okazay si bardzo trudne do obserwacji naziemnych i okazao si, e do rejestracji ich obrazu potrzebna jest bardzo czua aparatura. Pierwsze rejestracje zjawisk wietlnych ponad chmurami burzowymi wykona w 1989 roku R. Franz podczas testowania nowej kamery o wysokiej czuoci na wiato. W 1990 roku tak e John R. Winckler ze wsppracownikami z University of Minnesota zarejestrowa takie zjawiska za pomoc specjalnej kamery telewizyjnej [80]. Od tego roku rozpocz si gwatowny rozwj bada tego typu zjawisk wietlnych w atmosferze. Przede wszystkim opracowano metody ich obserwacji oraz klasyfikacji. Badania prowadzone z powierzchni Ziemi, samolotw i satelitw pozwoliy na identyfikacj tych zjawisk poprzez obserwacje optyczne, a tak e analiz generowanych przez nie fal elektromagnetycznych w niskich czstotliwociach. Obecnie wyr niamy trzy rodzaje chwilowych zjawisk optycznych (wietlnych) towarzyszcych wyadowaniom chmura jonosfera (rys. 18), s to: o Czerwone krasnoludki (z ang. red sprites), wystpuj w postaci czerwonego bysku o czasie trwania do kilku do kilkudziesiciu milisekund, najjaniej wiec na wysokociach
- 49 -
od 40 do 90 km. Pierwszy raz zaobserwowano je w 1990 roku. Czsto poczone ze sabo wieccym, niebieskawym kosmykiem rozcigajcym si od wysokoci 50 km do okoo 20 km [81]. Wykazuj r norodno form, a ich rozcigo pionowa osiga dziesitki kilometrw. Ze wzgldu na ma intensywno bysku najlepiej obserwowa je noc. Najczciej towarzysz silnym, doziemnym wyadowaniom dodatnim, jak dotd bardzo rzadko obserwowano je w towarzystwie ujemnych wyadowa doziemnych. Czasami wystpuj z du ym opnieniem w stosunku do wyadowa doziemnych, a zdarza si je obserwowa bez towarzyszcych wyadowa doziemnych. Angielskojzyczna nazwa
Rys. 18 Zjawiska wietlne towarzyszce chmurom burzowym. [83]
- 50 -
sprite jest akronimem od zwrotu, w wolnym tumaczeniu, oznaczajcego: stratosferyczno / mezosferyczne perturbacje wynikajce z intensywnej elektryzacji burz (z ang. Stratospheric/Mezospheric Perturbations Resulting from Intense Thunderstorm
Electrification) [82].
o Elfy (z ang. elves), wystpuj na wysokociach okoo 90 km, a wic w dolnej jonosferze. Towarzysz r nym typom wyadowa i wystpuj w postaci krgw wiata rozszerzajcych si promienicie w dolnej jonosferze od punktu ponad danym wyadowaniem. Prawdopodobnie powstaj dziki polom radiacyjnym pochodzcym od doziemnych wyadowa zwrotnych, ktre przyspieszaj elektrony w dolnej jonosferze. Elfy zazwyczaj towarzysz silnym dodatnim i ujemnym wyadowaniom doziemnym. Czas trwania bysku jest mniejszy od 1 ms. Podobnie jak angielski termin sprite tak i nazwa elve jest akronimem angielskojzycznego zwrotu oznaczajcego: emisj wiata i zakce, w bardzo niskich czstotliwociach pochodzcych ze rde impulsw elektromagnetycznych (z ang. Emissions of Light and VLF perturbations from EMP
events) [82]
o Bkitne fontanny inaczej nazywane bkitnymi sto kami (z ang. blue jets), rozchodz si w gr z wierzchokw chmur, z prdkoci okoo 100 km/s, zazwyczaj na wysoko 40-50 km, w formie niebieskich struktur przypominajcych odwrcony sto ek. Pierwszy raz zaobserwowano je w 1994 roku. Rozwarcie kta wierzchokowego tego sto ka osiga okoo 15, a rednica podstawy takiego sto ka osiga zazwyczaj kilka kilometrw. Czas trwania nie przekracza kilkaset milisekund. [3] Te trzy zjawiska reprezentuj mechanizm przekazywania energii z chmur burzowych do dolnej jonosfery. Stosunkowo najlepiej zbadano do tej pory elfy, m.in. mechanizm ich powstawania. Powstaj one na skutek przyspieszenia elektronw w polu
elektromagnetycznym generowanym przez wysokoenergetyczne wyadowania doziemne. W przypadku bkitnych fontann wysunito kilka teorii fizyki ich powstawania i przebiegu. Jak dotd adna z nich nie zostaa potwierdzona w stopniu pozwalajcym wykluczy pozostae. W przypadku krasnoludkw model ich powstawania uwzgldnia generowanie niezbdnych pl przez dwa czynniki. Po pierwsze przez adunek znoszony do ziemi przez dodatnie wyadowania doziemne z wierzchokw chmur burzowych, po drugie przez adunek przenoszony przez horyzontalne wyadowania chmurowe. Wicej informacji na temat tego typu zjawisk mo na znale m.in. w [84, 85, 86, 87, 88] oraz na stronach internetowych takich jak m.in.:
- 51 -
http://elf.gi.alaska.edu/ - strona internetowa Instytutu Geofizyki Uniwersytetu Alaski (USA) http://home.student.utwente.nl/s.brinkers/sanneke/workshop.html - strona internetowa Wydziau Fizyki Uniwersytetu w Twente (Holandia) http://umbra.nascom.nasa.gov/spd/sprites.html kosmicznej NASA Obecnie badania tych zjawisk s prowadzone w wielu orodkach przy u yciu r nych strona amerykaskiej agencji
technik badawczych m.in.: pomiarw widma w niskich czstotliwociach ELF, pomiarw spektrograficznych i innych. Poza tym s cigle opracowywane nowe teorie dotyczce ich powstawania i przebiegu, ktre s potwierdzane lub wykluczane przez kolejne obserwacyjne. Na kocu tego podrozdziau chciabym podkreli, e przytoczone tutaj polskie
nazewnictwo dotyczce wyadowa jonosferycznych jest jedynie swobodnym przekadem autora z jzyka angielskiego i na razie nie s oficjalnie przyjte w jzyku polskim. 3.8. Inne typy wyadowa. Oprcz opisanych wczeniej wyadowa liniowych, w przyrodzie s obserwowane tak e inne rodzaje wyadowa atmosferycznych takie jak np.: pioruny perekowe, pioruny kuliste, wyadowania koronowe i inne [4]. Niniejsza publikacja jest powicona sposobom detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Jednak e piszc wyadowa
atmosferycznych mamy tu na myli gwnie pioruny liniowe. Inne typy wyadowa atmosferycznych ni wyadowania liniowe maj podobne charakterystyki i parametry
fizyczne, dlatego powinny tak e zosta wykryte i zlokalizowane przy u yciu opisywanych tu technik. Ze wzgldu na brak charakterystyk wzorcowych (np.: przebiegw prdowoczasowych) w przypadku innych typw wyadowa, utrudnione byoby rozr nianie poszczeglnych typw wyadowa. Jednak e s to zjawiska bardzo rzadko wystpujce, a ich natura jest nadal tajemnicza. Badania naukowe s utrudnione ze wzgldu na ich sporadyczne wystpowanie oraz ze wzgldu na fakt, e jeszcze rzadziej s obserwowane przez
dowiadczonych badaczy piorunw. Nie mniej w tym podrozdziale chciabym w skrcie omwi ich najwa niejsze rodzaje.
Pioruny perekowe to w odr nieniu od wyadowania liniowego, ktrego jasno

wieccy kana ukazuje si w postaci rozgazionego drzewka wyadowania, ktrych kana wyadowania jest zo ony z naprzemiennie poo onych jasnych i ciemnych fragmentw. Dziki temu jego obraz przypomina przerywan lini. Inna nazwa pioruna perekowego to piorun paciorkowy w nawizaniu do jego obrazu przypominajcego paciorkowy naszyjnik. - 52 -
Wyadowania
perekowe
dobrze
udokumentowanym
zjawiskiem
optycznym,
przypominajcym wygldem doziemne wyadowanie liniowe z przesonitymi fragmentami kanau wyadowania. Doniesienia o tego typu wyadowaniach oraz ich wystpowaniu s bardzo rzadkie. Pierwsze udokumentowane obserwacje pioruna perekowego pochodzce z 1916 roku, zostay dokonane przez niemieckiego fizyka M. Toeplera. Pierwsze dobrze udokumentowane obserwacje piorunw perekowych zostay wykonane pod koniec lat 50tych XX wieku. Na ich podstawie stwierdzono, e wiecce fragmenty obserwowanych wyadowa perekowych maj zazwyczaj dugo kilkudziesiciu metrw. Jak dotychczas nie przedstawiono teorii, znajdujcej potwierdzenie w obserwacjach i dowiadczeniach, wyjaniajcej natur tego zjawiska. Poni ej zostan wymienione niepotwierdzone dotychczas teorie na temat powstawania pioruna perekowego, wedug nich [3]: Wyadowania perekowe mog by zudzeniem optycznym, powstaym podczas obserwacji oddalonego kanau wyadowania doziemnego przesonitego przez du liczb rozproszonych maych chmur. Piorun perekowy mo e powstawa, poniewa obserwator widzi tylko czci cakowitego kanau wyadowania pozornie oddzielone od siebie, w rzeczywistoci ciemniejsze fragmenty to czci kanau, ktre s skierowane w kierunku obserwatora lub w kierunku od obserwatora. W takim przypadku oko ludzkie mo e zudnie sdzi, e fragmenty skierowane w kierunku do lub od obserwatora s krtsze, a przez to ciemniejsze. Jednak w takim przypadku kana wyadowana musi by okresowo zwrcony do lub od punktu obserwacji. Piorun perekowy mo e powstawa w wyniku magnetycznego efektu zw ania kanau wyadowania. Wtedy prd przepywajcy przez kana powoduje miejscowe zw enie kanau na skutek wewntrznej niestabilnoci magnetycznej. Silna emisja wiata z oddzielonych fragmentw kanau powstaje na skutek przepywu przez te fragmenty prdu wysokiej gstoci. Przykadowo, jeli przez kana o rednicy ok. 1 cm przepywa prd o wartoci ok. 80 kA, to generuje on wewntrzne cinienie magnetyczne rzdu 10 atmosfer na powierzchni kanau. Jeli to cinienie jest wiksze od kinetycznego cinienia kanau, wtedy bdzie on si zw a. Jednak eby otrzyma szereg takich zw onych elementw w jaki sposb kana wyadowania musi by formowany okresowo w funkcji wysokoci. Piorun perekowy jest szeregiem sferycznych ukw formowanych na zewntrz zanikego kanau wyadowania, ktry zosta znowu zasilony adunkami. Ka dy taki kulisty uk jest formowany poprzez ograniczenie przenikania prdu wyadowania chmura-ziemia, ktre
- 53 -
generuje niewielk ilo wiata w obszarze o stosunkowo du ej temperaturze i wysokiej przewodnoci. Piorun perekowy mo e by spowodowany dugim czasem trwania wieccych fragmentw kanau wyadowania doziemnego o wyjtkowo du ych rednicach. Kanay o wikszych rednicach potrzebuj wicej czasu na schodzenie ni kanay o maych
przekrojach. Szacuje si, e czas schadzania jest proporcjonalny do kwadratu promienia. Jeli promie kanau wyadowania jest w jaki sposb okresowo modulowany w funkcji wysokoci, wtedy przy wygasaniu kanau, niektre fragmenty, te o wikszych rednicach, bd gasy du ej. W wyniku tego otrzymamy efekt pioruna perekowego. Niestety sprawa staje si bardziej skomplikowana, kiedy wemiemy pod uwag o wiele du szy czas trwania pioruna perekowego w porwnaniu do zwyczajnego wyadowania doziemnego. Tak, wic zjawisko to cigle czeka na pene wyjanienie.
Pioruny kuliste to rzadkie zjawisko w postaci jaskrawo wieccego wyadowania w

ksztacie kuli lub gruszy. Nale do najbardziej zagadkowych zjawisk przyrodniczych. Pierwsze obserwacje mo na znale ju w staro ytnych dzieach m.in.: Arystotelesa, Seneki [89]. Przez lata a do tej pory zgromadzono wiele obserwacji dotyczcych piorunw
kulistych. Jedne z naukowego punktu widzenia bezwartociowe, inne wartociowe, zawierajce u yteczne informacje. Dopiero w 1838 r. znany fizyk francuski Franciszek Arago napisa pierwsz prac naukow na temat piorunw kulistych, podajc w niej ponad 20 udokumentowanych opisw tego zjawiska [90]. W ten sposb rozpocz okres naukowych bada dotyczcych piorunw kulistych. Wydaje si, e dziki tak du ej liczbie obserwacji ju dawno naukowcy powinni odkry ich natur, okreli parametry i procesy fizyczne im towarzyszce. Jednak po wnikliwszej analizie okazuje si, e sprawa nie jest taka prosta. Poni ej zostan wypunktowane cechy piorunw kulistych na podstawie obserwacji wiadkw [91, 92, 93]: Ksztat najczciej kulisty o nieregularnych brzegach, ale spotykano te pioruny kuliste w ksztacie dyskw, owalw, prtw, kropli i gruszek. Rozmiar najczciej kilkudziesiciocentymetrowe (ok. 35 cm), ale notowano pioruny kuliste o rozmiarach od malutkich kul wielkoci kilku centymetrw do ogromnych kul o kilkumetrowej rednicy. Kolor najczciej czerwonawe, ale notowano te pomaraczowe, zielone, fioletowe i wielobarwne. Czas istnienia najczciej do kilku sekund (ok. 5 s.), ale notowano tak e takie o dugoci trwania nawet ponad kilka minut. - 54 te, r owe, biae, granatowe,
Sposb zaniknicia najczciej wybuchaj lub te gasn z sykiem. Prdko przemieszczania zazwyczaj okoo 2 m/s, ale wystpuj te takie o innych lub te zmiennych prdkociach przesuwania. Czasami pioruny kuliste wystpuj w postaci stacjonarnej i w ogle si nie przemieszczaj. Miejsce obserwacji na otwartym powietrzu, w zamknitych pomieszczeniach, samolotach, statkach itp. Ilo obserwacji nie przechodzi w spjno opisw. Niewykluczone, jak przypuszczaj niektrzy, e istnieje wiele rodzajw piorunw kulistych, co tumaczyoby tak r ne opisy. Podobnie ma si rzecz z iloci teorii dotyczcych piorunw kulistych. Teorii jest chyba tyle ilu naukowcw zajmujcych si badaniem piorunw kulistych. S to teorie zwizane m.in. z: maserami, wysokimi energiami, plazm itp. Jak do tej pory nie udao si potwierdzi jakiejkolwiek dowiadczalnie. A oto kilka bardziej znanych hipotez [3]: A. Piorun kulisty powstaje w wyniku reakcji jdrowej rozszczepienia jder ksenonu z powietrza pod wpywem liniowych wyadowa elektrycznych. B. Piorun kulisty powstaje wskutek zachodzcej reakcji chemicznej utleniania azotu, silnie egzotermicznej i samopodtrzymujcej si z chwil zapocztkowania. C. Pioruny kuliste s wywoywane przez zderzenia czstek materii i antymaterii, ktrych anihilacja w powietrzu jest spowolniona przez wytwarzan podczas tego procesu ochronn warstw zjonizowanego gazu. D. Pioruny kuliste to plazma o bardzo wysokiej gstoci, o wasnociach kwantowomechanicznych ciaa w stanie staym. I wiele innych. Ostatnio popularna jest teoria mwica, e piorun kulisty to zjawisko chemiluminescencyjne, lub te chmura czstek metalu lub zwizkw organicznych,
odparowana uderzeniem zwykego pioruna. Jednak e idealna, nie odkryta do tej pory teoria musi zawiera wytumaczenie wielu aspektw i faktw m.in. takich, jak [3, 91]: 1) Obserwacje podaj r ne cechy piorunw kulistych i cechy te pozostaj niezmienne przez cay czas trwania zjawiska. 2) Wystpuj zarwno na wolnym powietrzu jak i w zamknitych pomieszczeniach. 3) Wystpuj zazwyczaj w obecnoci burz i wyadowa doziemnych, ale notowane tak e pioruny kuliste, podczas gdy w pobli u nie byo adnej burzy. 4) Ruch pioruna kulistego jest niezgodny z konwekcyjnym zachowaniem gorcego gazu. 5) Mog zanika cicho lub te poprzez gone wybuchy. 6) Bardzo czsto piorun kulisty nie powoduje zniszcze. 7) Piorun kulisty mo e przenika przez szko lub metale poprzez bardzo mae otwory. - 55 -
8) Piorun kulisty czasami wytwarza nieprzyjemny zapach oraz syk, brzczenie. Jak wida droga do odkrycia spjnej teorii jest duga i krta, tym bardziej nale y skania si ku tezie, e piorunem kulistym czsto tumaczymy r ne nieznane nam zjawiska, ktre czsto nie maj wiele wsplnego z wyadowaniami atmosferycznymi. Poza tym wielokrotnie zdarzenia przypisywane piorunem kulistym znajduj prostsze wyjanienie.
Ognie w. Elma, czyli tzw. wyadowania koronowe, nazywane s te wyadowaniami

snopicymi lub cichymi. S to sabe i ciche wyadowania elektryczne w postaci snopicych wizek na kocach wystajcych ponad otoczenie przedmiotw, takich jak np.: gazie drzew, maszty, ale te na wzgldnie paskich obszarach jak np.: ki [4]. Wystpuj tak e na ostrych krawdziach samolotw i innych obiektw powietrznych, oraz na masztach statkw wodnych. Wyadowania koronowe wystpuj te w chmurach burzowych, wychodzc z powierzchni kropel wody lub krysztakw lodu. Wyadowania tego typu byy obserwowane ju w czasach staro ytnych, a do naszych czasw przetrwao wiele opisw obserwacji i bada. W ostatnich latach zosta wyjaniony mechanizm generowania wyadowa tego typu. Przetrwao wiele nazw tych wyadowa m.in. ognie w. Elma, wyadowania snopice, wyadowania ciche, ognie w. Bartomieja, ognie Kastora i Polluksa. Mechanizm powstawania atmosferycznych wyadowa koronowych zosta odkryty dziki badaniom wasnoci wyadowa koronowych z metalowych, ostrych przedmiotw. Pniej okazao si, e jest on taki sam jak w przypadku wyadowa koronowych powstajcych w atmosferze na wierzchokach drzew, masztw, czy te na kropelkach wody. Proces wyadowania jest inicjowany w maej objtoci powietrza w otoczeniu ostro zakoczonych kocwek lub krawdzi, gdzie pole elektryczne jest wystarczajco silne (osiga warto okoo 100 kV/m [6]), eby mo liwa bya jonizacja zderzeniowa moleku powietrza. Zderzenia z elektronami s mo liwe, poniewa elektrony podczas ich swobodnej wdrwki, s przyspieszane w polu elektrycznym i dziki temu ich energia kinetyczna jest wiksza ni potencja jonizacji moleku powietrza. Uwolnione w ten sposb zjonizowane elektrony s rwnie przyspieszane w tym samym polu elektrycznym i dziki temu ponownie jonizuj kolejne molekuy gazu. Nastpuje efekt lawinowy w wyniku, ktrego tworzona jest lawina elektronw. Jest to fundamentalne zjawisko dla wyadowa koronowych, bez wzgldu na to gdzie wystpuj. W ka dej takiej reakcji lawinowej niezbdny jest elektron startowy, rozpoczynajcy proces jonizacji powietrza. Takie elektrony mog by dostarczone dziki jonizacyjnemu dziaaniu promieniowania kosmicznego lub te w wyniku rozpadw promieniotwrczych. Dodatkowa, uzupeniajca podane tu informacje literatura na temat: piorunw perekowych, piorunw kulistych oraz ogni w. Elma: [3, 94, 95]. - 56 -
3.9. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a innymi parametrami meteorologicznymi. Aktywno piorunowa chmur burzowych jest wynikiem bardzo zo onego i zale nego od wielu czynnikw procesu fizycznego. Procesy powstawania chmur burzowych, ich elektryzacja, separacja adunkw, inicjacja wyadowania atmosferycznego oraz sam proces przebiegu wyadowania atmosferycznego s obiektem cigych bada, a jednak cigle pozostaj nie do koca wyjanione. W wyniku tych bada stwierdzono, e proces elektryzacji chmury burzowej i inicjacja wyadowania atmosferycznego s wzajemnie si uzupeniajcymi kluczowymi procesami powodujcymi generowanie aktywnoci piorunowej. Procesy elektryzacji, a waciwie mechanizmy separacji adunkw elektrycznych, s blisko zwizane z mikrofizyk i dynamik chmur burzowych, m.in. z opadem wewntrz chmury. Aktualnie w procesie elektryzacji uwzgldnia si dwa podstawowe procesy tj. [96]: o indukcyjne s to mechanizmy, ktre wymagaj obecnoci silnego pola elektrycznego o nie-indukcyjne s to procesy, ktre powoduj separacj adunku niezale nie od obecnoci silnego pola elektrycznego Obydwa procesy wystpuj podczas zderze r nego rodzaju hydrometeorw takich jak np.: krople wody, krysztaki lodu, krupy itp., a wic niezbdny do ich zaistnienia jest opad wewntrz chmury. Mechanizm nie-indukcyjny jest uwa any obecnie za najbardziej wydajny proces elektryzacji wystpujcy, kiedy w danym obszarze chmury zderzaj si krysztaki lodu. Ilo i polaryzacja adunku elektrycznego separowanego podczas zderze jest zale na od koncentracji kropel przechodzonej wody i otaczajcych je temperatur. Inicjacja wyadowania atmosferycznego, w danym obszarze wewntrz chmury nastpuje, kiedy spenione s po dane warunki elektryczne, czyli odpowiednio silne pole elektryczne i obecno w danym obszarze du ej iloci ciekych hydrometeorw lokalnie zwikszajcych warto pola. Traktujc powy sze dwa mechanizmy jako rdo elektryzacji chmury burzowej i inicjacji wyadowa atmosferycznych oraz regulator aktywnoci piorunowej, zale nymi od mikrofizyki i dynamiki chmur, mo emy oczekiwa silnych zale noci pomidzy aktywnoci elektryczn i podstawowymi parametrami meteorologicznymi zwizanymi z systemami chmurowymi.
- 57 -
3.9.1. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a opadem dla systemw konwekcyjnych. W 1965 roku, dziki podstawowym pomiarom L. Battan zauwa y zwizek pomidzy iloci opadu i aktywnoci doziemnych wyadowa atmosferycznych [97]. Porwna obserwacje piorunw dokonane poprzez zliczanie ich przez obserwatora oraz iloci opadw z sieci deszczomierzy i obliczy ilo opadu przypadajcego na wyadowanie doziemne. W wyniku zbadania 52 burz obliczy redni wielko iloci opadu na jedno wyadowanie ok. 30*103 m3 przy wartociach od 3 do 300 * 103 m3. Rezultaty otrzymane nawet w wyniku tak prymitywnego sposobu pomiaru nie s sprzeczne z wynikami obecnych bada. W pniejszym czasie, dziki unowoczenieniu metod detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, wyniki Battana zostay z grubsza potwierdzone w wikszoci przypadkw. Wyniki bada innych autorw, m.in.: G. Kinzera, E. Williamsa, L. Maiera i innych, ze wzgldu na prowadzenie obserwacji w r nych miejscach kuli ziemskiej i r nych warunkach nie mog by cile zbie ne [96]. Trzeba pamita, e charakter burz w r nych obszarach jest inny i burza w strefie umiarkowanej daje opad mniejszy ni burza w strefie rwnikowej. Ponadto badania wskazuj na to, e wraz ze wzrostem liczby wyadowa doziemnych
generowanych przez burz ilo opadu maleje. Otrzymane przez r nych badaczy wyniki redniej wartoci wielkoci opadu na wyadowanie doziemne wahaj si od 2* 107 kg (badania Kinzera prowadzone w Oklahomie, USA [98]) do 50 * 107 kg (badania Hollea w rodkowej czci USA [99]). Jednak e Williams i inni w badaniach prowadzonych w Darwin (Australia) przy szacowaniu tej wartoci na podstawie danych graficznych otrzyma warto a 800 * 107 kg [100]. Aby wyjani du y rozrzut otrzymanych wartoci opadu na
wyadowanie doziemne trzeba uwzgldni tak e czas trwania r nych stadiw ewolucji burzy. Ilo intensywnych opadw zazwyczaj maleje mniej gwatownie ni aktywno
piorunowa, mog one trwa nawet kilka godzin po gbokiej konwekcji w przypadku intensywnych burz. Innym wa nym czynnikiem wpywajcym na zr nicowanie
otrzymanych wynikw s warunki klimatologiczne, w ktrych rozwina si burza. Jednak ze wzgldu na du liczb warunkw rodowiska wpywajcych na konwekcj trudno jest okreli sta zale no pomidzy wielkoci opadu i innymi parametrami. Ponadto niektre systemy konwekcyjne generuj intensywne opady przy bardzo maej iloci wyadowa, zwaszcza w przypadku burz w obszarach tropikalnych. Niektrzy badacze prbowali tak e okreli ilo opadu na wyadowanie uwzgldniajc cakowit aktywno piorunow. M. Piepgrass i inni otrzymali wartoci 0,7 i 0,9 *103 m3 dla
- 58 -
dwch przypadkw burz. Co wicej zaobserwowali tak e, e dla danej burzy, maksimum aktywnoci piorunowej wystpio przed ulewnymi opadami na powierzchni Ziemi. Ta bardzo wa na obserwacja wskazuje aktywno piorunow jako, mo liwe kryterium do wykorzystania dla krtkoterminowych prognoz intensywnych opadw powodujcych powodzie. Ostatnie badania wykazuj dobr korelacj pomidzy iloci opadu oraz aktywnoci doziemnych wyadowa dodatnich. Badania tego typu przeprowadzili S. Soula i S. Chauzy, ktrzy po przeanalizowaniu danych obserwacyjnych dla 40 przypadkw komrek burzowych zauwa yli zwizek pomidzy intensywnymi opadami i dodatnimi wyadowaniami doziemnymi. Ograniczeniem wykorzystania ich obserwacji s przypadki burz o maej procentowej zawartoci doziemnych wyadowa doziemnych. W przypadku burz o du ej procentowej iloci dodatnich, doziemnych wyadowa atmosferycznych zale no jest liniowa o wysokim wspczynniku korelacji. Aby zrozumie mo liwe zwizki trzeba uwzgldni fakt, e tak wzrost opadu jak i procesy elektryzacji wymagaj obecnoci czsteczek odpowiednich typw oraz ich odpowiednich iloci. Trzeba pamita te o tym, e ze wzgldu na warunki atmosferyczne takie jak temperatura, zawarto wody, koncentracja jder kondensacji oczekiwana jest obecno niektrych innych mechanizmw separacji adunku w chmurze. Wtedy r norodno takich zwizkw bdzie w peni zrozumiaa. Ponadto, wyzwalanie wyadowa mo e wymaga tak e innych specyficznych warunkw jak pole elektryczne o du ym nat eniu. Informacje na temat zwizkw pomidzy aktywnoci piorunow, a opadem mo na znale tak e m.in. w [102, 103, 104, 105, 106] 3.9.2. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a zawartoci lodu w chmurze. Koncentracja krysztakw lodu w kowadle chmury burzowej jest traktowana jako znaczcy parametr w badaniach klimatologicznych. Waciwie kowada chmur burzowych s znaczcym rdem krysztakw lodu w grnej atmosferze, czsteczki te wykazuj du y wpyw na bilans promieniowania w atmosferze. Szacuje si, e cakowity strumie krysztakw lodu wynoszony do kowada chmury burzowej ma warto 4 * 107 kg/s, natomiast cakowita masa krysztakw lodu w kowadle wynosi 4 * 1011 kg. Jednak e, te dane liczbowe nie zostay dotychczas w peni potwierdzone wynikami pomiarw. [96] Przypuszcza si, e istnieje cisy zwizek pomidzy cakowit aktywnoci
piorunow i zawartoci lodu w chmurze. Wstp do tego typu wnioskw stanowiy badania - 59 -
przeprowadzone przez Blytha i innych [107]. Pokazali oni mo liwo powizania globalnej czstotliwoci wyadowa atmosferycznych z opadajcymi i nie opadajcymi czsteczkami chmury i strumieniami czsteczek lodu. Porwnywali satelitarne detekcje wyadowa atmosferycznych i obserwacje mikrofalowego rozpraszania promieniowania optycznego pochodzcego od wyadowa. Jednak do penego znalezienia zale noci konieczne s kolejne programy badawcze. Ponadto przypuszcza si, e taki uniwersalny zwizek powinien by spjny dla burz wystpujcych w r nych: obszarach i warunkach terenowych (nad ldem, oceanem itp.) klimatach porach roku
Krysztaki lodu odgrywaj wa n, lecz nie do koca poznan rol, w elektryzacji chmury burzowej i wyzwalaniu samych wyadowa atmosferycznych. Szczeglnie wa na rola wydaje si rola w elektryzacji i procesach separacji adunku w chmurze burzowej. [96] Informacje na temat zwizkw pomidzy aktywnoci piorunow, a zawartoci lodu w chmurze mo na znale tak e m.in. w [108, 109, 110, 111, 112] 3.9.3. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a dynamik i mikrofizyk systemw konwekcyjnych. Wyadowania atmosferyczne s zwizane tak e z innymi charakterystykami chmury burzowej takimi jak np.: wysoko wierzchokw, szybko wypitrzania (konwekcyjnego wzrostu), zawarto hydrometeorw, stadium rozwoju, odbiciowo wizki radarowej. Liczne badania wykazay, e aktywno piorunowa rozpoczyna si, gdy wierzchoki chmury,
wykrywane przez radar osign poziom, na ktrym temperatury osigaj warto 20 C (ok. 8 km) lub mniejsz. Nie jest to jednak warunek zawsze prawdziwy, poniewa obserwowano nieliczne przypadki chmur, ktre osigny wysokoci odpowiadajce temperaturom 25 C do 40 C, a mimo to nie generoway wyadowa atmosferycznych. Wykazano ponadto, e gdy wierzchoki osign poziom o temperaturze 16 C i ni szych, istnieje 90 % prawdopodobiestwo, e chmury te wygeneruj burz i wyadowania atmosferyczne. Z
drugiej strony chmury o maksymalnej rozpitoci 8-9,5 km, czyli osigajca poziomy odpowiadajce temperaturom -20 C do 30 C, oraz generujce na powierzchni Ziemi pole elektryczne o nat eniu rzdu 10 kV/m nie przeksztacay si w burzowe i nie generoway wyadowa. Jednak e, warto pola na powierzchni Ziemi mo e by zakcona przez wyadowania koronowe, ktre zaburzaj wyniki pomiaru i w rezultacie nie mo emy otrzyma
- 60 -
waciwej warto nat enia pola elektrycznego odzwierciedlajcego adunek chmury burzowej. [96] Hole i Maier przestudiowali du liczb burz na Florydzie, pod ktem prawdopodobiestwa wystpienia wyadowa atmosferycznych w zale noci od wysokoci osignitych przez wierzchoki chmur. Zgodnie z przewidywaniami pewno wystpienia wyadowa ronie wraz z wysokoci osigan przez wierzchoki chmur, osigajc 100 % pewnoci przy rozpitoci pionowej chmur do ok. 16 km. Podobna zale no istnieje w przypadku maksymalnej odbiciowoci, przy najni szej wartoci kta elewacji i
prawdopodobiestwa wystpienia wyadowa, dla radarowych obserwacji chmury burzowej. Prawdopodobiestwo wystpienia wyadowa, a wic i burzy, jest tym wy sze im wy sza jest warto zmierzonej odbiciowoci. Zmiany prawdopodobiestwa okazay si podobne w dwch r nych miejscach obserwacji w USA. Nale y jednak pamita, e w przypadku powy szych dwu kryteriw, tj.: stopniu wypitrzenia wierzchokw chmur i odbiciowoci przy najni szym kcie elewacji, istotne znaczenie maj czynniki takie jak: lokalny klimat, pora roku itp. [96] Kolejnym istotnym kryterium jest dynamika wzrostu komrki burzowej, a zwaszcza jej prdko wzrostu pionowego. Na podstawie bada stwierdzono, e wyadowania
atmosferyczne pojawiaj si przy silnym wzrocie konwekcyjnym przy temperaturach ni szych ni warto oszacowana pomidzy 10 C i - 20 C. Jednak e, czas pojawienia si pierwszych wyadowa nie pokrywa si z tak siln konwekcj, waciwie elektryzacja wystarczajca do wyzwolenia wyadowania, wydaje si by osigana podczas lub na kocu wzrostu konwekcyjnego [113]. Wyniki bada okrelaj te wartoci na ok. 6-7 m/s dla burz tropikalnych i ok. 7 m/s, w przypadku burz wystpujcych w Japonii [96]. Du e prdkoci s potrzebne w obszarze wymieszania faz, gdzie bardziej efektywny jest mechanizm nieindukcyjny. W przypadku burz wystpujcych nad powierzchniami oceanw, dla ktrych obserwuje si du o mniej wyadowa, uwalnianie ciepa utajonego podczas formowania chmurowych czsteczek lodowych mo e zwiksza prdko prdw wznoszcych w grnych rejonach chmury, podczas gdy w obszarach mieszania faz prdy wznoszce s sabsze. Obserwacje rozwoju chmur burzowych wykazay wzrost liczby wyadowa wraz ze wzrostem prdkoci prdw wznoszcych do warto ponad 20 m/s, przy temperaturach rzdu 10 C [96]. Inne obserwacje pokazay zale no iloci wyadowa od energii konwekcji, ktra jest opisywana wskanikami konwekcji, takimi jak CAPE - wskanik dostpnej, potencjalnej energii konwekcyjnej (CAPE, z ang. Convective Available Potential Energy). Du e wartoci wskanika CAPE generalnie odpowiadaj du ej iloci generowanych - 61 -
wyadowa atmosferycznych. Jednak, may przyrost liczby wyadowa by obserwowany w warunkach wysokiej niestabilnoci tak, wic musz tu odgrywa rol inne czynniki, takie jak np.: dystrybucja pionowa opadu wewntrz chmury. Ostatnie obserwacje pokazay zwizek midzy obecnoci krup w chmurze i wystpieniem wyadowa w tym obszarze. Obserwacje te przeprowadzono z wykorzystaniem radarw polaryzacyjnych, ktre umo liwiaj zidentyfikowanie dominujcego w chmurze rodzaju czsteczek. W wyniku obserwacji stwierdzono, e wystpienie wyadowania doziemnego jest najbardziej prawdopodobne w obszarach, gdzie wystpuje mieszanka krup i gradu. Na tej podstawie mo na stwierdzi, e istnieje silna zale no midzy liczb wyadowa oraz du ymi wartociami odbiciowoci ponad dan wysokoci lub temperatur. Jak wida bardzo wa n rol, tak w przypadku wyadowa atmosferycznych, jak i dynamice oraz mikrofizyce systemw konwekcyjnych odgrywaj r ne czynniki m.in.: rodzaj hydrometeorw, w szczeglnoci krupy oraz krysztakw lodu, prdy wznoszce, stopie wzrostu pionowego oraz poziomego i inne. S one znaczcymi elementami procesu elektryzacji chmury burzowej oraz wyzwalania wyadowa atmosferycznych, a co za tym idzie elementami czcymi kompleksowo wyadowania atmosferyczne i parametry chmury. Informacje na temat zwizkw pomidzy aktywnoci piorunow, a dynamik i mikrofizyk systemw konwekcyjnych mo na znale tak e m.in. w [114, 115, 116, 117, 118]. 3.9.4. Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych, a zmianami klimatu. Aktywno wyadowa atmosferycznych jest zwizana z gbok konwekcj, podczas ktrej wytwarzane s hydrometeory o du ych rozmiarach. Zderzenia czsteczek lodowych i separacja adunkw wskutek r nej prdkoci czsteczek, powoduje elektryzacj chmury. Du e krople wody sprzyjaj inicjacji procesu wyadowania atmosferycznego. Konwekcja jest napdzana gwnie przez profile pionowe temperatur oraz pary wodnej przez dostpn potencjaln energi konwekcji (CAPE). Temperatura i para wodna s cile zwizane ze zmianami klimatu. Waciwie, efekt cieplarniany prowadzcy do globalnego ocieplenia wraz z towarzyszcym wzrostem temperatur na powierzchni Ziemi ma dwojakie skutki. Po pierwsze indukuje wy sz niestabilno powietrza prowadzc do powstawania silniejszych prdw wznoszcych, w ktrych opadajce czsteczki mog przez dugi czas przebywa, wzrasta oraz nabywa lub oddawa adunek. Po drugie para wodna, ktra jest gwnym gazem cieplarnianym, mo e akumulowa si w atmosferze dziki procesowi parowania. - 62 -
Pniejsze zmiana pary wodnej, czyli fazy gazowej na faz ciek lub sta, ktrej ulega ta zakumulowana ilo pary wodnej podczas chodzenia przy wznoszeniu zwizanym z konwekcj jest zwizana z silniejszym uwalnianiem ciepa utajonego. To wyzwolenie ciepa utajonego w czasie konwekcji jest konieczne do generowania wyadowa atmosferycznych. Jak wida zmiany klimatu oraz aktywno wyadowa atmosferycznych s w ten sposb cile powizane. [96] Zwizki pomidzy aktywnoci wyadowa atmosferycznych i zmianami klimatu byy badane przez wielu badaczy m.in.: Williamsa, Orvilla i Hendersona [96]. W wyniku tych bada odkryto i zbadano wiele zale noci. Jedn z nich jest zwizek pomidzy aktywnoci piorunow w obszarach tropikalnych, a globalnymi zmianami fal elektromagnetycznych w pamie ELF generowanymi przez wyadowania atmosferyczne i zmianami czasowymi zwizanej z nimi amplitudy nat enia pola magnetycznego. Jak si okazao zmiany tej amplitudy s cile dopasowane do zmian tropikalnej temperatury powierzchniowej. Zjawisko to nazywane rezonansem Schumanna jest uwa ane jako dosy czuy globalny termometr tropikalny, bardzo wa ny w przypadku monitorowania globalnego ocieplenia. Dziki numerycznym analizom mo liwych skutkw globalnej zmiany klimatu na globaln aktywno piorunow stwierdzono, e zmiana temperatury o ok. 1 C powinna powodowa zmian aktywnoci o 5-6 % [119]. Te zmiany mogyby by wiksze nad obszarami ldowymi, a wyadowania doziemne powinny by bardziej czue na zmiany klimatu ni te chmurowe. Wyniki tych analiz znajduj potwierdzenie w danych, pochodzcych z wykonanych w ostatnim czasie pomiarw z systemw satelitarnych. Na podstawie pomiarw satelitarnych stwierdzono, e aktywno piorunowa jest: Wy sza nad obszarami ldu (kontynentami) ni oceanw. Najwy sza w obszarach tropikalnych. Ni sza dla wy szych szerokoci geograficznych. Wy sza w lecie ni w zimie. Innym wa nym czynnikiem w rozwa aniach zmian klimatycznych w kontekcie wystpowania wyadowa atmosferycznych, jest wytwarzanie w procesie wyadowania atmosferycznego tlenkw azotu NOx. Szacuje si, e wyadowania atmosferyczne
produkuj do 10 % cakowitej iloci tlenkw azotu w troposferze [120]. Co prawda tlenki azotu nie zaburzaj bezporednio bilansu promieniowania, ale bior udzia w fotochemicznym procesie produkcji ozonu troposferycznego. Ten rodzaj ozonu jest bardzo wa nym ogniwem zmniejszajcym si efektu cieplarnianego. Ponadto zaobserwowano, e zmiana stosunku
- 63 -
wyadowa chmurowych do doziemnych lub zwikszenie gbokoci penetracji konwekcji w cieplejszym klimacie mog by znaczcym czynnikiem w dystrybucji tlenkw azotu w atmosferze, a zatem istotnym czynnikiem rwnowagi chemicznej w troposferze [119]. Detekcja aktywnoci wyadowa atmosferycznych umo liwia ocen klimatologii tej szczeglnej aktywnoci burzowej, w zale noci od dostpnych danych na r nych skalach przestrzennych i czasowych. I tak np.: dane z pomiarw satelitarnych dostarczaj danych o globalnej aktywnoci piorunowej i mog by rdem danych do rozwa ania globalnych zmian klimatu. Natomiast pomiary naziemne dostarczaj lepszych danych do analizy zmian klimatu dla okrelonego obszaru np.: w skali kraju, regionu itp. Informacje na temat zwizkw pomidzy aktywnoci piorunow, a zmianami klimatu mo na znale tak e m.in. w [121, 122, 123, 124]
- 64 -
4. Metody detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.

Wyadowania atmosferyczne s skomplikowanym i zo onym procesem fizyczno chemicznym. W zwizku z tym, w trakcie jego powstawania i przebiegu zachodzi wiele r norakich procesw tak fizycznych jak i chemicznych. Aktualnie naukowcy poznali w znacznej mierze tylko cz praw rzdzcych tym procesem (elektryczny charakter wyadowania), ale wiele z nich jest nadal niewyjanionych do koca (procesy elektryzacji chmury burzowej, zjawiska wietlne towarzyszce chmurom burzowym) lub stanowi niemal cakowit tajemnic (piorun kulisty). Do naszych czasw stopie poznania zjawiska osign taki poziom, ktry pozwoli na opracowanie i zweryfikowanie technik detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, przynajmniej dla doziemnych wyadowa atmosferycznych, ktre nios najwiksze zagro enie, jeli chodzi o straty materialne i ycie ludzkie. Celem detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych jest: wykrycie oraz okrelenie lokalizacji czasowej i przestrzennej oraz pomiar parametrw opisujcych dane wyadowanie m.in. typ wyadowania, polarnoci (biegunowoci), krotnoci itp. Zazwyczaj okrela si trzy skadowe: skadow czasow, definiujc czas wystpienia pioruna oraz przynajmniej dwie skadowe przestrzenne definiujce poo enie wyadowania
atmosferycznego na paszczynie. W bardziej zaawansowanych systemach okrela si trzy skadowe definiujce poo enie punktu w przestrzeni, odpowiadajcego poo eniu rda promieniowania pioruna. Ponadto wa nym wskanikiem jest dyskryminacja wyadowa, ktra definiuje, jaki rodzaj wyadowania: chmurowe lub doziemne zosta wykryty i zlokalizowany. Dodatkowo w wyniku pomiaru i oblicze porednich mo emy otrzyma te inne parametry wyadowa atmosferycznych takich jak np.: polaryzacja wyadowania (tj. czy wyadowanie byo dodatnie czy ujemne), wielko prdu w kanale wyadowania, czas narastania i zaniku impulsu prdowego, krotno wyadowania, czyli liczba uderze zwrotnych w kanale, energia wyadowania i inne. W wyniku pomiarw i oblicze otrzymujemy obraz wyadowania okrelony w dwuwymiarowej lub trjwymiarowej przestrzeni wraz z informacjami o czasie wystpienia wyadowania oraz parametrach elektrycznych. Osignicie finalnego produktu byo mo liwe dziki wielu latom pracy caej rzeszy naukowcw, dziki ktrym powstay procedury oraz algorytmy wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. W rezultacie okrelono cechy wyadowa bdce baz wszelkich technik wykrywania i lokalizacji, oraz dokonano pomiarw fundamentalnych
- 65 -
charakterystyk oraz parametrw, bdcych aktualnie wzorcem dla wykonywanych obecnie rutynowo pomiarw. [1] Obecnie wykorzystywane techniki detekcji i lokalizacji piorunw bazuj gwnie na wykrywaniu promieniowania generowanego przez wyadowania w r nych etapach ich przebiegu. Wyadowania atmosferyczne z r nym nat eniem, w zale noci od typu i fazy przebiegu, generuj promieniowanie elektromagnetyczne i fale akustyczne w r nych formach [125]: Promieniowanie elektromagnetyczne w pamie czstotliwoci radiowych, Promieniowanie elektromagnetyczne w pamie czstotliwoci widzialnych promieniowanie optyczne, w postaci byskawicy. Fale akustyczne w postaci grzmotu.
Do detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych obecnie najszerzej wykorzystuje si dwa pierwsze skutki powstawania piorunw z tym, e promieniowanie o czstotliwociach radiowych jest wykorzystywane gwnie w naziemnych systemach wykrywania wyadowa, natomiast promieniowanie optyczne jest wykorzystywane w systemach satelitarnych. Fale akustyczne, ze wzgldu na ograniczony zasig, byy wykorzystywane tylko w przypadku krtkozasigowych systemw badawczych [3]. Promieniowanie elektromagnetyczne generowane przez wyadowania atmosferyczne ma bardzo szerokie spektrum od bardzo niskich czstotliwoci rzdu kilku hercw (Hz) a do bardzo wysokich czstotliwoci rzdu gigahercw (GHz) [7]. Ze wzgldu na tak szeroki zakres emitowanych czstotliwoci r ne techniki pomiarowe wykorzystuj do wykrywania r ne pasma czstotliwoci. Bardziej szczegowe rozwinicie tego zagadnienia mo na znale w Podrozdziale 4.3 Detekcja wyadowa atmosferycznych. Promieniowanie optyczne jest generowane przez wyadowania atmosferyczne w momencie powstawania w kanale wyadowania bardzo wysokiej temperatury rzdu 24 000 K [126], dla porwnania temperatura na powierzchni Soca wynosi ok. 5800 K [43], czyli ponad cztery razy mniej. Na skutek bardzo wysokiej temperatury zostaj pobudzone do wiecenia poszczeglne atomy gazw bdcych skadnikami atmosfery ziemskiej, czyli: azot, tlen, wodr. Wytworzone promieniowanie rozprzestrzenia si z prdkoci wiata, po drodze jest rozpraszane przez gazy, aerozole, i czsteczki chmur w atmosferze. Najbardziej rozpraszajcym czynnikiem, ze wzgldu na ich liczb, s czsteczki chmur. Fale akustyczne s generowane ze wzgldu na nagy wzrost temperatury w kanale wyadowania i jego ssiedztwie do bardzo du ych wartoci. Na skutek gwatownego wzrostu temperatury powietrza nastpuje tak e gwatowny wzrost jego cinienia. Masa powietrza - 66 -
zaczyna nagle porusza si z ponaddwikow prdkoci ze wzgldu na rozpr anie gorcego powietrza w ssiedztwie kanau wyadowania, w wyniku czego powstaje fala uderzeniowa i charakterystyczny dwik grzmotu. Grzmot powstaje tak e na skutek przeksztacania energii pola elektrostatycznego chmury burzowej w energi akustyczn. [3] W kolejnych czciach tego rozdziau zostan omwione aspekty zwizane z detekcj i lokalizacj wyadowa atmosferycznych. 4.1. Parametry fizyczne umo liwiajce detekcj i lokalizacj wyadowa atmosferycznych. Wykrywanie i lokalizowanie wyadowa atmosferycznych sprowadza si do naziemnych lub satelitarnych pomiarw wykorzystujcych techniki teledetekcyjne, czyli techniki zdalnego pomiaru promieniowania emitowanego lub odbitego przez dany obiekt. Wyr niamy dwa rodzaje teledetekcji: aktywn i pasywn [127]. Teledetekcja aktywna polega na wysyaniu w kierunku badanego zjawiska i wizki wizki analiz odbitej.
promieniowania zarejestrowanej
Natomiast w teledetekcji pasywnej bada si tylko przez promieniowanie rdo, ktre
emitowane
dotaro do punktu pomiarowego. W odr nieniu od technik radarowych, czy sodarowych, wykrywanie i
lokalizacja wyadowa opiera si o pasywne techniki teledetekcyjne. Dokadnie rzecz ujmujc polega na wykrywaniu
Rys. 19. Schematyczna ilustracja rodzajw promieniowania i fal generowanego przez wyadowania atmosferyczne. PR promieniowanie radiowe, POpromieniowanie optyczne, FA fale akustyczne. (na podstawie [125])
zaburze
odpowiedniego pola wywoanych jednym z trzech rodzajw
promieniowania generowanego w momencie wystpienia pioruna. Jak
wspomniano
poprzednim
podrozdziale
wyadowania
atmosferyczne
generuj
promieniowanie w r nych formach tj.: promieniowania elektromagnetycznego w pamie czstotliwoci radiowych (PR) i optycznych (PO) oraz fale akustyczne (FA) [125]. Na rys. 19 - 67 -
przedstawiono schematycznie r ne rodzaje promieniowania emitowanego przez r ne rodzaje wyadowa. W tym rozdziale zajmiemy si bardziej szczegowo opisem tych dwch rodzajw promieniowania oraz fal akustycznych generowanych przez pioruny.
Promieniowanie elektromagnetyczne o czstotliwociach radiowych. Wyadowania atmosferyczne generuj promieniowanie tego typu w bardzo szerokim zakresie czstotliwoci od kilku hercw - Hz a do kilkuset miliardw hercw GHz (mikrofale). Emisja promieniowania radiowego nastpuje w formie krtkich impulsw. Do detekcji wyadowa zazwyczaj u ywa si czstotliwoci z przedziau kilka hercw pasmo ELF (ekstremalnie niskie czstotliwoci, z ang. Extreme Low Frequencies) do kilkuset milionw hercw, czyli MHz - pasmo VHF (bardzo wysokie czstotliwoci, z ang. Very High
Frequencies).
Trzy
najpowszechniej
u ywane
obecnie
techniki
lokalizacji
rde
promieniowania elektromagnetycznego w czstotliwociach radiowych r ni si zasadniczo pasmem wykorzystywanych czstotliwoci, ale wszystkie wykorzystuj pomiar zmian pola elektromagnetycznego w punkcie obserwacji, ktre zostao zaburzone promieniowaniem generowanym przez wyadowanie. Zasadnicze znaczenie ma wybr czstotliwoci pracy u ywanej do detekcji sygnaw elektromagnetycznych. Generalnie im czstotliwo jest wy sza tym dugo emitowanej fali jest krtsza w porwnaniu do dugoci promieniujcego kanau wyadowania. Dziki temu im wy sz czstotliwo wybierzemy tym dokadniej mo emy odwzorowa cay kana wyadowania. Jeli wybierzemy niskie czstotliwoci wtedy w zasadzie otrzymujemy dugoci fali, ktre w porwnaniu do dugoci kanau s znaczce. W takim wypadku mo emy otrzyma tylko jeden punkt odwzorowujcy kana wyadowania. Dla przykadu dla czstotliwoci 300 MHz dugo fali wynosi 1 m, dla czstotliwoci 30 kHz dugo fali wynosi 1 km. Z drugiej strony im wy sze czstotliwoci tym promieniowanie generowane przez piorun jest sabsze. Skutkiem tego techniki bazujce na niskich czstotliwociach gwarantuj du o wikszy zasig wykrywania ni te bazujce na wysokich czstotliwociach. Najsilniejsze promieniowanie towarzyszy wyadowaniom zwrotnym piorunw chmura-ziemia w niskich czstotliwociach, natomiast w wysokich czstotliwociach dominuje promieniowanie innych typw wyadowa, tj. wyadowa chmurowych. Stosowane aktualnie techniki detekcji i lokalizacji wyadowa w pamie VHF oraz w pamie LF (niskie czstotliwoci, z ang. Low Frequencies) zapewniaj dokadno lokalizacji w granicach kilkuset metrw. Techniki detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych w oparciu o teledetekcyjne metody wykrywania promieniowania
- 68 -
elektromagnetycznego w pamie czstotliwoci radiowych jest wykorzystywane gwnie w pomiarach wykonywanych z powierzchni Ziemi, ale tak e w pomiarach satelitarnych. [3]
Promieniowanie elektromagnetyczne w pamie czstotliwoci widzialnych. Promieniowanie promieniowaniem o czstotliwociach to efekt widzialnych, wietlny inaczej nazywane wyadowaniu
optycznym,
towarzyszcy
atmosferycznemu znany wszystkim jako byskawica. Wyadowania atmosferyczne emituj ten rodzaj promieniowania gwnie w zakresie czstotliwoci 1014-1015 Hz, podczas wystpowania wysokich temperatur w kanale wyadowania, a wic jest to promieniowanie termiczne emitowane w czasie zazwyczaj kilku milisekund. Zgodnie z prawem Plancka cakowita intensywno promieniowania termicznego jest proporcjonalna do czwartej potgi temperatury powierzchni kanau. Prdko rozchodzenia si promieniowania optycznego jest rwna prdkoci wiata, a wic promieniowanie to porusza si z prdkoci okoo 300 tys. km/s [3]. Wydzielone promieniowanie optyczne jest rozpraszane w atmosferze przez gazy, aerozole i czsteczki chmur. Najbardziej znaczce straty s spowodowane wielokrotnym rozpraszaniem na czsteczkach chmur, ale energia tracona w tym procesie spowodowanym absorpcj nie jest du a. Wikszo energii optycznej jest zachowywana, a detekcja jej czci rozchodzcej si w kierunku jonosfery jest podstaw satelitarnych technik wykrywana i lokalizacji wyadowa. Techniki te opieraj si na rejestracji zwikszonej, w porwnaniu z promieniowaniem optycznym ta, iloci energii optycznej z poszczeglnych kwadratw, na ktre zosta podzielony obszar obserwacji. Im wielko tych obszarw jest mniejsza tym pomiar dokadniejszy. Fale akustyczne. Wyadowania atmosferyczne generuj fale akustyczne w postaci grzmotu. Grzmot towarzyszy wszystkim impulsywnym procesom wystpujcym w czasie trwania wyadowa chmurowych oraz doziemnych i mo na go podzieli na dwie skadowe [3]: A. Syszaln energi akustyczn, ktr mo emy sysze, od okoo 20 do kilku tysicy Hz. B. Poddwikow energi akustyczn poni ej czstotliwoci syszalnych dla czowieka, gwnie promieniowanie o czstotliwoci do 20 Hz. Obie skadowe maja r ne pochodzenie i tak skadowa syszalna jest generowana gwnie wskutek rozszerzania si kanau wyadowania, w ktrym gwatownie wzrosa temperatura. Powstaje wtedy fala wstrzsowa, ktra porusza si pocztkowo z prdkoci ok. 3 km/s, przy czym prdko ta gwatownie maleje wraz z rozprzestrzenianiem si fali. Natomiast powstawanie skadowej poddwikowej jest zwizane gwnie z przeksztacaniem w dwik - 69 -
energii zgromadzonej w polu elektrostatycznym chmury burzowej podczas gwatownego jej odpywu z chmury z powodu wystpienia wyadowania. Inaczej mwic skadowa poddwikowa wystpuje na skutek upywu adunku poprzez wyadowanie z du ej czci chmury burzowej. Jednak e cz energii poszczeglnych skadowych mo e by generowana w wyniku procesw przypisywanych gwnie przeciwnej skadowej. Techniki
wykorzystujce do detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych analiz promieniowania akustycznego to wycznie techniki naziemne. Polegaj gwnie na rejestrowaniu dziki mikrofonom fali akustycznej. Dane z trzech stacji pomiarowych wystarczaj do zrekonstruowania caego kanau wyadowania. Wicej informacji o grzmocie mo na znale w m.in. [3, 7, 126, 128] 4.2. Propagacja fal elektromagnetycznych i akustycznych w atmosferze. W poprzednich rozdziaach opisano trzy zjawiska generowane przez wyadowania atmosferyczne, ktre wykorzystuje si do ich wykrywania. S to: promieniowanie radiowe, promieniowanie optyczne - byskawica i fale akustyczne - grzmot. W tym podrozdziale zostan opisane zagadnienia zwizane z propagacj tych fal w atmosferze, a wic zagadnienia, ktre nale y bra pod uwag przy wykrywaniu wyadowa atmosferycznych, w szczeglnoci zjawiska zaburzajce ich rozchodzenie si. Orodkiem, w ktrym rozchodz si fale wytwarzane przez pioruny jest zo ony twr, jakim jest atmosfera, dlatego r ne efekty tumienia zwizane s z jej r nymi warstwami. Dwie gwne warstwy, w ktrych nastpuj zaburzenia rozchodzenie si fal to: jonosfera i troposfera. Jeli chodzi o fale elektromagnetyczne, czyli promieniowanie radiowe i optyczne, nale y uwzgldnia nastpujce efekty [3, 68, 125]: Tumienie zmniejszanie amplitudy fali spowodowane oddalaniem si fali od rda, amplituda maleje w przybli eniu proporcjonalnie jak ~1/r, gdzie r to odlego od rda. Odbicia od powierzchni Ziemi czynnik, ktry zale y gwnie od wasnoci gruntu i wd graniczcych z przestrzeni rozchodzenia si fal. W szczeglnoci czynnik ten jest wa ny dla obszarw grskich lub silnie zurbanizowanych. Jest to zasadniczy problem, ktry warunkuje wybr lokalizacji miejsc przeprowadzania obserwacji. Odbicia od jonosfery fale elektromagnetyczne oddziauj wzajemnie z grn warstw atmosfery o wysokim przewodnictwie jonosfer. Dla fal o czstotliwoci mniejszej ni tzw. czstotliwo odcicia jonosfery (ok. 5 MHz) w wyniku tego oddziaywania nastpuje odbicie fali od warstwy jonosfery. W rezultacie fale dugie rozchodz si w przewodniku falowym utworzonym przez powierzchni Ziemi i jonosfer, dziki czemu - 70 -
mog rozchodzi si na dalekie odlegoci przy maej stracie energii. Fale o wy szej czstotliwoci mog przechodzi przez jonosfer. Dyspersja to zale no wspczynnika zaamania orodka np.: szka, powietrza od dugoci fali; wskutek tego efektu wiato o r nych dugociach zaamuje si pod r nymi ktami, np.: wiato biae rozdziela si na barwy tczy. Rozpraszanie zmiana kierunku i czstotliwoci fali, na czsteczkach gazw tworzcych atmosfer. Intensywno rozpraszania zale y od wielkoci czsteczek i dugoci fali. Refrakcja odchylenie si toru rozchodzenia si fali spowodowane krzywizn Ziemi (ugicie). Wyr niamy dwa rodzaje refrakcji normaln i anomaln. Refrakcja anomalna dzieli si na tzw. superrefrakcj i subrefrakcj. Superrefrakcja, czyli refrakcja nadkrytyczna wystpuje wtedy, gdy promie zakrzywienia toru fali jest mniejszy od promienia Ziemi. Subrefrakcja gdy odchylony promie zakrzywienia jest wikszy od promienia Ziemi. Superrefrakcj dzielimy na: radiacyjn, burzow i adwekcyjn. Absorpcja proces pochaniania energii fali przez czsteczki gazw w powietrzu. Wyadowania elektryczne w atmosferze wytwarzaj trzy rodzaje fal
elektromagnetycznych (podzia ze wzgldu na sposb rozchodzenia si): troposferyczne, przyziemne i jonosferyczne rys. 20.
Rys. 20. Schematyczna ilustracja sposobu rozchodzenia si fal generowanych przez wyadowania atmosferyczne.
- 71 -
Fale troposferyczne, gwnie w pamie fal ultrakrtkich i w mikrofalach, rozchodz si w przybli eniu prostoliniowo, a ich zasig jest ograniczony przez horyzont i przeszkody terenowe. Fala przyziemna, w pamie fal dugich i rednich, jest silnie zale na od uksztatowania terenu, poniewa jej tumienie zale y od przewodnoci i staej dielektrycznej gruntu. Najkorzystniejsze warunki do propagacji tego rodzaju fal istniej nad obszarami mrz i oceanw, a jej tumienie wzrasta wraz ze wzrostem jej czstotliwoci. Refrakcja fali troposferycznej umo liwia osignicie zasigw znacznie przekraczajcych horyzont, a przeszkody terenowe nie stanowi, dziki refrakcji, utrudnienia w propagacji tego rodzaju fali. Fala jonosferyczna pozwala na uzyskanie bardzo du ego zasigu propagacji w pamie fal krtkich. Stan jonosfery zmienia si, dlatego zarwno nat enie skadowych pola elektromagnetycznego w miejscu odbioru fal jonosferycznych oraz ich faza s tak e wielkociami zmiennymi. Fale akustyczne generowane przez wyadowanie rozchodz si na du e odlegoci w atmosferze, gdzie ulegaj r nym efektom. Najwa niejsze z nich to [3, 125, 126]: o Zmiana ksztatu fali zwizana ze skoczon amplitud fal dwikowych. Rozchodzca si w powietrzu fala akustyczna ma wysok amplitud i dlatego podczas jej propagacji jej ksztat musi ulega zmianom. o Tumienie nastpuje gwnie dziki wzajemnemu oddziaywaniu fal akustycznych i moleku powietrza. Jest uzale nione od zawartoci pary wodnej w powietrzu. Tumienie nastpuje wskutek rozpraszania fal dwikowych na czsteczkach chmurowych. o Refrakcja prdko dwiku jest proporcjonalna do pierwiastka drugiego stopnia z wartoci temperatury orodka, w ktrym rozchodzi si fala. rednia temperatura w troposferze maleje z wysokoci tak, wic zgodnie z prawem Snellaa (zaamania) fala akustyczna musi ulega refrakcji (odchyleniu). Ze wzgldu na zale no od temperatury ten rodzaj refrakcji jest nazywany refrakcj termiczn. Przy rozpatrywaniu rozchodzenia si grzmotu nale y bra pod uwag tak e inne czynniki (jak np.: odbicia od gruntu wpywajce na rozchodzenie si), ale wspomniane powy ej s najwa niejsze. Poza tym inne czynniki jak turbulencja, pofadowanie terenu, wpyw aerozoli, wiatr, ktre s zbyt trudne do ujcia analitycznego. Promieniowanie akustyczne jest najsilniej emitowane przy czstotliwociach rzdu 50 Hz, a efektywny zasig rozchodzenia si grzmotu osiga 25 km tak, wic jest emitowane gwnie w postaci fali przyziemnej [3].
- 72 -
4.3. Detekcja i dyskryminacja wyadowa atmosferycznych. Detekcja, czyli wykrywanie wyadowa atmosferycznych w najbardziej prymitywnej postaci polega na optycznej i suchowej obserwacji efektw towarzyszcych wyadowaniu. Tego typu detekcja jest cigle praktykowana na stacjach meteorologicznych. Obserwator po usyszeniu grzmotu lub zobaczeniu byskawicy odnotowuje ten fakt w dzienniku obserwacji. Na podstawie tego typu obserwacji generuje si mapy izokeuraniczne dni burzowych w roku. Jest to bardzo niedoskonaa i nieefektywna metoda wykrywania wyadowa, limitowana: gstoci rozmieszczenia stanowisk obserwacyjnych (stacji meteorologicznych) na danym terenie, ograniczonym zasigiem rozchodzenia si fali dwikowej (do ok. 25 km [3]) i optycznej oraz predyspozycjami poszczeglnych obserwatorw. Kolejnym sposobem wykrywania piorunw byy pomiary wykorzystujce tzw. radiotrzaski (z ang. spherics lub atmospherics) - zakcenia odbioru radiowego spowodowane przez pioruny [129]. W czasie uderzenia pioruna, cz energii jest emitowana w postaci fal radiowych o niskich czstotliwociach. Rozchodz si one krzywoliniowo z uwzgldnieniem krzywizny Ziemi, przy bardzo maych stratach mocy i mog by wykryte nawet w odlegoci tysicy kilometrw od rda. S syszalne w dowolnym odbiorniku radiowym nastawionym na odbir odpowiedniego pasma. Obecnie tak e kilka systemw wykrywania wyadowa atmosferycznych wykorzystuje wykrywanie radiotrzaskw, ze wzgldu na mo liwo uzyskania du ego zasigu i prosty sposb wykrywania. Bardziej zaawansowane metody, umo liwiajce uzyskanie wikszych zasigw wykrywania wyadowa, oparte s na punktowym pomiarze nat e odpowiednich pl i analizie tych pomiarw. Dziki znanym, z wieloletnich pomiarw r nych typw, poszczeglnym charakterystykom czasowo prdowym odpowiadajcych r nym
wyadowaniom i r nym etapom poszczeglnych wyadowa, obecnie detekcja sprowadza si do porwnywania zmierzonych przebiegw do przebiegw wzorcowych. W przypadku fal elektromagnetycznych wykrywanie wyadowa polega na analizie wartoci nat enia pola elektrycznego lub magnetycznego. Analizuje si zmiany wartoci nat enia tego pola w odpowiednich zakresach czstotliwoci. Obecnie wykrywa si wyadowania atmosferyczne w bardzo szerokim zakresie czstotliwoci, od czstotliwoci rzdu kilku Hz (ELF), do czstotliwoci rzdu 100 - 200 MHz (VHF). Najatwiejsze do identyfikacji s poszczeglne elementy wyadowa doziemnych, w szczeglnoci uderzenia zwrotne, poniewa w czasie ich trwania jest emitowane najsilniejsze promieniowanie
elektromagnetyczne szczeglnie w pamie LF, silnie zaburzajce pole elektromagnetyczne.
- 73 -
Na podstawie zapisw zmian pola elektrycznego mo emy rozpozna poszczeglne etapy wyadowania, jak: formowanie kanau wyadowania przez lidera krokowego, pierwsze uderzenie zwrotne oraz kolejne uderzenia zwrotne. Rys. 21 przedstawia zarejestrowane zmiany nat enia pola elektrycznego wywoane przez wyadowanie doziemne powstae w odlegoci okoo 50 kilometrw od punktu pomiarowego [67].
Rys. 21. Zarejestrowane zmiany pola elektrycznego wywoane wyadowaniem doziemnym. [67] Zmiany wywoane: (a) przez lidera krokowego, (b) pierwsze uderzenie zwrotne, (c) kolejne uderzenie zwrotne, R - uderzenie zwrotne.
Na rysunku wida wyrane r nice w amplitudzie zmierzonego sygnau oraz r nice w czstotliwoci oscylacji. Rys. 21 (a) przedstawia faz formowania si kanau wyadowania w wyniku dziaalnoci lidera krokowego. Rys. 21 (b) przedstawia zmian amplitudy pola elektrycznego wywoan pierwszym uderzeniem zwrotnym, a rys. 21 (c) kolejnym uderzeniem zwrotnym. Jak wida dyskryminacja odbywa si tutaj na analizowaniu ksztatu rejestrowanych przebiegw czasowo - prdowych. Innym sposobem wykrywania wyadowa atmosferycznych jest wykrywanie
promieniowania optycznego generowanego przez pioruny, czyli wykrywanie byskawic. Wyadowania emituj promieniowanie optyczne w momencie wydzielania wielkich temperatur w kanale wyadowania. To promieniowanie optyczne jest rozpraszane w atmosferze, ale jego znaczna cz wystarczajca do detekcji, zostaje zachowana i rozchodzi si izotropowo w r nych kierunkach. Mo e by one wykryte przy wykorzystaniu dwch - 74 -
rodzajw czujnikw: kamer telewizyjnych oraz czujnikw fotoelektrycznych. W przypadku kamer (lub aparatw fotograficznych) otrzymujemy rejestracj wystpienia wyadowania w postaci obrazu utrwalonego na kliszy fotograficznej lub tamie wideo. W przypadku detektorw fotoelektrycznych, dziki zjawisku fotoelektrycznemu, otrzymujemy rejestracje w postaci przebiegw czasowo - prdowych. Jeli obserwacje optyczne s prowadzone z satelitw wtedy utrudniona jest ich dyskryminacja, tzn. trudno odr ni wyadowania doziemne od chmurowych. Jest to spowodowane przesoniciem wykrywanych wyadowa przez chmury burzowe oraz tumieniem promieniowania przez czsteczki chmur. [3] Ostatni mo liwoci wykrywania wyadowa atmosferycznych jest wykrywanie efektu dwikowego generowanego przez pioruny, czyli grzmotu. Wykrywanie w tym wypadku sprowadza si do rejestracji fali akustycznej wygenerowanej przez wyadowanie, przy pomocy odpowiednio czuych mikrofonw pojemnociowych lub piezoelektrycznych. Mikrofon przetwarza rejestrowane fale dwikowe na impulsy elektryczne, a w wyniku przetwarzania otrzymuje si przebiegi elektryczne pozwalajce na wykrycie i identyfikacj grzmotu. [3] Obecnie wszystkie technik detekcji wyadowa atmosferycznych wykorzystuje procedury wykrywania promieniowania elektromagnetycznego generowanego przez pioruny. Detekcja mo e si odbywa w r nych pasmach czstotliwoci z tym, e wyadowania doziemne najlepiej wykrywa w pamie niskich czstotliwoci, natomiast wyadowania chmurowe w pamie wysokich czstotliwoci. Taki sposb wykrywania wyadowa dominuje w pomiarach naziemnych, ale jest stosowany tak e w wypadku wykrywania wyadowa atmosferycznych z satelitw. Wykrywanie oparte na detekcji grzmotu ma ograniczone zastosowanie ze wzgldu na efekty tumienia fali akustycznej, a wic krtki zasig generowanych fal. Wykrywanie wykorzystujce techniki optyczne dominuje w pomiarach satelitarnych, w pomiarach naziemnych jest ograniczone przez silne rozpraszanie fal optycznych przez przeszkody naziemne. 4.4. Lokalizacja wyadowa atmosferycznych. Lokalizacja, wykrytych wczeniej wyadowa atmosferycznych polega na ustaleniu przestrzennego poo enia rda promieniowania. Do ulokowania punktu w przestrzeni, w najprostszym podejciu s potrzebne trzy wsprzdne x, y, z, ktre jednoznacznie definiuj jego poo enie w ukadzie kartezjaskim. Wsprzdnym x i y w ukadzie kartezjaskim odpowiadaj dugo i szeroko geograficzna. Natomiast wsprzdn z-tow jest wysoko, na ktrej zlokalizowano rdo promieniowania. W systemach pomiarowych lokalizujcych - 75 -
wyadowania atmosferyczne, wysoko t wyznacza si z pomiaru kta elewacji, inaczej zwanego ktem wyniesienia. Kt elewacji to kt pomidzy powierzchni Ziemi i prost przechodzc przez punkty odpowiadajce wsprzdnym: punktu pomiarowego, z ktrego wykonano pomiar oraz punktu odpowiadajcego lokalizacji rda promieniowania. Znajc kt wyniesienia i lokalizacj wyadowania na paszczynie mo na wyznaczy wysoko, na jakiej nastpio wyadowanie. W najbardziej obecnie rozpowszechnionych systemach stosuj si projekcj wyznaczonej lokalizacji na paszczyzn odpowiadajc powierzchni Ziemi, ze wzgldu na brak mo liwoci wyznaczenia kta elewacji. W takim obrazowaniu ka demu wyadowaniu przypisuje si tylko dwie wsprzdne odpowiadajce dugoci i szerokoci geograficznej. Z tego wzgldu systemy lokalizujce wyadowania na paszczynie s nazywane systemami 2 D (dwuwymiarowe, z ang. 2 Dimensional). Najnowoczeniejsze systemy wykonuj lokalizacj przestrzenna dziki mo liwoci wyznaczenia kta wyniesienia. Z tego wzgldu s nazywane systemami 3 D (trjwymiarowymi, z ang. 3 Dimensional). Lokalizacja wyadowa sprowadza si do rozwizania zadania z geometrii wykrelnej z dwoma lub trzema niewiadomymi. W przypadku dwch niewiadomych wyznaczenie pozycji punktu sprowadza si do znajomoci rwna dwch przecinajcych si prostych lub wiedzy o dugoci odcinka i jego poo eniu wzgldem prostej odniesienia. W przypadku trzech niewiadomych dodatkow niewiadom jest wysoko obliczana dziki znajomoci kta elewacji. Dlatego w rzeczywistoci pomiar umo liwiajcy lokalizacj wyadowania opiera si na pomiarze odpowiednich ktw (kty pomidzy prostymi przechodzcymi przez miejsce wystpienia wyadowania, a kierunkiem odniesienia) i odlegoci (odlego miejsca wystpienia wyadowania od stacji pomiarowej). Kierunkiem odniesienia jest najczciej kierunek pnocy geograficznej. Stosowane s nastpujce kombinacje: pomiar kta i odlegoci pomiar dwch ktw pomiar: r nicy odlegoci pomidzy wyadowaniem, a stacjami pomiarowymi lub r nicy czasw odbioru fali wysyanej przez wyadowanie atmosferyczne, w dwch r nych punktach pomiarowych Do wyznaczenia pozycji wyadowania niezbdna jest znajomo przynajmniej dwch mierzonych wielkoci (wystarczy pomiar z jednej stacji) np.: kta i odlegoci. Jednak e pomiar taki jest obarczony du ymi bdami i ma efektywnoci pomiaru. Jest stosowany tylko w przypadku bardzo mao dokadnych, jednostanowiskowych urzdze pomiarowych wykorzystywanych w gospodarstwach domowych. Najczciej stosuje si pomiar z - 76 -
przynajmniej dwu, trzech lub wicej stacji. Z biegiem czasu opracowano techniki pozwalajce na wyznaczanie wspomnianych wy ej prostych, ktw oraz odlegoci stacji pomiarowej od rda wyadowania. Te opracowane techniki to metody, ktre mo na pogrupowa w nastpujce grupy [130, 131, 132]: metody znajdowania kierunku tzw. techniki DF (z ang. direction finding) metody czasu przybycia tzw. techniki TOA (z ang. time of arrival) metody mieszane DF & TOA W nastpnych trzech podrozdziaach zostan przedstawione zao enia dla ka dej z tych grup. Ze wzgldu na fakt, e najszerzej stosowane obecnie s techniki lokalizacji na paszczynie, w rozwa aniach technik lokalizacyjnych skupimy si na technikach 2 D. Techniki 3 D s rozwiniciem technik 2 D poprzez podanie kta elewacji, a wic wyznaczenie jeszcze jednej prostej, umo liwiajcej ulokowanie punktu odpowiadajcego poo eniu rda promieniowania (wyadowania atmosferycznego) w trjwymiarowej przestrzeni. Wicej o technikach 3D m.in. w [133, 134, 135, 136] 4.4.1. Techniki DF. Techniki znajdowania kierunku, inaczej zwane radiogoniometrycznymi DF (z ang.
direction finding) opieraj si na rozwizaniach znanych z radionawigacji. Ustalenie

lokalizacji wyadowania odbywa si dziki waciwociom anten kierunkowych i sprowadza si do pomiarw dwch ktw (midzy wyadowaniem a kierunkiem odniesienia) albo kta i odlegoci (odlegoci miejsca wyadowania od stacji pomiarowej). Techniki tego typu s wykorzystywane do lokalizacji wyadowa od lat 20-tych ubiegego wieku. [3] Lokalizacja poprzez pomiar kta i odlegoci. Najwygodniejsz, ale najmniej efektywn i najmniej dokadn, technik wyznaczania poo enia wyadowania w lokalizacji wyadowa atmosferycznych jest pomiar kta, wzgldem kierunku odniesienia, i odlegoci wyadowania od punktu pomiaru. Ide tego pomiaru przedstawia rys. 22.
- 77 -
Rys. 22. Pomiar kta i odlegoci. A stacja namiarowa, P lokalizacja wyadowania. (na podstawie [137])
Jest to zdecydowanie pomiar najwygodniejszy, gdy pozwala zlokalizowa pozycj wyadowania z jednego punktu pomiarowego. Jednak e ze wzgldu na trudnoci wystpujce przy wyznaczaniu odlegoci jest najmniej efektywny i dokadny, silnie zale ny od lokalizacji punktu lub punktw pomiarowych. Z punktu widzenia geometrii jest to pomiar w ukadzie wsprzdnych biegunowych, gdzie R to wsprzdna radialna lokalizowanego punktu, natomiast kt jest jego wsprzdn ktow. Mierzone wielkoci R i s obarczone decyduje o dokadnoci wyznaczonej lokalizacji. Prosta, na ktrej le y oznaczany odcinek jest wyznaczana poprzez pomiar kta pomidzy kierunkiem odniesienia i kierunkiem nadejcia rejestrowanej fali. Natomiast odlego jest wyznaczana na podstawie znajomoci tumienia przebiegw fali prdowej i ich zmian w czasie. Charakterystyki amplitudowo-czasowe wyadowa atmosferycznych oraz wskanik ksztatu sygnau s dobrze skorelowane z odlegoci. Porwnujc ksztat i amplitud prdw zarejestrowanych wyadowa do przebiegw wzorcowych poprzez interpolacj oblicza si prawdopodobne odlegoci wyadowa od czujnika. W ten sposb otrzymamy azymut i odlego od wyadowania (dugo odcinka), co pozwoli na jego lokalizacj z jednego punktu. Dane z wikszej liczby stacji pomiarowych zwikszaj dokadno wyznaczonej lokalizacji. Lokalizacja poprzez pomiar dwch ktw Du o bardziej efektywna i dokadna jest lokalizacja przez wyznaczenie punktu przecicia si dwch prostych. Proste te otrzymujemy mierzc dwa kty wzgldem kierunku - 78 bdami pomiarowymi odpowiednio R i . Bdy te okrelaj wielobok bdw, ktry
odniesienia, dziki czemu mo emy jednoznacznie wyznaczy poo enie punktu na paszczynie. Ide wyznaczenia lokalizacji przy pomiarze dwch ktw przedstawia rys. 23.
Rys. 23. Pomiar dwch azymutw - podstawa metody goniometrycznej. (na podstawie [137]) A, B stacje namiarowe, P lokalizacja wyadowania.
Zazwyczaj kierunkiem odniesienia jest kierunek pnocy geograficznej. Pozycj wyadowania atmosferycznego jest przecicie linii a i b poprowadzonych z punktw A i B, B s wyznaczone z bdami, oznaczonymi odpowiednio A i B. Wskutek tego powstaje sytuacja jak na rys. 24. pod zmierzonymi ktami - odpowiednio pod ktem A i katem B. Zmierzone wielkoci A i
- 79 -
Rys. 24. Bdy namiarw w metodzie goniometrycznej. (na podstawie [137]) A, B stacje namiarowe, P wielobok okrelajcy wszystkie rwno prawdopodobne lokalizacje.
Zlokalizowane wyadowanie atmosferyczne znajduje si w obrbie powstaego wieloboku, dla bdw pomiaru mniejszych od kilku stopni mo na przyj, rwnolegobok. e jest to
Rys. 25. Trjkt bdw (a) i redukcja trjkta bdw (b). (na podstawie [137])
Dodatkowy trzeci pomiar (rys. 25 a), wykonany w celu kontroli dokadnoci namiarw powoduje, e powstay wielobok bdw zostaje ograniczony do trjkta. Powstay trjkt jest nazywany trjktem bdw. Je eli wielko powierzchni trjkta bdw jest zbyt du a (rys. 25 b), wtedy wykonuje si dodatkowy namiar z kolejnej stacji namiarowej (D) i - 80 -
eliminuje pomiar obarczony najwikszym bdem (A). Wielko powierzchni powstaego trjkta charakteryzuje dokadno lokalizacji wyadowania atmosferycznego. Zazwyczaj wyznaczenie punktu przecicia si prostych na podstawie danych pomiarowych odbywa si analitycznie, poprzez rozwizanie odpowiednich rwna trygonometrycznych. Danymi do oblicze s zazwyczaj wartoci pomiarw porednich przesunicia fazowego rejestrowanego sygnau w dwch antenach zainstalowanych w jednym punkcie lub pomiar stosunku wartoci si elektromotorycznych indukowanych w ukadzie odbiorczym w punkcie pomiarowym. Dane tego typu z wielu punktw pomiarowych, zazwyczaj z minimum dwch pozwalaj wyznaczy poo enie rda sygnau, czyli lokalizacj wyadowania atmosferycznego. W przypadku techniki magnetycznego znajdowania kierunku zakada si, e skadowa elektryczna fali elektromagnetycznej jest zorientowana pionowo, a magnetyczna poziomo, prostopadle do kierunku rozchodzenia si fali. Proces detekcji wyadowania piorunowego zostaje rozpoczty, gdy czujnik indukcyjny zmian pola magnetycznego wykryje energi elektromagnetyczn w odpowiednim pamie czstotliwoci. Takim czujnikiem jest antena kierunkowa (ramowa) skadajca si zazwyczaj z dwu cewek (ramek indukcyjnych). Nat enia sygnau elektrycznego indukowanego w takim czujniku zale y od nat enia pola magnetycznego i kta midzy paszczyzn anteny, a prost przechodzc przez miejsce wystpienia wyadowania. Obliczajc stosunek amplitud sygnaw indukowanych w obu cewkach anteny mo na wyeliminowa wielko niewiadom - nat enie pola elektrycznego. W ten sposb mo emy znale kierunek padania fali elektromagnetycznej emitowanej przez wyadowanie (wzgldem ka dej anteny). W przypadku interferometrycznego znajdowania kierunku mierzy si przesunicie fazowe sygnaw indukowanych w parze anten prtowych (elektrycznych). Znajc zmierzone kierunki z dwch stacji mo na jednoznacznie, za pomoc triangulacji wyznaczy poo enie miejsca wyadowania. W celu podwy szenia dokadnoci lokalizacji mo na lokalizowa wyadowania w oparciu o pomiary z trzech lub wicej stacji. 4.4.2. Techniki TOA. Techniki lokalizacji wyadowa zwane technikami czasu przybycia - TOA (z ang. time
of arrival) swoje dziaanie opieraj na pomiarze: r nic odlegoci pomidzy miejscem

wyadowania i dwoma stacjami pomiarowymi lub r nic czasu odbioru fali wysyanej przez wyadowanie atmosferyczne w dwch r nych stacjach pomiarowych [130]. Techniki TOA s czsto nazywane technikami hiperbolicznymi ze wzgldu na metod wyznaczania
- 81 -
poo enia wyadowania wykorzystujc gwnie wykrelanie hiperbol i szukanie punktw ich przecicia. Od lat 70-tych s powszechnie stosowane w r nych typach systemw. Gwn ide technik TOA przedstawia rys. 26. Punkty o staej r nicy odlegoci, czasw odbioru sygnaw od ognisk A i B - lokalizacji stacji pomiarowych, le na hiperboli o rwnaniu
x y =1 a b
2 2
(3)
Pomiar r nicy czasw odbioru fali wyemitowanej przez wyadowanie atmosferyczne, wzgldem dwch stacji pomiarowych A i B, bdcymi ogniskami, okrela hiperbol pozycyjn
d 1 d 2 = 2a
(4)
gdzie: d1 = c1(t1-t0), d2 = c2(t2t-t0), c1 - prdko propagacji fali na odcinku d1, c2 - prdko propagacji fali na odcinku d2, t0 czas wystpienia wyadowania atmosferycznego, t1 - czas dotarcia fali do stacji A, t2 - czas dotarcia fali do stacji B, t - bd pomiaru czasu stacji B wzgldem stacji A wynikajcy z warunkw synchronizacji odbiornikw.
Rys. 26 Hiperboliczna metoda lokacji. A, B stacje namiarowe, P lokalizacja wyadowania. (na podstawie [137])
- 82 -
Jeli zao ymy, e c1=c2=c wtedy otrzymamy wyra enie na r nic czasw odbioru sygnau na stacjach A i B, ktra okrela hiperbol
2a = d1 d 2 = c[(t1 t 2 ) t ]
(5)
W ten sposb otrzymujemy rwnanie hiperboli, ktre nie wystarcza do wyznaczenia poo enia wyadowania. Musimy wykona analogiczny pomiar wzgldem drugiej pary stacji odbioru, eby otrzyma drug hiperbol. Przecicia si tych dwch hiperboli s szukanymi pozycjami wyadowania. eby unikn dwuznacznoci (podwjnych rozwiza, przeci
hiperbol mo e by wicej ni jedno), przeprowadza si pomiar wzgldem trzeciej pary stacji, co usuwa niejasnoci i daje nam wielobok bdw. Technika TOA, do zlokalizowania wyadowania atmosferycznego, wymaga u ycia, co najmniej 3 punktw pomiarowych. Stacje detekcji zlokalizowane w punktach pomiarowych wykrywaj impulsy elektromagnetyczne emitowane przez wyadowanie piorunowe i bardzo precyzyjnie rejestruj czas nadejcia szczytw fal elektromagnetycznych skojarzonych z przyziemnymi odcinkami kanau wyadowania. Bardzo wa na w przypadku systemw TOA jest synchronizacja czasowa poszczeglnych stacji. Stacje s synchronizowane z wzorcem czasu bezwzgldnego. Tym wzorcem mo e by sygna stacji telewizyjnej, sygna LORAN-C (amerykaski system radionawigacyjny dalekiego zasigu) lub najczciej obecnie stosowany sygna globalnego pozycyjnego systemu satelitarnego (GPS) [56]. Zarejestrowane impulsy i czas ich odebrania ze wszystkich stacji s przesyane do jednego analizatora, ktrego zadaniem jest obliczenie r nic czasw rejestracji sygnau midzy poszczeglnymi parami stacji. Znajc r nic czasu odebrania sygnau pomidzy dan par stacji mo emy wyznaczy hiperbol, jak opisano w pierwszej czci tego podrozdziau. Do jednoznacznego wyznaczenia poo enia wyadowania elektrycznego w atmosferze potrzebujemy 4 hiperbol, a wic i 4 par stacji. W obliczeniach punktu przecicia czterech hiperbol przestrzennych uwzgldnia si sferyczny ksztat Ziemi.
4.4.3. Techniki mieszane DF & TOA.
W ostatnich kilkudziesiciu latach zaczto czy techniki DF i TOA. Poczenie tych technik miao na celu zintegrowanie obu pomiarw w celu poczenia zalet i osignicia minimalnego bdu w finalnym obliczeniu lokalizacji rda sygnau. Poczenie r nych algorytmw tych dwu technik daje rezultaty lepsze, ni gdy stosowano algorytmy tylko jednej z nich. [130]
- 83 -
Rys. 27. Idea sposobu lokalizacji wyadowa atmosferycznych przy zastosowaniu poczonych technik DF i TOA. (na podstawie [138]) A, B stacje namiarowe, P lokalizacja wyadowania.
Promie ka dego z okrgw (rys. 27) wyznacza wszystkie dopuszczalne, wynikajce z pomiaru poo enia wyadowania atmosferycznego. Okrgi zostay wykrelone na podstawie r nic pomidzy oszacowanym czasem wystpienia wyadowania i zmierzonym czasem dotarcia, fali elektromagnetycznej wygenerowanej przez wyadowanie do punktu
pomiarowego. W wikszoci przypadkw w momencie wyznaczenia tych okrgw powstan dwa przecicia, a wic niejednoznaczno, ktry punkt odpowiada rzeczywistemu miejscu wystpienia wyadowania. W klasycznej metodzie czasu przybycia dokonuje si wtedy dodatkowego pomiaru usuwajcego wtpliwoci. W przypadku poczonej techniki DF i TOA pomiar kierunku nadejcia fali elektromagnetycznej wzgldem kierunku odniesienia (azymutu) zastpuje pomiar z dodatkowego punktu namiarowego. W przypadku wykrycia i lokalizacji wyadowania z wicej ni dwu punktw technika DF & TOA umo liwia
wyznaczenie lokalizacji z wiksz dokadnoci. Do poprawnej pracy czujnikw wykorzystujcych technik mieszan niezbdna jest precyzyjna synchronizacja czasowa. Jest ona zazwyczaj zapewniana dziki systemowi GPS. Istotn zalet mieszanej techniki DF i TOA jest fakt, e dziki takiemu rozwizaniu poprzez pomiar czterech wielkoci z dwch punktw pomiarowych, czyli dwch azymutw i dwch czasw przybycia otrzymujemy trzy najwa niejsze (dla wykrycia i lokalizacji) parametry wyadowania atmosferycznego, czyli: - 84 -
Dugo geograficzn Szeroko geograficzn Czas wystpienia Mieszana technika lokalizacji DF i TOA jest skuteczniejsza, ni ka da z nich
stosowana osobno, w szczeglnoci w wypadku, gdy wyadowanie wystpi na linii czcej dwa punkty pomiarowe. W takim przypadku technika znajdowania kierunku lub technika czasu przybycia s obarczone najwikszym bdem pomiarowym, ze wzgldu wielokt bdw o stosunkowo du ej powierzchni.
4.5. Warunki wyboru lokalizacji punktw pomiarowych.
Fundamentalnym zagadnieniem w dziedzinie wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych jest umiejscowienie punktu obserwacyjno-pomiarowego (anten
detekcyjnych). Waciwe umiejscowienie wymaga znajomoci zagadnie zwizanych z propagacj fal w atmosferze, w szczeglnoci czynnikw wpywajcych na jako rejestrowanych sygnaw generowanych przez wyadowania atmosferyczne. Jako doboru lokalizacji punktu obserwacji ma znaczcy wpyw na osigane wyniki skuteczno wykrywania piorunw oraz dokadno ich lokalizowania. Najbardziej istotne czynniki istotne przy wyborze lokalizacji punktu pomiarowego to:
o Przesonicie horyzontu przez przeszkody wpywa znaczco na propagacj fal
elektromagnetycznych (przyziemnych), fal optycznych oraz akustycznych.

o Brak zakce elektromagnetycznych w przypadku fal elektromagnetycznych wa ne
jest, aby wybrane pasmo detekcji byo wolne od zakce lokalnych generowanych przez sztuczne, nie zwizane z wyadowaniami atmosferycznymi, rda promieniowania elektromagnetycznego. Dla obserwacji optycznych oznacza to brak w obszarze obserwacji silnych rde promieniowania optycznego, dla obserwacji akustycznych brak silnych rde dwikw. Im cilej miejsce obserwacji spenia powy sze kryteria tym mo emy oczekiwa lepszych wynikw pomiarw, a zwaszcza wikszego zasigu obserwacji. Co prawda techniki wykrywania wyadowa zakadaj eliminowanie tego typu sygnaw zakcajcych, ale bardzo czsto, w przypadku nao enia si wielu sygnaw z r nych rde jest to prawie niemo liwe. Eliminujc stae rda sygnaw zakcajcych pozostaje tylko
wyselekcjonowanie sygnaw wystpujcych sporadycznie. Idealnym miejscem obserwacji wydaje si, wic orbita ziemska i detekcja oraz lokalizacja wyadowa z satelitw. Takie umiejscowienie punktu pomiarowego sprawia, e - 85 -
pierwszy warunek (jest atwo speniony brak przeszkd) ma znikome znaczenie. Mimo to tumienie fal w atmosferze sprawia, e do obserwacji pozostaje niewielka cz
wygenerowanego przez pioruny promieniowania. Z kolei obserwacje na powierzchni Ziemi s silnie zale ne od pierwszego warunku. Idealnym miejscem jest wtedy paski, odkryty teren, najlepiej w niezamieszkaych i nieuprzemysowionych obszarach. Okazuje si, e znalezienie takiego miejsca w dobie przeludnienia i przy obecnym stopniu rozwoju przemysu jest dosy trudne, dlatego w takich wypadkach umieszcza si punkty obserwacyjne w miejscach wyniesionych ponad otoczenie na dachach wysokich budynkw, na wie ach np.: telefonii komrkowej, obserwacyjnych, na szczytach gr itp. Lokalizacja w takich miejscach wymaga wykonania pomiarw referencyjnych, dziki ktrym w obserwacjach mo emy uwzgldni poprawki wynikajce z wyniesienia ponad poziom gruntu punktu pomiarowego. W przypadku, pracujcego w IMGW systemu PERUN, dodatkowym kryterium by fakt umiejscowienia wszystkich stacji pomiarowych na istniejcych stacjach meteorologicznych IMGW. Inn bardzo wa n rzecz w przypadku wyboru i eksploatacji punktu pomiarowego s okresowe kontrole warunkw lokalnych. Ze wzgldu na zmiany w otoczeniu miejsce, ktre wydawao si wczeniej idealne, nagle mo e si okaza zupenie nieprzydatne do pomiarw. Oczywicie prociej zauwa y zmiany w otoczeniu nowo wybudowane obiekty, wysokie drzewa itp., trudniej zmiany w zakceniach elektromagnetycznych ta. Ze wzgldu na to, ka de takie miejsce obserwacji powinno by kontrolowane okresowo pod ktem ewentualnych zmian.
- 86 -
5. Systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.

Lata bada naukowych dotyczcych wyadowa atmosferycznych pozwoliy na poznanie czci tajemnic zwizanych z wyadowaniami atmosferycznymi, w tym m.in.: zagadnie zwizanych ze zjawiskami pozwalajcymi na skuteczne i zdalne wykrywane oraz nastpnie lokalizowanie poszczeglnych piorunw. Dziki temu opracowano, sprawdzone eksperymentalnie, techniki wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, ktre mogy by wykorzystane na szerok skal w r nego typu systemach wykrywania i lokalizacji piorunw. Postp naukowo-techniczny w tej dziedzinie by wymuszony wysokim zapotrzebowaniem na tego typu systemy zgaszanym przez ludzi zajmujcych si m.in.: meteorologi, energetyk, po arnictwem, lotnictwem itp. Z drugiej strony rozwj r nych innych dziedzin nauki pozwoli na udoskonalenie istniejcych technik detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych oraz opracowywanie, co raz nowszych generacji systemw monitorowania aktywnoci piorunowej. Obecnie na wiecie jest u ytkowanych kilkadziesit krajowych systemw r nicych si: wykorzystywan technik detekcji i lokalizacji, zasigiem, parametrami operacyjnymi, liczb czujnikw itp. Najprostszy podzia tych systemw to podzia na systemy jednopunktowe i wielopunktowe [131]. Systemy skadajce si z jednego punktu pomiarowego, tzw. jednopunktowe umo liwiaj wykrycie i zlokalizowanie wyadowania z pojedynczego punktu. W systemach wielopunktowych sie stacji detekcji skada si, z co najmniej dwu punktw pomiarowych niezbdnych do wyznaczenia lokalizacji wyadowania. Ze wzgldu na ograniczone zastosowanie systemw jednopunktowych (poza satelitarnymi) oraz z powodu bardzo niskich parametrw operacyjnych, w tej publikacji bdziemy zajmowa si tylko systemami wielopunktowymi. Generalnie systemy tego typu mo na podzieli na:

Systemy naziemne, czyli wszystkie systemy, ktrych stacje detekcji s zlokalizowane na powierzchni Ziemi Systemy satelitarne, czyli systemy lub czujniki, ktrych stacje detekcji znajduj si na orbitach okooziemskich. Innym podziaem jest podzia ze wzgldu na rodzaj wykorzystywanej techniki
lokalizacji, czyli systemy: goniometryczne (DF, z ang. direction finding), systemy hiperboliczne (TOA, z ang. time of arrival), systemy zintegrowane DF & TOA (systemy mieszane). Jeszcze innym podziaem jest podzia systemw ze wzgldu na rodzaj - 87 -
wykrywanych fal (elektromagnetycznych lub dwikowych). Mo na wyr ni trzy rodzaje takich systemw - systemy wykrywajce: promieniowanie radiowe, promieniowanie optyczne i fale akustyczne. Najpowszechniej stosowane s systemy naziemne wykrywajce fale promieniowania elektromagnetycznego w pamie radiowym. W niniejszej publikacji skupimy si na systemach tego typu. Systemy wykrywajce z powierzchni Ziemi promieniowanie optyczne i akustyczne nie maj waciwie zastosowa operacyjnych ze wzgldu na niedoskonao tych metod i du liczb czynnikw utrudniajcych propagacj fal optycznych i dwikowych. Z tego wzgldu systemy optyczne i akustyczne maj zastosowanie tylko w przypadku bada naukowych w orodkach badawczych. Ze wzgldu na ograniczony zasig terytorialny poszczeglnych krajowych sieci pomiarowych, obecnie powstay midzynarodowe systemy integrujce systemy z r nych krajw. Dziki temu uzyskano bardziej zintegrowane, midzynarodowe obserwacje aktywnoci wyadowa atmosferycznych z du ego obszaru. Dwie najwiksze sieci tego typu powstay w Ameryce Pn. i Europie. Idealn sytuacj byoby powstanie oglnowiatowej naziemnej sieci detekcji wyadowa o wysokiej skutecznoci detekcji i du ej dokadnoci lokalizacji, jednak z r nych wzgldw jest to na razie niemo liwe. Najwa niejsz przeszkod stanowi fakt, e wiele krajw nie posiada wasnych systemw tego typu oraz to, e wykrywanie i lokalizacja wyadowa nad dominujcymi na kuli ziemskiej obszarami mrz i oceanw jest mocno utrudnione. Obecnie globalnych danych piorunowych dostarczaj jedynie dugozasigowe systemy detekcji i lokalizacji, ale ich skuteczno detekcji i dokadno lokalizacji jest nadal zbyt niska. W ostatnim czasie intensywnie s rozwijane systemy oparte na stacjach detekcji zlokalizowanych na satelitach poruszajcych si na orbitach ziemskich. Ich gwn zalet jest mo liwo globalnego ledzenia cakowitej aktywnoci piorunowej majce szczeglnie wa ne miejsce w badaniach klimatycznych. Z drugiej strony wysoki koszt uruchomienia i eksploatacji tego typu systemw ogranicza ich liczb i w zwizku z tym tak e mo liwo cigej obserwacji. Inn niedogodnoci jest fakt, e mog one wykrywa gwnie
promieniowanie elektromagnetyczne i optyczne, ktre przy przejciu przez chmur burzow i atmosfer jest silnie tumione, a zatem trudniejsze do wykrywania. W pierwszej czci tego rozdziau zostan opisane: parametry operacyjne systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, w drugiej systemy naziemne ze szczeglnym uwzgldnieniem najczciej stosowanych. W trzeciej czci zostan przedstawione systemy satelitarne, a w czwartej omwione najwa niejsze sieci
midzynarodowe. - 88 -
5.1. Parametry operacyjne systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.
Obecnie do detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych wykorzystuje si systemy r nych typw. Mimo du ego zr nicowania ka dy system mo na opisa podajc jego parametry operacyjne, uniwersalne i charakteryzujce dany system. S to [125]:
Pojemno detekcji. Jest to liczba wyadowa, jaka mo e by wykryta i zlokalizowana
przez system w jednostce czasu. Im pojemno jest wy sza tym wicej wyadowa mo na wykry i zlokalizowa w jednostce czasu. Uzale niona gwnie od generacji i typu czujnika tj. wersji sprztu oraz oprogramowania. W przypadku czujnikw uzale niona cile od rodzaju cznoci i szybkoci transmisji cza. Starsze generacje czujnikw przystosowane do czy o maej przepustowoci, mimo rozwoju technik przesyania danych nie s w stanie wykrywa wikszej liczby wyadowa.
Skuteczno detekcji. Jest definiowana jako procent liczby wyadowa, ktry zosta
wykryty przez system (skuteczno detekcji systemu) lub pojedyncz stacj (skuteczno detekcji stacji) w stosunku do cakowitej liczby wyadowa. Im wy sza jest skuteczno, tym mniejsza liczba wyadowa mo e zosta nie wykryta, a zatem pominita w obserwacjach. Skuteczno detekcji zale y gwnie od: techniki detekcji, wielkoci amplitudy (siy) odbieranego sygnau, zasigu dziaania danego rodzaju czujnika, warunkw lokalizacji czujnikw oraz od pojemnoci detekcji czujnika. Je eli nawet punkt pomiarowy jest bardzo dobrze zlokalizowany (w lepszym rodowisku pracy) i amplitudy odbieranych sygnaw s odpowiednio wysokie to w przypadku osignicia maksymalnej pojemnoci detekcji, ze wzgldu na nasycenie czujnika kolejne wyadowania bd odrzucane.
Dokadno lokalizacji. Jest to dokadno, z jak zlokalizowano dane wyadowanie. Im
jest wy sza tym bardziej wyznaczona lokalizacja jest bli sza rzeczywistej. Dokadno lokalizacji jest zale na od: liczby stacji detekcji biorcych udzia w wyznaczaniu lokalizacji (minimalizacja trjkta bdw) oraz rodzaju u ytych stacji detekcji.
Rozdzielczo czasowa. Jest to rozdzielczo, z jak prbkowane s obserwacje
wyadowa. Im jest wy sza tym wicej i dokadniej mo na zlokalizowa poszczeglnych etapw wyadowania.
Wra liwo na warunki lokalne. Jest to stopie podatnoci systemu, a waciwie
czujnikw wykrywajcych i lokalizujcych wyadowania atmosferyczne na lokalne
- 89 -
zakcenia i przeszkody. Im jest mniejsza tym czujnik lub system jest bardziej odporny na tego typu zakcenia i mo e pracowa w nieprzyjaznym rodowisku.
5.2. Systemy naziemne
Badania naukowe prowadzone od czasw Franklina umo liwiy poznanie gwnych procesw fizycznych zachodzcych w czasie powstawania, inicjowania i trwania wyadowania atmosferycznego. Dziki tym fundamentalnym badaniom rozpoczto prace nad wykorzystaniem zdobytych informacji w celu ochrony ludzi i dbr materialnych przed niszczycielskim dziaaniem piorunw. W tym celu rozpoczto konstruowanie, budow i wdra anie do u ytku systemw ostrzegajcych przed zbli ajcym si zagro eniem. Od lat 40tych ubiegego wieku rozpocza si era systemw wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Powstawanie i rozwj systemw detekcji by powodowany r nymi czynnikami takimi jak np.: potrzeba osony meteorologicznej lotnictwa podczas II wojny wiatowej, lokalizacja po arw lasw inicjowanych przez pioruny, lokalizacja uszkodze linii energetycznych, osona meteorologiczna orodkw bada kosmicznych czy te cele czysto meteorologiczne, jak np.: badania klimatyczne. Z pocztku projektowanie i budowa tego typu systemw bya utrudniona ze wzgldu na brak urzdze pomiarowych, ktre miayby odpowiednie parametry pracy, takie jak: wysoka wydajno oblicze, odpowiednia rozdzielczo czasowa obserwacji itp. Poza tym naukowcy napotykali wiele innych przeszkd (jak np.: synchronizacja czasowa stacji detekcji), ktre z czasem udawao si pokona dziki rozwojowi innych dziedzin nauki i techniki. Wraz z postpem naukowym i technologicznym projektanci zyskali wielu sprzymierzecw, do najwa niejszych nale y zaliczy: tranzystor, ukady mikroprocesorowe, komputer, system globalnego pozycjonowania satelitarnego GPS i inne. Dziki staemu udoskonalaniu komputerw projektanci stale otrzymuj narzdzia pomiarowe o coraz wikszych mo liwociach obliczeniowych i coraz szybszej pracy, owocuje to tak e rozwojem wspomnianych systemw. Wikszo obecnie pracujcych systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, a zwaszcza sieci pomiarowe jest zainstalowanych na powierzchni Ziemi, dlatego w uproszczeniu mo na nazywa je systemami naziemnymi. Do najwa niejszych i najpowszechniej obecnie stosowanych systemw tego typu nale systemy takie jak m.in.: ATD, IMPACT, LPATS, SAFIR i inne. W niniejszym rozdziale zostan opisane zasady ich pracy, topologia wybranych systemw, miejsca gdzie s obecnie stosowane. Zakres opisu jest r ny w przypadku r nych systemw, szerzej zostan opisane systemy najczciej obecnie stosowane ze szczeglnym uwzgldnieniem systemu SAFIR. System detekcji i lokalizacji - 90 -
wyadowa atmosferycznych typu SAFIR pracuje od 4 lat w IMGW [139]. Obecnie system IMGW nosi nazw PERUN.
5.2.1. Systemy oparte o stacje detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych ALDF.
Jednymi z pierwszych czujnikw stacji detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych - byy stacje ALDF (zaawansowany czujnik znajdowania kierunku, z ang. Advanced Lightning Direction Finder) [140]. Su one do wykrywania i lokalizowania doziemnych wyadowa atmosferycznych, chmurowe s ignorowane. Stacje tego typu byy u ywane w pierwszych systemach lokalizacji i monitorowania wyadowa atmosferycznych LLP (Lightning Location and Protection) [125]. Czujnik ALDF pracuje w pamie czstotliwoci od 1 kHz do 1 MHz. Skada si z nastpujcych elementw [141]:
pionowych,
skrzy owanych, anten ramowych
magnetycznych
stosowanych do okrelenia kierunku, z jakiego nadesza fala elektromagnetyczna wygenerowana przez wyadowanie
atmosferyczne. Anteny s zorientowane w kierunkach wschd zachd oraz pnoc poudnie.
Poziomej, elektrycznej anteny pytowej u ywanej w celu usunicia
dwuznacznoci w okrelaniu kierunku. W nowszych
wersjach
zamiast
jednej
stosuje si 3 anteny tego typu. W nowszych wersjach antena GPS, su ca czasowego.

Rys. 28 Czujnik ALDF. [142]
jako
rdo
znacznika
Moduu elektroniki.
Dyskryminacja rejestrowanych sygnaw polega na porwnywaniu zarejestrowanych ksztatw fal z charakterystykami wzorcowymi przebiegu pola. W ten sposb eliminowane s wszystkie sygnay pochodzce ze sztucznych rde promieniowania elektromagnetycznego.
- 91 -
Skuteczno detekcji stacji ALDF jest silnie uzale niona od wyboru lokalizacji, w szczeglnoci od znieksztace sygnaw magnetycznych spowodowanych przez metalowe przedmioty w ssiedztwie lokalizacji stacji. Dlatego te wybr miejsca lokalizacji, w
przypadku tego typu czujnikw musi by dokonany w oparciu o szereg kryteriw. Maksymalny zasig detekcji wynosi do okoo 600 km i jest regulowany wielkoci wzmocnienia wzmacniacza ukadu odbiorczego. Przy du ych zasigach wysoka warto wzmocnienia sygnau - maleje dokadno lokalizacji. W przypadku zasigu rzdu 100 km, skuteczno detekcji wyadowa doziemnych wynosi okoo 90%. [125] W wyniku pomiarw z czujnika otrzymujemy nastpujce wielkoci: czas wystpienia wyadowania, azymut, amplituda sygnau, polarno pierwszego uderzenia zwrotnego, liczba uderze zwrotnych w wyadowaniu. Najprostszy system pomiarowy, zbudowany w oparciu o stacji ALDF skada si z dwch stacji detekcji i jednostki centralnej. W takim ukadzie pomiarowym, gdy w okrelonym przedziale czasu dwie stacje wykryj wyadowanie atmosferyczne, dziki triangulacji mo na wyznaczy wsprzdne geograficzne okrelajce poo enie wyadowania. Ze wzgldu na bardzo du e bdy w przypadku wykrycia wyadowania, ktre wystpio w pobli u prostej przechodzcej przez dwa punkty pomiarowe w celu osignicia dobrych wynikw konieczne jest zastosowanie namiarw z dodatkowych stacji detekcji. Dodatkowe stacje pozwalaj na minimalizacj wieloboku bdw, a wic na dokadniejsz lokalizacj wyadowania. Zasada dziaania stacji ALDF zostaa opisana szczegowo w [143]. Stacje detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych typu ALDF byy i s eksploatowane w wielu krajach wiata m.in.: USA, Australii, Brazylii, Hiszpanii i innych.
5.2.2. System ATD
Wyadowania atmosferyczne emituj promieniowanie elektromagnetyczne w szerokim pamie czstotliwoci m.in. w pamie bardzo niskich czstotliwoci (VLF) od 3 do 30 kHz oraz niskich czstotliwoci (LF) od 30 do 300 kHz. Fale generowane w przedziale czstotliwoci od kilku Hz do kilkuset kHz rozchodz si na du e odlegoci (ponad 2000 km) dziki odbiciom w jonosferze. Potocznie s one nazywane radiotrzaskami, z ang. spherics lub atmospherics. [3] System detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych ATD (R nica Czasu Przybycia, z ang. Arrival Time Difference) to system, ktry wykrywa i lokalizuje wyadowania atmosferyczne, dziki obserwacji i rejestrowaniu radiotrzaskw. System wykrywa gwnie doziemne wyadowania atmosferyczne. Jedyny istniejcy system ATD jest - 92 -
zarzdzany przez brytyjski UK Met-Office. Zosta uruchomiony w 1986 roku jako nastpca pracujcego od 1940 roku systemu CRDF (Cathode Ray Direction Finding) [144]. Technik detekcji stosowan w przypadku tego systemu jest technika czasu przybycia TOA. System zosta zaprojektowany i zbudowany z myl o wykrywaniu i lokalizacji wyadowa na bardzo du ym obszarze od obszarw pnocnego Atlantyku do Morza rdziemnego. W sprzyjajcych warunkach system wykrywa wyadowania rwnie w Ameryce Poudniowej, Afryce i wschodniej czci Rosji. Gwnym jego zadaniem byo i jest wspieranie, dziki du emu zasigowi, osony meteorologicznej lotnictwa.
Rys. 29. Rozmieszczenie stacji detekcji systemu ATD. (na podstawie [145])
System skada si z 7 stacji detekcji (rys. 29), pocztkowo rozmieszczonych w ten sposb, e 5 stacji znajdowao si w obrbie Wysp Brytyjskich, a pozostae dwie na Cyprze i w Gibraltarze [144]. Ze wzgldu na zamknicie stacji radiosonda owych, na ktrych byy umieszczone stacje systemu ATD, niektre stacje musiay zmieni lokalizacje. Obecnie znajduj si one w Korppoo (Finlandia), Camborne (Anglia), Lerwick (Anglia), Keflavik (Islandia), Norderney (Niemcy) [146]. Bez zmian pozostay lokalizacje stacji w Gibraltarze i na Cyprze. Jednostka centralna systemu jest umieszczona w Bracknel w poudniowej czci Anglii. Obecnie rozwa a si rozbudow systemu o dodatkowe stacje, przy czym minimum 10 stacji przyszej sieci pomiarowej ma si znajdowa w Europie, a kilka dodatkowych na innych kontynentach [145].
- 93 -
System pracuje w pamie VLF, a dokadniej na czstotliwoci 10 kHz. Dziki wielokrotnym odbiciom od jonosfery fale o takiej czstotliwoci bardzo dobrze rozchodz si na du e odlegoci. System wykorzystuje technik czasu przybycia, dlatego te bardzo
wa nym zagadnieniem jest synchronizacja czasowa stacji. Ka da stacja jest wyposa ona w dwa rubidowe oscylatory, ktrych wskazania okresowo, co 10 minut s sprawdzane ze wskazaniami systemu GPS. Pozwala to na szybk reakcj w przypadku niezgodnoci wskaza. Dziki temu uzyskuje si rozdzielczo czasow rzdu 0,1 s [147]. Tak du a rozdzielczo czasowa jest konieczna ze wzgldu na fakt, e r nice czasowe w rejestracji sygnau na dwch ssiednich stacjach s bardzo mae. I tak, np.: gdy dwie stacje wykryj to samo wyadowanie oddalone od nich o okoo 300 km, to r nica w czasie odbioru fali pochodzcej od tego wyadowania na tych dwch stacjach wynosi zaledwie do ok. 1 milisekundy [148]. Dane ze stacji s przesyane do jednostki centralnej, gdzie s analizowane, a r nice czasowe rejestracji su do wyznaczenia lokalizacji wyadowania. Do zlokalizowania jednego wyadowania potrzebne s dane, z co najmniej czterech stacji. Wiksza liczba stacji rejestrujcych dane wyadowanie redukuje bdy pomiaru i w efekcie otrzymujemy dokadniejsza pozycj wyadowania. Du e znaczenie ma tak e to, ktre stacje bior udzia w pomiarze. Dokadno lokalizacji dla wyadowa wystpujcych na obszarze Wielkiej Brytanii wynosi ok. 5 km, Europie ok. 20 km. Dla du ych odlegoci od sieci bazowej dokadno znacznie pogarsza si. I tak dla wyadowa wykrytych w odlegoci ok. 3000 km, dokadno lokalizacji wynosi ok. 40 km, a dla ok. 10000 km ju ok. 100 km [148]. Taki spadek dokadnoci z odlegoci jest spowodowany niecigociami w jonosferze oraz zmienn przewodnoci powierzchniow oceanw i ldw w r nych obszarach, co znaczco wpywa na propagacj fal elektromagnetycznych w pamie VLF. Dane ze stacji s przesyane do jednostki centralnej systemu, ktra kontroluje prac systemu, oblicza lokalizacje i zestawia dane dla klientw. Jednostka centralna systemu pozwala obecnie na przetwarzanie danych dla ok. 12 000 wyadowa atmosferycznych na godzin, dlatego stacje detekcji przesyaj dane pochodzce tylko od najsilniejszych wyadowa, pozostae sabsze wyadowania s pomijane. Podobnie w przypadku wystpienia intensywnej aktywnoci w ssiedztwie danego czujnika, bdzie on przetwarza gwnie sygnay z blisko wystpujcych burz, pomijajc jako sabsze sygnay z burz odlegych. Pojemno detekcji dla pojedynczego sensora wynosi ok. 4000 wyadowa atmosferycznych na godzin [147]. Zalet tego systemu jest du y zasig obejmujcy tak e powierzchni oceanw, maa liczba stacji detekcji. Wadami s niskie parametry operacyjne (niska skuteczno detekcji i - 94 -
dokadno lokalizacji) oraz fakt, e system nie wykrywa lub wykrywa bardzo mae iloci wyadowa chmurowych.
5.2.3. Systemy pracujce w pamie ELF, bazujce na rezonansie Schumanna
Zjawiska
elektryczne
atmosferze
zachodz
globalnym,
sferycznym
kondensatorze ziemskim skadajcym si z dwch przewodzcych okadek, ktrymi s: powierzchnia Ziemi i silnie przewodzca grna warstwa atmosfery jonosfera. Rol izolatora w tym specyficznym kondensatorze spenia powietrze. Tego typu ukad: powierzchnia Ziemi jonosfera tworzy rezonator elektromagnetyczny zasilany gwnie przez wyadowania atmosferyczne. W takim sferycznym ukadzie rozchodz si fale elektromagnetyczne generowane przez wyadowania atmosferyczne towarzyszce burzom. Silne wyadowania atmosferyczne generuj fale elektromagnetyczne m.in. w pamie ELF (ekstremalnie niskie czstotliwoci, z ang. Extreme Low Frequencies), czyli pamie poni ej 3 kHz, ktre s w stanie rozchodzi si na bardzo du e odlegoci po caym globie. Dziki du emu zasigowi mog ze sob interferowa i zgodnie z zasadami fizyki tworzy fale stojce, nazywane rezonansem Schumanna lub rezonansem wnki, czyli rezonatora powierzchnia Ziemi jonosfera. [3] Pierwszym, ktry porwna kul ziemsk do rezonatora elektromagnetycznego by niemiecki fizyk W. Schumann. W 1952 roku opublikowa rozwizania rwna Maxwella i wzr na czstotliwoci wasne tego osobliwego rezonatora. Dziki temu okazao si, e elektryczne szumy atmosferyczne powinny mie silne maksima dla cile okrelonych czstotliwoci rezonansowych. W 1960 roku pomiary uczonych z Lincoln Laboratory wykazay, e rzeczywiste czstotliwoci wasne s ni sze od tych przewidzianych przez Schumanna [149]. Na podstawie pomiarw zidentyfikowali oni pierwszych pi czstotliwoci rezonansowych. Obecnie wyznaczono ich 7 i wynosz one okoo: 8; 14; 20; 26; 33; 39 i 45 Hz, przy czym wartoci te mog si zmienia o 0,5 Hz [3]. Jak si okazao Schumann w obliczeniach nie bra pod uwag du ej stratnoci ziemskiego rezonatora spowodowan gwnie niecigociami w jonosferze. Niecigoci jonosfery powstaj z r nych przyczyn jak np.: ze wzgldu na r n jej wysoko w r nych obszarach, r nym poziomem warstwy odbijajcej w cigu dnia (ok. 50 km) oraz nocy (ok. 90 km) i inne. Niecigoci atmosfery powoduj tak e to, e czstotliwoci rezonansu mog si zmienia o 0,5 Hz. Czstotliwoci podstawow, o najwikszej intensywnoci jest czstotliwo 7,8 Hz
- 95 -
natomiast pozostae s czstotliwociami harmonicznymi. Podstawowe dane pomiarowe dla rezonansu Schumanna zostay podane w tabeli 2.
Tab. 2 Parametry pomiarowe rezonansu Schumanna w polu elektrycznym i magnetycznym. [3]
Parametr Czstotliwoci rezonansowe fr [Hz] Dzienna zmienno fr [Hz] Amplituda Dzienna zmienno amplitudy Czas maksymalnej aktywnoci [UTC] Polaryzacja
Pionowe pole elektryczne 7,8; 14; 20; 26; 33; 39; 45
Poziome pole magnetyczne 7,8; 14; 20; 26; 33; 39; 45
0,5 ~100 200 [V-1m-1Hz -1/2] 50 100 [V-1m-1Hz -1/2]
0,5 ~0,5 1 [pT Hz -1/2] 0,25 0,05 [pT Hz -1/2]
20.00-22.00 Liniowa (pionowa)
20.00-22.00 Liniowa (pozioma) Linie energetyczne, haas (akustyczny),
Gwne czynniki zakcajce
Linie energetyczne, haas (akustyczny), mga, deszcz
zakcenia powodowane przez materiay magnetyczne w pobli u (samochody, pocigi)
Pomiary sygnaw w pamie ELF, pochodzcych od piorunw s u ywane do wykrywania i lokalizowania poprzez triangulacj wyadowa atmosferycznych. Ksztat rejestrowanego sygnau i amplituda dostarczaj informacji o prdzie w kanale wyadowania Dziki niezbyt silnemu tumieniu sygnaw w pamie ELF mog one osiga znaczne odlegoci i dziki temu dostarcza informacji o globalnej aktywnoci piorunowej. Sygnay zwizane z rezonansem Schumanna s bardzo sabe, dlatego do ich rejestracji u ywa si specjalnych anten odbiorczych. Do rejestracji rezonansu Schumanna stosuje si dwa rodzaje anten: elektryczne i magnetyczne [150]. Anteny elektryczne to zazwyczaj metalowe anteny sferyczne (sferyczne eby zminimalizowa efekty koronowe) podczone do wzmacniacza o wysokiej impedancji. Montuje si je zazwyczaj na wysokociach od 1 do 10 metrw ponad powierzchni gruntu, eby osign wiksze wzmocnienie rejestrowanego sygnau.
Magnetyczne to zazwyczaj anteny w postaci solenoidu, o bardzo du ej liczbie zwojw (10 000 do 100 000), nawinitego na rdze (zazwyczaj stop metali) o du ej przenikliwoci magnetycznej. W przypadku tego typu anten bardzo wa ny jest wybr lokalizacji instalacji,
- 96 -
ze wzgldu na pomiar bardzo niskich wielkoci i silnego wpywu otoczenia na mierzone wielkoci. W przypadku anten elektrycznych nawet ruch powietrza w pobli u anteny mo e powodowa zakcenie pomiaru. Pomiar magnetyczny mo e by zakcony np.: wiatrem poruszajcym zwoje solenoidu. Generowanie promieniowania przez wyadowania atmosferyczne w pamie ELF pozwala na monitorowanie zmian aktywnoci piorunowej na kuli ziemskiej. Williams [151] pokaza, e zmiany intensywnoci aktywnoci wyadowa atmosferycznych s
proporcjonalne do zmian redniej temperatury globalnej. Dziki temu obserwacje rezonansu Schumanna pozwalaj porednio, poprzez monitorowanie aktywnoci piorunowej, na monitorowanie temperatury globalnej, bardzo wa nej ze wzgldu na badania klimatyczne. Czasami rezonans Schumanna jest nazywany burzowym termometrem globalnym lub te termometrem Thora. Orodki rejestrujce i badajce rezonans Schumanna pod ktem aktywnoci piorunowej to gwnie stacje badawcze instytucji takich jak uniwersytety, instytuty fizyczne, geofizyczne itp. Informacje o badaniach rezonansu Schumanna w r nych orodkach mo na znale m.in. w [152, 153, 154, 155].
5.2.4. System IMPACT Historia powstania.
Du e straty w gospodarce lenej w USA, wywoane po arami spowodowanymi przez uderzenia piorunw, zainicjoway poszukiwania mo liwoci przewidywania i lokalizacji wykrytych wyadowa doziemnych. W wyniku bada amerykaskich naukowcw powsta system zdolny do wykrywania i lokalizacji doziemnych wyadowa atmosferycznych pod nazw IMPACT (z ang. Improved Performance from Combined Technology). [20] Badania naukowe, ktre doprowadziy do powstania tego systemu zostay zapocztkowane w latach 70-tych XX wieku, przez trzech uczonych: E. Kridera, B. Pifera i M. Umana na Uniwersytecie Arizony w Tucson. Prowadzili oni badania nad fizyk atmosfery zmierzajce do zrozumienia waciwoci i natury wyadowa piorunowych. Ich badania koncentroway si na zastosowaniu technologii magnetycznego znajdowania kierunku MDF (z ang. Magnetic Direction Finding) do lokalizacji sygnaw
elektromagnetycznych emitowanych przez pioruny. W wyniku ich bada powstay pierwsze sensory potrafice wykry i zlokalizowa wyadowania doziemne wystpujce w bliskiej odlegoci od czujnika. W 1976 roku powstaa firma Lightning Location and Protection (LLP), ktra na licencji Uniwersytetu Arizony zacza produkowa system nazwany LLP (od - 97 -
nazwy firmy), potraficy lokalizowa wyadowania doziemne na du ym obszarze z dokadnoci od 4 do 6 kilometrw. Powstanie systemu byo spowodowane
zapotrzebowaniem na system monitorujcy wyadowania piorunowe bdce przyczyn po arw du ych obszarw lenych i uszkodze linii energetycznych. Kiedy system zacz dziaa odkrywano nowe zastosowania danych z sieci monitorowania wyadowa. Do 1990 roku firma LLP udoskonalaa: czujniki, system przetwarzania danych i oprogramowanie do analizy danych z czujnikw. Jednoczenie w Palm Bay na Florydzie firma Atmospheric Reasearch System, Inc (ARSI) prowadzia badania nad konkurencyjn metod detekcji i lokalizacji wyadowa technik czasu przybycia (TOA). Technika ta bya ju dobrze znana i zastosowana w wielu r nych lokalnych systemach. W 1993 roku obie firmy zostay kupione przez japosk korporacj Sankosha poczyy siy scalajc obie techniki w jedn wspln, czc wyprbowan dokadno metody detekcji kierunku z metod precyzyjnego pomiaru czasu nadejcia sygnau. W ten sposb powsta system nazwany IMPACT. W 1995 roku obie firmy weszy w skad korporacji nazwanej Global Atmospherics, Inc. (GAI). Na pocztku obecnego wieku zostaa ona przejta przez fisk firm VAISALA. Aktualnie systemy typu IMPACT s zainstalowane w wielu rodzajach su b (meteorologiczne, lotnicze, wojskowe, energetyczne), w r nych krajach wiata m.in.: Japonii, Szwecji, Norwegii, Brazylii, Niemczech, Francji, Chinach i innych. [3, 20]
Fizyczne podstawy dziaania systemu IMPACT.
System IMPACT czc dwie techniki: technik magnetycznego znajdowania kierunku MDF i technik czasu przybycia TOA, wykrywa i lokalizuje wyadowania atmosferyczne. Do detekcji i lokalizacji wyadowa system wykorzystuje fale
elektromagnetyczne emitowane przez wyadowanie o niskich czstotliwociach LF (z ang. Low Frequency), poni ej 1 MHz. Korzystanie z tak niskich czstotliwoci znacznie ogranicza detekcj i lokalizacj wyadowa innego typu ni wyadowania doziemne. Detekcja i
lokalizacja wyadowa opiera si, tak jak w przypadku czujnikw ALDF protoplasty systemu IMPACT, na zasadzie indukcji siy elektromotorycznej w antenie ramowej pod wpywem dziaania zewntrznego pola elektromagnetycznego (rys. 30). Detekcja wyadowania polega na porwnaniu wykrytego i zarejestrowanego ksztatu fali
elektromagnetycznej powstaej w wyniku wystpienia wyadowania piorunowego do wzorcowych przebiegw amplitudowo - czasowych. Je eli ksztat fali odpowiada przebiegowi wzorcowemu nastpuje faza ustalenia kierunku, z jakiego nadesza wykryta fala. [3, 20] - 98 -
Rys. 30. Indukcja siy elektromotorycznej w antenie ramowej. [56]
Proces detekcji wyadowa zaczyna si, gdy indukcyjny czujnik zmian pola elektromagnetycznego wykryje wyemitowan przez wyadowanie piorunowe energi elektromagnetyczn w pamie czstotliwoci 1-350 kHz [56]. Czujnikiem tym jest antena kierunkowa, skadajca si z dwch pionowych, wzajemnie prostopadych cewek, ustawionych w kierunkach wschd - zachd i pnoc - poudnie. Je eli cewka o szerokoci a i wysokoci b zostanie umieszczona w polu odbieranej fali, ktra rozchodzi si poziomo i jest spolaryzowana pionowo, wtedy w pionowych bokach cewki bdzie indukowana sia elektromotoryczna. W przypadku, gdy wysoko ramy b jest maa w porwnaniu z dugoci odbieranej fali, sia elektromotoryczna indukowana w pojedynczym przewodzie cewki jest w fazie z wywoujcym j polem i mo na j wyrazi poprzez wzr (6): r r e1 = b E e (6) r gdzie - faza pola, E - wektor pole elektrycznego (analogicznie dla drugiej cewki). Na skutek r nicy drg wynoszcej:
d
= a sin
(7)
fazy pola, a wic i fazy si elektromotorycznych w obu cewkach s przesunite o kt ( dugo fali):
2 a sin
- 99 -
(8)
Wypadkowa sia elektromotoryczna powstajca na zaciskach cewki jest r nic si elektromotorycznych indukowanych w obu bokach, ktr po wprowadzeniu pewnych uproszcze mo na wyrazi zale noci
i r 2 ab r er = E sin e 2
(9)
Nat enie sygnau elektrycznego (napicia) indukowanego w ka dej cewce zale y od nat enia pola elektrycznego (a wic od nat enia prdu przepywajcego przez kana wyadowania) oraz od kta midzy paszczyzn cewki i kierunkiem padania fali elektromagnetycznej emitowanej przez wyadowanie. Aby wyeliminowa nieznan warto nat enia pola elektrycznego, w dalszych obliczeniach u ywa si stosunku sygnaw indukowanych w obu skrzy owanych antenach. Dodatkowo zakada si, e kana
wyadowania, przynajmniej w swym odcinku przyziemnym, jest pionowy. W ten sposb kierunek do kanau wyadowania mo e by wyznaczony jednoznacznie wzgldem ka dej anteny, zgodnie z zale noci r er1 sin = tg r = er 2 sin ( + 90 )
(4.5)
Znajc wartoci dwch azymutw zmierzonych przy pomocy dwch anten rozstawionych na du odlego mo na za pomoc triangulacji wyznaczy poo enie miejsca wyadowania. Pomiar z wikszej liczby stacji su y do zwikszenia dokadnoci pomiaru.
Opis systemu.
System IMPACT skada si z: sieci czujnikw, moduu analizujcego dane z sieci czujnikw, moduw u ytkowych i sieci transmisji. Modu analizujcy dane z sieci detekcji modu LP2000 (z ang. Location Processor Module) - to komputer o du ych mo liwociach obliczeniowych. Realizuje on wstpne przetwarzanie danych pomiarowych uzyskanych w sieci czujnikw oraz archiwizowanie danych. Moduy u ytkowe NM2000 (z ang. Network Managment Module) i DA2000 (z ang. Distribution and Archive Module) s komputerami realizujcymi przetwarzanie finalne, wizualizacj wyznaczonych lokalizacji miejsc wystpienia wyadowa piorunowych oraz gromadzenie danych z caej sieci pomiarowej. [20] Do lokalizacji wyadowania piorunowego wystarcz dwa czujniki typu IMPACT (rys. 31). Wiksza liczba sensorw jest wykorzystywana do poprawy dokadnoci lokalizacji. Stosuje si dwa podstawowe typy czujnikw: czujniki typu IMPACT ES (z ang. Enhanced Sensitivity) lub IMPACT ESP (z ang. Enhanced Sensitivity & Performance). Pierwszy typ jest stosowany do detekcji i lokalizacji tylko wyadowa doziemnych. Czujnik ESP su y do detekcji i lokalizacji wyadowa doziemnych i chmurowych.
- 100 -
Ka dy z czujnikw dostarcza informacji o azymucie i czasie, jaki by potrzebny na propagacj sygnau od jego rda (wyadowania atmosferycznego) do danego czujnika oraz danych o polaryzacji wyadowania. Wszystkie czujniki s synchronizowane za pomoc satelitarnego systemu GPS z dokadnoci do 300 nanosekund (ES) lub 100 nanosekund (ESP). Na podstawie danych (azymut, odlego od wyadowania) z przynajmniej dwch czujnikw analizator LP2000, oblicza lokalizacj wyadowania. Po obliczeniu lokalizacje wyadowa s wysyane do moduu DA2000. Zadaniem tego moduu jest dostarczenie danych o lokalizacjach do u ytkownikw oraz zbieranie danych w archiwum. [20]
Rys. 31. Schemat systemu IMPACT. [20]
Rys. 32. Mikroprocesorowy czujnik aktywnoci burzowej systemu IMPACT ES. [20]
Modu NM 2000 su y do: zarzdzania caym systemem oraz kontroli jego dziaania. Natomiast modu FALLS (z ang. Fault Analysis and Lightning Location System) jest - 101 -
narzdziem su cym do zaawansowanego wykorzystania danych z systemu. Dziki danym lokalizacyjnym wyadowa piorunowych i informacji o lokalizacji ochranianych urzdze (linie energetyczne, elektrownie, obszary lene itp.) modu ten dostarcza informacji o miejscach wystpienia ewentualnych uszkodze spowodowanych przez pioruny. Mo e tak e na podstawie zarchiwizowanych danych historycznych okrela obszary o zwikszonym zagro eniu wystpienia wyadowa piorunowych. [20]
Rys. 33. Odwzorowanie kartograficzne intensywnoci aktywnoci elektrycznej. [20]
U ytkownicy systemu na swoich terminalach otrzymuj w czasie niemal rzeczywistym r nego rodzaju kartograficzne odwzorowania aktywnoci elektrycznej w zale noci od ich potrzeb. I tak np.: przemys energetyczny - kartograficzne odwzorowanie miejsc wystpienia wyadowa doziemnych w celu lokalizacji ewentualnych uszkodze, lotnictwo - odwzorowanie kartograficzne cakowitej aktywnoci piorunowej w celu wykorzystania jej w osonie meteorologicznej itd. Na rys. 33 przedstawiono odwzorowanie
- 102 -
aktywnoci elektrycznej ponad obszarem Norwegii. Kolorami zakodowano informacje o nat eniu aktywnoci elektrycznej w okrelonym czasie.
Rys. 34 Odwzorowanie kartograficzne aktywnoci elektrycznej uwzgldniajce czas pojawienia si wyadowania. [20]
Na rys. 34 przedstawiono przykadowy wynik odwzorowania aktywnoci elektrycznej ze wzgldu na czas wystpienia wyadowania. Kolorami zakodowano informacje o czasie wystpienia danego wyadowania (ka dy kolor obejmuje okrelony przedzia czasowy). Kwadraciki oznaczaj wyadowania ujemne, natomiast krzy yki wyadowania dodatnie. Nastpcami systemu IMPACT s systemy serii TS x000, opisane w podrozdziale: 5.2.9 Systemy serii TS x000.
5.2.5. Systemy LDAR.
System LDAR (z ang. Lightning Detection and Ranging) zosta opracowany i wdro ony do pracy w Orodku Bada Kosmicznych im. Johna Kennedyego KSC (z ang. Kennedy Space Center) w Cape Canaveral na Florydzie w USA. Jego powstanie i rozwj byo
- 103 -
spowodowane wysokim zapotrzebowaniem na dane burzowe w osonie meteorologicznej programu lotw kosmicznych, w szczeglnoci ochrony wyrzutni kosmicznych przed uderzeniem pioruna w momencie startu rakiet. Warto wspomnie, e rednia liczba dni burzowych dla Cape Canaveral wynosi okoo 75. System LDAR zosta opracowany i zbudowany przez zesp kierowany przez Carla Lennona w poowie lat 70-tych XX wieku. Od tego czasu by on kilkakrotnie unowoczeniany, su c do bada naukowych oraz bie cej oceny ryzyka operacji naziemnych w KSC. We wczesnych latach 90-tych XX wieku C. Lennon oraz L. Maier po ostatniej modernizacji wprowadzili system do pracy operacyjnej, dziki czemu sta si integraln czci meteorologicznego systemu ostrzegania. [156] System LDAR w
KSC skada si z 7 stacji detekcji, przy czym jedna z nich jest stacj centraln, a 6 pozostaych znajduje si
mniej wicej na okrgu o promieniu 10 km od stacji centralnej. Schemat rozmieszczenia
stacji detekcji LDAR w KSC zosta pokazany na rys. 35. Stacje tworz dwa krzy ujce si ukady w ksztacie litery Y lub te z innego punktu widzenia ksztacie
Rys. 35. Rozmieszczenie stacji detekcji systemu LDAR w KSC. [156]
uo one
gwiazdy.
Wszystkie stacje pracuj w
pamie VHF na czstotliwoci centralnej 66 MHz, o szerokoci pasma 6 MHz. Czstotliwo 66 MHz jest stosunkowo czysta, czyli wolna od zakce powodowanych przez inne rda promieniowania radiowego: naturalne i generowane przez czowieka. Ka da ze stacji jest wyposa ona w anten odbiorcza LDAR, logarytmiczny wzmacniacz czstotliwoci radiowych oraz mikrofalowe cze ze stacj centraln (4.4 GHz). Wzmacniacz logarytmiczny zapewnia wikszy zakres dynamiczny i minimalizuje r nice amplitud. Przy wstpnie ustalonym poziomie sygnau, czyli w momencie zarejestrowania impulsu promieniowania radiowego, stacja centralna wyzwala zapis danych z wszystkich stacji w okrelonych interwaach - 104 -
czasowych (81,92 mikrosekundy). Przed wyzwoleniem stacja centralna sprawdza czy sygna spenia kryteria wyboru tj. czy pochodzi od wyadowania atmosferycznego. Nastpnie zbierane s czasy przybycia impulsu do wszystkich stacji detekcji i na ich podstawie jest obliczana lokalizacja rda impulsu. Jak w przypadku ka dego systemu wykorzystujcego technik czasu przybycia TOA, bardzo wa ne jest precyzyjne
prbkowanie czasu na stacjach detekcji. W tym celu system LDAR wykorzystuje system GPS. Ponadto w celu kalibracji okresowo wykonuje si pomiary kalibracyjne,
generujc sztuczne sygnay radiowe w celu uwzgldnienia zmian prdkoci propagacji fal radiowych w atmosferze spowodowanych zmieniajc si temperatur, cinieniem i wilgotnoci. Sercem systemu LDAR jest
jednostka centralna TIU (z ang. Timing Interface Unit). Odpowiada za wyzwalanie zapisu, konwersj analogowo-cyfrow,
buforowanie danych, wyznaczanie wartoci szczytowych oraz przetwarzanie czasw przybycia. Ze wzgldw bezpieczestwa stosuje si tutaj, zdublowan jednostk
Rys. 36. Przykadowa stacja detekcji i lokalizacji systemu LDAR II. [157]
centraln przeczania.
z W
mo liwoci wyniku
rcznego
przetwarzania
czasw przybycia sygnaw od poszczeglnych wyadowa do r nych stacji otrzymujemy wsprzdne x,y,z dla ka dego rda promieniowania. System jest w stanie przetwarza dane dla 6 000 zdarze na sekund. Przetworzone pliki z danymi s wysyane z TIU do u ytkownikw w interwaach jedno minutowych. redni bd lokalizacji dla systemu LDAR w KSC wynosi od 50 do 100 m, w okrgu o promieniu 10 km od stacji centralnej. Bd ten - 105 -
ronie znacznie ze wzrostem odlegoci od stacji centralnej osigajc warto 1 km w odlegoci 40 km od stacji centralnej i 10 km dla odlegoci rzdu 90 km. [156] W celu zmniejszenia kosztw operacyjnych i serwisowych systemu LDAR i udostpnienia osigni technologicznych sektorowi publicznemu NASA (waciciel systemu LDAR) podpisaa umow z firm Global Atmosferics, Inc. (GAI) na rozwijanie i skomercjalizowanie systemu LDAR. W efekcie mia powsta system taszy, atwiejszy do produkcji, zarzdzania i konserwacji. W wyniku prac powsta system pod nazw LDAR II. Pierwsze badawcze wersje tego systemu zainstalowano w USA w 2001 roku. System LDAR II wykrywa wyadowania atmosferyczne wszystkich typw (chmurowe i doziemne) ze skutecznoci lokalizacji szacowan na ponad 95 %, przy dokadnoci detekcji rzdu 100-200 metrw [158]. Dziki mo liwoci lokalizacji rde promieniowania (impulsowego pola elektromagnetycznego) generowanego przez wyadowania w trzech wymiarach oraz wysokiej skutecznoci detekcji pozwala na odtworzenie trjwymiarowego obrazu ka dego wyadowania. System LDAR II, tak jak system LDAR bazuje na lokalizowaniu impulsw VHF generowanych przez pioruny przy u yciu techniki czasu przybycia, dziki czemu mo e atwo rekonstruowa peny kana wyadowania. Minimalna liczba stacji dla systemu LDAR II wynosi 5, w przypadku lokalizacji przestrzennej oraz 4 dla lokalizacji na paszczynie. System mo e pracowa na czstotliwociach od 50 do 120 MHz, z szerokoci pasma pracy 5 MHz. Na rys. 36 przedstawiono czujnik LDAR II. Jest to czujnik skadajcy si z masztu w postaci aluminiowej tuby, o grubych cianach, pustej w rodku oraz zespou elektroniki. Stacje s synchronizowane czasowo poprzez system GPS. Wicej o systemie LDAR II w [136, 158, 159, 160]. Obecnie systemy tego typu pracuj gwnie w Stanach Zjednoczonych. Podobny do systemu LDAR przenony system pod nazw LMA (z ang. Lightning Mapping Array) zosta opracowany w New Mexico Institute of Mining and Technology (NMIMT) [161]. Dziaa on podobnie jak system LDAR, tzn. wykorzystuje lokalizacj rde promieniowania radiowego w pamie czstotliwoci VHF, dziki technice czasu przybycia. Nie bdzie on tu szczegowo opisywany, a informacje na jego temat mo na znale na stronach internetowych NMIMT np.: http://www.lightning.nmt.edu/, oraz m.in. w [133, 161, 162, 163]
5.2.6. Systemy LPATS.
System detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych pod nazw LPATS (z ang. Lightning Positioning and Tracking System) to system wykorzystujcy technik czasu przybycia TOA w pamie VLF i LF w oparciu o indukcj sygnaw elektrycznych w antenie - 106 -
odbiorczej stacji detekcji [164]. System wykrywa gwnie wyadowania doziemne, wyadowania chmurowe s wykrywane z nisk skutecznoci detekcji. Detekcja elektrycznej skadowej fali elektromagnetycznej powoduje, e system jest mniej wra liwy na wysokie wymagania odnonie lokalizacji stacji detekcji ni systemy magnetycznego znajdowania kierunku. Ze wzgldu na konieczn w systemach TOA bardzo dokadn synchronizacj czasow stacje detekcji systemu s synchronizowane dziki systemowi globalnego pozycjonowania GPS (od pocztku lat 90-tych XX wieku). System bazuje na zao eniu, e maksymalna wielko prdu w kanale wyadowania wystpuje w momencie poczenia lidera krokowego oraz wyznacznika poczenia. Zakada si, e punkt poczenia znajduje si mniej wicej na wysokoci 100 metrw nad ziemi. Pocztkowe wersje systemw bdcych prekursorami systemw LPATS, z pocztku lat 60-tych XX wieku, byy sieci o linii bazowej okoo 100 km, skadajce si zazwyczaj z 4 stacji pomiarowych. Stacje pracoway w pamie czstotliwoci od 4 do 45 kHz. Dwie z nich pracoway w oparciu o technik magnetycznego znajdowania kierunku, a pozostae wykorzystyway technik czasu przybycia. Ze wzgldu na problemy techniczne i nisk efektywno techniki magnetycznego znajdowania kierunku, zarzucono implementowanie jej do stacji systemu LPATS i skupiono si na ulepszaniu techniki czasu przybycia. Pierwszy system LPATS zosta opracowany w 1980 roku przez amerykask firm Atlantic Scientific Corporation, przeksztacon pniej w Atmospheric Research System Inc. (ARSI). Wczesne wersje systemu byy synchronizowane poprzez sygna amerykaskiego systemu
radionawigacyjnego Loran-C i nie potrafiy odr nia wyadowa doziemnych od wyadowa chmurowych i innych sygnaw nie pochodzcych od wyadowa atmosferycznych. Nie potrafiy tak e odr nia uderze zwrotnych w poszczeglnych wyadowaniach. Nastpne ulepszone wersje zostay wzbogacone o algorytmy dyskryminacji pomidzy wyadowaniami i obcymi rdami sygnaw oraz pomidzy r nymi rodzajami wyadowa. Poza tym pierwsze wersje systemu, ograniczone pojemnoci cz komunikacyjnych miay skuteczno detekcji wyadowa doziemnych na poziomie 50 %. [3] Stacja detekcji systemu LPATS jest wyposa ona w odbiorcz anten prtow, odbiornik GPS oraz zesp elektroniki. Antena wykrywa fal elektromagnetyczn wygenerowan przez wyadowanie atmosferyczne w pamie czstotliwoci do 2 do 500 kHz. Rozdzielczo czasowa stacji detekcji wynosi 15 milisekund, co umo liwia wykrywanie ponad 50 wyadowa na minut. Czasy przybycia (dotarcia) fali elektromagnetycznej do poszczeglnych stacji detekcji s podstaw do finalnego obliczenia pozycji wyadowania przez jednostk centraln systemu. Do lokalizacji wyadowania potrzeba minimum 3 stacji - 107 -
detekcji, ale najczciej w celu zmniejszenia bdw wyznaczenia lokalizacji i usunicia dwuznacznoci stosuje si 4 stacje detekcji. Maksymalny zasig pojedynczej stacji detekcji wynosi okoo 300 km. Typowy system skada si z sieci stacji detekcji (minimum 4) oraz jednostki centralnej odpowiadajca za przetwarzanie danych otrzymanych ze stacji detekcji.
Rys. 37. Aparatura pomiarowa stacji detekcji systemu LPATS IV. [165]
Gwne rda bdw pomiarowych w systemie LPATS s spowodowane czynnikami zaburzajcymi lub tumicymi fale elektromagnetyczne, a wic generujcymi przesunicia w czasie przybycia sygnau do stacji detekcji. Obecnie najczciej spotykane na wiecie s ostatnie wersje systemu pod nazw LPATS III i LPATS IV. Systemy tego typu funkcjonuj na caym wiecie m.in. w USA [166], Australii, Brazylii, krajach europejskich jak Austria, Szwajcaria [167] i innych.
5.2.7. Systemy wykrywania radiotrzaskw (spherics).
Poza systemem ATD istniej tak e inne systemy wykrywajce radiotrzaski [168]. Zazwyczaj radiotrzaski s wykrywane w prosty sposb dziki miernikom pola elektromagnetycznego. Do otrzymania lokalizacji wyadowania niezbdne jest zastosowanie systemu synchronizacji czasowej stacji detekcji z wykorzystaniem np.: systemu GPS. Mo na stosowa dwa rodzaje miernikw zmian pola elektrostatycznego: mynki elektrostatyczne oraz paskie, talerzowe anteny pola elektrycznego. System wykorzystujcy mynki elektrostatyczne pracuje m.in. w amerykaskim Orodku Lotw Kosmicznych (KSC) na Florydzie okoo 30 mynkw, natomiast system wykorzystujcy anteny talerzowe w orodku badawczym w Los Alamos (LANL) w USA. Systemy bazujce na mynkach s - 108 -
dro sze w eksploatacji oraz trudniejsze w obsudze. Prostszym i taszym narzdziem pomiarowym jest paska, talerzowa antena pola elektrycznego.
Rys. 38. Rozmieszczenie stacji detekcji systemu LASA. [170]
System pomiarowy wykrywajcy i lokalizujcy wyadowania atmosferyczne LANL pod nazw LASA (z ang. Los Alamos Spherics Array) pracuje na terenie USA od 1998 roku [169]. Zosta zbudowany jako narzdzie weryfikujce i wspomagajce satelitarny program badawczy pod nazw FORTE (z ang. Fast on-Orbit Recording of Transient Events) [170]. Skada si z 11 stacji pomiarowych rozmieszczonych na terenie USA w Nowym Meksyku, Teksasie i Florydzie (rys. 38). Stacje s rozmieszczone w taki sposb, e powstay dwie rozdzielne podsieci o redniej linii bazowej 200 km (od 160 do 240 km). Dziki zastosowaniu dwch oddzielnych podsieci i dodatkowej stacji system jest w stanie dostarcza danych o wyadowaniach piorunowych z wysok skutecznoci detekcji i dokadnoci lokalizacji w obrbie i okolicach danej podsieci. Dane z poudniowych i centralnych obszarw USA, gwnie o silnych wyadowaniach doziemnych, s obarczone wikszymi bdami lokalizacyjnymi mniejsz dokadnoci lokalizacji oraz ni sz skutecznoci detekcji. Dane z systemu s wykorzystywane gwnie do celw naukowych.
- 109 -
Stacje detekcji LASA s zlokalizowane w obszarach, ktre speniaj warunki: niskie szumy ta w pamie VLF/LF, obecno zasilania i cza internetowego o wysokiej przepustowoci. Stacja detekcji skada si z nastpujcych elementw: talerzowego
miernika pola elektrostatycznego, ukadu filtrw ograniczajcych moduu zakres pasma
pomiarowego, komputera
wyzwalania, odbiornika
obliczeniowego,
GPS. Dane z poszczeglnych stacji s przekazywane do centralnej jednostki
obliczeniowej. Do wyznaczenia lokalizacji wyadowania atmosferycznego system
wykorzystuje technik czasu przybycia TOA. Jak w przypadku innych systemw TOA
Rys. 39. Stacja pomiarowa systemu LASA na Uniwersytecie Floryda w Gainesville. [170]
fundamentalne
znaczenie
ma
dokadna synchronizacja czasowa stacji. LASA wykorzystuje system GPS dziki ktremu osiga rozdzielczo czasow rzdu 2 s. Dziki takiej rozdzielczoci czasowej optymalny bd lokalizacji wynosi okoo 600 m. Dane z systemu LASA byy porwnywane m.in. do danych z systemu NLDN (z ang. National Lightning Detection Network). Porwnanie wykazao, e bd lokalizacji wynosi mniej ni 2 km dla okoo 80% wyadowa w obrbie sieci podstawowej. Wicej informacji na temat systemu LASA mo na znale m.in. w [169, 170, 171]
5.2.8. System SAFIR.
System detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych SAFIR (z franc. Surveillance et dAlerte Foudre par Interferometrie Radioelectrique) przy pomocy interferometrii w pamie bardzo wysokich czstotliwoci VHF, wykrywa i lokalizuje pioruny [172]. Do pomiaru parametrw elektrycznych oraz dyskryminacji pomidzy typami wyadowa wykorzystuje si pomiary w niskich czstotliwociach. System wykorzystuje gwnie technik znajdowania kierunku DF.
- 110 -
Historia powstania
Badania nad tym systemem zostay zapocztkowane w latach 70-tych XX wieku. Powstanie systemu poprzedziy dwa programy badawcze przeprowadzone przez francuskie narodowe biuro studiw i bada aeroprzestrzennych - ONERA (z franc. Office National dEtudes et de Recherches Aerospatiales). Pierwsze badania przeprowadzono w latach 197378, badajc wpyw adunkw elektrycznych (silnego pola elektrycznego) na bezpieczestwo wyrzutni kosmicznych. Kolejnym programem badawczym, przeprowadzonym przez ONERA we wsppracy z lotnictwem, byy badania przeprowadzone w latach 1978-85. Celem programu byy badania nad elektrycznoci atmosfery i oddziaywanie piorunw na statki powietrzne (rakiety kosmiczne, samoloty). Program bada obejmowa: studia laboratoryjne, eksperymenty ze sztucznie inicjowanymi piorunami, pomiary parametrw wyadowa piorunowych z samolotw, modelowanie wzajemnych oddziaywa midzy wyadowaniami. W 1984 roku dokonano po raz pierwszy lokalizacji przestrzennej wyadowa piorunowych przy pomocy techniki interferometrii w pamie bardzo wysokich czstotliwoci VHF. Badania te pozwoliy osign postp w zrozumieniu elektrycznej natury burz oraz rozwin technik interferometrii i wdro y j do lokalizacji wyadowa. Dziki pracom badawczym przeprowadzonym w latach 1985-88 powstaa pierwsza eksperymentalna wersja systemu SAFIR. Po usuniciu usterek i udoskonaleniu w 1988 roku zainstalowano dwa pierwsze egzemplarze operacyjne systemu. Jeden w Europejskim Centrum Kosmicznym CSG (z franc. Centre Spatial Guyanais) w Kourou w Gujanie Francuskiej, drugi w centrum badawczym francuskiego Departamentu Obrony CEL (z franc. Compte pargne Logement). Po okresie testw w latach 1989-91 system SAFIR zosta zindustrializowany, a jego wytwarzaniem zajy si zakady firmy Dimensions SA. Kolejne lata przyniosy udoskonalanie technik detekcyjnych i lokalizacyjnych (m.in. lokalizacji w trzech wymiarach) oraz operacyjne potwierdzenie zalet systemu np.: wysokiej skutecznoci detekcji i niezawodnoci. W 2000 roku zakady Dimensions zostay przejte przez fisk firm, specjalist w produkcji urzdze meteorologicznych VAISALA. [20, 173] Obecnie systemy typu SAFIR s u ywane w wielu krajach wiata, jak: Polska [1], Francja (Gujana Francuska), Belgia, Holandia, Niemcy [174], Sowacja, Wgry, Rumunia [175] i in. w meteorologii (prognozy ultrakrtkoterminowe i dugoterminowe), w osonie meteorologicznej lotnictwa (lotnictwo cywilne i wojskowe), w hydrologii, w orodkach kosmicznych itp. Od 2001 roku system tego typu pod nazw PERUN pracuje w Polsce i jest zarzdzany przez IMGW [1]. Ze wzgldu na charakter niniejszej publikacji oraz fakt, e system PERUN pracuje w IMGW zagadnienia zwizane z systemem SAFIR zostan opisane - 111 -
szerzej ni w przypadku innych systemw. Ponadto opis systemu zostanie przedstawiony na przykadzie systemu PERUN, dlatego wszelkie zagadnienia techniczne bd nawizyway do tego konkretnego systemu. W poni szym opisie, na potrzeby niniejszej publikacji zamiennie bd u ywane nazwy SAFIR oraz PERUN.
Zasada dziaania
Wyadowania piorunowe emituj fale elektromagnetyczne w szerokim pamie czstotliwoci pokrywajc rwnie zakres od kilkuset kHz a do kilkuset MHz. Emisja fal elektromagnetycznych jest spowodowana intensywnymi i gwatownymi zmianami prdw przepywajcych przez kana wyadowania. Najsilniejsze promieniowanie jest wytwarzane przez uderzenie zwrotne podczas wyadowania typu chmura - ziemia. Tego typu fale wystpuj, gdy lider krokowy tworzcy zjonizowany kana wyadowania, osignie powierzchni Ziemi, wtedy nastpuje uderzenie zwrotne biegnce przez kana wyadowania z prdkoci rwn 1/3 prdkoci wiata. Czas narastania impulsu prdowego (czas potrzebny na osignicie wartoci szczytowej) wyadowania wynosi kilkanacie s, a typowa warto szczytowa prdu siga kilkudziesiciu kA, maksymalnie kilkaset kA. Promieniowanie w niskich czstotliwociach LF (poni ej 1 MHz) jest gwnie wykorzystywane do pomiaru charakterystyk wyadowa typu chmura-ziemia i do odr niania wyadowa doziemnych od wyadowa chmurowych. Detekcja wyadowa jest dokonywana za pomoc sensora zmian pola elektromagnetycznego. Kiedy czujnik zarejestruje zmiany pola elektrycznego s one dyskryminowane za pomoc wzorcowych przebiegw amplitudowo czasowych. System typu SAFIR wykrywa i lokalizuje, przy u yciu techniki triangulacyjnej wyadowania atmosferyczne wszystkich typw w ukadzie wsprzdnych przestrzennych. Lokalizacja piorunw jest realizowana za pomoc techniki znajdowania kierunku, bazujcej na elektromagnetycznej interferometrii w pamie bardzo wysokich czstotliwoci VHF. Promieniowanie w pamie VHF jest emitowane w postaci bardzo krtkich, izolowanych impulsw (paczek falowych) o czasie narastania rzdu kilku nanosekund. Czas trwania takiego impulsu wynosi od kilkuset mikrosekund do kilku milisekund. Typowy odstp midzy impulsami wynosi 50 do 100 mikrosekund. Tego rodzaju paczki falowe s emitowane przez wszystkie czci kanau wyadowania, zarwno w czasie jego tworzenia jak i w czasie przepywu prdu. Wyadowania chmurowe tak jak i wyadowania chmura - ziemia wytwarzaj te impulsy prawie we wszystkich fazach swojego rozwoju. System bazuje na interferometrycznym pomiarze r nicy faz fali elektromagnetycznej odbieranej przez dwie - 112 -
r ne anteny. R nica faz jest cile zale na od kierunku rozchodzenia si fali i u ywana do obliczenia ktowej pozycji (kty: azymutu i wyniesienia) rda fali. Do pomiaru r nicy faz stosuje si dwie anteny prtowe (para). Do wyznaczenia jednoznacznej wartoci kta azymutu potrzeba pary anten, ale eby zwikszy dokadno lokalizacji stosuje si 5 par anten prtowych, a otrzymany wynik urednia. Zasada pomiaru jest przedstawiona na rys. 40.
Rys. 40. Pomiar kta padania fali elektromagnetycznej przy u yciu techniki interferometrycznej. [20]
W antenach s indukowane napicia elektryczne opisywane wzorami: w antenie 1: V1 (t ) = A(t )e i 1(t )e 2i f t (11)
w antenie 2:
gdzie: A(t) - amplituda sygnau, 1(t) kt fazowy sygnau w 1 antenie, 2(t) kt fazowy sygnau w 2 antenie, f - czstotliwo nona, t czas. Amplitudy sygnaw s rwne, wic r ni si tylko faz (rys. 41).
V2 (t ) = A(t )e i 2(t )e 2 i f t
(12)
Rys. 41. R nica faz sygnaw indukowanych w dwch antenach prtowych. [20]
R nica faz obu sygnaw jest cile zwizana z kierunkiem propagacji fali wyemitowanej przez wyadowanie piorunowe i jest opisywana wzorem:
- 113 -

(t ) = 1 (t ) 2 (t ) =
gdzie: D - odlego midzy antenami, - dugo fali, - kierunek propagacji promieniowania elektromagnetycznego wyemitowanego przez wyadowanie. Po wyznaczeniu r nicy faz sygnaw elektrycznych w dwu antenach zostaje obliczony kierunek rozchodzenia si fali. Dziki wyznaczonym ktom z kilku stacji detekcji i lokalizacji mo na wyznaczy przez triangulacj dokadne poo enie rda emitujcego fale poo enia wyadowania piorunowego.
2 D cos (t )
(13)
Geneza budowy systemu PERUN
Od pocztku lat 90 ubiegego wieku pracownicy IMGW wraz z przedstawicielami Politechniki Warszawskiej rozpoczli starania o instalacj w Polsce nowoczesnego systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Ze wzgldu na brak nakadw finansowych pomys instalacji musia zosta odo ony o okoo 10 lat. Dopiero po katastrofalnej powodzi z 1997 roku, dziki umowie pomidzy Rzdem Rzeczypospolitej i Bankiem wiatowym, uzyskano rodki finansowe, dziki ktrym mo na byo midzy innymi rozpocz budow systemu tego typu. System wykrywania wyadowa zosta wczony jako jeden z podkomponentw systemu SMOK (System Monitoringu i Osony Kraju). W wyniku procedury przetargowej, we wrzeniu 2000 roku podpisano kontrakt na budow systemu. Umowa podpisana przez Dyrektora IMGW prof. dr hab. in . Jana Zieliskiego i Prezesa firmy Ysselbach Umwelt und Medizintechnik in . Petera Schmida, zakadaa budow i wdro enie w Polsce systemu SAFIR - automatycznego systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. System zosta wyprodukowany przez firm VAISALADimensions. Prace zwizane z budow i wdro eniem systemu byy prowadzone w ramach projektu SMOK jako podkomponent B.2.8.2. Prace instalacyjne, poprzedzone licznymi wstpnymi badaniami i symulacjami, zostay rozpoczte w czerwcu 2001 roku. Pierwsza zostaa zainstalowana stacja detekcji na dachu budynku Orodka Gwnego IMGW w Warszawie. Ostatnia we wrzeniu 2001 roku zostaa zainstalowana stacja w Gorzowie Wielkopolskim. Jednoczenie w Warszawie zainstalowano jednostk centraln systemu wraz z serwisowymi i administracyjnymi stacjami roboczymi. Z pocztkiem padziernika 2001 roku system rozpocz prac. Do koca 2001 roku przeprowadzono testy poprawnoci pracy zainstalowania systemu, a od pocztku 2002 roku system rozpocz prac operacyjn. [1]
- 114 -
Opis systemu PERUN.
System PERUN skada si z: sieci stacji detekcji, centralnego systemu przetwarzania danych oraz terminali u ytkownikw. Schemat konfiguracji systemu przedstawia rys. 42.
Centralny System Przetwarzania SCM/DCM U ytkownicy PDM LAN/ WAN WAN Operator DCM, DAM, Inne systemy DTM & PDM
Sie Stacji Detekcji Inne systemy
...
FTP
Rys. 42. Schemat ideowy systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych PERUN. [1]
Sie pomiarowa skada si z 9 stacji detekcyjnych rozmieszczonych na terenie caego kraju w taki sposb, aby uzyska dokadno lokalizacji wyadowa atmosferycznych, na poziomie do 1 km, a skuteczno detekcji okoo 95 % dla terytorium Polski. Optymaln konfiguracj uzyskano po symulacjach kilkunastu mo liwych do wykorzystania lokalizacji stacji. Ostatecznie wybrano nastpujce lokalizacje (rys. 43): Biaystok, Olsztyn, Toru, Gorzw Wlkp., Kalisz, Czstochow, Sandomierz, Wodaw, Warszaw. Wszystkie stacje detekcyjno-lokalizacyjne zainstalowano na terenie istniejcych stacji meteorologicznych IMGW. Stacje detekcji s synchronizowane czasowo za pomoc satelitarnego systemu GPS. rednia dugo linii bazowej systemu (odlego midzy dwoma najbli szymi stacjami) wynosi okoo 200 km, jednak e warto ta dla poszczeglnych par stacji waha si od 145 km do 225 km. Ka da stacja detekcji wykonuje ktow, interferometryczn lokalizacj wyadowania piorunowego. Dane ze stacji s przesyane, poprzez sie rozleg IMGW (WAN, z ang. Wide Area Network), do centralnego systemu przetwarzania danych CPS (z ang. Central Processing System). CPS grupuje dane z odpowiednich przedziaw czasowych z poszczeglnych stacji w celu uzyskania lokalizacji oraz parametrw wyadowania atmosferycznego oraz za pomoc techniki triangulacyjnej oblicza dokadne poo enie wyadowania, a tak e jego parametry. - 115 -
OLSZTYN TORU BIAYSTOK
GORZW WLKP.
WARSZAWA
KALISZ WODAWA CZSTOCHOWA
SANDOMIERZ
Rys. 43 Rozmieszczenie stacji detekcyjnych systemu PERUN na terenie Polski. [1]
czno zapewniaj cza
systemie WAN o
przepustowoci wystarczajcej do przesyania danych burzowych ze stacji nawet w czasie
intensywnych burz. Pocztkowo ze wzgldu na wysokie koszty instalacji i eksploatacji cz
staych w wielu lokalizacjach zdecydowano si na zastosowanie cz satelitarnych. Jedynie dwie stacje w Biaymstoku i
Warszawie nie wykorzystyway cz satelitarnych. Po zakoczonej w 2005 roku cznoci modernizacji wszystkie
systemu
Rys. 44. Ukad anten stacji detekcji w Czstochowie. [1] (fot. Pawe Bodzak)
stacje wykorzystuj cza WAN
- 116 -
IMGW. Dane z sieci stacji detekcji s zbierane i przetwarzane w CPS. Do podstawowych informacji przesyanych przez ka d stacj lokalizacyjn nale m.in.: data i dokadny czas wykrycia wyadowania, lokalizacja, czas narastania i czas zaniku impulsu prdowego, amplituda pola elektromagnetycznego i in. Do analizy danych su y specjalne oprogramowanie komputerowe. Po przetworzeniu otrzymujemy: lokalizacj wyadowania (dugo i szeroko geograficzna), warto prdu w kanale wyadowania, czasy: narastania i zaniku impulsu prdowego, typ wyadowania, polaryzacj i inne. Odbierane i przetwarzane dane s archiwizowane w dwojaki sposb: jako dane pierwotne (dane rdowe ze stacji detekcji) oraz jako dane wtrne (obliczone lokalizacje i parametry wyadowania atmosferycznego). Zgromadzone dane s archiwizowane w IMGW na pytach CD oraz DVD. Archiwizacja umo liwia pniejsze wykorzystanie danych piorunowych tak do celw ekspertyz jak i do dalszych bada m.in. aktywnoci piorunowej, bada klimatycznych i innych. Dane przetwarzane w trybie rzeczywistym s wysyane do u ytkownikw kocowych systemu tj. Biur Prognoz IMGW oraz innych u ytkownikw. Dane wizualizowane s przez program PDM.
Stacja detekcji
Stacja detekcji wykrywa fale elektromagnetyczne generowane przez wszystkie typy wyadowa (chmurowe i doziemne) oraz mierzy parametry elektryczne. Ka da ze stacji detekcyjnych skada si z:

Zesp elektroniki Zestaw anten prtowych
Zestawu anten prtowych Skrzynki z elektronik sterujc prac stacji oraz wykonujc podstawowe pomiary i obliczenia
Konwertera optycznego Modemu komunikacyjnego
Sposb zainstalowania stacji jest r ny w zale noci od warunkw lokalnych w poszczeglnych miejscach. W wikszoci stacje s zainstalowane na wolnostojcych masztach o r nej wysokoci (od 14 do 80 metrw) lub na dachach budynkw. Na rys 45 przedstawiono standardow stacj detekcji systemu SAFIR 3000. Jednostka centralna systemu, zbierajca dane ze stacji
Rys. 45. Stacja detekcji systemu SAFIR 3000. [1]
detekcji poprzez sieci LAN, WAN znajduje si w Warszawie.
- 117 -
Skada si z dwch komputerw poczonych w systemie klastra. Zapobiega to utracie danych w przypadku, gdy aktualnie dziaajcy komputer ulega awarii, wtedy system automatycznie przecza si na drugi komputer. Cae oprogramowanie jednostki centralnej bazuje na platformie Windows NT i bazie danych Oracle. Dodatkowo jednostce centralnej zapewniono zasilanie awaryjne w postaci UPSu o 2 godzinnej autonomii.
Rys. 46. Jednostka centralna systemu PERUN. [1] (fot. Pawe Bodzak)
Dane odebrane ze stacji detekcji s nastpnie synchronizowane czasowo. Po synchronizacji dane s przeliczane - azymuty oraz parametry fal elektromagnetycznych generowanych przez wyadowania s przeliczane na dokadn lokalizacj wyadowa oraz ich parametry fizyczne. Nastpnie przetworzone dane, w postaci plikw tekstowych i binarnych, s wysyane do programw wizualizujcych zainstalowanych na terminalach u ytkownika oraz do Systemu Obsugi Klienta (SOK) IMGW. Dodatkowo do SOKu s wysyane obrazy (format gif), przedstawiajce aktualn sytuacj burzow, uzyskane po wizualizacji tych danych przez program PDM (z ang. Processing and Display Module). Jednoczenie aktualny obraz sytuacji burzowej jest dostpny pod adresem internetowym http://www.imgw.pl/wl/internet/burza/burza.html. Terminal u ytkownika systemu PERUN to komputer z zainstalowanym
oprogramowaniem wizualizacyjnym. Program PDM su y do wizualizacji przetworzonych danych do postaci graficznej w trybie rzeczywistym. Do wizualizacji danych archiwalnych do celw kontrolnych i serwisowych su y program DAM (z ang. Data Analysis Module). - 118 -
Powstae obrazy przedstawiaj zlokalizowane wyadowania atmosferyczne zarejestrowane przez system. Oba programy bazuj na programie MapInfo, w ktrym zdefiniowany jest System Informacji Geograficznej GIS niezbdny do wizualizacji lokalizacji wyadowa. Program MapInfo pozwala na dodawanie dowolnych warstw (podkadw), dziki ktrym mo liwa jest szczegowa analiza wyadowa na wybranym obszarze (zlewnia,
wojewdztwo, gmina, miasto,...itp). Aktualnie terminale u ytkownika znajduj si we wszystkich Biurach Prognoz IMGW, usprawniajc i uatwiajc prac synoptykw, tj. w : Warszawie (Orodek Gwny IMGW i lotnisko Okcie), Biaymstoku, Gdyni, Szczecinie, Poznaniu, Wrocawiu i Krakowie. [1] Aplikacje zainstalowane na terminalu u ytkownika umo liwiaj:
Wywietlanie danych o lokalizacji wyadowa w czasie rzeczywistym z jednoczesn
dyskryminacj typu wyadowa. Dziki temu mo na wywietla tylko wyadowania chmurowe (rys. 47 - kropki i kreski), tylko doziemne (rys. 47 kka, z zaznaczon wewntrz kka polaryzacj wyadowa), lub oba typy wyadowa jednoczenie. Kolorami kodowany jest czas wystpienia poszczeglnych wyadowa, przy czym ka dy kolor oznacza odrbny przedzia czasowy. Granice tego przedziau mo na zmienia w zakresie od 1 minuty do 4 godzin, dziki temu na ekranie otrzymujemy obraz odpowiadajcy sytuacji burzowej za okres od 6 minut do 24 godzin. Na rys. 47 przedstawiono sytuacj burzow obejmujc dzie 9 lipca 2004 roku, w godz. 8.00-24.00 (czasu uniwersalnego UTC).
Rys. 47. Wizualizacja lokalizacji wyadowa atmosferycznych system PERUN.
- 119 -
Wywietlanie informacji o gstoci wyadowa na kilometr kwadratowy w okrelonym
przedziale czasu. W takim wypadku obliczana i ilustrowana graficznie jest ilo wykrytych wyadowa atmosferycznych w danym obszarze, przy czym kolorami kodowana jest intensywno aktywnoci burzowej w danym obszarze. Na rys. 48 przedstawiona jest gsto wyadowa atmosferycznych za okres lipca 2004 roku.
Rys. 48. Wizualizacja gstoci wyadowa system PERUN.
Wywietlanie komrek burzowych z wektorem prdkoci dla ka dej komrki (o ile
mo na go wyznaczy). W takim trybie pracy system pokazuje zidentyfikowane, na podstawie aktualnej aktywnoci piorunowej, komrki burzowe oraz w przypadku ich przemieszczania si obliczony wektor prdkoci. Dziki temu mo na prognozowa, w jakim kierunku bdzie si przesuwa dana komrka. Ponadto dziki wektorowi prdkoci mo na obliczy czas, jakiego potrzebuje dana komrka burzowa na przesunicie si do danego obszaru. Kolorami kodowana jest intensywno aktywnoci burzowej danego obszaru komrki. Na rys. 49 przedstawiono przykad wizualizacji komrek burzowych wraz z wektorem prdkoci. Sytuacja odwzorowuje komrki burzowe zarejestrowane w dniu 28 czerwca 2004 roku. Dodatkowo oprogramowanie systemu PERUN (program DAM) pozwala na generowanie innych produktw takich jak: Mapy izokeuraniczne - mapy przedstawiajce liczb dni burzowych w danym okresie czasu, zazwyczaj w roku. W odr nieniu od map generowanych na podstawie obserwacji ze stacji meteorologicznych mapy generowane przez system PERUN dostarczaj informacji o - 120 -
niemal wszystkich wyadowaniach, ktre wystpiy na terenie POLSKI. Na rys. 50 przedstawiono map izokeuraniczn dla roku 2004.
Rys. 49. Wizualizacja komrek burzowych z wektorami prdkoci system PERUN.
Rys. 50. Mapa izokeuraniczna za rok 2004 system PERUN.
- 121 -
Listingi dla wyadowa doziemnych (wyadowa zwrotnych). Dziki nim mo na uzyska
informacje o obliczonych parametrach wyadowa doziemnych takich jak np.: prd w kanale wyadowania, polaryzacja, szybkoci narastania zbocza impulsu prdowego, krotnoci wyadowania itp. Przykadowy listing wyadowa doziemnych przedstawia rys. 51.
Rys. 51. Listing danych dla wyadowa doziemnych system PERUN.
Listingi dla wyadowa chmurowych. Zawieraj podstawowe informacje jak poo enie
wyadowania, czas wystpienia, numery stacji detekcji, ktre wykryy dane wyadowanie. Przykadowy listing danych dla wyadowa chmurowych przedstawia rys. 52.
Rys. 52. Listing danych dla wyadowa chmurowych system PERUN.
- 122 -
Histogramy prdw w kanaach wyadowa doziemnych (wyadowa zwrotnych).
Przedstawiaj rozkad wartoci prdw w kanaach wyadowa doziemnych w postaci supkw odpowiadajcych poszczeglnym wielkociom prdu. Na rys. 53 pokazano przykadowy histogram prdw w kanale wyadowa doziemnych.
Rys. 53. Histogram prdw w kanaach wyadowa doziemnych w 2004 roku system PERUN.
Poza wymienionymi powy ej produktami oprogramowanie systemu PERUN umo liwia generowanie produktw su cych do oceny poprawnoci aktualnej pracy systemu. Tego typu produkty s generowane okresowo i dostpne dla administratora systemu do celw kontrolnych.
5.2.9. Systemy serii TS x000.
W kocu ubiegego wieku na wiecie istniay dwie gwne firmy produkujce systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Pierwsz z nich by francuska firma Dimensions S.A. z siedzib w Aix-en-Provence na poudniu Francji, produkujca system SAFIR. Drug bya amerykaska firma Global Atmospheric, Inc. (GAI) z siedzib w Tucson w Arizonie. GAI powstaa w wyniku poczenia trzech firm Lightning Location and Protection (LLP), GeoMet Data Services (GDS) i Atmospheric Research System (ARSI). GAI bya firm dostarczajc najwicej systemw detekcji na wiecie, produkowaa systemy typu LPATS i IMPACT skupiajc si na detekcji wyadowa doziemnych. [3, 173]] - 123 -
W lutym 2000 roku firma Dimensions zostaa przejta przez potentata na rynku producentw urzdze meteorologicznych fisk firm VAISALA. Ten sam los spotka w marcu 2002 roku firm GAI. W wyniku tych przej VAISALA skupia w jednym rku wszystkich wa niejszych producentw systemw detekcji, a wraz z nimi produkcj kilku odmiennych systemw. W zwizku z tym postanowiono rozpocz prace nad integracj produkowanych systemw i opracowaniem systemu komplementarnego czcego zalety poszczeglnych systemw. [173] W rezultacie prac integrujcych systemy produkowane dawniej przez Dimensions (SAFIR) i GAI (IMPACT i LPATS) opracowano dwa nowe systemy detekcji bazujce na poczonej technologii i technikach detekcji swoich
poprzednikw. Obecnie VAISALA oferuje dwa systemy detekcji i lokalizacji wyadowa
atmosferycznych: TS 7000 i TS 8000 (TS oznacza z ang. Thunderstorm System). System TS 7000 zosta zaprojektowany i
zoptymalizowany z myl o u ytkownikach zainteresowanych gownie lub wycznie
wyadowaniami doziemnymi. Nale do nich firmy z bran m.in.: energetycznej,
telekomunikacyjnej, lenictwa. System TS 8000 zosta zaprojektowany z myl o u ytkownikach zainteresowanych aktywnoci danymi o cakowitej zastosowa
piorunowej.
Obszar
systemu TS 8000 to m.in.: meteorologia, lotnictwo,

Rys. 54 Stacja detekcji LS 8000. [176]
hydrologia,
loty
kosmiczne
oraz
zastosowania podstawowe
wojskowe. W tab. 3 zebrano informacje dotyczce bazowych
konfiguracji systemw TS 7000 i TS 8000. Tabela skada si z trzech czci tj.: rodzaj stacji detekcji, rodzaj jednostek centralnych i terminali u ytkownika. Podstawowa konfiguracja systemu TS 8000 skada si z sieci stacji detekcji LS 8000 (z ang. Lightning Sensor), jednostki centralnej CP 8000 (z ang. Central Processor), jednostki centralnej - moduu archiwizacji danych AP 5000 (z ang. Archive Processor), terminala PDM (z ang. Processing - 124 -
and Display Module), czyli moduu przetwarzania danych w czasie rzeczywistym oraz terminala DAM (z ang. Data and Analysis Module), czyli moduu przetwarzania danych archiwalnych. Dla systemu TS 7000 odpowiednio sie stacji detekcji LS 7000, CP 7000, AP 5000, PDM oraz FALLS (z ang. Fault Analysis and Lightning Location System). Nowe systemy zostay opracowane tak e z myl o modernizacji istniejcych systemw detekcji, np.: w przypadku systemu PERUN mo liwa jest modernizacja systemu bez zmiany jednostki centralnej, polegajca na powikszeniu sieci pomiarowej dziki zastosowaniu czujnikw LS 7500. W przypadku doczania stacji detekcji innych typw konieczna jest zmiana istniejcej jednostki centralnej. Poza tym poszczeglne typy stacji byy projektowane z myl o redundancji w istniejcych sieciach lub te mo liwoci modernizacji istniejcych sieci tak by wykryway wyadowania wszystkich typw. Na przykad w przypadku sieci nastawionych dotychczas na lokalizacj wyadowa doziemnych doczenie odpowiedniej iloci czujnikw LS 7200 umo liwia wykrywanie przez system tak e wyadowa chmurowych. Nowo powstae stacje detekcji cz zalety istniejcych wczeniej stacji detekcji gwnie systemw: SAFIR i IMPACT. Stacje detekcji w zakresie detekcji i lokalizacji chmurowych wyadowa atmosferycznych wykorzystuj rozwizania wypracowana w systemie SAFIR, a wic interferometri w pamie VHF (technika znajdowania kierunku). Natomiast stacje wykrywajce wyadowania doziemne wykorzystuj dowiadczenia nabyte przy budowie czujnikw IMPACT ESP. W sensorach LS 8000 i LS 7500 poczono te techniki, dziki czemu s jedynymi obecnie oferowanymi czujnikami wykrywajcymi wszystkie wyadowania. Jednostki centralne r ni si gwnie rodzajem obsugiwanych stacji detekcji. Jednostka centralna CP 8000 obsuguje w czasie rzeczywistym wszystkie rodzaje stacji detekcji z obecnej oferty oraz starsze stacje r nych typw pracujcych tak w pamie VHF jak i LF. S to m.in.: SAFIR 3000, LPATS III, LPATS IV, IMPACT ES, IMPACT ESP i inne. Natomiast CP 7000 wsppracuje tylko ze stacjami detekcji pracujcymi w pamie LF tak z obecnej oferty jak i starszych typw jak np.: IMPACT, LPATS. Jednostka AP 5000 su y gwnie do archiwizacji danych oraz do przygotowania danych dla terminali u ytkownika pracujcych na danych archiwalnych. Serwer FALLS su y do zarzdzania danymi historycznymi i dystrybuowaniem ich do u ytkownikw kocowych pracujcych na terminalu FALLS Client.
- 125 -
Tab. 3. Zestawienie danych dla systemw bazowych serii TS x000. [177]
System
TS 7000 STACJE DETEKCJI
TS 8000
Typ bazowej stacji detekcji Sposb detekcji Typ wykrywanych wyadowa Skuteczno detekcji rednia dokadno lokalizacji Mo liwo modernizacji
LS 5000 (1) TOA(2) CG(5) > 90 % 500 m LS 7000, LS 7500, LS 8000
LS 7000 (1) DF i TOA(3) CG, CL(6) > 90 % (CG) 5-30 % (CL) 500 m LS 8000
LS 7200 IVHF(4) CL > 90 % 1000m LS 7500, LS 8000
LS 7500 IVHF i TOA CG, CL > 90 % 500 m LS 8000
LS 8000 IVHF, DF i TOA CG, CL > 90 % 500 m -
JEDNOSTKI CENTRALNE Typ bazowej jednostki centralnej Platforma systemowa Typ przetwarzanych danych FALLS Server UNIX DF, TOA AP 5000 UNIX DF, TOA, IVHF CP 7000 UNIX DF, TOA FALLS Server UNIX DF, TOA AP 5000 UNIX DF, TOA, IVHF CP 8000 UNIX DF, TOA, IVHF
TERMINALE U YTKOWNIKA Typ terminala Platforma systemowa Gwne zastosowanie FALLS Client Windows Analiza CG PDM Windows Analiza CG, CL DAM Windows Analiza CG, CL FALLS Client Windows Analiza CG PDM Windows Analiza CG, CL On-line DAM Windows
Analiza CG, CL
Typ przetwarzanych Archiwalne On-line danych UWAGI: (1) (2) (3) (4) (5) (6)
Archiwalne Archiwalne
Archiwalne
Stacje LS 7000 i LS 5000 mog by stosowane tak e w systemie TS 8000 DF technika znajdowania kierunku (z ang. direction finding) TOA technika czasu przybycia (z ang. time of arrival) IVHF technika interferometrii w pamie VHF CG wyadowania doziemne (z ang. cloud-to-ground) CL wyadowania chmurowe (z ang. cloud discharge), obejmuj wyadowania chmura-chmura, wewntrzchmurowe, chmura-powietrze
- 126 -
5.3. Systemy satelitarne.
Historia
wykrywania
lokalizacji
wyadowa
atmosferycznych
orbity
okooziemskiej liczy sobie ju prawie 40 lat. Pierwsze obserwacje satelitarne miay miejsce w poowie lat 60-tych ubiegego wieku. Bazoway one na pracy detektorw
elektromagnetycznych fal radiowych. Nastpnie, pod koniec lat 60-tych XX wieku rozpoczto prby z detektorami optycznymi. Od tego momentu NASA (z ang. National Aeronautics and Space Administration) rozpocza i przeprowadzia kilka r nych programw majcych na celu zbadanie mo liwoci wykrywania wyadowa z satelitw. Od poowy lat 90-tych XX wieku rozpoczto eksploatacj jednopunktowych, operacyjnych systemw wykrywajcych i lokalizujcych wyadowania atmosferyczne bazujce na pomiarach satelitarnych. Obecnie wykrywanie i lokalizacja piorunw z poziomu satelitw okooziemskich bazuje na dwch podstawowych technikach [96, 178]: 1. Detekcja promieniowania optycznego.

Zalety:
prostota pomiaru, sprawdzona i niezawodna technologia w przypadku
pracy operacyjnej. Wady: du a niepewno pomiaru, brak mo liwoci wyznaczania
charakterystyk (parametrw) wyadowania atmosferycznego, brak mo liwoci dyskryminacji pomidzy wyadowaniami r nych typw. 2. Detekcja promieniowania radiowego.
Zalety:
przenikanie sygnaw elektromagnetycznych przez chmury, mo liwo
dyskryminacji ze wzgldu na rodzaj wyadowania, mo liwo okrelania dugoci kanau wyadowania, staa i jednolita skuteczno detekcji.
Wady:
sabe nat enie sygnaw odbieranych przez detektory satelitarne,
konieczno umieszczania na orbicie rozbudowanych anten, interferencja sygnaw pochodzcych od wyadowa atmosferycznych i innych rde promieniowania elektromagnetycznego. Pierwszym optycznym czujnikiem do systematycznej obserwacji wszystkich rodzajw wyadowa atmosferycznych by czujnik optycznego wykrywania zjawisk chwilowych - OTD (z ang. Optical Transient Detector) [180]. Zosta on wyniesiony na orbit ziemsk w dniu 3 kwietnia 1995 roku na pokadzie rakiety Pegasus, jako cz satelity MicroLab-1. Pracowa on na satelicie okr ajcym Ziemi na wysokoci 740 km z inklinacj 70 stopni wzgldem rwnika. Jego nazwa nawizuje do zdolnoci wykrywania i obserwacji - 127 -
chwilowych zmian obrazu optycznego z mo liwoci okrelania miejsc wystpienia wyadowa. Gwn zalet OTD, w stosunku do poprzednich generacji czujnikw, bya mo liwo obserwacji wyadowa zarwno w dzie jak i w nocy. Poprzednie generacje czujnikw mogy wykrywa wyadowania atmosferyczne tylko noc. Poza tym w stosunku do swoich poprzednikw OTD odznacza si wy sz skutecznoci detekcji i wy sz przestrzenn rozdzielczoci prowadzonych obserwacji. Elementem centralnym sensora by czujnik optyczny podobny w dziaaniu do kamery telewizyjnej, ale unikalny dziki konstrukcji i przeznaczeniu. Podobnie jak kamera telewizyjna posiada system soczewek, ukad detektorw oraz elektronik niezbdn do przetworzenia rejestrowanych danych do bardziej u ytecznej postaci. Cay czujnik wa y okoo 18 kg przy ci arze caego satelity okoo 75 kg. Wysoko orbity, na jakiej zosta umieszczony czujnik OTD oraz ogniskowa systemu soczewek pozwalay na jednoczesn obserwacj na powierzchni Ziemi obszaru o wymiarach 1300x1300 km. W rezultacie otrzymywano obraz o rozdzielczoci 128x128 pikseli, dziki czemu osigano rozdzielczo przestrzenn ok. 10 km. Rozdzielczo czasowa wynosia ok. 2 ms. Szacowana skuteczno detekcji wynosia od ok. 40% do ok. 65 %. Zaprojektowany z myl o dwuletnich pomiarach przebywa na orbicie do 23 marca 2000 roku. Wicej informacji o OTD mo na znale na stronie internetowej NASA: http://thunder.nsstc.nasa.gov/otd/ oraz m.in. w [180, 181, 182].
Rys. 55. Wyadowania atmosferyczne zarejestrowane przez OTD od 12 kwietnia 1995 do 31 grudnia 1999. [179]
- 128 -
Nastpc sensora OTD by optyczny czujnik obrazowania wyadowa LIS (z ang. Ligthtning Imaging Sensor). Zosta zaprojektowany gwnie do badania zmiennoci rozkadu cakowitej aktywnoci piorunowej (wyadowa chmurowych i doziemnych) w obszarach tropikalnych. Zosta wyniesiony na orbit 28 listopada 1997 roku na pokadzie satelity TRMM (z ang. Tropical Rainfall Measuring Mission) [183]. Satelita TRMM porusza si na wysokoci 350 km, przy inklinacji 30 stopni wzgldem rwnika. Czujnik skada si z optycznego elementu wizualizujcego, zoptymalizowanego do wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych przy rozdzielczoci przestrzennej od ok. 4 do ok. 7 km. Obszar jednoczenie pokrywany przez czujnik wynosi na powierzchni Ziemi 600x600 km. Satelita TRMM przemieszcza si z prdkoci 7 km na sekund, dlatego maksymalny czas obserwacji danego punktu wynosi 90 sekund. Jest to czas wystarczajcy do oszacowania cakowitej aktywnoci burzowej. LIS rejestruje czas wystpienia wyadowania, wypromieniowan energi oraz lokalizacj wyadowania. Dziki zaawansowanym technikom przetwarzania obrazu LIS rejestruje wyadowania tak e w dzie, dziki czemu osiga okoo 90 % skutecznoci detekcji. Dane z sensora su gwnie do bada zjawisk mezoskalowych takich jak: konwekcja, dynamika i mikrofizyka burz. Wicej informacji o LIS mo na znale m.in. w [183, 184, 185] oraz na stronach internetowych NASA: http://thunder.nsstc.nasa.gov/lis/ i http://trmm.gsfc.nasa.gov/overview_dir/lis.html.
Rys. 56. Wyadowania atmosferyczne zarejestrowane w 2004 roku przez LIS. [186]
- 129 -
Dane z czujnikw OTD i LIS byy porwnywane z pomiarami naziemnymi gwnie z amerykaskiej sieci NLDN (z ang. National Lightning Detection Network) [180, 184]. Same czujniki byy sprawdzane w r nych eksperymentach tak przed wyniesieniem na orbit jak i podczas pracy na orbicie. Obecnie trwaj prace nad kolejn generacj satelitarnych czujnikw optycznych w ramach projektu NASA obrazowania aktywnoci wyadowa
atmosferycznych LMS (z ang. Lightning Mapper Sensor) [187]. W dniu 29 sierpnia 1997 roku zosta wyniesiony na orbit satelita FORTE (z ang. Fast Onboard Recording of Transient Events) na pokadzie, ktrego zamontowano zarwno detektory optyczne jak i elektromagnetyczne [188]. FORTE powsta w wyniku kilkuletnich bada i wsppracy krajowego laboratorium Los Alamos LANL (z ang. Los Alamos National Laboratory) oraz krajowego laboratorium Sandia SNL (z ang. Sandia National Laboratory). Gwnym celem projektu byo opracowanie detektora do celw naukowych bada wyadowa
Rys. 57. Satelita FORTE. [189]
atmosferycznych oraz do badania jonosfery i cele wojskowe. FORTE pracuje na orbicie o wysokoci 825 km i inklinacji 70 stopni w stosunku do rwnika. Na pokadzie satelity FORTE zamontowano nastpujce detektory:
Szerokopasmowy odbiornik VHF (detekcja promieniowania radiowego) zaprojektowany i zbudowany w LANL. Skada si z dwch niezale nych odbiornikw o szerokoci pasma 22 MHz. Zakres rejestrowanych czstotliwoci 26-300 MHz. Do wykrywania wyadowa - 130 -
stosuje si zazwyczaj pasma 26-48 MHz oraz 118-140 MHz. Dane s prbkowane sygnaem o czstotliwoci 50 MHz.
Szerokopasmowa fotodioda (detekcja promieniowania optycznego), zaprojektowana i zbudowana przez SNL. Pracuje w pamie podczerwonym o dugoci fali od 400 do 1100 nm, rejestrujc fale optyczne podczas 2 ms z rozdzielczoci 15 s. Kt obserwacji wynosi okoo 80 stopni, co odpowiada obszarowi obserwacji na powierzchni Ziemi o rozmiarach 1200x1200 km.
Wskopasmowa matryca CCD (detekcja promieniowania optycznego), zaprojektowana i zbudowana przez SNL. Matryca o rozmiarach 128x128 pikseli pracujca na fali o dugoci 777,6 nm. Jeden piksel odpowiada obszarowi obserwacji na powierzchni Ziemi o rozmiarach 10x10 km. Czujniki optyczne zostay opracowane z wykorzystaniem dowiadcze nabytych przy
budowie czujnikw OTD i LIS, przy czym elektronika zostaa opracowana przez SNL. Detektory zainstalowane na satelicie FORTE wykrywaj, rejestruj oraz analizuj krtkotrwae sygnay o czstotliwociach radiowych i optycznych, generowane przez wyadowania atmosferyczne, pochodzce z powierzchni Ziemi. Dane uzyskiwane z pomiarw byy porwnywane z wieloma naziemnymi systemami (niektre zostay zbudowane specjalnie z myl o weryfikacji wynikw FORTE) takimi jak: NLDN, LASA (z ang. Los Alamos Sferics Array), ATD. Dziki kombinacji technik wykrywajcych, w pamie optycznym i radiowym, sygnay elektromagnetyczne pochodzce od wyadowa
atmosferycznych mo liwa jest dyskryminacja pomidzy typami wyadowa, a nawet midzy poszczeglnymi etapami danego wyadowania. Wicej informacji o FORTE mo na znale m.in. w [188, 190, 191] oraz na stronach internetowych: http://nis-www.lanl.gov/nisprojects/forte_science/. W 1998 roku francuskie Centrum Bada Kosmicznych ONERA rozpocza projekt pod nazw ORAGES (z franc. Observation Radiolectrique et Analyse Goniomtrique des Eclairs par Satellite) [192]. Celem projektu jest opracowanie i zbudowanie detektora wykrywajcego wyadowania atmosferyczne poprzez detekcj fal elektromagnetycznych. Detektor ten ma by wyniesiony na orbit ziemsk we wsppracy z francusk agencj lotw kosmicznych CNES (z franc. Centre National dtudes Spatiales). Zao enia projektu obejmuj zagadnienia, wedug ktrych zbudowany detektor ma za zadanie m.in.:
Detekcj, lokalizacj i prbkowanie czasowe rde fal elektromagnetycznych pochodzcych od wyadowa atmosferycznych w pamie VHF.
- 131 -
Pole obserwacji 1000x1000 km, przy rozdzielczoci przestrzennej lepszej ni 15x15 km. Rekonstrukcja kanau wyadowania oparta na lokalizacji serii rde speniajcych progi czasowe i przestrzenne. Szacowanie cakowitej dugoci kanau wyadowania. Dyskryminacja pomidzy r nymi typami wyadowa oraz fazami poszczeglnych wyadowa. Planuje si, e satelita bdzie porusza si po orbicie na wysokoci 750-850 km i
inklinacji 20-25 stopni wzgldem rwnika. Planowany czas pracy czujnika na orbicie wynosi 2 lata. Dla celw projektu do chwili obecnej wykonano kilka prototypw anten (rys. 58). Generalnie sposb i ideologia pomiaru jest podobna jak dla naziemnych,
interferometrycznych systemw SAFIR. Prototypowy detektor skada si z piciu anten rozmieszczonych w ukadzie gwiazdy. Prototyp ukadu antenowego pracuje na czstotliwoci 120 MHz i ma rednic 3 metrw. W padzierniku 2001 roku wykonano prbne pomiary wynoszc prototyp na balonie gondolowym [193]. Pozwolio to na sprawdzenie poprawnoci pracy ukadu antenowego, odbiornika analogowego, przetwarzania sygnaw itp. Gwne zadania badawcze dla ORAGES to wykrywanie wszystkich typw wyadowa, a dziki temu badanie ukadw konwekcyjnych, badania klimatologiczne, badania produkcji tlenkw azotu NOx, analiza promieniowania elektromagnetycznego generowanego przez wyadowania atmosferyczne.
Rys. 58. Sensor ORAGES wyniesiony na gondolowym balonie. [193]
- 132 -
Ostatnie kilkanacie lat przynioso znaczny postp w wykrywaniu i lokalizacji wyadowa atmosferycznych z satelitw ziemskich. Dziki sensorom umieszczonym na orbicie mo na obserwowa aktywno piorunow w skali globalnej. Ma to du e znaczenie zwaszcza w przypadku obszarw oceanw, gdzie wykrywanie i lokalizacja wyadowa atmosferycznych w przypadku obserwacji naziemnych jest utrudniona. Ostatnie badania pokazuj, e najkorzystniejszym sposobem obserwacji jest czenie technik optycznych i elektromagnetycznego. Kolejne lata powinny przynie unowoczenienie systemw obserwacyjnych (LMS, ORAGES) przy jednoczesnym poprawieniu parametrw
operacyjnych czujnikw satelitarnych.

5.4. Midzynarodowe sieci systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.
Obecnie na wiecie dziaaj dwie du e, midzynarodowe sieci detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych o du ym zasigu. Pierwsza z nich to dziaajcy w krajach europejskich EUCLID (z ang. European Cooperation for Lightning Detection) [194], druga to dziaajca w Ameryce Pn. sie NALDN (z ang. North American Lightning Detection Network) [195]. Obie sieci powstay dziki wsppracy wielu instytucji w r nych krajach w celu dostarczania kompleksowej informacji o wyadowaniach atmosferycznych na terenach Europy i Ameryki Pn.
Rys. 59.Kraje uczestniczce w projekcie EUCLID (na terenie, ktrych znajduj si stacje detekcji) [196].
- 133 -
Rys. 60. Rozmieszczenie stacji detekcji midzynarodowej sieci EUCLID. [197]
Powstaa w 2000 roku sie EUCLID, skada si z innych mniejszych sieci takich jak BLDN (z ang. Benelux Lightning Detection Network), CELDN (z ang. Central European Lightning Detection Network), NORDLIS, BLIDS i inne. EUCLID jest wynikiem wsppracy 13 pastw m.in.: Niemiec, Austrii, Francji, Woch, Norwegii, Szwecji i innych. Pastwa na terenie, ktrych znajduj si czujniki systemu s pokazane na rys. 59. Sieci wchodzce w jego skad s zarzdzane przez r ne instytucje, np.: czujniki znajdujce si na terenie Polski s wasnoci firmy SIEMENS. Do chwili obecnej EUCLID bazuje na danych pomiarowych pochodzcych z 75 czujnikw r nych typw: IMPACT, IMPACT ES, IMPACT ESP, LPATS III, LPATS IV (rys. 60). Stacje detekcji s synchronizowane dziki satelitarnemu systemowi GPS. Dane z czujnikw s wysyane do dwch jednostek centralnego przetwarzania danych w: Karlsruhe (BLIDS, Niemcy) oraz Wiedniu (ALDIS, Austria). Dla ka dego wyadowania s otrzymywane nastpujce parametry: czas wystpienia, pozycja geograficzna (dugo i szeroko), prd w kanale wyadowania, polarno i krotno wyadowania. Dane z jednostek centralnych po przetworzeniu s wysyane do centrw regionalnych, ktre otrzymuj dane o aktywnoci piorunowej na obszarze niemal caej - 134 -
Europy. Centra regionalne maj dostp do wszystkich danych pochodzcych z sieci, ale tylko centra regionalne s rdem danych z sieci dla klientw lokalnych. Wicej informacji o sieci EUCLID mo na znale na stronie internetowej http://www.euclid.org/. CELDN, wchodzca w skad sieci EUCLID, powstaa w 1999 roku z inicjatywy firmy Global Atmospherics Inc., przy wsppracy z sieciami ALDIS (Austria) oraz BLIDS (Niemcy) [198, 199]. Sie detekcji skada si z 12 detektorw, ktre znajduj si w: Polsce (3 LPATS IV), Niemczech (3 LPATS IV), Wgrzech (2 LPATS IV), Sowacji (2 LPATS IV) oraz Austrii (2 IMPACT) i Republice Czeskiej (1 IMPACT). Dane z czujnikw s wysyane tak jak w przypadku sieci EUCLID do dwch jednostek centralnego przetwarzania danych w Karlsruhe oraz Wiedniu. Dane z systemu CELDN obejmuj informacje tak e o wyadowaniach atmosferycznych wystpujcych na terenie Polski. Jeli chodzi o porwnanie danych z systemu CELDN dla terenu Polski z danymi z systemu PERUN (IMGW) to ze wzgldu na typ stosowanych czujnikw oraz ilo stacji na terenie Polski (3) dane te s [201]:

Porwnywalne, jeli chodzi o dane o wyadowaniach doziemnych w zach. i pd.-zach. czci Polski. Gorsze dla wyadowa doziemnych w pozostaym obszarze kraju. Znacznie gorsze, jeli chodzi o detekcj i lokalizacj wyadowa chmurowych. z systemu EUCLID s dostpne na stronach internetowych m.in.
Dane
http://www.euclid.org/realtime.html i innych. W skad NALDN wchodz dwie sieci krajowe: kanadyjska CLDN (z ang. Canadian Lightning Detection Network) [202] oraz amerykaska NLDN (z ang. National Lightning Detection Network) [203]. NALDN obejmuje swoim dziaaniem dwa kraje Ameryki Pn. tj. Kanad (CLDN) i USA (NLDN). Sie pomiarowa skada si ze 199 czujnikw r nych typw gwnie IMPACT ES, IMPACT ESP oraz LPATS IV. czno pomidzy stacjami i jednostk centraln zapewniaj cza satelitarne. Dane z sieci pomiarowej s przesyane do centrum obliczeniowego w Tucson, skd po przetworzeniu s przesyane do u ytkownikw. Obie sieci s zarzdzane przez fisk firm VAISALA. Sie NALDN zostaa zaprojektowana gwnie do wykrywania wyadowa doziemnych, a wyadowania chmurowe s wykrywane z nisk skutecznoci. Prekursorem sieci NALDN bya amerykaska sie NLDN, ktra rozpocza prac operacyjn w USA w 1989 roku. Bya to sie stacji detekcji bazujcych na technice DF. W tym czasie dziaaa w USA tak e konkurencyjna sie czujnikw bazujcych na technice czasu przybycia TOA, zarzdzana przez firm Atmospheric Research System, Inc. (ARSI). W poowie lat 90-tych ubiegego wieku w wyniku poczenia trzech r nych firm m.in. - 135 -
zarzdzajcych wspomnianymi wy ej sieciami DF i TOA powstaa firma Global Atmospherics Inc. (GAI). Dziki fuzji staa si mo liwa integracja obu systemw i optymalizacja obu sieci w celu wykorzystania korzyci pyncych z zastosowania r nych technik detekcji. Do 2002 roku sie pomiarowa skadaa si ze 106 detektorw: 63 czujnikw typu LPATS III oraz 43 typu IMPACT. Obecnie, po ostatniej modernizacji sie NLDN skada si ze 113 stacji detekcji IMPACT ESP, ktre bazuj na poczonej technice znajdowania kierunku DE oraz czasu przybycia TOA [204]. Dziki ostatniej modernizacji NLDN, zakoczonej w 2003 roku osignito [204, 205]:
Znaczn popraw w detekcji sabych sygnaw, czyli sygnaw o niskiej amplitudzie. W poprzedniej konfiguracji systemu wystpoway problemy w dyskryminacji pomidzy sabymi wyadowaniami doziemnymi oraz wyadowaniami chmurowymi.
Zminimalizowano czas bezwadnoci czujnikw. Czas bezwadnoci, czyli czas potrzebny czujnikowi na przetworzenie zarejestrowanych danych. W czasie przetwarzania danych czujnik nie mg wykrywa kolejnych wyadowa. W przypadku nowych czujnikw wynosi on 1 milisekunda.
Wprowadzono w stacji detekcji definiowanie kryteriw wyboru. Dziki temu mo na zmienia definicj fali wzorcowej, do ktrej jest porwnywana wykryta fala elektromagnetycznej.
Przyspieszono prac czujnikw. Dziki nowemu sprztowi, zwaszcza szybszemu mikroprocesorowi znacznie zwikszono wydajno wykonywania oblicze. Wszystkie stacje wykorzystuj poczon technik znajdowania kierunku DF oraz czasu przybycia TOA. Dziki temu do wykrycia i zlokalizowania wyadowania wystarcz dane z dwch stacji, wczeniej minimum 3, najczciej 4 stacje. rednio skuteczno detekcji sieci NLDN wynosi ok. 90 % przy dokadnoci lokalizacji
okoo 500 metrw, dla obszaru bazowego przy sieci pomiarowej, malejcych parametrach w obszarach poza obszarem bazowym. Powstaa w 1998 roku CLDN skada si z 83 stacji detekcji (32 czujniki typu IMPACT ES, 51 LPATS IV), obejmujcych swoim zasigiem ok. 95 % terytorium Kanady [206]. Dane ze stacji detekcji poprzez cza satelitarne i satelit geostacjonarnego s przekazywane do centrum obliczeniowego w Tucson (NALDN). Nastpnie przetworzone dane s przekazywane do Toronto i std rozsyane do klientw. Najczciej u ytkownik kocowy otrzymuje dane z 60 sekundowym opnieniem w stosunku momentu wystpienia wyadowania atmosferycznego. Zaprojektowana w 1997 roku sie miaa wykrywa do okoo
- 136 -
45 000 wyadowa atmosferycznych na godzin. Obecnie po kilku latach eksploatacji okazao si, e maksymalna ilo wyadowa na godzin nie przekracza 25 000 i wystpuje od ok. 5 do ok. 15 razy w roku, zazwyczaj w godzinach popoudniowych. Sie ma ok. 90% skuteczno detekcji przy dokadnoci lokalizacji ok. 500 metrw. Obecnie zaplanowana jest wymiana starych czujnikw LPATS IV na czujniki ostatniej generacji tj. LS 7000. Wicej informacji o NALDN, NLDN, CLDN mo na znale m.in. w [207, 208].
Rys. 61. Dokadno lokalizacji sieci NALDN po ostatniej modernizacji. [205]
- 137 -
Rys. 62. Skuteczno detekcji sieci NALDN po ostatniej modernizacji. [205]
- 138 -
6. Zastosowanie danych piorunowych.

Wyadowania atmosferyczne s piknym i niebezpiecznym zjawiskiem,
odgrywajcym znaczc rol w r nych dziedzinach
ycia czowieka. W USA rednio
rocznie od pora enia piorunem ginie okoo 100 osb, a straty materialne id w miliony dolarw [209]. Monitorowanie aktywnoci piorunowej pozwala na unikanie zagro e lub te minimalizacj skutkw poprzez szybk reakcj i dziaania prewencyjne. Do niedawna takie monitorowanie byo utrudnione ze wzgldu na brak narzdzi umo liwiajcych ledzenie burz. W ostatnich kilkudziesiciu latach, dziki rozwojowi w r nych dziedzinach nauki opracowano systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Obecnie systemy tego typu s powszechnie u ywane w r nych krajach przez r ne instytucje zwizane z: meteorologi, energetyka, lotnictwem itp. Dziki temu informacja o zagro eniach zwizanych z piorunami mo e by szybko przekazywana spoeczestwu. Rozwj technik detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych umo liwi opracowanie i wdro enie do pracy wielu r nych systemw detekcji i lokalizacji. Aktualnie wikszo rozwinitych krajw eksploatuje systemy tego typu, a do grona u ytkownikw doczaj wci nowe kraje. Zr nicowanie u ytkowanych systemw jest du e, ale wszystkie w rezultacie generuj dane o wykrytych i zlokalizowanych wyadowaniach atmosferycznych. Dane tego typu s obecnie szeroko stosowane w r nych dziedzinach ycia, wci bada si i odkrywa nowe mo liwoci ich ewentualnego stosowania. Generalnie, ze wzgldu na charakter niniejszej publikacji, obszar stosowania danych piorunowych mo emy podzieli na dwie zasadnicze strefy [53]:
Zastosowania meteorologiczne, takie jak: dostarczanie informacje o cakowitej aktywnoci piorunowej, identyfikowanie obszarw o silnej turbulencji, prognozy krtkoterminowe, klimatologia, uzupenienie i weryfikacja danych innych typw jak np.: radarowych, szacowanie wielkoci opadu, ostrze enia o gronych zjawiskach i inne.
Zastosowania nie meteorologiczne (osona meteorologiczna), w r nych gaziach gospodarki takich jak: lotnictwo, po arnictwo, energetyka, ubezpieczenia, osona lotw kosmicznych, ochrona odgromowa, sieci komputerowe itp. Inn klasyfikacj zastosowa jest podzia na zastosowania danych piorunowych w
czasie rzeczywistym (lub niemal rzeczywistym) i zastosowania danych archiwalnych. Nale y pamita, e nie w ka dym z tych pl zastosowa wyadowania piorunowe s jedynym rdem informacji. Czsto s tylko uzupenieniem danych z innych systemw, lub - 139 -
te su do weryfikacji otrzymanych danych, ale mimo to peni bardzo wa n rol. R na te jest rola danych piorunowych, jeli chodzi o moment ich u ycia w danym przypadku. Czsto su ostrzeganiu, wyprzedzaniu sytuacji zagro enia, ale rwnie czsto su do analiz sytuacji po zaistnieniu jakiego zjawiska. W niniejszym rozdziale zostan w skrcie przedstawione niektre, mo liwe obszary zastosowa danych o wyadowaniach
atmosferycznych. Bardziej szczegowo zostan przedstawione zagadnienia zwizane z wykorzystaniem danych w meteorologii.
6.1. Meteorologia.
Zastosowanie danych piorunowych w obszarze meteorologii mo na rozpatrywa w wielu paszczyznach, jak np.: zastosowanie danych w trybie rzeczywistym i w trybie archiwalnym, wykorzystywanie danych lokalizacji jako wyadowa gwnych lub gstoci lub wyadowa, jako danych
wykorzystywanie
piorunowych
danych
uzupeniajcych i weryfikujcych. W tym podrozdziale zostan omwione najwa niejsze zastosowania w kontekcie tych r nych paszczyzn. Najwa niejsza z punktu widzenia meteorologii, w przypadku danych piorunowych jest mo liwo uzyskania informacji o cakowitej aktywnoci wyadowa atmosferycznych tj.: aktywnoci wyadowa doziemnych i chmurowych. Informacja o cakowitej aktywnoci piorunowej dostarcza niemal penej informacji o aktywnoci elektrycznej chmury. Dziki temu mo emy identyfikowa poszczeglne stadia burzy oraz przewidywa kierunek i prdko jej przemieszczania. Poza tym informacja o cakowitej aktywnoci pozwala na atw identyfikacj komrek burzowych, a wic obszarw o silnej aktywnoci elektrycznej, silnej turbulencji - silne prdy wstpujce i zstpujce. Zazwyczaj pojawienie si wyadowa chmurowych poprzedza pojawienie si wyadowa doziemnych, w zale noci od stadium i szybkoci rozwoju burzy o kilka do kilkudziesiciu minut. Jednak czasami zdarza si, e chmury burzowe wytwarzaj tylko wyadowania chmurowe. Zobrazowane kartograficznie dane piorunowe s doskonaym rdem informacji synoptycznych pozwalajcych ledzi cakowit aktywno burzow na du ym obszarze. Wsplnie z innymi rodzajami danych meteorologicznych jak: obrazy satelitarne, radarowe, dane ze stacji synoptycznych pozwalaj przewidywa kierunek i prdko przemieszczania si burz. W zale noci od sytuacji mo na uzyskiwa wyprzedzenie rzdu kilku godzin, co ma istotne znaczenie przy prognozowaniu meteorologicznym w sytuacji zagro enia jak np.: intensywne opady. Aktywno piorunowa jest blisko zwizana z wielko opadu z chmur burzowych. W ostatnich latach zale no ta bya badana pod wieloma ktami przez r nych badaczy, ktrzy - 140 -
porwnywali r ne rodzaje danych piorunowe, radarowe, satelitarne i inne dla r nych obszarw geograficznych. Wyniki bada potwierdziy istnienie zale noci pomidzy gstoci wyadowa i iloci opadu. Starano si wyznaczy rwnania opisujce t zale no, jednak nie znaleziono rwnania opisujce burze w r nych regionach geograficznych. Wysoka aktywno wyadowa atmosferycznych zawsze jest zwizana z intensywnymi opadami. W przypadku braku innych danych dane piorunowe s dobrym wskanikiem iloci opadu w przypadku, gdy s dostpne inne dane s bardzo dobrym ich uzupenieniem. Powy sze zastosowania wi si z operacyjnym u yciem danych w czasie rzeczywistym. Dane piorunowe mog by wykorzystywane w meteorologii rwnie jako dane archiwalne do analizy poszczeglnych sytuacji pogodowych. Dziki temu w oparciu o tak e innego rodzaju dane mo na analizowa specyficzne sytuacje, a wiedz z tych analiz wykorzysta pniej operacyjnie. Wyadowania atmosferyczne s zjawiskiem towarzyszcym innym ekstremalnym i cigle nie do koca poznanym zjawiskom, jak np.: tornada, intensywne opady generujce powodzie, grad, silne prdy wstpujce i zstpujce itp. Informacje o wyadowaniach atmosferycznych stanowi tak e dobr baz do r nych opracowa klimatycznych. Do niedawna gwnym wskanikiem w badaniach klimatycznych w przypadku wyadowa atmosferycznych byy tzw. mapy izokeuraniczne, czyli mapy rozkadu ilo dni burzowych w roku bazujce na niedoskonaych obserwacjach dokonywanych na stacjach meteorologicznych. Dziki nowoczesnym systemom detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych mo na tworzy dokadne mapy izokeuraniczne uwzgldniajce niemal wszystkie wystpujce wyadowania. Ponadto mo na je wykorzysta do wzajemnych weryfikacji z obserwacjami prowadzonymi na stacjach meteorologicznych. Mo na rozwa a tak e inne rozkady czasowe i przestrzenne poza mapami izokeuranicznymi jak np.: gsto wyadowa na kilometr kwadratowy w danym obszarze, zmienno iloci wyadowa na danym obszarze w zale noci od pory roku czy te roku lub miesica, rozkad iloci poszczeglnych typw wyadowa itp. Innym zastosowaniem jest wykorzystywanie danych piorunowych do obliczania parametrw burzy takich, jak np.: zawarto lodu w chmurze burzowej i badanie ich zmiennoci w czasie. Wykorzystanie danych piorunowych w badania klimatycznych wymaga zgromadzenia kilkuletnich obserwacji. W skali globalnej zmiany w rozkadzie wystpowania wyadowa mog by wa nym wskanikiem warunkujcym globalne i regionalne zmiany klimatu. R norodno stosowanych systemw generuje niezgodnoci w danych (r ne dokadnoci lokalizacji) otrzymywanych z r nych obszarw, na ktrych funkcjonuj r ne systemy detekcji wyadowa atmosferycznych. Powy sze czynniki ograniczaj badania klimatyczne w skali - 141 -
globalnej, ograniczajc je do bada w poszczeglnych obszarach obserwacji. Dobrym rdem danych globalnych odnonie aktywnoci burzowej dostarczaj systemy satelitarne, jednak na razie tego typu obserwacje nie dostarczyy wystarczajcych iloci danych. Wicej o zastosowaniu danych piorunowych w meteorologii mo na znale m.in. w [130, 210, 211, 212].
6.2. Lotnictwo.
Wyadowania atmosferyczne odgrywaj bardzo wa n rol w monitorowaniu i nadzorze ruchu lotniczego. ledzenie aktywnoci piorunowej pozwala na efektywne unikanie zagro e i bezpieczne kierowanie ruchem lotniczym. Istotne zagro enia dla ruchu lotniczego zwizane z wystpowaniem burz to [213]:

Wyadowania atmosferyczne Intensywna turbulencja Silne prdy wstpujce i zstpujce Intensywne opady deszczu, gradu Oblodzenie Wyadowania atmosferyczne nios bezporednie zagro enie dwojakiego rodzaju. Po
pierwsze stanowi niebezpieczestwo dla samolotw w locie ze wzgldu na mo liwo bezporedniego uderzenia piorunem, a w zwizku z tym mo liwo uszkodzenia samolotu, zaponu paliwa, uszkodzenie elektroniki, a nawet mier lub pora enie osb w nim przebywajcych. Co wicej samolot, ktry znajdzie si w obszarze chmury burzowej sam mo e si sta elementem wyzwalajcym wyadowania atmosferyczne, poniewa jego
powierzchnia w szczeglnoci elementy ostro zakoczone s rdem wyadowa koronowych. Wyadowania koronowe w poczeniu z odpowiedni koncentracj adunkw w chmurze burzowej tworz doskonae rodowisko do wystpowania wyadowa
atmosferycznych. W zale noci od wysokoci i fazy lotu mog to by wyadowania chmurowe lub doziemne. Szczeglnie niebezpieczne s momenty startu i ldowania samolotu w obecnoci chmur burzowych. Drugim zagro eniem jest wpyw wyadowa
atmosferycznych na naziemn obsug ruchu lotniczego. Szczeglne zagro enie mo e powsta podczas wystpienia pioruna w momencie np.: tankowania paliwa. Poza tym ze wzgldu na silne korelacje czasowe lotw obecno burzy mo e spowodowa opnienia na danym lotnisku, a co za tym idzie dezorganizacj ruchu lotniczego na znacznym obszarze. Wczesne ostrze enie przed burz pozwala kierowa ruch na inne lotniska i w efekcie unika opnie. - 142 -
Z punktu widzenia osony meteorologicznej ruchu lotniczego bardzo wa ne s obserwacje innych bardzo wa nych zjawisk meteorologicznych, zwizanych z burz takich jak: wystpowanie intensywnej turbulencji, oblodzenia, silnych prdw wstpujcych i zstpujcych oraz intensywnych opadw. Zjawiska te s silnie zwizane z wystpowaniem wyadowa atmosferycznych, dlatego informacje o ich aktywnoci stanowi cenne rdo informacje wykorzystywanych wprost lub jako uzupenienie innych danych jak np.: radarowe, satelitarne. Wicej o zastosowaniu danych piorunowych w lotnictwie mo na znale m.in. w [213, 214, 215, 216].
6.3. Po arnictwo.
Wyadowania atmosferyczne s zjawiskiem bardzo niebezpiecznym ze wzgldu na fakt, e wyadowania doziemne s bardzo czsto rdem po arw i zniszcze. Szczeglnie niebezpieczne s po ary wywoane przez pioruny w:

zakadach wytwarzajcych substancje atwopalne jak: rafinerie, zakady zbrojeniowe itp., du ych kompleksach lenych, parkach narodowych itp. stacjach paliw, skadach amunicji itp. ledzenie aktywnoci piorunowej pozwala na efektywne unikanie zagro e lub te
szybk lokalizacj ognisk po arw i ich unieszkodliwienie. Mimo, e wikszo obiektw, ktre powinny by szczeglnie chronione przed niszczycielskim dziaaniem piorunw powinna posiada, zapewniajce bezpieczestwo instalacje odgromowe, czasami zdarza si, e s one niewystarczajce. Tak byo np.: 5 maja 2002 roku w rafinerii w Trzebini lub 26 czerwca 1971 roku w rafinerii Czechowice [217]. W obu przypadkach piorun uderzy w zbiornik gromadzcy paliwo i spowodowa wybuch, a w nastpstwie po ar. Jak si okazao skutki tych po arw byy wstrzsajce. O ile w Trzebini byy to tylko straty materialne, to w Czechowicach wskutek po aru i nieudolnie prowadzonej akcji ratowniczej zgino 37 osb, a po ar ugaszono dopiero po okoo 70 godzinach. Podobnie sytuacja wyglda w po arach lasw inicjowanych przez pioruny, ktre s gwnym naturalnym rdem po arw lasw. Czasami may po ar w sprzyjajcych warunkach pogodowych mo e rozwin si do ogromnych rozmiarw powodujc bardzo du e straty materialne oraz mier wielu ludzi. Ma to szczeglnie znaczenie dla krajw o du ych obszarach lenych gdzie niejednokrotnie dotarcie do zarzewia po aru zajmuje dugi czas. Bardzo niebezpieczne s tak e uderzenia piorunw w budynki gromadzce niebezpieczne, atwopalne substancje jak: skady amunicji
- 143 -
czy magazyny fajerwerkw. Gdy w 2001 roku w Buriacji w Rosji piorun uderzy w skad amunicji 17 osb zgino, a straty materialne oszacowano na 20 mln rubli [125]. Te przykady pokazuj jak istotna jest wiedza o wyadowaniach atmosferycznych w kontekcie ochrony przeciwpo arowej. Uwzgldniajc powy sze informacje mo na, zastosowania danych o wyadowaniach atmosferycznych w po arnictwie, podzieli na dwa obszary:

ledzenie aktywnoci piorunowej i lokalizacj ju zaistniaych po arw szybka lokalizacja pozwala na szybka reakcj odpowiednich su b badanie parametrw elektrycznych wyadowa atmosferycznych w celach
prewencyjnych wiksza wiedza o parametrach elektrycznych piorunw pozwala na budowanie bardziej skutecznych instalacji odgromowych. Wicej o zastosowaniu danych piorunowych w po arnictwie mo na znale m.in. w [3, 218, 219].
6.4. Energetyka.
W przypadku przemysu energetycznego wyadowania atmosferyczne stanowi gwnie zagro enie dla produkcji, transmisji i dystrybucji prdu elektrycznego ze wzgldu na zagro enia wynikajce z bezporedniego uderzenia pioruna. Innym niebezpieczestwem s przepicia generowane w przewodach przesyowych podczas wystpienia wyadowania atmosferycznego w ssiedztwie linii przesyowej. Wskutek tego mog powstawa zagro enia dwojakiego rodzaju [220]:
Uszkodzenia infrastruktury energetycznej, linii przesyowych, stacji transformatorw i innych. W efekcie brak mo liwoci przesyania prdu w zale noci od miejsca uszkodzenia nawet na bardzo rozlege obszary.
Uszkodzenie urzdze u ytkowych wczonych do sieci zasilajcych. W efekcie uszkodzenie lub cakowite zniszczenie urzdze elektrycznych takich jak: komputery, telewizory itp. ledzenie aktywnoci piorunowej pozwala na efektywne unikanie zagro e i szybk
lokalizacj miejsc wystpienia uszkodzenia. Jeli chodzi o unikanie zagro e to monitorowanie kierunku i prdkoci przemieszczania si burz mo e by podstaw do efektywnego zarzdzania infrastruktur energetyczn. I tak np.: w momencie zbli ania si zagro enia do kluczowej stacji transformatorw mo na kierowa przesy prdu inn, bezpieczn drog unikajc sytuacji, w ktrej unieruchomienie uderzeniem pioruna danej stacji mo e spowodowa brak prdu w znacznym obszarze. - 144 -
W przypadku krajw o niezbyt du ej powierzchni jak np.: Polska uszkodzenie linii przesyowych nie jest trudne do zlokalizowania, ze wzgldu na niezbyt wielki obszar kraju oraz stosunkowe gste zaludnienie. Jednak dla krajw takich jak np.: USA, gdzie niejednokrotnie linie przesyowe przebiegaj przez du e, niezamieszkae obszary jest to problem fundamentalny z punktu widzenia energetyki. To wanie lokalizacja uszkodze linii energetycznych obok po arw du ych obszarw lenych byy gwnymi czynnikami napdzajcymi rozwj systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych w USA. Poza tym informacja o redniej gstoci wystpowania wyadowa atmosferycznych na danym obszarze mo e by u yteczna w wyborze lokalizacji pod budow elektrowni, podstacji przesyowych itp. Innym obszarem zastosowa danych piorunowych jest ochrona meteorologiczna prac konserwacyjnych. Ze wzgldu na du e rozmiary budowli energetycznych jak np.: maszty linii przesyowych, bardzo wa na ze wzgldu bezpieczestwa pracy jest mo liwo ledzenia burz i zapewnianie w ten sposb bezpiecznych warunkw pracy. Wicej o zastosowaniu danych piorunowych w energetyce mo na znale m.in. w [3, 220, 221, 222, 223, 224]
6.5. Ubezpieczenia.
Wyadowania atmosferyczne mog powodowa znaczne straty materialne, a nawet mier ludzi i zwierzt. Ze wzgldu na swoj niszczycielsk si stanowi jedno z gwnych naturalnych, meteorologicznych zagro e dla ludzi i gospodarki czowieka. W rezultacie bardzo du a liczba: po arw, zniszcze sprztu elektrycznego i elektronicznego, mierci wskutek pora enia piorunem itp. zmusza firmy ubezpieczeniowe do wypacania du ych kwot jako odszkodowania. W USA szkody wyrzdzone przez pioruny szacuje si na okoo 9 % wszystkich zniszcze, ktre musiay zosta pokryte przez firmy ubezpieczeniowe. Jest to rocznie suma okoo 100 milionw dolarw [125]. Firmy ubezpieczeniowe mog wykorzystywa dane piorunowe w dwojaki sposb:
Jako rdo informacji weryfikujcej mo liwo wystpienia zniszcze wskutek uderzenia pioruna lub te wystpienia w danej lokalizacji intensywnych zjawisk pogodowych jak burza, silne wiatry itp.
Jako rdo informacji klimatycznych o stopniu zagro enia danego miejsca wystpieniem wyadowa atmosferycznych, a w zwizku z tym z r nym wyliczaniem stawki ubezpieczeniowej.
- 145 -
W przypadku ekspertyz informacje piorunowe mo na wykorzystywa w dwojaki sposb. Po pierwsze w przypadku, gdy piorun jest bezporednim sprawc: po aru, zniszczenia urzdze itp. W takim przypadku informacja o wystpieniu lub nie wyadowania atmosferycznego jest wystarczajca. Czasami wystpuj inne grone zjawiska powodujce straty materialne, jak np.: trby powietrzne, uszkodzenia sprztu elektronicznego lub elektrycznego wskutek przepicia w sieci energetycznej spowodowanej bliskim wystpieniem pioruna lub wskutek dziaania wygenerowanych silnych pl elektromagnetycznych itp. W takich przypadkach informacja o aktywnoci piorunowej jest tylko uzupenieniem innych danych meteorologicznych. Od momentu wdro enia do eksploatacji w IMGW systemu detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych PERUN, rednia liczba zapyta zwizanych z danymi piorunowymi ekspertyz dla firm ubezpieczeniowych wynosi okoo 100 na rok. Du e znaczenie w przypadku ubezpiecze mo e mie te szacowanie ryzyka
nara enia ubezpieczanych obiektw na mo liwo uderzenia pioruna. W przypadku budowania obiektw takich jak: rafinerie, elektrownie, stacje paliw itp. mo liwo zniszczenia wskutek uderzenia pioruna jest bardzo wa na tak e pod ktem wielkoci sumy ubezpieczenia.
6.6. Inne zastosowania.
W poprzednich podrozdziaach opisano kilka wybranych zagadnie dotyczcych wykorzystania informacji o aktywnoci wyadowa atmosferycznych. Nale y jednak pamita, e dane piorunowe mo na wykorzystywa tak e w innych dziedzinach nauki i gospodarki. Jednak bez wzgldu na dziedzin gwnym zadaniem dla systemw monitorujcych aktywno burzow jest dostarczanie informacji, ktre umo liwi ochron ludzi i ich wasnoci przed niszczycielskim dziaaniem piorunw. W celu nakrelenia wielkoci spektrum zastosowa, poni ej zostan wymienione tylko hasowo, bez szczegowego opisu pozostae, wybrane obszary zastosowa:
R nego typu badania naukowe od bada zgbiajcych procesy rzdzce samym zjawiskiem wyadowa atmosferycznych do bada wpywu uderze pioruna na ro ne obiekty (ochrona odgromowa).
Osona meteorologiczna publicznych imprez masowych koncerty, imprezy sportowe, pokazy lotnicze itp. Badania chemiczne atmosfery, wyadowania atmosferyczne s jednym z gwnych czynnikw produkujcych w atmosferze tlenki azotu - NOx. - 146 -
Ekspertyzy sdowe, informacja o sytuacji meteorologicznej, a wic i wystpieniu wyadowa atmosferycznych w przypadku wypadkw drogowych. Osona meteorologiczna lotw kosmicznych, ze wzgldu na koszty samych lotw kosmicznych i niebezpieczestwa, jakie nios wyadowania atmosferyczne, zasadnicze znaczenia mo e mie wiedza o zbli ajcych si burzach.
Ochrona sieci komputerowych. Sieci komputerowe s szczeglnie nara one na dziaanie piorunw. Zagro eniem mog by same pioruny, ale tak e generowane przez nie silne pola elektrostatyczne, jak i przepicia elektryczne spowodowane piorunem, pochodzce z sieci energetycznych. Ma to szczeglne znaczenie w przypadku du ych sieci, np.: sieci w bankach, instytucjach wojskowych, itp.
Osona meteorologiczna prac na wysokoci. W przypadku prac prowadzonych na bardzo du ych wysokociach np.: 200 metrowych kominach, informacje o zbli ajcych si burzach maj zasadnicze znaczenie ze wzgldu na bezpieczestwo ludzi prowadzcych prace.
- 147 -
7. Dostpno danych piorunowych dla terenu POLSKI.

Dane o wyadowaniach atmosferycznych, ktre wystpiy na terytorium Polski aktualnie mo na odszuka na r nych stronach internetowych. Mimo, e stron internetowych przedstawiajcych dane piorunowe dla Polski jest kilka to tak naprawd bazuj one na danych z dwch niezale nych krtkozasigowych systemw (zasig rzdu kilkaset km dla pojedynczej stacji detekcji) zainstalowanych na terytorium naszego kraju. S to systemy PERUN (IMGW) oraz EUCLID (a waciwie sie CELDN - cz sieci EUCLID) charakteryzujce si r n liczb stacji detekcji zlokalizowanych w granicach Polski, r nym typem stosowanych czujnikw oraz r nymi parametrami operacyjnymi. Teren Polski jest pokrywany tak e zasigiem dziaania systemw dugozasigowych takich jak np.: angielski ATD, jednak e ze wzgldu na niskie parametry operacyjne (skuteczno detekcji i dokadno lokalizacji), w porwnaniu do wspomnianych wczeniej systemw nie dostarczaj one danych odpowiedniej jakoci. W poni szej tabeli przedstawiono zestawienie ukazujce r nice i podobiestwa obu systemw.
Tab. 4. Zestawienie danych dla systemw PERUN i CELDN dla obszaru POLSKI.
Parametr
Typ stacji detekcji Rok instalacji Liczba stacji detekcji na terenie Polski Odlego pomidzy stacjami (linia bazowa) Technika detekcji Typ wykrywanych wyadowa CG doziemne IC chmurowe
PERUN [225]
SAFIR 3000 2001 9
CELDN (na terenie Polski) [201]

LPATS IV 1999 3
150-250 km DF
250-290 km TOA
CG, IC
CG, IC
Dokadno lokalizacji
Do 1 km (CG i IC)
0,5 km pd.-zach. cz Polski 3 km pn.-wsch. cz Polski (tylko CG) 90 % pd.-zach. cz Polski > 50 % pn.-wsch. cz Polski (tylko CG)
Skuteczno detekcji
95 % (CG i IC)
- 148 -
Jak wida oba systemy w granicach Polski maj r ne parametry operacyjne, zbli one w poudniowo-zachodniej czci i zdecydowanie r ne w pnocno- wschodniej czci kraju. Nie ulega wtpliwoci, e w skali naszego kraju system PERUN dostarcza bardziej
dokadnych danych, dodatkowo osigajc zdecydowanie lepsze wyniki w przypadku wykrywania wyadowa chmurowych. Ponadto w obrbie IMGW dostarcza wiksz liczb u ytecznych produktw takich jak mapy lokalizacji wyadowa z dyskryminacj rodzaju wyadowa, mapy gstoci, monitorowanie aktywnoci komrek burzowych. Aktualnie archiwum danych obejmuje lata 2002-2005, pozwalajc na odtworzenie dowolnej sytuacji burzowej z tego okresu. Powszechnie dostpne dane z sieci CELDN pozwalaj tylko na ledzenie aktualnej sytuacji burzowej. Pozostae dane s dostpne po uiszczenia dodatkowych opat. Mimo tych niedogodnoci mapy aktywnoci piorunowej pochodzce z systemu EUCLID s u yteczne w ledzeniu cakowitej, europejskiej aktywnoci burzowej oraz w celach porwnawczych do weryfikowania map z systemu PERUN. W przypadku niezgodnoci pomidzy obu systemami mo na dan sytuacj odtworzy i poprawi zauwa one bdy, o ile takie wystpiy. W kolejnych podrozdziaach zostan opisane poszczeglne produkty z systemu PERUN oraz przedstawione adresy stron internetowych, na ktrych mo na znale dane z systemu EUCLID.
7.1. Dane dostpne w IMGW.
Dane z systemu burzowego PERUN s dostpne w dwch trybach pracy: w czasie rzeczywistym oraz z danymi archiwalnymi. W pierwszym przypadku dane s dostpne poprzez terminal u ytkownika, czyli komputer z zainstalowanym oprogramowaniem wizualizacyjnym PDM. Program PDM (Modu Przetwarzania i Wizualizacji, z ang. Processing and Display Module) su y do wywietlania przetworzonych danych w postaci graficznej w trybie rzeczywistym. Powstae obrazy przedstawiaj zlokalizowane wyadowania atmosferyczne zarejestrowane przez system. Do wizualizacji danych archiwalnych do celw kontrolnych i serwisowych su y program DAM (Modu Analizy Danych, z ang. Data Analysis Module) pracujcy na terminalu administratora systemu. Poza tym program DAM jest wykorzystywany do odtwarzania sytuacji burzowych do celw ekspertyz. Oba programy bazuj na programie MapInfo, w ktrym zdefiniowany jest System Informacji Geograficznej GIS niezbdny do wizualizacji lokalizacji wyadowa. Program MapInfo pozwala na dodawanie dowolnych warstw (podkadw), dziki ktrym mo liwa jest szczegowa analiza wyadowa na wybranym obszarze (zlewnia, wojewdztwo, gmina, miasto,...itp.). Aktualnie terminale u ytkownika znajduj si we wszystkich Biurach Prognoz IMGW, usprawniajc i - 149 -
uatwiajc prac synoptykw, tj. w : Warszawie (Orodek Gwny IMGW i lotnisko Okcie), Biaymstoku, Gdyni, Szczecinie, Poznaniu, Wrocawiu i Krakowie. Aplikacje zainstalowane na terminalu u ytkownika umo liwiaj:
wywietlanie danych o lokalizacji wyadowa w czasie rzeczywistym z jednoczesn dyskryminacj typu wyadowa
Rys. 63. Wizualizacja lokalizacji wyadowa atmosferycznych - program PDM (kolorami kodowany czas wystpienia wyadowa). [1]
wywietlanie informacji o gstoci wyadowa na kilometr kwadratowy
Rys. 64. Wizualizacja gstoci wyadowa atmosferycznych - program PDM. [1]
- 150 -
wywietlanie komrek burzowych z wektorem prdkoci dla ka dej komrki (o ile mo na go wyznaczy)
Rys. 65. Wizualizacja komrki burzowej z wektorem prdkoci - program PDM. [1]
Dodatkowe produkty mo na uzyska poprzez program DAM, obsugiwany przez administratora systemu. S to produkty m.in. takie jak: mapy izokeuraniczne, listingi wyadowa doziemnych, listingi wyadowa chmurowych, histogramy prdw w kanale wyadowa doziemnych i inne. Ponadto dane z systemu, w bardziej dostpnej powszechnie formie s prezentowane na stronie internetowej IMGW w dwch wersjach. Pierwsza z nich to obraz aktualnej sytuacji burzowej (za ostatnie 3 godziny) bdcy zrzutem ekranowym z programu PDM, aktualizowany co 10 minut. Tego rodzaju mapy s dostpne tak e poprzez system SOK, gdzie przechowywane s mapy z ostatnich 24 godzin. Drugim sposobem wizualizacji jest mapa wyadowa (z mo liwoci animacji) generowana na podstawie plikw tekstowych ASCII otrzymywanych z systemu co 10 minut. Obie oglnie dostpne mapy przedstawiaj tylko lokalizacje
wyadowa
atmosferycznych.
Wspomniane
mapy
mo na
znale
pod
nastpujcymi adresami internetowymi: http://www.imgw.pl/wl/internet/burza/burza.html - obraz aktualnej sytuacji burzowej (za ostatnie 3 godziny) - zrzut ekranowy z programu PDM, aktualizowany co 10 minut.
- 151 -
Rys. 66. Mapa burzowa z systemu PERUN zrzut ekranowy z programu PDM. [226]
http://wasok.imgw.pl/wl/internet/zz/pogoda/burze.html - mapa wyadowa generowana na podstawie plikw tekstowych ASCII otrzymywanych z systemu co 10 minut.
Rys. 67. Mapa burzowa z systemu PERUN generowana z plikw ASCII. [227]
- 152 -
7.2. Dane z innych systemw.
Innym rdem danych piorunowych dla terenu Polski s dane z sieci EUCLID. Ze wzgldu na fakt, e sie ta jest wynikiem wsppracy r nych instytucji w wielu krajach, dlatego te dane z tego systemu mo na znale na r nych stronach internetowych. Celem tego podrozdziau jest wskazanie czytelnikowi kilka z takich stron. Nale y pamita, e ze wzgldu na dynamik rozwoju internetu oraz zmiany na serwerach r nych instytucji, za jaki czas dane te mog nie by dostpne pod wskazanymi adresami. Powinny by dostpne w obrbie tej samej domeny, a wic powinny by atwe do odnalezienia. Dane z sieci EUCLID mo na znale m.in. pod nastpujcymi adresami:
http://www.euclid.org/realtime.html
Na tej stronie prezentowane s dane z sieci EUCLID za okres dwch ostatnich godziny, z opnieniem jednogodzinnym. Obraz jest aktualizowany co 15 minut, a dane animowane. Dodatkowo za pomoc krzy ykw (wyadowania dodatnie) i kresek (ujemne) jest przedstawiona polaryzacja wykrytych wyadowa. Jest to oficjalna strona sieci EUCLID.
Rys. 68. Oficjalna strona internetowa z danymi z systemu EUCLID. [228]
- 153 -
http://www.chmi.cz/meteo/rad/blesk/blesk_data.php
Mapa umieszczona na stronach Czeskiego Instytutu HydrologicznoMeteorologicznego CHMI. Przedstawia sytuacj burzow za ostatnie 90 minut, z podaniem liczby wyadowa: doziemnych dodatnich, doziemnych ujemnych i chmurowych. Mapa jest odwie ana co 10 minut. Zalet jest mo liwo odtworzenia sytuacji sprzed kilku dni. Wadami jest fakt, e jest ona dostpna jedynie w jzyku czeskim oraz to, e obejmuje tylko poudniowo-zachodni cz Polski. Dane pochodz z sieci EUCLID.
Rys. 69. Mapa burzowa czeskiego CHMI. [229]
http://wetter.orf.at/blitz?reg=eu
Pod tym adresem jest dostpna austriacka strona przedstawiajca dane z systemu EUCLID. W porwnaniu do poprzednich mniej dokadna, przedstawiajca mniejsz ilo informacji. Dostarcza tylko informacji o stopniu aktywnoci piorunowej, bez podawania lokalizacji poszczeglnych wyadowa atmosferycznych. Aktywno jest kodowana czterema kolorami od zielonego aktywno nieznaczna do bordowego- aktywno intensywna.
- 154 -
Rys. 70. Mapa burzowa wetter.orf.at dane pochodz z systemu EUCLID. [230]
http://www.weatheronline.co.uk/eurobli.htm
Rys. 71. Mapa burzowa UK Met-Office dane z systemu ATD. [231]
- 155 -
Mapa dostpna tak e pod adresem http://www.weatheronline.co.uk/blitze/euro.htm. Wywietlane dane pochodz z pomiarw wykonywanych przez system ATD zarzdzany przez brytyjski UK Met-Office. Opis systemu ATD znajduje si w rozdziale powiconym systemom detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.
Rozdzielczo mapy jest ograniczona do 0,5 stopnia tak dla szerokoci jak i dugoci geograficznej. Dla obszaru rodkowej Europy jest to w przybli eniu rozdzielczo 40 km x 40 km. Mapa jest odwie ana, co 30 minut. Kolorowe kka przedstawiaj wykryte, zsumowane wyadowania atmosferyczne. Kolorem jest kodowana intensywno aktywnoci piorunowej, od barwy zielonej maa aktywno do granatowej aktywno intensywna. Ze wzgldu na ograniczenia systemu ATD wyadowania s wykrywane z ma dokadnoci, a ze wzgldu na pojemno systemu zdarza si, e system wykrywa du o mniej wyadowa ni rzeczywicie miao miejsce.
http://www.wetterzentrale.de/pics/Rsfloc.html w oparciu o dane z systemu ATD. Przedstawia stopie
Mapa generowana rwnie
aktywnoci piorunowej, bez pokazywania lokalizacji poszczeglnych wyadowa. Kolorami jest kodowany czas wystpienia wyadowania.
Rys. 72. Mapa burzowa Wetterzentrale dane z systemu ATD. [232]
- 156 -
8. Zakoczenie.
Wyadowania atmosferyczne to bardzo silne wyadowania elektryczne zachodzce w atmosferze ziemskiej, towarzyszce najczciej chmurom typu Cumulonimbus. Chmury te powstaj w wyniku konwekcji, nagrzanego przez promienie soneczne przy powierzchni Ziemi, mas powietrza. Pioruny w zdecydowanie mniejszych ilociach, ni w przypadku burz z udziaem chmur typu Cumulonimbus, wystpuj tak e w innych przypadkach, m.in.: przy wybuchach wulkanw, po arach wielkich obszarw lenych, wybuchach jdrowych, burzach piaskowych. Elektryzacja chmury burzowej nastpuje w wyniku nie do koca wyjanionych procesw. Aktualnie za najbardziej prawdopodobne uwa a si dwie hipotezy: konwekcyjn i opadowa. adna z tych hipotez nie zostaa ani potwierdzona, ani wykluczona dowiadczalnie. Wydaje si, e mo liwe jest scalenie tych dwch hipotez w jedn wspln, komplementarn teori w peni wyjaniajc ten zo ony proces. Podczas elektryzacji chmury nastpuje separacja adunku i powstaje trjbiegunowa struktura elektryczna. Kiedy midzy skupiskami adunkw dodatnich i ujemnych wytworzy si odpowiednio wysokie pole elektryczne, wtedy mo e wystpi wyadowanie elektryczne. Wyr niamy dwa rodzaje wyadowa atmosferycznych tj.: chmurowe (chmura chmura, wewntrzchmurowe, chmura powietrze i chmura - jonosfera) i doziemne (chmura ziemia). Wyadowania mo emy tak e podzieli ze wzgldu na rodzaj przenoszonego przez wyadowanie adunku na: dodatnie i ujemne. Najlepiej poznanym i najbardziej niebezpiecznym dla czowieka rodzajem wyadowa s wyadowania doziemne. Co roku powoduj straty sigajce kilkuset milionw dolarw. Wyadowania te tworz zjonizowany kana czcy powierzchnie Ziemi z chmur burzow. Po utworzeniu kanau, do ziemi lub do chmury w zale noci od rodzaju wyadowania, spywa adunek rzdu kilkudziesiciu kulombw. Przez kana wyadowania przepywa prd o napiciu rzdu milionw wolt i nat eniu tysicy amperw. Wyadowania chmurowe zaczynaj wystpowa wczeniej ni wyadowania doziemne, wyprzedzenie rzdu kilkudziesiciu minut.. Detekcja wyadowa opiera si gwnie na analizie zapisw zmian pola elektromagnetycznego wywoanych przez wyadowanie piorunowe. Porwnujc zapisy zmian z wzorcowymi charakterystykami amplitudowo - czasowymi mo na jednoznacznie stwierdzi czy dane zaburzenie zostao spowodowane przez wyadowanie atmosferyczne. Lokalizacja wyadowania odbywa si przy zastosowaniu technik znanych z radionawigacji i sprowadza si zasadniczo do pomiarw ktw (pomidzy miejscem - 157 -
wyadowania, a kierunkiem odniesienia) i odlegoci (odlego miejsca wyadowania od stacji pomiarowej). Stosuje si trzy techniki lokalizacyjne tj.: technik znajdowania kierunku (DF), technik czasu przybycia (TOA) oraz poczon technik znajdowani kierunku i czasu przybycia (DF i TOA). Do wyznaczenia lokalizacji wyadowania wystarcz dane z dwch stacji pomiarowych (dla DF oraz DF i TOA) lub trzech stacji (TOA). Pomiary z wikszej liczby stacji wykonuje si w celu polepszenia dokadnoci lokalizacji, czyli minimalizacji trjkta bdw. Wiedza nabyta podczas bada wyadowa atmosferycznych, a tak e osignicia innych dziedzin nauki i techniki zaowocowaa opracowaniem oraz wdro eniem do eksploatacji systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Od kilkudziesiciu lat w r nych krajach na wiecie s eksploatowane systemy tego typu, dostarczajc cennych informacji o atmosferycznej aktywnoci elektrycznej. Pozwalaj wykrywa i lokalizowa wyadowania atmosferyczne r nych typw. Informacje dostarczane przez te sieci s wykorzystywane w r nych su bach, jak np.: meteorologii, lotnictwie, lenictwie, energetyce itp., do ochrony mienia i ludzi oraz do minimalizowania szkd wyrzdzonych przez pioruny. Stosowane obecnie systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych dziel si na dwie grupy: naziemne i satelitarne. Przy czym najbardziej rozpowszechnione systemy naziemne s zazwyczaj wielopunktowe, a systemy satelitarne s najczciej jednopunktowe. Wrd systemw naziemnych aktualnie najpowszechniej stosowane s nastpujce typy systemw: IMPACT (ES i ESP), LPATS (III i IV) i SAFIR. Systemy te r ni si gwnie tym, e do detekcji i lokalizacji wykorzystuj r ne techniki lokalizacji oraz r ne
czstotliwoci, czyli fale o r nej dugoci emitowane przez wyadowanie piorunowe. Informacje dostarczane przez tego typu sieci s wykorzystywane w wielu dziedzinach gospodarki i nauki. Pocztkowo systemy te stosowano do monitorowania zagro e i szybkiej lokalizacji miejsc ewentualnego powstania szkd. Wraz z rozwojem tych systemw pojawiy si nowe zastosowania. Aktualnie systemy dostarczaj informacje o wyadowaniach dla meteorologw, lenikw, energetykw, lotnikw i in. Wydaje si, e nie s to jedyne
zastosowania tych systemw, a pojawienie si nowych zastosowa to jedynie kwestia czasu. Od 2001 roku w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej pracuje system detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych PERUN. Skada si z 9 stacji detekcyjnolokalizacyjnych rozmieszczonych na stacjach meteorologicznych IMGW w taki sposb, aby uzyska rwnomierne pokrycie zasigiem dziaania terenu Polski. Ponadto sposb rozmieszczenia ma zapewni jednorodno parametrw operacyjnych systemu, 95 % skuteczno detekcji i dokadno lokalizacji do 1 km, w caym obszarze dziaania systemu - 158 -
PERUN. Dane ze stacji s przekazywane do jednostki centralnej poprzez sie WAN IMGW, a nastpnie po przetworzeniu rozsyane do u ytkownikw, jak np.: biura prognoz IMGW, strona internetowa IMGW, u ytkownicy zewntrzni. Dziki systemowi PERUN otrzymujemy obraz cakowitej aktywnoci piorunowej (wyadowania chmurowe i doziemne) na terenie Polski i obszarw granicznych pastw ssiadujcych. Archiwum danych zgromadzonych przez system obejmuje lata 2002-2005, dziki czemu mo na odtworzy dowoln, burzow sytuacj archiwaln z tego okresu. Od pierwszych odkry Benjamina Franklina dotyczcych elektrycznej: natury chmur burzowych oraz wyadowa atmosferycznych upyno ju ponad 250 lat. Pomimo wielu lat bada a do dnia dzisiejszego wiele kluczowych pyta dotyczcych natury zjawiska cigle pozostaje bez odpowiedzi. Dziki rozwojowi nauki i techniki, a w szczeglnoci opracowaniu i eksploatacji systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych by mo e uda si znale odpowiedzi na cz z nich. Niniejsza publikacja miaa za zadanie wprowadzi Pastwa w tematyk dotyczc wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych, mam nadziej, e spenia swoje zadanie.
- 159 -
DODATKI
- 160 -
SOWNICZEK WYBRANYCH POJ
Absorpcja proces pochaniania energii fali przez czsteczki, np.: gazw w powietrzu. Akustyczne fale (fale dwikowe) - to rodzaj fal cinienia. Media, w ktrych mog si
porusza, to orodki spr yste (ciao stae, ciecz, gaz). Drgania maj kierunek oscylacji zgodny z kierunkiem ruchu fali (fale podu ne).
ALDF (z ang. Advanced Lightning Detection Finder) system detekcji i lokalizacji
wyadowa atmosferycznych pracujcy w czstotliwociach 1 kHz 1 MHz, wykrywajcy gwnie wyadowania doziemne w oparciu o technik magnetycznego znajdowania kierunku. Protoplasta systemw IMPACT, wykorzystywany jeszcze w wielu krajach, jak np.: USA, Brazylia, Hiszpania i inne.
ATD (z ang. Arrival Time Difference) brytyjski system detekcji i lokalizacji wyadowa
atmosferycznych pracujcy w pamie bardzo niskich czstotliwoci VLF, wykrywajcy gwnie wyadowania doziemne w oparciu o technik czasu przybycia
Atmosferyczne wyadowanie, (piorun) wyadowanie elektryczne w atmosferze ziemskiej,
zachodzce w chmurze burzowej, pomidzy chmurami burzowymi lub pomidzy chmur burzow i powierzchni Ziemi. Wyadowaniu atmosferycznemu towarzysz: efekt wietlny byskawica oraz efekt dwikowy grzmot.
Byskawica efekt wietlny towarzyszcy wyadowaniu atmosferycznemu. Powstaje na
skutek pobudzenia, wysoka temperatur, atomw gazu w ssiedztwie kanau wyadowania atmosferycznego.
Bkitne fontanny (bkitne sto ki, z ang. blue jets) rodzaj wyadowa chmura-jonosfera,
rozchodzcych si w formie niebieskich struktur, o ksztacie przypominajcym odwrcony sto ek, z wierzchokw chmur burzowych do gr. Prdko rozchodzenia si wynosi ok. 100 km/s, rozchodz si zazwyczaj na wysoko 40-50 km,.
CAPE (ang. Convective Available Potential Energy) - wskanik dostpnej, potencjalnej
energii konwekcyjnej. Definiuje ilo energii dostpnej dla konwekcji. Bezporednio zwizany z potencjaln prdkoci pionow w prdach wznoszcych, dlatego wysokie wartoci CAPE wskazuj na wy sze prawdopodobiestwo wystpienia gronych zjawisk.
- 161 -
Chmurowe wyadowania (z ang. cloud discharge) grupa wyadowa atmosferycznych
definiowanych jako wyadowania atmosferyczne nie osigajce powierzchni Ziemi. Do tej grupy zaliczamy wyadowania typu: chmura-chmura, chmura-powietrze,
wewntrzchmurowe, chmura-jonosfera.
Chmura - chmura wyadowanie (z ang. cloud-to-cloud discharge) chmurowe
wyadowanie atmosferyczne zachodzce pomidzy dwoma przeciwnie naadowanymi centrami adunkw elektrycznych znajdujcymi si w r nych chmurach. Dziki niemu adunek elektryczny mo e by przenoszony z jednej chmury do innej.
Chmura - powietrze wyadowanie (z ang. cloud-to-air) chmurowe wyadowanie
atmosferyczne zachodzce pomidzy dwoma przeciwnie naadowanymi centrami adunku elektrycznego, z czego jeden znajduje si w chmurze, a drugi jest pakietem adunkw znajdujcym si w powietrzu.
Cumulonimbus (chmura burzowa) - pot na, gsta chmura o du ej pionowej rozcigoci w
ksztacie gry lub wie y. Przynajmniej cz jej wierzchoka jest zazwyczaj gadka, wknista lub pr kowana i prawie zawsze spaszczona. Cz ta rozpociera si czsto w ksztacie kowada lub rozlegego piropusza. Poni ej podstawy tej chmury, czsto bardzo ciemnej, wystpuj niejednokrotnie niskie postrzpione chmury poczone lub oddzielne od podstawy oraz opady.
Czasu przybycia technika (TOA, z ang. Time-of-Arrival) technika lokalizacji wyadowa
atmosferycznych
polegajca
na
wyznaczeniu
poo enia
wyadowania
poprzez
porwnywanie czasw rejestracji fali wygenerowanej przez wyadowanie atmosferyczne na r nych stacjach detekcji.
Czerwone krasnoludki (z ang. red sprites) rodzaj wyadowa chmura-jonosfera,
wystpujcych w postaci czerwonych byskw o czasie trwania do kilku milisekund, najjaniej wiec na wysokociach od 40 do 90 km.
Detekcja wyadowania atmosferycznego wykrycie zdarzenia wystpienia wyadowania
atmosferycznego.
obecnie
stosowanych
systemach
detekcji
wyadowa
atmosferycznych sprowadza si do wykrycia zaburzenia fali elektromagnetycznej o okrelonej charakterystyce identyfikujcej wyadowanie atmosferyczne.
DF i TOA poczona technika technika lokalizacji wyadowania atmosferycznego
polegajca na jednoczesnym wykorzystaniu technik znajdowania kierunku (DF) oraz czasu przybycia (TOA).
- 162 -
Dodatnie wyadowanie atmosferyczne (z ang. positive discharge) wyadowanie
atmosferyczne, w ktrym z jednego orodka do drugiego przenoszony jest dodatni adunek elektryczny.
Dokadno lokalizacji stacji, systemu - dokadno, z jak zlokalizowano dane
wyadowanie. Im jest wy sza tym bardziej obliczona lokalizacja jest bli sza rzeczywistej. Dokadno lokalizacji jest zale na od: liczby stacji detekcji biorcych udzia w wyznaczaniu lokalizacji (minimalizacja trjkta bdw) oraz rodzaju u ytych stacji detekcji.
Doziemne wyadowanie atmosferyczne (z ang. cloud-to-ground discharge) wyadowanie
atmosferyczne
zachodzce
pomidzy
powierzchni
Ziemi
chmur
burzow.
Wyr niamy 4 rodzaje wyadowa doziemnych: inicjowane z chmury dodatnie lub ujemne, inicjowane z powierzchni Ziemi dodatnie lub ujemne.
Dyspersja zale no wspczynnika zaamania od orodka np.: szka, powietrza - od
dugoci fali. Wskutek tego fale o r nych dugociach zaamuj si pod r nymi ktami. Zjawisko wpywajce na propagacj fal.
EUCLID (z ang. European Cooperation for Lightning Detection) europejska sie
wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych zrzeszajca kilka innych mniejszych sieci, jak m.in.: CELDN, BLDN, ALDIS, NORDLIS i inne. Wykrywa gwnie wyadowania doziemne.
ELF (z ang. Extremely Low Frequency) ekstremalnie niskie czstotliwoci - zakres fal
radiowych (pasmo radiowe) o czstotliwoci: 30-300 Hz i dugoci 1000-10 tys. km.

Elfy (z ang. elves) rodzaj wyadowania chmura-jonosfera, wystpujcego w postaci krgw
wiata rozszerzajcych si promienicie w dolnej jonosferze. Wyadowania tego typu wystpuj na wysokociach okoo 90 km, zazwyczaj towarzysz silnym dodatnim i ujemnym wyadowaniom doziemnym.
Elektromagnetyczne promieniowanie (fala elektromagnetyczna) - jest to rozchodzce si
w przestrzeni zaburzenia sprz onego pola elektryczne (opisuje je wektor nat enia pola elektrycznego) i magnetycznego (opisuje je wektor indukcji magnetycznej),
prostopadych do siebie i do kierunku rozchodzenia si, o zmieniajcych si sinusoidalnie nat eniach.

Grzmot efekt akustyczny towarzyszcy wyadowaniu atmosferycznemu. Powstaje na
skutek: (a) gwatownego rozpr ania si powietrza w ssiedztwie kanau wyadowania atmosferycznego oraz (b) przeksztacania energii pola elektrostatycznego chmury
- 163 -
burzowej w energi akustyczn. Skadowa generowana dziki (a) to skadowa syszalna grzmotu, dziki (b) to skadowa poddwikowa grzmotu.
IMPACT (z ang. Improved Performance from Combined Technology) system detekcji i
lokalizacji wyadowa atmosferycznych pracujcy w niskich czstotliwociach LF (poni ej 1 MHz), wykrywajcy wyadowania doziemne w oparciu o poczon technik magnetycznego znajdowania kierunku i czasu przybycia. Systemy tego typu s szeroko rozpowszechnione na wiecie i pracuj m.in. w USA, Chinach, Norwegii, Szwecji i innych krajach.
Klidonograf urzdzenie skadajce si z dwch elektrod, pyty izolacyjnej i materiau
wiatoczuego, su ce do rejestracji maksymalnej wartoci nat enia prdu w kanale wyadowania atmosferycznego. Wynalezione w 1924 roku przez Petersa.
Konwekcja proces przenoszenia ciepa wynikajcy z ruchu materii w objtoci dowolnego
pynu, np.: powietrza, wody, piasku itp. Czasami przez konwekcj rozumie si rwnie sam ruch materii zwizany z r nicami temperatur, ktry prowadzi do przenoszenia ciepa. Ruch ten precyzyjniej nazywa si prdem konwekcyjnym.
Konwekcyjny mechanizm elektryzacji (z ang. convection hypothesis) hipotetyczny
mechanizm elektryzacji chmur burzowych zakadajcy,
e naadowane czstki,
produkowane dziki jonizacji powietrza i wyadowaniom koronowym s dostarczane do chmury burzowej dziki konwekcyjnemu unoszeniu.
LDAR (LDAR II, z ang. Lightning Detection and Ranging) - system detekcji i lokalizacji
wyadowa atmosferycznych pracujcy w czstotliwociach VHF (50-120 MHz), wykrywajcy wyadowania doziemne i chmurowe w oparciu o technik TOA. Systemy tego typu pracuj obecnie gwnie w USA.
LF (z ang. Low Frequency) - fale dugie (fale kilometrowe), zakres fal radiowych (pasmo
radiowe) o czstotliwoci: 30-300 kHz i dugoci 10-1 km.

Lider krokowy (prekursor, wyadowanie wstpne, z ang. stepped leader) strumie
adunkw powodujcy na swojej drodze jonizacj powietrza i tworzcy kana zjonizowanego powietrza o rednicy od 1 do 10 m (warto uzyskana w wyniku pomiaru fotograficznego).
Liniowe wyadowanie atmosferyczne wyadowanie atmosferyczne w postaci rozgazionej
iskry o dugoci od kilku do kilkudziesiciu km. W grupie wyadowa liniowych wyr niamy wyadowania chmurowe i doziemne.
Lokalizacja wyadowania atmosferycznego miejsce lub sposb wyznaczenia miejsca
wystpienia wyadowania atmosferycznego na paszczynie (lokalizacja 2D) lub w - 164 -
przestrzeni (lokalizacja 3D). Do lokalizacji stosuje si techniki: znajdowania kierunku (DF), czasu przybycia (TOA) oraz poczon technik DF i TOA
LPATS (LPATS III, LPATS IV, z ang. Lightning Positioning and Tracking System) -
systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych pracujce w niskich czstotliwociach LF i VLF, wykrywajcy wyadowania doziemne w oparciu o technik czasu przybycia. Systemy tego typu pracuj obecnie w m.in.: USA, Australii, Austrii, Szwajcarii i innych.
Lichtenberga figury charakterystyczne obrazy zarejestrowane przez klidonograf. R ne
dla wyadowa o r nej biegunowoci.

NALDN (z ang. North American Lightning Detection Network) pnocnoamerykaska
sie detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych skadajca si z dwch sieci: amerykaskiej NLDN i kanadyjskiej CLDN.
Odbicia od jonosfery oddziaywanie wzajemnie fal elektromagnetycznych z grn warstwa
atmosfery o wysokim przewodnictwie jonosfer. Dla fal o czstotliwoci mniejszej, ni tzw. czstotliwo odcicia jonosfery (czyli ok. 5 MHz), w wyniku tego oddziaywania nastpuje odbicie fali od warstwy jonosfery.
Ognie w. Elma (wyadowania koronowe) - wiecce wyadowania elektryczne w powietrze
wysoko
wzniesionych
przedmiotw
na
powierzchni
ziemi
(piorunochrony,
wiatromierze, maszty statkw itp.) albo ze statkw powietrznych bdcych w locie (koce skrzyde, miga itp.), mniej lub bardziej cige o sabym lub umiarkowanym nat eniu.
Opadowy mechanizm elektryzacji (z ang. precipitation hypothesis) hipotetyczny
mechanizm elektryzacji chmur burzowych zakadajcy, e separacja adunku w chmurze burzowej nastpuje na skutek zderze opadajcych czstek z czstkami wznoszonymi do gry ruchami wstpujcymi.
Optyczne promieniowanie (fale optyczne, wiato)
rodzaj
promieniowania
elektromagnetycznego o fali dugoci 380760 nm. wykrywane przez oko ludzkie. Przez wiato rozumie si zwykle, oprcz promieniowania widzialnego, rwnie
promieniowanie podczerwone i promieniowanie nadfioletowe, ktre maj zbli one waciwoci i tak e s badane metodami optycznymi.
PERUN zbudowany w 2001 roku system detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych
pracujcy w IMGW, typu SAFIR 3000.

Piorun kulisty rodzaj wyadowania atmosferycznego w postaci wieccej kuli. Rozmiar,
kolor, prdko przemieszczania, zachowanie r ne w r nych obserwacjach. Nie zbadane do dzi zjawisko fizyczne. - 165 -
Pojemno detekcji stacji, systemu - liczba wyadowa, jaka mo e by wykryta i
zlokalizowana przez system w jednostce czasu. Im wy sza tym wicej wyadowa mo na wykry i zlokalizowa w jednostce czasu. Uzale niona gwnie od generacji i typu czujnika tj. wersji sprztu oraz oprogramowania. W przypadku czujnikw uzale niona cile od rodzaju cznoci i szybkoci transmisji cza.
Piorun perekowy (wyadowania paciorkowe, acuszkowe) rodzaj wyadowa
atmosferycznych widocznych w postaci acuszka - oddzielonych punktw lub odcinkw wietlnych.

Prd piknej pogody (z ang. fair weather current) prd pyncy pomidzy jonosfer i
powierzchni Ziemi w obszarach piknej pogody, tj. bezwietrznej przy bezchmurnym niebie. Jego gsto szacuje si na 2*10-12 A/m2. Wa ny skadnik globalnego obwodu elektrycznego Ziemi.
Radiowe promieniowanie (fale radiowe) rodzaj promieniowania elektromagnetycznego o
dugoci fali 104105 m, co odpowiada zakresowi czstotliwoci od 3*103 do 3*1012 Hz.

Radiotrzaski (z ang. spherics, atmospherics) fale promieniowania elektromagnetycznego
generowanego przez wyadowania atmosferyczne w pamie bardzo niskich czstotliwoci VLF oraz niskich czstotliwoci LF. Dziki odbiciom w jonosferze rozchodz si na bardzo du e odlegoci rzdu kilku tys. km.
Refrakcja odchylenie si toru rozchodzenia si fali spowodowane krzywizn Ziemi
(ugicie). Wyr niamy dwa rodzaje refrakcji normaln i anomaln. Refrakcja anomalna dzieli si na tzw. superrefrakcja i subrefrakcj. Superrefrakcja, czyli refrakcja nadkrytyczna wystpuje wtedy, gdy promie zakrzywienia toru fali jest mniejszy od promienia Ziemi. Subrefrakcja gdy odchylony promie zakrzywienia jest wikszy od promienia Ziemi. Superrefrakcj dzielimy na: radiacyjn, burzow i adwekcyjn.
Rozdzielczo czasowa stacji, systemu - rozdzielczo, z jak prbkowane s obserwacje
wyadowa. Im wy sza tym wicej i dokadniej mo na zlokalizowa poszczeglnych wyadowa oraz jego etapw.
Rozpraszanie fal zmiana kierunku i czstotliwoci fali, na czsteczkach gazw, np.:
tworzcych atmosfer ziemsk. Intensywno rozpraszania zale y od wielkoci czsteczek i dugoci fali.
SAFIR (z fr. Surveillance et dAlerte Foudre par Interferometrie Radioelectrique) system
detekcji
lokalizacji
wyadowa
atmosferycznych
pracujcy
wysokich
czstotliwociach VHF (110 - 118 MHz). Wykrywa, w oparciu o technik interferometrycznego znajdowania kierunku wyadowania doziemne i chmurowe. - 166 -
Systemy tego typu pracuj obecnie m.in. w: Polsce (PERUN), Rumunii, Chinach, USA, Francji, Wgrzech i innych krajach.
Schumanna rezonans rezonans fal o ekstremalnie niskich czstotliwociach ELF,
powstajcy w rezonatorze powierzchnia Ziemi jonosfera. Pomiary rezonansu Schumanna pozwalaj ledzi globaln aktywno burzow.
Skuteczno detekcji stacji, systemu procentowa cz cakowitej liczby wyadowa,
ktra zostaa wykryta przez system (skuteczno detekcji systemu) lub pojedyncz stacj (skuteczno detekcji stacji). Im wy sza tym mniejsza liczba wyadowa mo e zosta nie wykryta, a zatem pominita w obserwacjach. Zale y gwnie od: techniki detekcji, wielkoci amplitudy (siy) odbieranego sygnau, zasigu dziaania danego rodzaju czujnika, warunkw lokalizacji czujnikw oraz od pojemnoci detekcji czujnika.
Tumienie zmniejszanie amplitudy fali spowodowane np.: oddalaniem si fali od rda. Turbulencja zjawisko polegajce na wystpowaniu w przepywie nieuporzdkowanych,
przypadkowych ruchw elementw pynu (powietrza).

TS x000 systemy - systemy detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych najnowszej
generacji produkowane przez firm VAISALA. W zale noci od typu wykrywajce wyadowania doziemne, chmurowe lub chmurowe i doziemne w oparciu o r ne techniki detekcji i lokalizacji.
Uderzenie zwrotne (udar prdowy, z ang. return stroke) proces rozadowywania kanau
wyadowania atmosferycznego, rozpoczynajcy si w momencie poczenia lidera krokowego (lub strzaowego) z liderem oddolnym. Typowo czoo lidera przemieszcza si w kierunku chmury z prdkoci pocztkow rzdu 30106 ms-1, ktra maleje wraz z oddalaniem si czoa od powierzchni Ziemi.
Ujemne wyadowanie atmosferyczne (z ang. negative discharge) - wyadowanie
atmosferyczne, w ktrym z jednego orodka do drugiego przenoszony jest ujemny adunek elektryczny.
VHF (z ang. Very High Frequency) - zakres fal radiowych (pasmo radiowe) o
czstotliwoci: 30-300 MHz i dugoci 10-1 m.

VLF (z ang. Very Low Frequency) - Fale bardzo dugie (fale myriametrowe), zakres fal
radiowych (pasmo radiowe) o czstotliwoci: 3-30 kHz i dugoci 10-100 km.

Wewntrzchmurowe wyadowanie - chmurowe wyadowanie atmosferyczne zachodzce
pomidzy
dwoma
przeciwnie
naadowanymi
centrami
adunku
elektrycznego,
znajdujcymi si w obrbie jednej chmury. Dziki niemu adunek mo e by przenoszony w obrbie danej chmury. - 167 -
Wra liwo na warunki lokalne stacji, systemu - stopie podatnoci systemu, a waciwie
czujnikw wykrywajcych i lokalizujcych wyadowania atmosferyczne na lokalne zakcenia i przeszkody. Im jest mniejsza tym czujnik lub system jest bardziej odporny na tego typu zakcenia i mo e pracowa w mniej sprzyjajcym rodowisku.
Wyznacznik poczenia (wyadowanie oddolne, prekursor oddolny, lider oddolny, z ang. connecting leader, streamer) - zjonizowany kana powietrza wybiegajcy od powierzchni
Ziemi w kierunku lidera krokowego.

Znajdowania kierunku technika (DF, z ang. Direction Finding) technika lokalizacji
wyadowa atmosferycznych polegajca na wyznaczeniu kierunku (azymutu), wzgldem kierunku odniesienia zazwyczaj pnocy geograficznej, z jakiego nadesza fala elektromagnetyczna wygenerowana przez wyadowanie. Dziki dwm azymutom poprzez triangulacj mo na jednoznacznie wyznaczy poo enie wyadowania.
- 168 -
INDEKS SKRTW
2D 3D ALDF ALDIS AP ARSI ATD BLDN CAPE CC CCD CD CEL CELDN CG CHMI CLDN CNES CP CPS CRDF CSG DAM DCM DTM DF DVD EUCLID
- 2 Dimensional - 3 Dimensional - Advanced Lightning Detection Finder - Austrian Lightning Detection and Information System - Archive Processor - Atmospheric Research System, Inc. - Arrival Time Difference - Benelux Lightning Detection Network - Convective Available Potential Energy - cloud-to-cloud lightning discharge - Charged Coupled Devices - Compact Disc - Compte pargne Logement - Central European Lightning Detection Network - cloud-to-ground lightning discharge - Czech Hydrometeorological Institute - Canadian Lightning Detection Network - Centre National d'Etudes Spatiales - Central Processor - Central Processing System - Cathode-Ray Direction Finding - Centre Spatial Guyanais - Data Analysis Module - Detection Control Module - Data Transmitter Module - Direction Finding - Digital Versatile Disc - European Cooperation for Lightning Detection - 169 -
ELF FA FALLS FORTE GAI GDS GIS GPS ICLTR IMGW IMPACT
- Extremely Low Frequency - Fale Akustyczne - Fault Analysis and Lightning Location System - Fast Onboard Recording of Transient Evenets - Global Atmospherics, Inc. - Geomet Data Services - Geographic Information Systems - Global Positioning System - International Center for Lightning Research and Testing - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Improved Performance from Combined Technology
IMPACT ES - Improved Performance from Combined Technology Enhanced Sensitivity IMPACT ESP - Improved Performance from Combined Technology Enhanced Sensitivity & Performance KSC LAN LANL LASA LDAR LF LIS LLP LMA LMS LPATS LS MDF NALDN NASA NLDN NMIMT ONERA OTD - Kennedy Space Center - Local Area Network - Los Alamos National Laboratory - Los Alamos Sferics Array - Lightning Detection and Ranging - Low Frequency - Ligthtning Imaging Sensor - Lightning Loction and Protection - Lightning Mapping Array - Lightning Mapper Sensor - Lightning Positioning and Tracking System - Lightning Sensor - Magnetic Direction Finding - North American Lightning Detection Network - National Aeronautics and Space Administration - National Lightning Detection Network - New Mexico Institute of Mining and Technology - Office National d'Etudes et de Recherches Arospatiales - Optical Transient Detector
- 170 -
ORAGES
- Observation Radiolectrique et Analyse Goniomtrique des Eclairs par Satellite
PDM PR PO SAFIR SCM SMOK SNL SOK TIU TOA TRRM TS UPS UTC WAN VLF VHF
- Processing and Display Module - Promieniowanie Radiowe - Promieniowanie Optyczne - Surveillance et dAlerte Foudre par Interferometrie Radioelectrique - Safir Central Module - System Monitoringu i Osony Kraju - Sandia National Laboratory - System Obsugi Klienta - Timing Interface Unit - Time-of-Arrival - Tropical Rainfall Measuring Mission - Thunderstorm System - Uninterruptible Power Supply - Coordinated Universal Time - Wide Area Network - Very Low Frequency - Very High Frequency
- 171 -
BIBLIOGRAFIA
[1] -
BODZAK, Pawe. System detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. Gazeta Obserwatora IMGW, 5/2004, s. 11-15
[2] -
JANISZEWSKI, Feliks. Instrukcja dla stacji meteorologicznych. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1988, s. 164-164, ISBN 83-220-0329-3
[3] -
RAKOV, V. A. UMAN, M. A. Lightning: Physics and Effects. London: Cambridge University Press, 2003. 687 s. ISBN 0-521-58327-6
[4] -
JAKUBOWSKI, Jan. Piorun ujarzmiony. Wyd. I. Warszawa: PW Wiedza Powszechna, 1957. 261 s.
[5] -
IRIBARNE, J. V. CHO, H.-R. Fizyka Atmosfery. Wyd. I. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. 255 s. ISBN 83-01-07939-8
[6] -
NIEDWIED, Tadeusz. Sownik meteorologiczny. Wyd. I. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2003. 495 s. ISBN 83-88897-25-X
[7] -
UMAN, M. A. The Lightning Discharge. International Geophysics Series, vol. 39. New York: Academic Press, 1987. 377 s.
[8] -
HERMAN, J. Z historii piorunochron. Przegld elektrotechniczny 6, 1999, s. 162163
[9] -
TWAROGOWSKI, Tadeusz. Pogromca piorunw. Wyd. I. Warszawa: Nasza Ksigarnia, 1958. 84 s.
[10] - WEJTKOW, Teodor. Kronika Elektrycznoci. Wyd. II. Warszawa: Spdzielnia Wydawnicza Wsppraca, 1949. 333 s. [11] - LARSEN, Egon. Ujarzmienie piorunw. Wyd. I. Warszawa: Spdzielnia Wydawnicza KSI KA, 1948. 68 s. [12] - DIBNER, B. Benjamin Franklin. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 409-436. ISBN 0-12-287801-9 [13] - http://www.mojaenergia.pl/strony/1/i/136.php [14] - http://www.ee.pw.edu.pl/sep108/pli/wep.htm [15] - http://www.naszesudety.pl/?p=artykulyShow&iArtykul=225 - 172 -
[16] - http://www.converter.cz/fyzici/divis.htm [17] - SZPOR, Stanisaw. Ochrona odgromowa. Tom I. Wyd. I. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwa Techniczne, 1953. 409 s. [18] - SZPOR, Stanisaw. KOTOWSKI, Jan. ZABOROWSKI, Bohdan. Badania nad
piorunem i byskawic bezziemn za pomoc aparatu fotograficznego wirujcego II. W: Piorun i ochrona odgromowa Cz I Zbir prac z Zakadu Wysokich Energii
Politechniki Gdaskiej. Wyd. I. Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe, 1963, s. 9-34. [19] - SZPOR, Stanisaw. SAMUA, Jan. Ochrona odgromowa. Tom I Wiadomoci podstawowe. Wyd. III. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1983. 416 s. ISBN 83-204-0436-3 t. I, ISBN 83-204-0428-2 cao. [20] - BODZAK, Pawe. Systemy detekcji i lokalizacji wyadowa elektrycznych w
atmosferze. Praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Wydzia Fizyki, Warszawa,
2000. 74 s. [21] - HEIDLER, F. ZISCHANK, W. WIESINGER, J. Statistic of lightning current

parameters and related nearby magnetic fields measured at the Peissenberg Tower.
Proceedings: 25th International Conference on Lightning Protection, ICLP 2000. Rodos, Grecja, 18-22 wrzesie 2000. [22] - DIENDORFER, G. i in. Lightning current measurements in Austria experimental
setup and first results. Proceedings: 25th International Conference on Lightning
Protection ICLP 2000. Rodos, Grecja, 18-22 wrzesie 2000. [23] - KORDI, Behzad i in. Application of the antenna theory model to a tall tower struck
by lightning. Journal of Geophysical Research, vol. 108, no. D17, 4542, 2003. Doi:
10.1029/2003JD003398. [24] - DIENDORFER, Gerhard. MAIR, Martin. SCHULZ, Wolfgang. Detailed brightness
versus lightning current amplitude correlation of flashes to the Gaisber Tower.
Proceedings: 26th International Conference on Lightning Protection, ICLP 2002. Krakw, Polska. 2-6 wrzenia 2002. [25] - RAKOV, V. A. i in. Lightning properties from triggered-lightning experiments at
Camp Blanding, Florida (1997-1999). 25th International Conference on Lightning
Protection ICLP 2000. Rodos, Grecja. 18-22 wrzesie 2000. [26] - PICHLER. H. DIENDORFER, G. MAIR, M. Statistics of lightning current
parameters measured at the Gaisberg Tower. 18th International Lightning Detection
Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. - 173 -
[27] - DIENDORFER, G. SCHULZ, W. MAIR, M. Effects of field propagation on the peak

current estimates. Proceedings: 15th International Lightning Detection Conference
ILDC 1998. Tucson, USA. 17-18 listopad 1998 [28] - DIENDORFER, G. SCHULZ, W. FUCHS, F. Comparison of correlated data from
the Austrian Lightning Location System and measured lightning currents at the Peissenberg Tower. Referat zaprezentowany podczas konferencji: 24th International
Conference on Lightning Protection, ICLP 1998. Birmingham, Anglia. Wrzesie 1998. [29] - DIENDORFER, G. PICHLER, H. Properties of lightning discharges to an
instrumented tower and their implication on the location of those flashes by lightning location systems.
Referat
zaprezentowany
podczas
warsztatw:
International Workshop on Physics of Lightning, IWLP. Gwadelupa, Francja. Maj 2004. [30] - MIKI, M. i in. Characterization of pulses superimposed on the initial continuous
current of upward lightning. Proceedings: 12th International Conference on
Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/ThC2-002-128_Miki_et_al.pdf [31] - MACI EK, A. System wykrywania i lokalizacji wyadowa atmosferycznych w
Polsce. Referat zaprezentowany podczas konferencji: Wyadowania atmosferyczne
systemy rejestracji i ochrony. Bielsko-Biaa. 5-7 czerwca 2002. [32] - LOPEZ, Raul. HOLLE, Ronald. Fluctuations of lightning casualties in the United
States: 1959 1990. Journal Climate, nr 9, 1996, s. 608-615.
[33] - MURPHY, Martin. CUMMINS, Kenneth L. Early detection and warning of cloudto-ground lightning at a point of interest. Referat zaprezentowany podczas:
American Meteorological Society Meeting. Long Beach, USA. 8-14 stycznia 2000. [34] - ROBLE, Raymond. TZUR, Israel. The Global Atmospheric - Electrical Circuit. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press. Washington D.C., 1986, s. 206-231. [35] - FEYNMAN, Richard P. LEIGHTON, Robert B. SANDS, Matthew. Feynmana
wykady z fizyki. Tom II, cze 1. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe,
1974.
- 174 -
[36] - ZAWADZKI, Piotr. Prognozowanie przejciowych stanw elektromagnetycznych w

instalacjach odgromowych. Rozprawa doktorska. Gliwice: Politechnika lska. 1997.
http://minibo.iele.polsl.gliwice.pl/~pz/thesis/Thesis.html [37] - RAKOV, V. A. Comparison of positive and negative lightning. Proceedings: 15th International Lightning Detection Conference ILDC 1998. Tucson, USA. 17-18 listopad 1998. [38] - STORM, Dunlop. Pogoda - Przewodnik Ilustrowany: chmury, zjawiska optyczne,
opady. Warszawa: wiat Ksi ki. 2003. 191 s.. ISBN 83-7311-647-8.
[39] - RETALLACK, B. J. Podstawy meteorologii. Wyd. I. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, seria: Instrukcje i podrczniki, 1991. 308 s. ISBN 83-85176-06-3. [40] - HAMAN, Krzysztof. Wstp do fizyki atmosfery. Wyd. I. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. 166 s. [41] - Multimedialny Atlas Chmur IMGW w wersji CD. Wersja testowa, 2001. [42] - RICHARD, Phillippe. Total lightning detection technology, application in weather
nowcasting. Proceedings: WMO Technical Conference on Meteorological and
Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO-2000. Beijing, Chiny. 23-27 padziernik 2000. [43] - ROTH, Ginter. Pogoda i klimat. Warszawa: wiat Ksi ki, 2000, s. 56-58. ISBN 837227-584-X, nr 2615. [44] - KREHBIEL, Paul R. The Structure of Thunderstorms. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press. Washington D.C., 1986, s. 90-114. [45] - WILLIAMS, Earle. The electrification of thunderstorms. Scientific American, November 1988, s. 88-99. [46] - BLACK, Robert A. HALLET, John. The mystery of cloud electrification. American Scientist, vol. 86, nr 6. Listopad- grudzie 1998. [47] - MOORE, C. B. VONNEGUT B. The Thundercloud. W: GOLDE, R. H. Lightning. vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 51-93. ISBN 0-12-287801-9. [48] - BARASKI, Piotr. Doziemne wyadowania atmosferyczne opis fenomenologiczny. Referat zaprezentowany podczas konferencji: Wyadowania atmosferyczne systemy rejestracji i ochrony. Bielsko-Biaa. 5-7 czerwca 2002.
- 175 -
[49] - BARDEEN, C. G. A survey of cloud electrification mechanisms. University of Colorado, Boulder, Colorado, USA. http://ucsub.colorado.edu/~bardeenc/atoc5600/main.html [50] - BEARD, Kenneth. OCHS, Harry. Charging Mechanisms in Clouds and
Thunderstorms. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press.
Washington D.C., 1986, s. 90-113. [51] - LEVIN, Zev. TZUR, Israel. Models of the Development of the Electrical Structure of
Clouds. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press.
Washington D.C., 1986, s. 131-148. [52] - BERGER, K. ANDERSON, R. B. KNONINGER, H. Parameters of lightning
flashes. Electra nr 41. 1975, s. 23-37.
[53] - BODZAK,
Pawe.
Zastosowania
operacyjne
systemu
SAFIR.
Referat
zaprezentowany podczas konferencji: Wyadowania atmosferyczne systemy rejestracji i ochrony. Bielsko-Biaa, 5-7 czerwca 2002. [54] - http://www.australiansevereweather.com/photography/lightning/lightning_bolts0112.h tml [55] - ORVILLE, Richard. Lightning Phenomenology. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press. Washington D.C., 1986, s. 23-29. [56] - R D YSKI, Kazimierz. Miernictwo meteorologiczne. Tom 2. Wyd. I. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, seria: Instrukcje i podrczniki, 1996. Rozdz. X, s. 199-219. ISBN 83-85176-31-4. [57] - UMAN, Martin. KRIDER, E. Philip. Natural and artificially initiated lightning. Science 27, vol. 246, s. 457-464. October 1989. [58] - DEMETRIADES, Nicholas W. S i in. The advantages of total lightning over CG
lightning for thunderstorm cell identification and tracking and its complements to radar reflectivity. Proceedings: 12th International Conference on Atmospheric
Electricity ICAE 2003. Pary , Francja, 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/MoB4-003-043-242_Demetriades_et_al.pdf [59] - DEMETRIADES, Nicholas W. S i in. The importance of total lightning in the future
of weather nowcasting. Proceedings: 18th International Lightning Detection
Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [60] - MARDIANA, R. KAWASAKI, Z.-I., MORIMOTO, T. Three-dimensional lightning
observations of cloud-to-ground ashes using broadband interferometers. Journal of
- 176 -
Atmospheric and Solar-Terrestrial Physics 64, 2002, s. 91103. http://www1a.comm.eng.osaka-u.ac.jp/~morimoto/pub/A2.pdf [61] - STARR, Stan i in. LDAR, a Three-dimensional lightning warning system: its
development and use by the government, and transition to public availability.
Proceedings: 35th Space Congress. Cocoa Beach, USA. 28 kwiecie 1 maj 1998. http://techreports.ksc.nasa.gov/ktrs/pub/docs/ksc/cy98/ksc-00325.ps [62] - Zdjcie autorstwa Ksawerego Skpskiego. [63] - BROOK, M. OGAWA, T. The Cloud Discharge. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 191230. ISBN 0-12-287801-9. [64] - MURPHY, Martin. CUMMINS, Kenneth. Two-dimensional and three-dimensional
cloud discharge detection. Proceedings: 15th International Lightning Detection
Conference ILDC 1998. Tucson, USA. 17-18 listopad 1998. [65] - VILLANUEVA, Y. i in. Microsecond-scale electric field pulses in cloud lightning
discharges. Journal of Geophysical Research, vol. 99, nr D7, 1994, s. 14353-14360.
http://www.lightning.ece.ufl.edu/PDF/m-sefpicld.PDF [66] - UMAN, M. A. Characteristic of natural and triggered lightning. Proceedings: 15th International Lightning Detection Conference ILDC 1998. Tucson, USA. 17-18 listopad 1998. [67] - KRIDER, Philip. Physics of Lightning. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press. Washington D.C., 1986, s. 30-40. [68] - SZSTKA, Jarosaw. Fale i anteny. Wydanie II. Warszawa. Wydawnictwa Komunikacji i cznoci, 2001. 480 s. ISBN 83-206-1414-7. [69] - KUJAWSKI, Adam. MOSTOWSKI, Jan. Promieniowanie elektromagnetyczne. Wydanie II. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1977. 126 s. [70] - ZAREMBISKI, Marian. Anteny odbiorcze TV-UKF. Wydanie V poprawione. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, 1973. 162 s. [71] - GLASS, I. I. Fale uderzeniowe i czowiek. Wydanie I. Warszawa. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. 261 s. ISBN 0137-5032. [72] - DWYER, J. R. i in. A ground level gamma-ray burst observed in association with
rocket-triggered lightning. Geophysical Research Letters, vol. 31, L05119, 2004.
Doi: 10.1029/2003GL018771. http://www.lightning.ece.ufl.edu/PDF/Gammarays.pdf
- 177 -
[73] - MERCURE, H.P. i in. Guiding and triggering large-scale spark discharges using
ultra short pulse lasers. Proceedings: 25th International Conference on Lightning
Protection ICLP 2000. Rodos, Grecja. 18-22 wrzesie 2000. [74] - DIELS, Jean-Claude i in. Laserowe piorunochrony. wiat Nauki, nr 10, 1997. [75] - KHAN, Nasrullah. Laser-triggered lightning discharge. New Journal of Physics, nr 4 (61), 2002, s. 61.1-61.20. [76] - RAKOV, V.A. UMAN, M.A. RAMBO, K.J. A review of ten years of triggeredlightning experiments at Camp Blanding, Florida. Proceedings: 12th International
Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/ThC3-011-161_Rakov_et_al.pdf [77] - WINCKLER, J. R. The cloud-ionosphere discharge: A newly observed thunderstorm
phenomenon. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, vol. 94, wrzesie 1997, s. 10512-10519.
http://www.pnas.org/cgi/reprint/94/20/10512.pdf [78] - WINCKLER, J. R. Further observations of cloud-ionosphere electrical discharges

above thunderstorms. J. Geophys. Res., nr 100, 1995, s. 14335.
[79] - WINCKLER, J. R. i in. New high-resolution ground-based studies of cloudionosphere discharges over thunderstorms (CI or Sprites). J. Geophys. Res., nr 101,
1996, s. 6997. [80] - MENDE, Stephen B. SENTMAN, Davis D. WESCOTT, Eugene M. Wyadowania
atmosferyczne ponad chmurami. wiat Nauki nr 10, 1997.
[81] - WILLIAMS, Earle. Sprites, Elves, and Glow Discharge Tubes. Physics Today, vol. 54, nr 11, listopad 2001. http://www.physicstoday.com/pt/vol-54/iss-11/p41.html [82] - HERZOG, Carrie D. Sprites, and Elves in the Atmosphere. Research/Penn State. Vol. 18, nr 3, wrzesie 1997. http://www.rps.psu.edu/sep97/sprites.html [83] - Piorunem w kosmos. Gazeta Wyborcza. 12 padziernika 2005. [84] - HOBARA, Y. Elf transients and ionospheric disturbances in association with
Sprites and Elves. Proceedings: 12th International Conference on Atmospheric
Electricity
ICAE
2003.
Pary ,
Francja.
9-13
czerwiec
2003.
http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/WeE1-004-073_Hobara.pdf [85] - HOBARA, Y. i in. Locating distant intensive lightning from ELF electromagnetic
waves and their characteristics'. Proceedings: NATO Advanced Study Institute
- 178 -
Sprites, Elves and Intense Lightning Discharges. Corte, Korsyka, Francja. 24-31 lipiec 2004. http://www.bath.ac.uk/~eesmf/SUMMER/MS/hobara.pdf [86] - LYONS. Walter. NELSON, Thomas. Some initial results from the Sprites98
Campaign. Proceedings: 15th International Lightning Detection Conference ILDC
1998. Tucson, USA. 17-18 listopad 1998. [87] - PINTO, O. i in. Thunderstorm and lightning characteristics associated with Sprites
in BRAZIL. Proceedings: 18th International Lightning Detection Conference ILDC
2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [88] - THOMAS, Jeremy Norman. Lightning-Driven Electric and Magnetic Fields
Measured in the Stratosphere: Implication for Sprites. Rozprawa doktorska.
University of Washington, 2005. https://earthweb.ess.washington.edu/lnk/jnt/jnt_thesis.pdf [89] - WRBLEWSKI, Andrzej Kajetan. O piorunach kulistych, latajcych talerzach i
innych meteorach. Delta, nr 7. 1976. http://www.wiw.pl/delta/o_piorunach.asp
[90] - TURNER, David J. The missing science of ball lightning. Journal of Scientific Exploration, vol. 17, nr 3, 2003, s. 435496. [91] - MARKS, Andrzej. Tajemnica pioruna kulistego. Wyd. I. Pozna: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. 221 s. [92] - CIELISKI, Piotr. Zagadkowy Piorun. Gazeta Wyborcza, magazyn nr 16, dodatek do Gazety Wyborczej nr 94, 20 kwietnia 2000. s. 40. [93] - SINGER, S. Ball Lightning. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 409-436. ISBN 0-12-287801-9. [94] - LATHAM, J. STROMBERG, I. M. Point-discharge. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 409-436. ISBN 0-12-287801-9. [95] - BARRY, James. Ball Lightning and Bead Lightning: Extreme Forms of
Atmospheric Electricity. SPRINGER, 1980. 312 s. ISBN: 0306402726
[96] - CHAUZY, Serge. COQUILLAT, Sylvian. SOULA, Serge. On the relevance of

lightning imagery from geostationary satellite observation for operational meteorological applications. Ref EUMETSAT: EUM/COL/LET/02/1562, Request for
Quotation N 02/642. http://www.eumetsat.de/en/area4/pps/ExpertMeetings/Reports/Chauzy.pdf
- 179 -
[97] - BATTAN, L. J. Some factors governing precipitation and lightning from convective
clouds. Journal of the Atmospheric Sciences, vol. 22, 1965, s. 79-84.
[98] - KINZER, G.D. Cloud-to-Ground lightning versus radar reflectivity in Oklahoma

thunderstorm. Journal of the Atmospheric Sciences, vol. 31, 1974, s. 787-799.
[99] - HOLLE, R. L. i in. The life cycle of lightning and severe weather in 3-4 June 1985
PRE-STORM MCS mesoscale convective system. Mon. Weather Rev, vol. 122, 1994,
s. 1798-1808. [100] - WILLIAMS, E.R. i in. A radar and electrical study of tropical hot towers. Journal of the Atmospheric Sciences, vol. 49, 1992, s. 1386-1395. [101] - PIEPGRASS, M. V. Krider, E. P. Moore, C. B. Lightning and surface rainfall during
Florida thunderstorms. J. Geophys. Res., nr 87, 1982, s. 11193-11201.
[102] - ZHOU, Y. QIW, X. SOULA, S. A study of the relationships between cloud-toground lightning and precipitation in the convective weather system in China.
Annales Geophysicae, nr 20, 2002, s. 107-113. http://www.copernicus.org/EGU/annales/20/107.htm [103] - LANG, Timothy J. RUTLEDGE, Steven A. Relationships between convective storm
kinematics, precipitation, and lightning. Monthly Weather Review, vol. 130. 2002. s.
2492-2506. http://olympic.atmos.colostate.edu/~tlang/pubs/lang_and_rutledge_2002.pdf [104] - SHERIDAN, S. C. GRIFFITHS, J. F. ORVILLE, R. E. Warm season cloud-toground lightningprecipitation relationships in the south-central United States.
Wea. Forecasting, vol. 12, 1997, s. 449-458. http://www.met.tamu.edu/personnel/faculty/orville/SheridanOrville.pdf [105] - SAYLOR, John R. i in. The correlation between lightning and DSD parameters. IEEE Transactions on Geosciences and Remote Sensing, vol. 43, nr 8, sierpie 2005. http://www.ces.clemson.edu/~jsaylor/paperPdfs/ieee.v43.n08.pdf [106] - PETERSEN, W. A. RUTLEDGE, S.A. On the relationship between cloud-to-ground
lightning and convective rainfall. J. Geophys. Res., nr 103, D12, 1998, s. 14025
14040. [107] - BLYTH, A. M. i in. Determination of ice precipitation rates and thunderstorm anvil
ice contents from satellite observations of lightning. Atmospheric Research, 59-60
2001, s. 217-229.
- 180 -
[108] - BAKER, M. B. i in. Relationships between lightning activity and various

thundercloud parameters: satellite and modelling studies. Atmospheric Research, nr
51, 1999, s. 221-236. [109] - BLYTH, A.M. i in. Derivation of thundercloud ice hydrometeor characteristics from
satellite observations of lightning. Proceedings: 12th International Conference on
Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/FrF1-005-025_Blyth_at_al.pdf [110] - PETERSEN, Walter i in. TRMM observations of the basic relationship between ice
water content and lightning. The 85th AMS Annual Meeting. San Diego, USA. 9-12
stycze 2005. [111] - PETERSEN, Walter i in. TRMM observations of the global relationship between ice
water content and lightning. Geophysical Research Letters, vol. 32, L14819, 2005.
Doi: 10.1029/2005GL023236. [112] - DEIERLING, Wiebke. Towards the relationship between total lightning activity and
downward as well as upward ice mass fluxes in thunderstorms. The 85th AMS
Annual Meeting. San Diego, USA. 9-12 stycze 2005. [113] - DYE, W. P. i in. The electrification of New Mexico Thunderstorms 1. Relationship
between precipitation development and the onset of electrification. J. Geophys. Res.,
nr 94, 1989, s. 8643-8656. [114] - WILLIAMS, Earle i in. The behaviour of total lightning activity in severe Florida
thunderstorms. Atmospheric Research, nr 51, 1999, s. 245265.
[115] - CIFELLI, Robert i in. Radar observations of the kinematics, microphysical, and
precipitation characteristics of two MCSs in TRMM LBA. Journal of Geophysical
Research, vol. 107, nr D20, 8077, 2002. Doi: 10.1029/2000JD000264. http://olympic.atmos.colostate.edu/lba_trmm/pdf/cifellietal_jgr02.pdf [116] - LANG, Timothy. RUTLEDGE, Steven. Relationships between convective storm
kinematics, precipitation, and lightning. Monthly Weather Review: vol. 130, nr. 10,
2002, s. 24922506. [117] - Lang, T. J. The severe thunderstorm electrification and precipitation study. Bull. Amer. Meteor. Soc., nr 85, 2004, s. 11071125. http://www.crh.noaa.gov/ilx/papers/Steps_Paper.pdf [118] - GILMORE, Matthew S. i in. The influence of local environmental conditions upon
super cell kinematics, microphysics, electrification, and lightning. Proceedings: 12th
- 181 -
International Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/MoB1-003-056_Gilmore_et_al.pdf [119] - PRICE, C. J. RIND, D. Possible implications of global climate change on global
lightning distributions and frequencies. J. Geophys. Res., nr 99, 1994, s. 10823-
10831. Doi: 10.1029/94JD00019. http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1994/1994_PriceRind2.pdf [120] - FRANZBLAU E. POPP, C. J. Nitrogen oxides produced from lightning. J. Geophys. Res., nr 94, 1989, s. 11089-11104. [121] - PRICE, C. ASFUR, M. Lightning and climate: the water vapour connection. Special Workshop 2002, Cambridge, Wielka Brytania. http://rp.iszf.irk.ru/hawk/URSI2002/GAabstracts/papers/p1146.pdf [122] - PRICE, C. Global surface temperatures and the atmospheric electrical circuit. Geophys. Res. Lett., nr 20, 1993, s. 1363-1366. [123] - WINTERRATH, Tanja i in. Enhanced O3 and NO2 in thunderstorm clouds:
convection or production? Geophysical Research Letters, vol. 26, nr 9, 1999, s. 1291-
1294. http://www.iup.uni-bremen.de/doas/paper/grl_99_winter.pdf [124] - HARRISON, R.G. The global atmospheric electrical circuit and climate. Surveys in Geophysics, vol. 25, nr 5-6, 2005, s. 41-484. Doi: 10.1007/s10712-004-5439-8. http://arxiv.org/ftp/physics/papers/0506/0506077.pdf [125] - FINKE, U. KREYER, O. Detect and locate lightning events from geostationary
satellite observations. Report part I, review of existing lightning location systems.
wrzesie 2002. Nr ref. EUM/CO/02/1016/SAT. http://www.muk.uni-hannover.de/forschung/hauf/Eumetsat_rep_part1_end.pdf [126] - FEW, Arthur. Acoustic Radiations from Thunderstorms. W: The Earths Electrical Environment. National Academy Press. Washington D.C., 1986, s. 46-60. [127] - Multimedialna Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydawnictwa Naukowe PWN, 1998. ISBN 8301130571. http://encyklopedia.pwn.pl/74441_1.html [128] - HILL, R.D. Thunder. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 385-408. ISBN 0-12287801-9.
- 182 -
[129] - PIERCE, E.T. Atmospherics and Radio Noise. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. I Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 351384. ISBN 0-12-287801-9. [130] - CUMMINS, Kenneth. MURPHY, Martin. TUEL, Jeffrey. Lightning detection
methods and meteorological application. W: Hydro meteorological support of
allied forces and PfP memebers task realization. IV International Symposium on Military Meteorology. Malbork, Polska, 25-28 wrzesie, 2000, s. 85-100. ISBN 83913565-2-3. [131] - BARTOSIK, Bogusaw. Lightning detection systems. W: Hydro meteorological support of allied forces and PfP memebers task realization. IV International Symposium on Military Meteorology. Malbork, Polska, 25-28 wrzesie, 2000, s. 4146. ISBN 83-913565-2-3. [132] - CUMMINS, Kenneth i in. A Combined TOA/MDF Technology Upgrade of the U.S.
National Lightning Detection Network. J. Geophys. Res., 103, 1998, s. 9035-9044.
[133] - KREHBIEL, Paul i in. Three-Dimensional Total Lightning Observations with the
Lightning Mapping Array. Proceedings: 17th International Lightning Detection
Conference ILDC 2002. Tucson, USA. 16-18 padziernik 2002. [134] - RISON, W. A GPS-based three-dimensional lightning mapping system: Initial
observations in central New Mexico. Geophys. Res. Lett., nr 26, 1999, s. 3573-3576.
[135] - QING, Meng i in. Research on lightning warning with SAFIR lightning observation
and meteorological detection data in Beijing-Hebei areas. Proceedings: WMO
Technical Conference on Meteorological and Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO-2005. Bukareszt, Rumunia, 4-7 maja 2005. [136] - MURPHY, Martin. Three-dimensional Lightning Mapping Using LDAR II Systems. Proceedings: 26th International Conference on Lightning Protection, ICLP 2002. Krakw, Polska. 2-6 wrzenia 2002. [137] - JAGODZISKI, Warszawa. 1961. [138] - CUMMINS, Kenneth L. MURPHY, M. J. Overview of lightning detection in the
VLF, LF, and VHF frequency ranges. Preprints, International Lightning Detection
Zenon.
Systemy
radionawigacyjne.
Wydawnictwo
MON,
Conference, ILDC 2000. Tucson, USA. 7-8 listopada 2000. https://www.thelightningpeople.com/htm/about/events/ildc/ildc2000/docs/03_CUMM INS.pdf
- 183 -
[139] - BODZAK, Pawe; BARASKI, Piotr. Metody kontroli jakoci danych w polskim
systemie detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych. W: Metody kontroli
jakoci dla polskiej Pastwowej Su by Hydrologiczno-Meteorologicznej. Wyd. I. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, serie: Monografie, 2005, s. 197-214. ISBN 83-88897-54-3. [140] - KOSHAK, W. J. BLAKESLEE, R. J. BAILEY, J. C. data retrieval algorithms for
validating the Optical Transient Detector and the Lightning Imaging Sensor.
Journal of Atmospheric and Oceanic Technology: vol. 17, nr 3, 2000, s. 279297. [141] - Instrukcja
dotyczca urzdze CGLSS (systemu wykrywania wyadowa
doziemnych w Kennedy Space Center, USA) - Meteorological\CCAFS\81900\Cloud
To Ground Lightning Surveillance System (CGLSS). Stycze 2002. http://www-sdd.fsl.noaa.gov/RSA/cglss/CGLSS_inst_handbook.pdf [142] - http://www.deh.gov.au/ssd/general/lightning.html
[143] - KRIDER, E. P. NOGGLE, R. C. UMAN, M. A. A gated, wideband magnetic

direction finder for lightning return strokes. J. Appl. Meteor., nr 15. 1976, s. 301-
306. http://ams.allenpress.com/pdfserv/i1520-0450-015-03-0301.pdf [144] - DALY, Noelle i in. Results from the upgraded ATD Sferics lightning detection
system of the Met Office (UK). Proceedings: 16th International Lightning Detection
Conference ILDC 2000. Tucson, USA. Listopad 2000. https://www.lightningstorm.com/htm/about/events/ildc/ildc2000/docs/18_Daly_EFile. pdf. [145] - NASH, J. i in. Progress in introducing new technology sensor sites for the Met
Office long-range lightning detection system. Proceedings: WMO Technical
Conference on Meteorological and Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO-2005. Bukareszt, Rumunia, 4-7 maja 2005. [146] - NASH, J. i in. Improving the detection efficiency and extending the service area of
the UK ATD SFERICS lightning detection and location system. Proceedings: WMO
Technical Conference on Meteorological and Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO-2002. Bratysawa, Sowacja. 23 - 25 wrzesie 2002. [147] - NASH, John. The UK Met. Offices upgraded Lightning Location System. Proceedings: WMO Technical Conference on Meteorological and Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO-2000. Beijing, Chiny. 23-27 padziernika 2000.
- 184 -
[148] - Oficjalna strona brytyjskiego Met-Office http://www.metoffice.com/education/secondary/students/lightning.html [149] - http://www.oa.uj.edu.pl/~kubisz/w2.htm Strona Pracowni Rezonansu Schumanna Uniwersytetu Jagieloskiego [150] - KRUGER, Anton. Construction and deployment of an ULF receiver for the study of
Schumann resonance in Iowa. University of Iowa.
http://cosmos.ssol.iastate.edu/isgc/RES_INF/VRR2003/Kruger-SEED.pdf [151] - Williams, Earle R. The Schumann Resonance: A global tropical thermometer. Science, vol. 256, 1992, s. 1184-1187. [152] - MARCZ, F. SATORI, G. ZIEGER, B. Variations in Schumann resonance and their
relation to atmospheric electric parameters at Nagycenk station. Annales
Geophysicae, vol. 15, 1997, s. 1604-1614. http://www.copernicus.org/EGU/annales/15/ag15/1604.pdf [153] - ONDRASKOVA, A. i in. The detection of magnetic field component of Schumann
eigenmodes using search coil sensors at Modra observatory. Measurement Science
Review, vol. 5, Section 3, 2005. http://www.measurement.sk/2005/S3/Ondraskova.pdf [154] - STORI, G. ZIEGER B. Areal variations of the worldwide thunderstorm activity on
different time scales as shown by Schumann resonance. Proceedings: 12th
International Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/FrF2-016-168_Satori_Zieger.pdf [155] - NICKOLAENKO, Alexander P. HAYAKAWA, Masashi. HOBARA, Yasuhide.
Long-term periodical variations in global lightning activity deduced from the Schumann resonance monitoring. Journal of Geophysical Research, vol. 104, D22,
1999, s. 27585-27592. Doi: 10.1029/1999JD900791. [156] - STARR, S. i in. LDAR, A Three-dimensional lightning warning system: It's
development and use by the government and transition to public availability. 35th
Space Congress. Cocoa Beach, USA. 1998. http://techreports.ksc.nasa.gov/ktrs/pub/docs/ksc/cy98/ksc-00325.pdf [157] - -. Lightning Detection... in a Flash. 18 padziernika 2004. Artyku ze strony internetowej NASA6. (Magazyn SpinOff 2001) http://www.nasa.gov/missions/science/lightning_warn.html
- 185 -
[158] - STEIGER Scott M. i in. Total lightning and radar characteristics of supercells:
insights on electrification and severe weather forecasting. Proceedings: Conference
on Meteorological Applications of Lightning Data, San Diego, USA. 9-14 Stycze 2005. http://ams.confex.com/ams/pdfpapers/84908.pdf [159] - DEMETRIADES, Nicholas W. S. LOJOU, Jean-Yves. The potential of high
performance, regional total lightning networks and enhanced display products for public safety and broadcast meteorology applications. Second Conference on
Meteorological Applications of Lightning Data, Atlanta, USA. 28 stycznia 02 lutego, 2006. http://ams.confex.com/ams/pdfpapers/103578.pdf [160] - DOTZEK, Nikolai i in. Lightning activity related to satellite and radar observations
of a mesoscale convective system over Texas on 78 April 2002. Atmospheric
Research, nr 76, 2005, s. 127166. http://www.met.tamu.edu/personnel/faculty/carey/Dotzek_etal_2005.pdf [161] - KREHBIEL, Paul. i in. Thunderstorm observations with the Lightning Mapping
Array. Proceedings: 12th International Conference on Atmospheric Electricity ICAE
2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://www.lightning.nmt.edu/publications/Conferences/ILDC_2002/pk_ILDC_2002. pdf [162] - GOODMAN, S. J. i in. The North Alabama Lightning Mapping Array: Recent
severe storm observations and future prospects. Atmospheric Research, nr 76, 2005,
s. 423437. http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/sport/publications/atmos_res_76_goodman.pdf [163] - RISON, William. WINN William P. HUNYADY Stephen J. Initial results from a
compact, high time resolution, Lightning Mapping System. Proceedings: 12th
International Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwca 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/ThC4-020-163_Rison_Compact_LMA.pdf [164] - THERY, C. Evaluation of LPATS data using VHF interferometric observations of
lightning flashes during the EULINOX experiment. Atmos. Res., nr 56, 2001, s.
397-409. http://www.pa.op.dlr.de/eulinox/publications/finalrep/Thery1/Final_Report_Thery1a.p df [165] - http://www.sankosha.co.jp/eng/rd/rakurai/lpats.htm - 186 -
[166] - CASPER, P.W. BENT, R. B. Results from the LPATS U.S.A. National Lightning
Detection and Tracking System for the 1991 lightning season. Proceedings: 21st
International Conference on Lightning Protection, ICLP. Berlin, Niemcy. 21-25 wrzesie 1992, s. 339-342. [167] - MONTANDON, E. AHNEBRINK, T. BENT, R. B. Analysis of lightning strike
density and recorded waveforms by the Swiss Lightning Position and Tracking System. Proceedings: 21st International Conference on Lightning Protection, ICLP.
Berlin, Niemcy. 21-25 wrzesie 1992, s. 313-318. [168] - WOOD, T. G. INAN, U. S. Localization of individual lightning discharges via
directional and temporal triangulation of sferics measurements at two distant sites.
J. Geophys. Res., 109, D21109, listopad 2004. Doi: 10.1029/2004JD005204. http://www-star.stanford.edu/~vlf/publications/2004-05.pdf [169] - SMITH, D.A. i in. The Los Alamos Sferic Array: A research tool for lightning
investigation. Journal of Geophysical Research, vol. 17, nr D13, 2002. Doi:
10.1029/2001JD000502 [170] - SMITH, D.A. i in. The Los Alamos Sferic Array: Ground truth for the FORTE
satellite. NIS-1, Los Alamos National Laboratory Los Alamos. Nr ref. LA-UR-00-
4883. 29 wrzesie 2000. http://www.forte.lanl.gov/science/publications/2000/Smith_2000_Los_Alamos.pdf [171] - HEAVNER, Matthew. SMITH, David. HARLIN, Jeremiah. Current Los Alamos
Sferic Array Studies. Proceedings: 16th International Lightning Detection Conference
ILDC 2000. Tucson, USA. Listopad 2000. [172] - SAFIR Total Lightning Localization and Thunderstorm Forecasting System. VAISALA OYJ. Helsinki. Nr ref. B010014en-A [173] - SIIKAMAKI, Ritva. Global Atmospherics INC. Joins VAISALA. VAISALA News, nr 159, 2002. [174] - DRUE, C. i in. Comparison of a SAFIR lightning detection network in northern
Germany to the operational BLIDS network. 5th Annual Meeting of the European
Meteorological Society. Utrecht, Holandia. 15 wrzesie 2005. http://www.cosis.net/abstracts/EMS05/00403/EMS05-A-00403.pdf [175] - IVANOVICI, Vladimir. TANASE, Adrian. POPA, Darius. Installation and
operational results of the VAISALA SAFIR 3000 system in Romania. Proceedings:
18th International Lightning Detection Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. - 187 -
[176] - VAISALA. Vaisala Thunderstorm Total lightning Sensor LS 8000. Broszura, nr ref. B210422en-A. [177] - VAISALA. Vaisala Thunderstorm Information System. Broszura, nr ref. B210411EN-A. [178] - FINKE, U. HAUF, T. Detect and locate lightning events from geostationary satellite
observations. Report part II, feasibility of lightning location from a geostationary orbit. Padziernik 2002. Nr ref. EUM/CO/02/1016/SAT
http://www.muk.uni-hannover.de/forschung/hauf/Eumetsat_rep_part2_end.pdf [179] - http://thunder.msfc.nasa.gov/data/OTDsummaries/gifs/mission_world.gif [180] - BOCCIPPIO D. J. i in. The Optical Transient Detector (OTD): Instrument
characteristics and cross-sensor validation. Journal of Atmospheric and Oceanic
Technology,
vol.
17,
nr
4,
2000,
s.
441458.
Doi:
10.1175/1520-
0426(2000)017<0441:TOTDOI>2.0.CO;2 [181] - WILLIAMS, E. i in. Global lightning variations caused by changes in thunderstorm
flash rate and by changes in the number of thunderstorms. Journal of Applied
Meteorology,
vol.
39,
nr
12,
2001,
s.
22232230.
Doi:
10.1175/1520-
0450(2001)040<2223:GLVCBC>2.0.CO;2 [182] - BOCCIPPIO, Dennis J. GOODMAN, Steven J. HECKMAN, Stan. Regional

Differences in Tropical Lightning Distributions. Journal of Applied Meteorology,
vol. 39, nr 12, 2001, s. 22312248. doi: 10.1175/1520-0450(2001)040<2231:RDITLD>2.0.CO;2 [183] - CHRISTIAN, Hugh J. i in. The Lightning Imaging Sensor. Proceedings: 11th International Conference on Atmospheric Electricity, ICAE. 1999. Alabama, USA. 07-11 lipiec 1999. http://thunder.msfc.nasa.gov/bookshelf/pubs/LIS_ICAE99_Print.pdf [184] - CHRISTIAN, Hugh J. i in. Science data validation plan for the Lightning Imaging
Sensor (LIS). NASA George C. Marshall Space Flight Center. 29 lutego 1996.
http://thunder.msfc.nasa.gov/bookshelf/docs/Valplan_0200_FinalMods.doc.pdf [185] - CHRISTIAN, Hugh J. i in. Algorithm Theoretical Basis Document (ATBD) for the
Lightning Imaging Sensor (LIS). NASA George C. Marshall Space Flight Center. 03
maja 01.pdf
1994.
http://krsc.kari.re.kr/sub/satellite/download/satellite_04/LIS/atbd-lis-
[186] - http://thunder.nsstc.nasa.gov/data/query/2004/2004.png
- 188 -
[187] - CHRISTIAN, Hugh J. LMS mission and science requirements (Draft). http://thunder.msfc.nasa.gov/bookshelf/docs/SciReq-LMSa.html [188] - SUSZCYNSKY, D. M. i in. FORTE observations of simultaneous VHF and optical
emissions from lightning: Basic phenomenology. J. Geophys. Res., nr. 105, 2000, s.
2191-2201.
http://nis-www.lanl.gov/nis-projects/forte_science/html/LA-UR-99-
1108/RF_opt_paper.pdf [189] - DAVIS, Sean i in. FORTE observations of simultaneous VHF and optical emissions
from lightning: optical source properties and discrimination capability. LA-UR-01-
5187.
5187/rfpdd_slides.pdf [190] - JACOBSON, Abram. SHAO, Xuan-Min. FORTE satellite observations of very
narrow radio frequency pulses associated with the initiation of negative cloud-toground lightning strokes. Journal of Geophysical Research, vol. 107, no. D22, s.
4661,
2002.
6320/NarrowNegCG.ENform.pdf [191] - LIGHT, T. E. i in. Global optical lightning flash rates determined with the Forte
Satellite. Proceedings: 12th International Conference on Atmospheric Electricity
ICAE 2003. Pary , Francji. 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/FrF2-011-103_Light.pdf [192] - LALANDE, P. i in. ORAGES: A micro-satellite to detect and to locate the lightning
VHF emissions from space. Proceedings: 12th International Conference on
Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwiec 2003. http://ursiweb.intec.ugent.be/Proceedings/ProcGA02/papers/p1559.pdf [193] - BLANCHET, P. i in. Lightning detection: Space and ground ONERA project. Proceedings: 18th International Lightning Detection Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [194] - OBODA, Marek. Systemy lokalizacji i rejestracji wyadowa atmosferycznych i
dostpno danych dla Polski. Konferencja: Wyadowania atmosferyczne systemy
rejestracji i ochrony. Bielsko-Biaa, 5-7 czerwca 2002. [195] - ORVILLE, Richard E. i in. The North American Lightning Detection Network
(NALDN)First results: 19982000. Monthly Weather Review, vol. 130, nr 8, 2002,
s. 20982109. [196] - http://www.euclid.org/images/euclidmap2-dno.gif - 189 -
[197] - http://www.euclid.org/images/sensor-positions.gif [198] - HOLLE, Ronald. ZAHARESCU, Remus. OBODA, Marek. Availability of lightning
data in Poland from the Central European Lightning Detection Network.
Proceedings: 26th International Conference on Lightning Protection, ICLP 2002. Krakw, Polska. 2-6 wrzenia 2002. [199] - OBODA, Marek. THERN, Stephan. Lightning activity data over Poland Detected
by CELDN (Central European Lightning Detection Network). Proceedings: 18th
International Lightning Detection Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [200] - MACI EK, Andrzej. BARTOSIK, Bogusaw. Availability of lightning data in
POLAND from the lightning detection system SAFIR 3000 IMGW. Proceedings:
18th International Lightning Detection Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [201] - OBODA, Marek. BODZAK, Pawe. THERN Stephan. Analiza porwnawcza
wynikw rejestracji doziemnych wyadowa piorunowych w Polsce przez systemy CELDN i SAFIR. IV Krajowa Konferencja N-T Urzdzenia piorunochronne w
projektowaniu i budowie. Krakw. 27-28 padziernika 2005. [202] - VAISALA. Environmental Canadas CLDN Canadian Lightning Detection
Network. Broszura, nr ref. B210413EN-a. Stycze 2004.
http://192.101.77.146/jsp/discover/nldn/CLDN_Brochure_B210413EN-a_Jan2004.pdf [203] - VAISALA. Vaisalas NLDN U.S. National lightning Detection Network. Broszura, nr ref. B210412EN-B. Wrzesie 2004. https://192.101.77.146/jsp/discover/nldn/NLDN_Brochure_B210412ENB_Sep_2004.pdf [204] - GROGAN, J. Michael. Report on the 2002-2003 U.S. NLDN System-wide Upgrade. VAISALA News, nr 165, 2004. [205] - CRAMER, J.A. i in. Recent Upgrades to the U.S. National Lightning Detection
Network. Proceedings: 18th International Lightning Detection Conference ILDC
2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [206] - DOCKENDORFF, D. SPRING, K. The Canadian Lightning Detection Network Novel Approaches for Performance Measurement and Network Management Meteorological Service of Canada. Proceedings: WMO Technical Conference on
Meteorological and Environmental, Instruments and Methods of Observation, TECO2005. Bukareszt, Rumunia. 4-7 maj 2005. - 190 -
[207] - DEMETRIADES, Nicholas W. S. Holle, R. L. Lightning produced by cold season

oceanic extratropical cyclones: observations related to nowcasting storm development, intensity and precipitation amounts. Proceedings: Conference on
Meteorological Applications of Lightning Data, San Diego, USA. 9-14 Stycze 2005. http://ams.confex.com/ams/Annual2005/techprogram/paper_84524.htm [208] - CUMMINS, K. L. i in. The U. S. National Lightning Detection Network: Postupgrade status. Proceedings of the Second Conference of Meteorological
Applications of Lightning Data. Second Conference on Meteorological Applications of Lightning Data, Atlanta, USA. 28 stycznia 02 lutego, 2006.
http://ams.confex.com/ams/pdfpapers/105142.pdf [209] - LOPEZ, R.; HOLLE, L. Fluctuations of lightning casualties in the United States
1959-1990. J. Climate 9, s. 608-615, 1996.
[210] - ZAJAC, Bard. WEAVER, J. F. Lightning meteorology I: An introductory course on

forecasting with lightning data. Preprints: Symposium on the Advanced Weather
Interactive Processing System (AWIPS), Orlando,USA. Amer. Meteor. Soc. 2002. http://rammb.cira.colostate.edu/visit/zajac_weaver_2002_awips.pdf [211] - KUFA, Nicole. SNOW, R. K. Lightning: Meteorology's New Tool. Second Conference on Meteorological Applications of Lightning Data, Atlanta, USA. 28 stycznia 02 lutego, 2006. http://ams.confex.com/ams/pdfpapers/98142.pdf [212] - GOODMAN, J. Stephen. Atmospheric electrical activity and the prospects for
improving short-term weather forecasting. Proceedings: 12th International
Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja. 9-13 czerwca 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/MoB1-001-240_Goodman.pdf [213] - VAISALA. TECHNICAL NOTE: Aviation Applications SAFIR. VAISALA OYJ. Helsinki, 2001. Nr ref. B010124en-A. [214] - UMAN, M.A. RAKOV, V. A. The interaction of lightning with airborne vehicles. Progress in Aerospace Sciences, nr 39, 2003, s. 6181. http://plaza.ufl.edu/rakov/ProgressinAerospaceSciencespaper.pdf [215] - SOUL, K.M. i in. Using the GANDOLF system as a tool to aid the forecasting of
lightning strikes. Meteorol. Appl., nr 9, 2002, s. 229-238.
Doi: 10.1017/S1350482702002086
- 191 -
[216] - NEWMAN, M. M. ROBB, J. D. Protection of Aircraft. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. II Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 659-696. ISBN 0-12-287801-9. [217] - NYCZ, Marek. Niektrzy do dzi nie chc opowiada o po arze (2). Gazeta Wyborcza, Gazeta w Katowicach, nr 147, s. 6. 26 czerwca 1996. [218] - LARJAVAARA, Markku. TUOMI, Tapio. Thunderstorm and lightning that ignite
forest fires reported ignitions linked with located strokes in Finland. Proceedings:
18th International Lightning Detection Conference ILDC 2004. Helsinki, Finlandia. 7 - 9 czerwiec 2004. [219] - KRIDER, E. P. i in. Lightning direction-finding systems for forest fire detection. Bull. Amer. Meteor. Soc., nr 61, 1980, s. 980-986. http://ams.allenpress.com/pdfserv/i1520-0477-061-09-0980.pdf [220] - SOWA, Andrzej. Ochrona odgromowa i przeciwprzepiciowa. Kielce: SPINPOL H. T., 1998, s. 8-20. ISBN 83-909876-0-0. [221] - VAISALA. TECHNICAL NOTE: Electricity Applications SAFIR. VAISALA OYJ. Helsinki, 2001. Nr ref. B010128en-A. [222] - WHITEHEAD, E. R. Protection of Transmission Lines. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. II Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 697-146. ISBN 0-12-287801-9. [223] - RUSCK, S. Protection of Distribution Systems. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. II Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 747772. ISBN 0-12-287801-9. [224] - BOYCE, C. F. Protection of Telecommunication Systems. W: GOLDE, R. H. Lightning. Vol. II Physics of Lightning. Academic Press London New York San Francisco, 1977, s. 193-830. ISBN 0-12-287801-9. [225] - BARASKI, P. BODZAK, P. MACI EK A. The complex discharge lightning
events observed simultaneously by the SAFIR, radar, field mill and Maxwell current antenna during thunderstorms near Warsaw. Proceedings: 12th International
Conference on Atmospheric Electricity ICAE 2003. Pary , Francja, 9-13 czerwiec 2003. http://radarmet.atmos.colostate.edu/~kwiens/rm3/kwiens/ICAE2003/icae2003/proceed ings/TuA3-002-019_Baranski_et_al.pdf [226] - http://www.imgw.pl/wl/internet/burza/burza.html [227] - http://wasok.imgw.pl/wl/internet/zz/pogoda/burze.html - 192 -
[228] - http://www.euclid.org/realtime.html [229] - http://www.chmi.cz/meteo/rad/blesk/blesk_data.php [230] - http://wetter.orf.at/blitz?reg=eu [231] - http://www.weatheronline.co.uk/eurobli.htm [232] - http://www.wetterzentrale.de/pics/Rsfloc.html
- 193 -

092 Detekcja Lokalizacja Wyladowan Atmosferycznych

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

092 Detekcja Lokalizacja Wyladowan Atmosferycznych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PAWE BODZAK

DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

5.1. Parametry operacyjne systemw detekcji i lokalizacji wyadowa atmosferycznych.... 89 -3-

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

2. Historia bada nad wyadowaniami atmosferycznymi.

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

potwierdzony dowiadczalnie dopiero na pocztku XX wieku. [3]

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 2. Idea dowiadczenia Benjamina Franklina z latawcem. (na podstawie [11])

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

atmosferycznego, rys. 3) oraz wyznaczono czasy trwania poszczeglnych etapw wyadowania.

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 4. Schemat ideowy klidonografu. (na podstawie [18])

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

H. Norinder, Dufour, J. Stiekolnikow

G. Simpson, F. J. Screase, G.D. Robinson

E. J. Workman, R. E. Holzer, G. T. Pelsor

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

3. Fizyka wyadowa atmosferycznych.

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 5. Globalny obwd elektryczny Ziemi.

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 6. Chmura typu Cumulonimbus [41].

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 7. Fazy rozwoju chmury burzowej. (na podstawie [42])

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

wymienione powy ej rodzaje piorunw wystpuj bardzo rzadko w porwnaniu do - 30 -

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

promieniotwrcze itp. opad atmosferyczny, znoszcy do ziemi tak e du ilo adunku - 31 -

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 8. Modele ilustrujce dwa mechanizmy elektryzacji chmur burzowych. [44]

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 9. Schematyczny podzia wyadowa atmosferycznych.

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

Rys. 15 Zasada powstawania wyznacznika poczenia. (na podstawie [67])

SD - odlego uderzenia (z ang. striking distance), J - poczenie (z ang. junction)

PAWE BODZAK - DETEKCJA I LOKALIZACJA WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH