Myśl Polityczna Dwudziestego Wieku

Wspczesna myl polityczna
Myl polityczna dwudziestego wieku
Wstp 1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy 1.1. Marksizm-leninizm, trockizm, stalinizm 1.2. Faszyzm i nazizm 2. Katolicka nuka spoeczna 2.1. Neotomizm i personalizm 2.2. Solidaryzm spoeczny i zasada subsydiarnoci 3. Przegld dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych 3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy 3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi 3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwoci 3.4. Libertariaska koncepcja Roberta Nozicka 4. Wspczesny konserwatyzm 4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej 5. Komunitarianizm 6. Myl polityczna wspczesnej lewicy 6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi" 7. Doktryny ekologiczne 7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny 7.2. Ekologia jako paszczyzna "porozumienia ponad podziaami" Sownik Bibliografia
Wanie dlatego, e konkretne okrelenie utopijnoci nastpuje zawsze z okrelonego etapu rzeczywistoci, moliwe jest to, e utopie dnia dzisiejszego mog sta si rzeczywistoci jutra Mannheim, 1992: 168
Wstp
Wiek dwudziesty to wiek utraty zaufania do myli politycznej, a nawet mona powiedzie lku przed konsekwencjami wprowadzania w ycie niektrych idealnych rozwiza. Jeli dotd utopia polityczna wywoywaa najwyej pobaliwy umiech, to wcielona w ycie w nazistowskich Niemczech i radzieckiej Rosji staa si koszmarem ludzkoci. Okazao si bowiem, e w okrelonych okolicznociach stanowi ona doskona poywk dla ideologii, ktra suy moe uzasadnieniu eksterminacji czci ludzkiego spoeczestwa. Jako takie traumatyczne dowiadczenie ludzkoci, totalitaryzm otwiera musi refleksj nad myl polityczn dwudziestego wieku. Bezporedni reakcj na totalitaryzm jest cz liberalnych doktryn powojennych; polemik z koncepcjami lecymi u podstaw totalitaryzmu pozostaje te katolicka nauka spoeczna i doktryny lewicy liberalnej oraz powojennej socjaldemokracji. Rwnie konserwatyzm w swoich podstawowych zaoeniach nie godzi si z formu autorytetu, prezentowan przez ideologie totalitarne. Oczywicie wiek dwudziesty to nie tylko totalitaryzm i reakcja na niego. Istnieje wiele doktryn, ktre wolne s od wpyww tej traumy. S to m.in. kontraktualistyczne doktryny liberaw, takich jak John Rawls czy Robert Nozick, amerykaski komunitarianizm, a take koncepcje wspczesnego ekologizmu. Niemniej jednak naley stwierdzi, e myl polityczna wspczesnej Europy i Ameryki, potrzebowaa przynajmniej dwudziestopiciolecia, aby otrzsn si z koszmarw drugiej wojny wiatowej i powrci do neutralnej refleksji, niezdeterminowanej przez obaw przed powrotem do przeszoci.
1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy
Totalitarne ideologie stanowi novum charakterystyczne dla dwudziestowiecznej myli politycznej. Cho wyrastaj z nurtw wczeniejszych, to ich swoist cech jest instrumentalne traktowanie swoich ideowych korzeni. Zarwno w swojej lewicowej postaci wyrosej z marksizmu, jak i w prawicowych formach faszystowskiej i nazistowskiej totalitaryzm jest przede wszystkim ideologi dynamiczn. Oznacza to, e wykorzystuje on katalog argumentw zaczerpnity od twrcw doktryn politycznych do legitymizowania dyktatury. Cech charakterystyczn totalitarnego pastwa jest przede wszystkim intencja ogarnicia moliwie szerokiej sfery ludzkiej aktywnoci. Pastwo totalitarne totalnie ingeruje we wszystkie sfery ludzkiego ycia. Jego celem jest cakowita destrukcja spoeczestwa cywilnego i wczenie w zakres pastwowego oddziaywania wszystkich form ycia spoecznego (Koakowski, bdw: 14). Pragnie ono zatem opanowa nie tylko sfer publiczn, lecz rwnie uj w karby prywatn ludzk egzystencj. Tworzy struktury, ktre zmierzaj do wytworzenia nowego czowieka, czowieka cakowicie oddanego pastwu, narodowi lub klasie spoecznej, nie tylko zewntrznie, ale rwnie mentalnie (Friedrich, Brzezinski, 1999: 226). Carl Joachim Friedrich i Zbigniew Brzeziski w swojej znanej pracy na temat totalitarnej dyktatury wymieniaj sze cech charakteryzujcych j. Po pierwsze posuguje si ona wypracowan na swoje potrzeby ideologi, ktra przedstawiana jest jako nauka i obejmuje wszystkie istotne aspekty ludzkiego ycia. Ideologia ta zawiera wizj przyszego idealnego stanu caej ludzkoci, na wzr ktrej naley zmienia teraniejszo. Zbudowanie nowego wspaniaego wiata moliwe jest oczywicie tylko dziki odpowiedniemu kierownictwu. Drug cech totalitarnej dyktatury jest wanie forma tego kierownictwa. Jest ni partia masowa, ktr znamionuje wyczno sprawowania wadzy. Jest to wic system jednopartyjny, oparty na zasadzie jednoosobowego na og przywdztwa w ramach partii. Sama partia jest cile zhierarchizowana i zbiurokratyzowana. Trzeci cech totalitarnej dyktatury, wymienian przez Friedricha i Brzeziskiego, jest oparcie pastwa na systemie fizycznego i psychicznego terroru, realizowanego zarwno przez kontrol ze strony samej partii, jak i ze strony stworzonej przez ni tajnej policji. Charakterystyczn cech tego terroru jest to, e jest on skierowany nie tylko przeciwko bezporednim wrogom, lecz take przeciwko wasnym czonkom i obywatelom. Ponadto jego celem staj si najczciej cae grupy ludnoci. Immanentn cech tego terroru jest rwnie oparcie go na metodach naukowych zaczerpnitych z psychologii i socjologii. Kolejn cech totalitarnej dyktatury
3
jest prawie cakowity monopol partii na kontrol wszelkich rodkw masowego komunikowania si: prasy, radia, telewizji i wydawnictw. Pita jej cecha charakterystyczna to monopol na czynne stosowanie wszelkich rodkw sucych walce. Ostatnia cecha totalitarnej dyktatury to, wedug Friedricha i Brzeziskiego, preferowanie w niej centralnie sterowanych metod gospodarczych, albo co najmniej staa kontrola nad gospodark ze strony zbiurokratyzowanych struktur pastwowych (Friedrich, Brzeziski, 1999: 231). Trzy najbardziej znane formy totalitarnej dyktatury to radziecki marksizm-leninizm, ktry w czasach stalinowskich uzyska swoj najbardziej radykaln form, zwan stalinizmem, woski faszyzm oraz niemiecki narodowy socjalizm. 1.1. Marksizm-leninizm Marksizm-leninizm, bo tak nazywa si stworzon przez Wodzimierza Ilicza Uljanowa (18701924) wersj koncepcji marksowskiej, stanowi swoist rewizj i rozwinicie zaoe marksizmu. Sam Ulianow, ktry na cze onierzy zabitych nad Rzek Len przyj nazwisko Lenin, by przede wszystkim dziaaczem ruchu i rewolucjonist. Nie kwestionujc jego gbokiej wiary w suszno zaoe marksizmu naley podkreli, e rozwija on te wtki doktryny Marksa i Engelsa, ktre pozwalay na przejcie i skuteczne utrzymanie wadzy w pastwie. Czyni to zreszt zgodnie z tez marksowsk, e dobre jest wszystko to, co dobrze suy rewolucji proletariackiej. Dlatego wanie najwikszy nacisk kad on na zagadnienia zwizane z organizacj partii proletariatu, pniej za po zwycistwie rewolucji take z jego dyktatur. Wtki te rozwin przede wszystkim w swojej pracy pt. Co robi?, gdzie omawia koncepcj partii proletariackiej. W pracach Rozwj kapitalizmu w Rosji i Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu uzasadnia natomiast niezgodn z koncepcj twrcw marksizmu tez, zgodnie z ktr rewolucja proletariacka moe i powinna wybuchn w na poy feudalnej, carskiej Rosji. Marks uwaa, e proletariacka wiadomo musi zosta proletariatowi przyniesiona z zewntrz. Lenin rozwin t myl twierdzc, e proletariat bez nauczyciela w postaci partii proletariackiej moe mie jedynie wiadomo buruazyjn. Teza ta, podtrzymywana przez wszystkie waciwie stronnictwa wczesnej partii robotniczej stanowia dla niego podstaw do radykalnego rozwinicia marksowskiej koncepcji partii robotniczej. W rosyjskiej partii komunistycznej przed 1903 rokiem cieray si ze sob dwa stanowiska. Stanowisko pniejszych mienszewikw (ros. mienszynstwo mniejszo, byo to stronnictwo mniejszociowe w partii komunistycznej) goszce, e partia proletariatu powinna by parti podporzdkowan interesom robotnikw i zorganizowan
4
demokratycznie oraz stanowisko pniejszych bolszewikw (ros. bolszynstwo wikszo), wedug ktrego partia to scentralizowana i cile zhierarchizowana struktura reprezentujca nie tyle interes robotnikw, co interes robotniczy. Mienszewicka partia robotnikw to ugrupowanie, kierujce si demokratycznie wyanian wol jej czonkw, ktrymi powinni by przede wszystkim robotnicy (cho nie tylko, gdy mog si nimi sta wszyscy, ktrzy wiadomoci proletariack dysponuj). Bolszewicka partia robotnicza jest natomiast parti zawodowych rewolucjonistw, reprezentujc nie interes robotnikw, ktrzy si na ni skadaj, lecz interes klasowy. Jest ona ugrupowaniem dziaajcym w imieniu interesu oglnego, ktry jak pamitamy z koncepcji J. J. Rousseau bywa odmienny ni interes wszystkich. Rnica, ktra wyania si z tego rozdzielenia jest niezwykle istotna. Partia frakcji mienszewickiej to partia, ktra z jednej strony wsuchuje si w puls tych, ktrych reprezentuje, z drugiej kieruje nimi, edukujc ich i budzc w nich proletariackiego ducha. Partia bolszewicka natomiast, bdc jedynym reprezentantem prawdziwej proletariackiej wiadomoci, wymaga bezwzgldnego podporzdkowania proletariatu wasnemu dowdztwu. Leninowska koncepcja partii, w sytuacji przejcia przez jego zwolennikw przywdztwa w partii komunistycznej podczas jej drugiego zjazdu odbywajcego si w Brukseli i Londynie w roku 1903, otworzyy drog do interpretowania dyktatury proletariatu jako dyktatury partii proletariackiej (ostateczny rozpad partii na mienszewick i bolszewick nastpi po zwoaniu przez Lenina czysto bolszewickiej konferencji w Pradze w roku 1912). Swoj koncepcj hegemonii partii Lenin stworzy fundament dla przeksztacenia si idei przejciowej dyktatury proletariatu w ide kierowniczej roli partii wobec socjalistycznego spoeczestwa. Staa si ona zatem uzasadnieniem dla systemu rzdw totalitarnych, nie dopuszczajcych adnych gosw sprzeciwu ze strony spoeczestwa, ktre musiao bezwzgldnie podporzdkowa si temu, ktry niczym car Wszechrosji zawsze wiedzia lepiej pierwszemu sekretarzowi partii robotniczej. Na tej ideologicznej podbudowie swj system sprawowania wadzy zbudowa urodzony 9 grudnia 1879 roku w Gruzji, Jzef Wissarionowicz Dugaszwili, ktry naladujc Lenina, take przyj nowe nazwisko Stalin. Stalin wnis niewiele nowego do doktryny marksizmu-leninizmu. Leszek Koakowski w swoim monumentalnym dziele na temat dziejw marksizmu pisze, e:
cay autorytet Stalina jako teoretyka by ustanowiony wycznie jako cz przymusowego rytuau w pastwie sowieckim i znik rycho po jego mierci. Gdyby 5
teksty ideologiczne, ktre wyszy spod jego pira, byy dzieem autora bez politycznej pozycji, nie zasugiwayby prawie na wzmiank w dziejach marksizmu. Koakowski, bdw: 24
Stalin nie by wic ani oryginalnym mylicielem, jeli w ogle nim by, ani te nawet dobrym stylist. Jego polityczne rozwaania sprowadzaj si prawie wycznie do bezustannego powtarzania, wyliczania i kategoryzowania myli Marksa i Lenina. Nawet synny spr teoretyczny midzy Stalinem i Trockim o moliwo zbudowania socjalizmu w jednym kraju w istocie by sporem o wadz, a nie o teoretyczne zaoenia (Koakowski, bdw: 3233). Stalin stworzy jednak doktryn, ktra jest podrcznikowym przykadem totalitaryzmu. Bya to doktryna sprawowania wadzy na podstawie okrelonej ideologii i propagandy. W tym wanie elemencie tkwi jej swoista oryginalno. Charakterystyczn cech tej doktryny stanowio instrumentalne wykorzystywanie ideologii do utrzymania wadzy i uzasadniania wszystkich dziaa politycznych. Ideologia legitymizowaa istnienie stalinowskiego imperium, jego aparatu wadzy i jego instytucji. Znamieniem stalinowskiego totalitaryzmu by kult osoby przywdcy i manipulowanie histori dla ukazania go zawsze w odpowiednim wietle. Nie tylko dzieje rosyjskiej partii robotniczej przedstawiane byy tak, jakby Stalin od samego pocztku by wspodpowiedzialny za jej sukcesy. Nawet dziea samego Lenina cenzurowane byy w czasach stalinowskich w taki sposb, aby nie zawieray niewygodnych dla stalinizmu tez. Propaganda w poczeniu z terrorem pastwowym zmierzaa do wyprodukowania nowego czowieka. W stalinowskiej Rosji nie mia to bynajmniej by zagorzay i wierzcy ideowiec, lecz absolutnie posuszny automat. Charakterystyczn cech tego
homo
sovieticus bya gotowo do zaakceptowania kadego, nawet najbardziej absurdalnego prikazu wadzy, mimo penej wiadomoci jego absurdalnoci. Motorem posuszestwa
wadzy by przemony strach przed ni, wywoany staym zagroeniem ze strony pastwowego terroru. Przeciwstawienie si oficjalnej ideologii rwnao si bowiem mierci lub zesaniu do obozu koncentracyjnego. Nigdy natomiast nie mona byo by pewnym tego, co w danym momencie zgodne jest z oficjalnym stanowiskiem wadz, gdy jedynym interpretatorem tez doktrynalnych, stanowicych fundament dla ideologii, by Stalin. Ten za uywa jej w zalenoci od potrzeb, dla uzasadnienia rozmaitych posuni. Dla realizacji tak zideologizowanej polityki konieczny by rozbudowany aparat propagandowy, produkujcy uyteczne mity suce podtrzymaniu oficjalnego obrazu rzeczywistoci. Propaganda ksztatowaa okrelony obraz wiata, tworzc zason, ktra miaa ukrywa prawdziwe intencje i posunicia wadzy, maskowa niepowodzenia i
6
wprowadza atmosfer staej niepewnoci u obywateli pastwa, a faszywy obraz sowieckiej rzeczywistoci na zewntrz. Obraz tworzony przez propagand by bowiem wyidealizowany i nijak mia si do ndznej egzystencji przecitnego poddanego radzieckiej wadzy. Mia jednak stwarza pozory dostatniego, cho nie wystawnego ycia robotnika. Wspomniany wczeniej spr Trockiego ze Stalinem stanowi doskona ilustracj mistrzowskiego zastosowania przez Stalina ideologicznej propagandy. Kiedy w roku 1924 zmar Lenin, powsta problem, kto powinien przej po nim wadz. Kandydatami do tronu byli dwaj czoowi wwczas dziaacze partii bolszewickiej Stalin i Lew Dawidowicz Bronstein, czyli Lew Trocki (18791940). Stalin by generalnym sekretarzem partii od 1922 roku. Trocki by wprawdzie bolszewikiem z duo mniejszym staem, w dodatku pocztkowo ideologicznie powizanym ze stronnictwem mienszewikw, lecz za to ze znacznie szerszymi horyzontami intelektualnymi. wiadomy tego Stalin ju od roku 1922 stara si odsuwa Trockiego od wadzy, widzc w nim zagroenie dla wasnego przewodnictwa w przyszoci. Okaza si zrcznym graczem, sprytnie wycigajcym na wiato dzienne niewygodne dla Trockiego fakty: jego czste spory z Leninem, mienszewick przeszo, a przede wszystkim co z perspektywy czasu moe wydawa si paradoksalne jego autokratyczne skonnoci. Uzyskawszy w ten sposb poparcie wikszoci czonkw kierownictwa politycznego partii w 1924 roku zosta nastpc Lenina. Majc do dyspozycji ca machin propagandow rozpocz zmasowan kampani ideologiczn przeciwko Trockiemu. Argument rewolucji w jednym kraju, obok zarzutu, e Trocki nie uwzgldnia rewolucyjnej wartoci ubogiego chopstwa, by jednym z jej waniejszych elementw. W efekcie tej kampanii rzeczywicie reprezentowane przez Trockiego stanowisko zostao sprytnie zmanipulowane, a sam Trocki obwoany wrogiem socjalizmu. Sednem sporu doktrynalnego midzy Trockim i Stalinem byo pytanie o moliwo zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Marks i Engels niewiele bowiem powicili miejsca tej kwestii, podczas gdy po rewolucji staa si ona kluczowym zagadnieniem praktyki nowo powstaego pastwa socjalistycznego. Marks i Engels, za nimi za Lenin, w swojej wizji rewolucji zakadali, e dla jej powodzenia konieczne jest, aby obja ona cay cywilizowany wiat. W przeciwnym razie pastwo socjalistyczne bdzie musiao funkcjonowa pod presj staego zagroenia ze strony kapitalizmu i stale walczy o przetrwanie. Take wobec przewijajcej si w marksizmie wizji ostatecznego rozpynicia si pastwa politycznego w komunistycznym spoeczestwie oraz zwizanej z tym likwidacji wszelkich przejaww politycznego przymusu, zwycistwo rewolucji wiatowej stawao si konieczne. Bez niego realizacja utopii spoecznej marksizmu stawaa si niemoliwa. By to podstawowy dogmat marksizmu, z ktrym zgadza si
7
zarwno Stalin, jak i Trocki. Obaj akceptowali te tez, e dopki rewolucja nie obejmie caego wiata, konieczne jest budowanie ustroju socjalistycznego w kraju, ktry jest jej zarzewiem w Rosji. Stanowisko to byo zreszt w peni zgodne z logik koncepcji marksowskiej. Manipulujc tezami Trockiego, Stalin doprowadzi jednak do tego, e doktryn Trockiego zaczto postrzega jako goszc cakowit niemono zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Takie przedstawienie trockizmu sugerowa miao, e Trocki uwaa wrcz za konieczny powrt do kapitalistycznej formacji spoeczno-ekonomicznej. By to oczywicie absurd, lecz po roku 1928 Stalin na tyle umocni swoj wadz, e nikt w Zwizku Radzieckim nie omieli si temu przeczy. Dokona on przy tym sprytnego zabiegu sofistycznego, rozdzielajc wyranie kwesti monoci zbudowania socjalizmu w jednym kraju od kwestii zewntrznych zagroe wobec niego. Stwierdzi, e moliwo taka oczywicie istnieje, ale przy staym zagroeniu zewntrznym i wewntrznym, ktre naley bezwzgldnie zwalcza. Stae zagroenie kapitalizmem zrobio w stalinowskim Zwizku Radzieckim olbrzymi karier. Byo ono bowiem oficjalnym uzasadnieniem dla postpujcej autokratyzacji wadzy, eksterminacji lub przesiedlania caych narodw i warstw spoecznych oraz czystek w samej partii. Przy jego pomocy w sposb wyjtkowo brutalny i bezwzgldny realizowano spoeczn inynieri. 1.2. Faszyzm i nazizm Staa obecno wroga wewntrznego, ktrego jeli nie ma, to naley stworzy, pozostawaa take immanentn cech woskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu. Nazwa faszyzm, dla oznaczenia doktryny stworzonej przez Benito Mussoliniego (18831945), wywodzi si od zaoonej przez niego w 1919 roku organizacji grupujcej kombatantw pierwszej wojny wiatowej Fascio Italiano di Combattimento. W 1921 roku liczne ju zwizki kombatanckie zgrupoway si w Narodow Parti Faszystowsk (Il Partito Nazionale Fascista), ktra po przeprowadzonym w 1922 roku marszu na Rzym przeja wadz. W 1925 roku Mussolini przej wadz jako duce dyktator i przywdca ludu woskiego i szef faszystowskiego pastwa. Swoj polityczn doktryn zawar on w podstawowym dziele, napisanym w roku 1932 pt. Doktryna faszyzmu. Podobn chronologi wydarze zaobserwowa mona w odniesieniu do niemieckiego nazizmu. W 1920 roku powstaa Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec NSDAP (National Sozialistische Deutschland Arbeits Partei), w dwa lata po woskim marszu na Rzym nazici przeprowadzaj nieudany marsz na Berlin, w wyniku ktrego Adolf Hitler nastpne trzy lata spdza w wizieniu, gdzie pisze swj manifest ideowy Mein Kampf, czyli Moja walka. Po wyjciu z wizienia wcza si ponownie
8
w struktury partii, ktra w roku 1933 przejmuje wadz. W roku 1934, po przeprowadzonej w szeregach partii czystce zwanej noc dugich noy (niem. Bartholomaeusnacht) Hitler staje si Fuehrerem, czyli jedynym przywdc partii i zarazem narodu. W tyme roku zostaje wybrany kanclerzem Trzeciej Rzeszy Niemieckiej. Zarwno doktryna woskiego faszyzmu, jak i niemiecki nazizm nacechowana jest charakterystyczn dla totalitaryzmu pynnoci, czy te dynamizmem. Oznacza to, e jest ona na bieco ksztatowana i modyfikowana przez narodowych przywdcw sprawujcych wadz dyktatorsk. Metaforycznym wyrazem tego dynamizmu jest synne zdanie Mussoliniego jestem tym, ktry idzie. Oznacza ono, e doktryna faszyzmu stale si rozwija i nigdy nie osiga swojego ostatecznego ksztatu. Umoliwia to dostosowywanie jej do uzasadniania biecych celw politycznych oraz podejmowanych dziaa. Nie oznacza to natomiast, e nie da si wyodrbni pewnych staych cech, ktre j charakteryzoway. Dynamiczny charakter nazizmu i faszyzmu wynika gwnie std, e powstaway one jako alternatywa dla wszystkich prawie wspczesnych im politycznych postaw i ugrupowa. Jako takie byy one przede wszystkim nacechowane populizmem bazujcym na spoecznej frustracji wywoanej ostrym kryzysem politycznym i ekonomicznym dwudziestolecia midzywojennego. S to zatem przede wszystkim koncepcje anty-, doktryny zwalczajce okrelone idee i fenomeny spoeczno-polityczne. Obie przedstawiaj siebie jako jedyn alternatyw dla wszystkich innych opcji politycznych. Obie doktryny s nastawione antyliberalnie i antydemokratycznie, gdy w okresie ich powstawania to wanie demokracja i liberalizm byy doktrynami dominujcymi w wikszoci krajw europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Demokracj Mussolini okrela jako francusk chorob, co kojarzy si z chorob weneryczn, parlamentaryzm by dla niego rzdem miernot. Liberalizm w poczeniu z demokracj rozbija mia naturalne wizi czce czonkw narodu i osabia drzemice w nim atawistyczne siy. W zwizku z tym faszyci i nazici odrzucali te zdecydowanie idee pacyfistyczne jako hamujce te naturalne siy. Ich na poy mistyczne koncepcje zakaday kult siy i powrt do naturalnej dominacji jednostek lepszych, tj. nalecych do wyszej rasy lub narodu. Cechujce je nacjonalizm i rasizm przedstawiay rnice midzy narodami i nacjami jako nieusuwalne. W zwizku z tym oczyszczenie spoecznoci z elementw rasowo lub narodowo obcych wymagao na og ich fizycznej eksterminacji. Cz tych rasowo lub narodowo obcych elementw przetrwa moga tylko pod warunkiem bezwzgldnego podporzdkowania si tym, ktrzy
9
powinni nad nimi dominowa. I tak na przykad Sowianie, wedug rasowych koncepcji Alfreda Rosenberga (18931946), ktre legy u podstaw nazizmu, byli ras stworzon do stanu niewolniczego. Jego plan rasowej segregacji zakada przeznaczenie ich do wykonywania prac cikich i nieskomplikowanych oraz stworzenie odrbnego systemu edukacji, polegajcego na ograniczaniu dostpu do nauki. Zarwno faszyzm, jak i nazizm zdecydowanie wystpoway przeciwko marksizmowi i wszelkim formom socjalizmu, ktry nie by opatrzony przymiotnikiem narodowy. W marksizmie zwalczano materializm i zwizan z nim ekonomiczn wizj ludzkiej egzystencji. Podziaom klasowym wewntrz narodu lub rasy przeciwstawiano postulaty spoecznego solidaryzmu przedstawicieli wszystkich klas. Stosunki gospodarcze miay si opiera na klasowej solidarnoci, majcej u podstawy organiczn struktur spoeczestwa, w ramach ktrej kada klasa speniaa cile okrelon rol. Wszystkie one pracoway na rzecz pastwa, ktre byo organiczn jednoci, ktrej przewodzi wdz. Nazizm i faszyzm przedstawiay si jako trzecia droga midzy drapienym kapitalizmem wolnorynkowym a komunizmem. Charakterystyczny dla nazizmu i faszyzmu by take kult jednostki. Woski duce i niemiecki Fuehrer byli przez propagand prezentowani jako wyraziciele woli narodu. Otaczajca ich mistyczna wiara, zgodnie z ktr tylko oni widz, co najlepiej suy interesowi narodu i rasy zaczerpnita bya z romantycznej wizji wadcy absolutnego. Podobnie jak on, wdz nazistowski i faszystowski by rdem wszelkiego prawa i wadzy. To on ostatecznie decydowa o tym, co jest prawem i jednoczenie mg zmieni kad ustaw. On interpretowa ideologi i przedstawia jej oficjaln, czyli obowizujc wykadni. Wdz sta na czele partii, ktrej czonkowie przysigali mu wierno i absolutne posuszestwo. Sama partia prezentowana bya jako partia nowego typu. Jej odmienno w stosunku do innych polegaa na tym, e mienia si ona by reprezentantk interesu oglnego. Miao to na celu przycignicie moliwie znacznej liczby czonkw pochodzcych z rnych warstw spoecznych. Tradycyjne partie reprezentoway interesy okrelonej warstwy spoecznej, klasy, czy grupy interesw. Partia nazistowska i faszystowska miaa by parti masow, parti caego narodu. Z tego wanie wzgldu system faszystowskiego i nazistowskiego pastwa mia by monopartyjny. Jeli jedna partia reprezentowaa wszystkich, to jakiekolwiek inne ugrupowania mogy tylko ten monolit rozbija. Dlatego byy one delegalizowane i zwalczane. Z tego samego wzgldu w onie partii nowego typu nie mogy powstawa frakcje i odamy. Najmniejsze nawet przejawy wyodrbniania si takich tworw byy skutecznie tumione.
10
Wszystkie te instrumenty zmierzay do wytworzenia nowego czowieka. W faszyzmie i nazizmie lojalno i posuszestwo wobec wadzy nie wystarczay. Podobnie jak w systemie stalinowskim, obywatel mia czynnie wspiera wszystkie inicjatywy pastwa. Nie wystarczao wic, e biernie mu si podporzdkowa mia okazywa entuzjazm, wspuczestniczy we wszystkim, co pastwo dla niego organizowao. Liczne marsze i defilady byy okazj do uzewntrznienia tego entuzjazmu, kto w nich nie uczestniczy stawa si wrogiem. Byy rwnie okazj do ukazania potgi militarnej pastwa i miay dodatkowo wzmacnia poczucie siy obywatela, ktry by czci tego pastwa. W ten sposb totalitaryzmy wizay obywateli z pastwem. Nowy czowiek, ksztatowany przy pomocy tej niezwykle skutecznej propagandy oraz lku przed pastwowym terrorem jednoczy si z pastwem. Ideaem by czowiek cakowicie pozbawiony ycia prywatnego, prywatnych pragnie i poda; czowiek, dla ktrego interes pastwa by cakowicie tosamy z jego interesem prywatnym. Czowiek, ktry jednoczenie tego, co ley w interesie pastwa, narodu, rasy nie ocenia samodzielnie, lecz zdawa si w tym cakowicie na swojego duce lub Fuehrera. Podsumowujc fenomen faszystowskiego i nazistowskiego totalitaryzmu warto zastanowi si przede wszystkim nad ich rdami ideowymi. Jeli bowiem stalinowski marksizm-leninizm wyrasta z dziewitnastowiecznej doktryny marksowskiej, w zwizku z czym cho sam daleki od spjnoci ma jednak u podstaw stosunkowo spjny system filozoficzny, to faszyzm i nazizm wydaj si by ideologiami pozbawionymi tak jednoznacznych fundamentw. Na ten fundament skadaj si tutaj bowiem rozmaite trendy dziewitnastowieczne. S nimi przede wszystkim powstaa na przeomie wieku dziewitnastego i dwudziestego koncepcja rasizmu biologicznego. Sednem tej doktryny, stworzonej przez Francuza Josepha Arthura Gobineau (18161882) byo przekonanie, e w odlegej przeszoci nastpi podzia rodzaju ludzkiego na trzy rasy: bia, t i czarn. Rasom tym przypisywa on odmienne cechy psychosomatyczne i by zdecydowanym zwolennikiem segregacji rasowej. Jego idee podj i rozwin naturalizowany w Niemczech syn angielskiego admiraa oraz ulubiony autor Hitlera, Houston Stewart Chamberlain (18551927). Jego ksika pt. Podstawy XIX wieku oddziaywaa niezwykle silnie na ideologw ruchu nazistowskiego Alfreda Rosenberga i Adolfa Hitlera. Rosenberg pod jej wpywem stworzy swoje dzieo pt. Mit dwudziestego wieku, na niej rwnie wzorowa Hitler zawarte w Mein Kampf wywody teoretyczne, odnoszce si do kwestii rasowych. Wrd inspiracji totalitaryzmw (nazistowskiego
11
i faszystowskiego) wymieni naley take koncepcje spoecznego darwinizmu, przenoszce na paszczyzn relacji midzy grupami spoecznymi darwinowskie zaoenia walki o byt. Twrc spoecznego darwinizmu by jeden z przedstawicieli klasycznego liberalizmu Herbert Spencer (18201903), ktry jednak wyciga z niego wnioski cakowicie przeciwstawne totalitaryzmom. Oczywist inspiracj by te ruch nacjonalistyczny, ktry w Niemczech zacz ksztatowa si w czasie wojen napoleoskich. Wrd inspiracji nazizmu i faszyzmu wymieni mona tak rnorodne koncepcj, jak filozofia Friedricha Nietzschego, G. W. F. Hegla, Vilfredo Pareto, Oswalda Spenglera, Niccolo Machiavellego, Georgesa Sorela czy Giovanniego Gentile. Wszystko to wskazuje, e totalitarne ideologie faszyzmu i nazizmu stanowiy twory eklektyczne, w ktrych fragmenty rozmaitych koncepcji czone byy z intencj stworzenia jednolitego systemu legitymizacji wadzy. To polityczne monstrum Frankensteina okazao si znacznie bardziej niebezpieczne ni potwr zrodzony z najczarniejszych koszmarw bujnej wyobrani Mary Wollstonecraft-Shelley.
12
2. Katolicka nauka spoeczna
Katolicka nauka spoeczna stanowi wyraz stanowiska wspczesnego kocioa katolickiego w zakresie myli spoeczno-politycznej i ekonomicznej. Na tych trzech paszczyznach spoeczna nauka kocioa odnosi si do powszechnie dzi akceptowanych poj i koncepcji, takich jak demokracja, prawa czowieka, gospodarka rynkowa czy pastwo prawa. Intencj refleksji podejmowanej przez katolick nauk spoeczn jest poszukiwanie rozwiza porednich midzy dwoma radykalizmami: wolnorynkowym i komunistycznym. Trzecia droga, wskazywana przez katolicka nauk spoeczn, uwzgldnia ma postulaty socjalne, przy zachowaniu zasadniczo wolnorynkowych i demokratycznych struktur. Pryzmatem, przez ktry jej przedstawiciele patrz na spoeczno-polityczn rzeczywisto jest dzi neotomizm i personalizm.
2.1. Neotomizm i personalizm
Neotomizm stanowi zmodyfikowan i uwspczenion wersj filozofii witego Tomasza z Akwinu, na ktrej katolicka nauka spoeczna opiera si od wieku dziewitnastego. Personalizm chrzecijaski to natomiast filozofia goszca najwysz warto osoby ludzkiej, stworzona przez Jacquesa Maritaina (18821973) i Emmanuela Mouniera (1905-1950). Na tych dwch filarach opieraj si podstawowe rda katolickiej nauki spoecznej, ktrymi s papieskie encykliki. Za waciwego twrc tego nurtu myli politycznej uwaa si papiea Leona XIII (18101903), a pierwszym dokumentem formuujcym jej zaoenia bya wydana w 1891 roku encyklika pt. Rerum Novarum. Doktryna Leona XIII bya gwnie wyrazem chci uwspczenienia spoecznopolitycznego stanowiska kocioa katolickiego. Wobec postpujcej laicyzacji ycia spoecznego poprzednik Leona XIII, papie Pius IX (17921878) przyjmowa kurs zdecydowanie krytyczny. W wydanej przez niego w 1864 encyklice Quanta cura i doczonym do niej Syllabusie potpia on komunizm, socjalizm, masoneri i zasad rozdziau kocioa od pastwa. Leon XIII postanowi odej od tego konserwatywnego stanowiska. Odejcie nie oznaczao oczywicie akceptacji wymienionych zjawisk, lecz raczej prb przedstawienia dla nich alternatywy. Po mierci Leona XIII jego dzieo podj papie Pius XI (18571939), ktry w wydanej w czterdziestolecie Rerum Novarum encyklice pt. Quadragessimo Anno sformuowa fundamentaln zasad subsydiarnoci. Kolejna istotna dla tej doktryny posta to papie Jan XXIII (18811963) i jego encykliki Mater et Magistra oraz Pacem in Terris. Za pontyfikatu nastpcy Jana XXIII, Pawa VI
13
mia miejsce Drugi Sobr Watykaski (19631965), ktrego efektem bya konstytucja soborowa pt. Gaudium et Spes. Wraz z encyklik Pawa VI Populorum progressio, dokumenty te stay si wanym rdem spoecznej nauki kocioa. Pozostajc w duchu filozofii neotomistycznej, uczyniy one personalizm drugim filarem katolickiego nauczania spoecznego. Ich dopenieniem i wyrazem istotnego rozwoju s encykliki Jana Pawa II Laborem excercens, Solicitudo rei socialis oraz Centesimus annus.
W katolickiej nauce spoecznej neotomistyczna idea troski o dobro wsplne czy si z personalistycznym zaoeniem o koniecznoci uznawania czowieka za istot obdarzon podmiotowoci i osobow godnoci. Czowiek jest zatem istot moraln i nigdy nie powinien by traktowany przedmiotowo. Jego celem jest moralne doskonalenie, stae denie do ideau. Na tym wanie polega ludzka wolno. Jest to koncepcja wolnoci pozytywnej, charakterystyczna dla etyki samodoskonalenia. Czowiek ma w swoim yciu cel, a jego realizacja stanowi waciwy wyraz jego wolnoci. Dobrem najwyszym czowieka jest oczywicie zbawienie, yjc jednak w wiecie spoecznym posiada on rwnie cele doczesne. Zgodny z ide dobra sposb osigania tych doczesnych celw stanowi jednoczenie krok na drodze do zbawienia. Dlatego wanie podstawow zasad, jaka powinna obowizywa w relacjach midzyludzkich jest zasada miowania bliniego. W swoim dziaaniu czowiek zawsze powinien si jej trzyma, pozwoli mu to bowiem na traktowanie innych podmiotowo, a we wzajemnych relacjach spoecznych, opierajcych si na tej zasadzie, take na to, aby samemu by traktowanym w ten sposb. Idea ludzkiej podmiotowoci i godnoci wie si z przekonaniem, e czowiek jest istot, ktra zostaa przez Boga obdarzona okrelonymi prawami i obowizkami. S to jego naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa. Naley do nich m.in. prawo do ycia, do zrzeszania si i prawo do pracy. Szczeglnie wiele miejsca spoeczna nauka kocioa powica zagadnieniu pracy ludzkiej. Jest ona postrzegana jako powoanie czowieka i kady powinien mc j wykonywa. Z prawem do pracy wie si nierozerwalnie prawo do godziwej pacy, ktra bdzie te tzw. pac rodzinn, czyli tak, ktra pozwoli ojcu utrzyma ca rodzin na godnym poziomie.
2.2. Solidaryzm spoeczny i zasada subsydiarnoci
Katolicka nauka spoeczna posiada wic swoicie konserwatywny charakter. Przejawia si on jednake nie tylko w odniesieniu do pracy ludzkiej, lecz przede wszystkim w reprezentowanej przez t nauk koncepcji spoeczestwa. Spoeczestwo jest tu bowiem postrzegane jako organiczna cao stworzona przez Boga w okrelonym
14
ksztacie. W zwizku z tym rewolucyjne przemiany, zmierzajce do wyeliminowania naturalnych rnic w spoecznym statusie czonkw tego spoeczestwa, s tosame z godzeniem w odwieczny boski porzdek. Katolicka nauka spoeczna akceptuje spoeczne nierwnoci, opierajc je jednak na postulacie chrzecijaskiej mioci bliniego. Oznacza on, e ci, ktrzy posiadaj wicej s przez sam fakt posiadania zobowizani do wspomagania biednych. Wasno dla chrzecijanina powinna bowiem przede wszystkim rodzi poczucie obowizku wobec sabszego bliniego. Jeli spoeczestwo jest organiczn caoci, to troska o dobro wsplne zakada wprawdzie zachowanie status quo nierwnoci spoecznych ale z drugiej strony nakazuje te wspomaganie sabszych czci spoecznego organizmu przez silniejsze. S to postulaty spoecznego solidaryzmu, godzce gwnie w marksowsk i marksistowsk teori walki klas. W myl spoecznego solidaryzmu klasy nie walcz, lecz wsppracuj dla dobra caoci. Spoeczestwo opiera si na zasadzie sprawiedliwoci spoecznej, ktra w myl spoecznej nauki kocioa tosama jest z postulatem takiego uksztatowania spoecznych nierwnoci, aby byy one moliwie najmniej dokuczliwe dla najuboszych. Nie s to zatem socjalistyczne postulaty wyrwnywania nierwnoci spoecznych, lecz wyraz zasady mioci, ktra powinna obowizywa w relacjach midzy czonkami spoeczestwa.
Od zaoe socjalistycznych oddala katolick nauk spoeczn rwnie przyjcie zasady pomocniczoci w relacjach midzy jednostk a skadajcymi si na spoeczestwo wsplnotami oraz midzy tymi wsplnotami a pastwem. Istot tej zasady jest nieingerencja w dziaalno jednostki lub wsplnoty dopty, dopki radz one sobie z wyznaczonymi zadaniami we wasnym zakresie. Innymi sowy, zasada ta oznacza, e to, co jednostka moe zdziaa wasnymi siami i za pomoc wasnej inicjatywy, nie moe by przejmowane przez wsplnot. Ta ostatnia powinna suy jednostce pomoc. Nie powinna natomiast zaatwia za ni spraw, ktre nale do sfery jej osobistej dziaalnoci, gdy w ten sposb przyzwyczaja si jednostk do biernoci i staego oczekiwania na pomoc z zewntrz. Ideaem katolickiej nauki spoecznej jest natomiast czowiek aktywny zawodowo i obdarzony inwencj. Zasada ta zastosowana na poziomie relacji midzy pastwem a spoeczestwem oznacza bowiem, e pastwo powinno spenia w stosunku do spoeczestwa jedynie funkcj pomocnicz.
Samo pastwo nie jest w nauce spoecznej kocioa precyzyjnie zdefiniowane; brak tu rwnie jednoznacznych propozycji w odniesieniu do ustroju spoecznego. Chrzecijaska demokracja, forma rzdw preferowana przez przedstawicieli katolickiej nauki spoecznej nie jest bowiem doprecyzowana. Poza zaoeniem, e bdzie ona oparta na spoecznym
15
solidaryzmie czonym z podziaem wadz i powszechnym udziaem spoeczestwa, brak tu dokadniejszych ustale. Zaoeniem jest pochodzenie wadzy pastwowej od Boga. Wadza ta jest zjawiskiem naturalnym w tym sensie, e ludzkie spoeczestwo nie moe bez niej prawidowo funkcjonowa. Jednoczenie jednak wadza, ktra wykonywana jest przez ludzi moe by za i wwczas obywatele maj prawo odmwi jej posuszestwa. Nie chodzi tu jednake np. o gospodarcz nieefektywno wadzy, lecz o dziaania sprzeczne z chrzecijaskim porzdkiem moralnym. W takich sytuacjach koci katolicki mimo penej akceptacji dla zasady rozdziau kocioa od pastwa przyznaje sobie prawo do kwestionowania jego dziaa. Kwestionowanie to nie jest uzurpowaniem sobie prawa do ingerowania w polityk, lecz przysugujc kademu czowiekowi wolnoci potpiania dziaa zbrodniczych czy niemoralnych.
16
3. Przegld dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych
Mimo niepowodze w pierwszej poowie wieku dwudziestego liberalizm rwnie dzisiaj pozostaje najprniej rozwijajcym si nurtem myli politycznej. wiadczy o tym chociaby rozpito stanowisk okrelanych mianem liberalnych. Okresem zdecydowanie najsabszej pozycji liberalizmu w wieku dwudziestym byo niewtpliwie dwudziestolecie midzywojenne. By on wwczas atakowany nie tylko przez spoecznych radykaw socjalistw i faszystw lecz take przez umiarkowan katolick nauk spoeczn. Generalnym zarzutem formuowanym wwczas wobec liberalizmu bya nieefektywno jego zaoe ekonomicznych w procesie zapewniania spoecznego dobrobytu. Kryzysy nkajce Europ i Ameryk od pocztkw wieku, w szczeglnoci wielki kryzys lat trzydziestych, wydaway si ostatecznie obala gwne zaoenie klasycznie liberalnej ekonomii, mwice o tym, e niekontrolowany wolny rynek przyczynia si do wzrostu dobrobytu spoeczestwa. W obliczu ekonomicznych faktw zwolennicy liberalizmu rewidowali swoje stanowiska. 3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy Efektem tej rewizji by lewicowy liberalizm reprezentowany przez takich mylicieli, jak John Dewey (18591952), John Maynard Keynes (1883-1946) i Hans Kelsen (1881-1973). Poniewa ataki na liberalizm miay miejsce gwnie na paszczynie ekonomicznej, koncepcje lewicowego liberalizmu byy przede wszystkim doktrynami ekonomicznymi. Zakaday one odejcie od klasycznej zasady pastwa-stra na rzecz interwencjonizmu pastwowego. W najbardziej charakterystycznej dla tego nurtu koncepcji brytyjskiego ekonomisty Keynesa interwencja w stosunki rynkowe sprowadzaa si gwnie do manipulowania budetem pastwa i inwestycjami gospodarczymi. Pastwo miao sterowa gospodark tak, aby stale utrzymywa j na stabilnym poziomie. Wspomaga miao wzrost gospodarczy w okresie osabionej koniunktury, aby po jego odpowiednim podwyszeniu wyhamowa go przez dynamizacj zatrudnienia. Metoda ta gwarantowaa jednoczenie zadowalajcy poziom zyskw i odpowiednio wysoki puap zatrudnienia. O staej rwnowadze budetowej nie mogo tu wprawdzie by mowy, lecz za to zachowana bya rwnowaga w duszym okresie. Koncepcje ekonomiczne lewicowego liberalizmu wykorzystywane byy przede wszystkim po drugiej wojnie wiatowej w celu odbudowy niektrych pastw Europy Zachodniej ze
17
zniszcze wojennych. Na tych koncepcjach wzorowaa si np. niemiecka koncepcja spoecznej gospodarki rynkowej, stworzona przez Ludwiga Erhardta, a take socjaldemokracja. 3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi Refleksja liberalna pierwszych lat powojennych nie ograniczaa si jednak wycznie do paszczyzny ekonomicznej. Tacy myliciele, jak Karl Raimund Popper (19021995) czy Isaiah Berlin (19091997) skupiali si na poszukiwaniu ideowych korzeni dwudziestowiecznych totalitaryzmw oraz wskazywali rozwizania, ktre ich zdaniem zapobiega miay powstawaniu w przyszoci podobnie zbrodniczych systemw politycznych. W napisanej w 1942 r pracy Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie i w wydanej pniej - w 1957 r. - ksice pt. Ndza historycyzmu rdem wszelkich totalitaryzmw czyni Popper historycyzm. Historycyzm oznacza specyficzn kategori politycznego mylenia, opart na przekonaniu o celowoci historii. Dla zwolennikw historycyzmu, wrd ktrych wymienia Popper m.in. Platona, Hegla, Marksa i twrcw wszelkich utopii spoecznych, celem dziejw jest osignicie przez ludzko stanu ostatecznej szczliwoci. Taka optymistyczna utopia sama w sobie niegrona kryje jednake pewne istotne zagroenie. Ot, przesuwajc realizacj utopii w nieokrelon przyszo jej propagatorzy zakadaj najczciej, e jej osignicie wiza si musi z okrelonymi przeksztaceniami istniejcego spoeczestwa. Przeksztacenia te z jednej strony stanowi wprawdzie element naturalnego procesu dziejowego, z drugiej natomiast zawsze wymagaj cisego podporzdkowania ycia teraniejszych pokole deniu do osignicia przyszego szczcia. Popper udowadnia, e w kad utopi wkalkulowana jest makiaweliczna zasada cel uwica rodki. W myl tej zasady, konieczno realizacji szczytnego celu musi pociga za sob spoeczne koszty i ofiary. W niemieckim nazizmie tak utopi jest wedug Poppera wizja tysicletniej Rzeszy, w marksizmie-leninizmie natomiast przekonanie, e rewolucja spoeczna doprowadzi musi do bezpastwowego stanu powszechnej rwnoci. Utopia jest zatem niegrona dopty, dopki nie trafi na podatny grunt. W powizaniu ze spoecznogospodarczym kryzysem oraz siami gotowymi j wykorzysta dla zdobycia wadzy, moe si ona przeksztaci w niebezpieczn ideologi, suc legitymizacji autorytarnej i absolutnej wadzy oraz uzasadnianiu eksterminacji caych grup spoecznych. W propagandzie ideologw niemieckiej Rzeszy przeszkod w realizacji wizji tysicletniej Rzeszy byli podludzie, do ktrych zaliczano jak wiadomo ydw i Sowian, w Zwizku
18
Radzieckim natomiast osignicie etapu komunizmu wymagao powstania bezklasowego proletariackiego spoeczestwa. Wszyscy, ktrzy do proletariatu nie naleeli, byli wrogami, ktrych naleao natychmiast wyeliminowa. Przekonanie o istnieniu obiektywnych prawide rozwoju historycznego posiadao w totalitaryzmach walor usprawiedliwiajcy wszelkie zbrodnie i eliminujcy indywidualn odpowiedzialno za nie. Postpowanie zgodne z duchem historii jest tu bowiem przedstawiane jako konieczno. Ten, kto postpuje wbrew obiektywnym reguom dziejowego postpu skoczy musi na mietniku historii. Przeciwstawianie si im jest jak walka z si cienia, nie tylko nie przynosi rezultatu, lecz rwnie jest bezsensowne. Jeli takie postpowanie stanowi historyczn konieczno, to znaczy, e jest cakowicie zdeterminowane. Determinizm natomiast wyklucza wolno podejmowania decyzji i odpowiedzialno za nie. Obiektywne prawa historyczne su wic totalitaryzmom do usprawiedliwiania najgorszych zbrodni. Dla Poppera panaceum, ktre pozwoli w przyszoci zapobiega podobnym aberracjom, stanowi oparcie spoeczestwa na zasadach wolnoci i wicej si z ni indywidualnej odpowiedzialnoci kadego czowieka za wasne postpowanie. Spoeczestwo takie okrela on mianem spoeczestwa otwartego. Wartoci jest w nim pluralizm pogldw i kultura niezalenego mylenia. Jest ono otwarte w tym sensie, e jako cao akceptuje rozmaite wiatopogldy i stara si wczy je w publiczny dyskurs. W publicznym dyskursie bior udzia wszystkie koncepcje i pogldy, nawet takie, ktre si wzajemnie wykluczaj. Istot spoeczestwa otwartego jest bowiem sceptyczny dystans, z jakim przyglda si ono tym wszystkim koncepcjom, ktrych istot jest roszczenie do posiadania monopolu na goszenie wycznej, uniwersalnej prawdy. Dla Poppera pierwowzorem takiego spoeczestwa otwartego jest demokracja ateska. Wspczenie za jego cechy dostrzega on w spoeczestwie funkcjonujcym w ramach liberalnej demokracji. Zwolennikiem pluralizmu jest te jeden z najwybitniejszych dwudziestowiecznych historykw idei Isaiah Berlin. W swoim eseju pt. Dwie koncepcje wolnoci przedstawia on przewijajc si w historii idei koncepcj dwch wolnoci: negatywnej i pozytywnej. Wolno negatywna oznacza dla niego wolno od przymusu i ingerencji w egzystencj jednostki. Bycie wolnym oznacza w tym sensie, e nikt nie wtrca si w moje sprawy. Im wikszy jest obszar tego nie wtrcania si, tym wiksza jest moja wolno (Berlin, 1994: 184). Wolno pozytywna natomiast to zasadniczo wolno do realizacji wasnych celw. Jeli
19
na paszczynie indywidualnej wolno negatywna i pozytywna zazwyczaj istotnie si uzupeniaj, to ju na paszczynie spoecznej, zdaniem Berlina, te dwie wolnoci s sobie w pewien sposb wrogie. W przekonaniu tego autora, realizowanie przez pastwo modelu wolnoci pozytywnej moe, cho oczywicie nie musi, prowadzi do zniewolenia spoeczestwa w imi stawianych przed nim, ponadjednostkowych celw.
Przyjwszy taki punkt widzenia pisze Berlin mog si nie liczy z rzeczywistymi pragnieniami ludzi i spoeczestw; mog ich torturowa, uciska, znca si nad nimi w imi i dla dobra ich prawdziwych jani, gdy ani przez chwil nie wtpi, e niezalenie od tego, co jest prawdziwym celem czowieka (szczcie, wykonywanie obowizkw, mdro, sprawiedliwe spoeczestwo, samorealizacja) jest to tosame z jego wolnoci wolnym wyborem dokonanym przez jego prawdziw, cho czsto utajon i niem ja. Berlin, 1994: 194
Wolno pozytywn wie Berlin z koncepcjami kolektywistycznymi, wolno negatywn natomiast z indywidualizmem. Wrd koncepcji pierwszego typu wymienia on przede wszystkim koncepcj Rousseau i Marksa, koncepcje drugiego typu to przede wszystkim doktryny nalece do nurtu liberalizmu. Doskona ilustracj realizacji idei wolnoci pozytywnej jest dla niego wanie porewolucyjna dyktatura jakobinw i spoeczno-polityczna rzeczywisto Zwizku Radzieckiego. W obu tych sytuacjach jako prawdziw wolno postrzega si denie do realizacji okrelonego projektu, ktry stanowi prawdziwy cel ludzkoci. W imi realizacji tego celu, zarwno francuski obywatel, jak i czowiek radziecki by torturowany i gnbiony. Paradoksalnie wic czyniono to wszystko dla jego wasnego, prawdziwego dobra. Berlin przeciwstawia temu idea spoeczestwa, ktre opiera si na wizji indywidualnej wolnoci. Wolno negatywna powinna by zasad w relacjach midzy jednostk a spoeczestwem i pastwem. Tylko jednostka niezdeterminowana zewntrznym przymusem zdolna jest do podejmowania odpowiedzialnoci za to, co czyni. Tylko w warunkach pluralizmu wartoci, tj. w sytuacji, w ktrej jednostka moe styka si z rozmaitoci odmiennych punktw widzenia, traktowanych wstpnie jako rwnouprawnione, mwi mona o moralnym wyborze. Tylko wwczas wybrane postpowanie mona w ogle ocenia w kategoriach dobra i za.
20
Zarwno doktryna Poppera, jak i koncepcja Berlina cakowicie abstrahoway od kwestii ekonomicznych. Powojenna reakcja na faszyzm i komunizm przebiegaa jednak rwnie na paszczynie ekonomicznej. Doktryny przedstawicieli neoliberalizmu, nazywanego te liberalizmem wolnorynkowym, kieroway si przede wszystkim przeciwko ekonomicznym systemom opartym na centralnym planowaniu. Neoliberalizm, koncepcja stworzona przez Ludwika von Missesa (18811973) rozwijana bya przez Friedricha Augusta von Hayeka (18991992), pniej za przez Miltona Friedmana (ur. 1912). Neoliberaowie nawizywali do klasycznego liberalizmu (std przedrostek neo-), twierdzc, e wolny rynek i wolno ekonomiczna, ktrej jest on siedliskiem, gwarantuje nie tylko maksymalizacj efektw ekonomicznych, lecz stanowi te warunek wolnego spoeczestwa. Gwn ide ekonomii wolnorynkowej jest bowiem zaoenie, e gospodarka sama si najlepiej reguluje, a ingerencje w postaci prb centralnego planowania mog ten samoregulujcy si system jedynie uszkodzi. Dzieje si tak dlatego, e nikt nie posiada wiedzy zdolnej przewidzie wszystkie konsekwencje takich ingerencji, co zdaniem neoliberaw znajduje potwierdzenie w dowiadczeniu. Pastwa, ktre stosuj system najbardziej zbliony do wolnorynkowego, notuj najwikszy wzrost ekonomiczny. Ten ekonomiczny schemat neoliberaowie przenosz na grunt spoeczestwa. Podobnie jak rynek, spoeczestwo funkcjonuje najlepiej, gdy jednostkom, ktre si na nie skadaj zagwarantuje si moliwie szeroki zakres wolnoci indywidualnej. Rozwj spoeczestwa jest samoistnym i samosterownym procesem, ktrego tajniki s jeszcze bardziej nieprzenikalne dla filozoficznej refleksji, ni prawa rynku. Dlatego najsensowniej jest pozostawi spoeczestwo wasnemu losowi, ingerujc w nie tylko wwczas, gdy jednostki, ktre si na nie skadaj naruszaj wolno innych jednostek. Pastwo ingeruje wwczas, gdy popenione zostaje przestpstwo. Moe ono jednak ingerowa, opierajc si tylko na powszechnie znanych prawych, ktre precyzyjnie wyznaczaj zarwno granice wolnoci obywateli, jak i granice ingerencji pastwa. Pastwo powinno by pastwem prawa, dziaajcym tylko na jego podstawie i w wyznaczonych przez nie granicach.
3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwoci

21
Refleksja spoeczno-ekonomiczna liberalizmu powojennego przygotowaa grunt do powstania dwch najwybitniejszych doktryn liberalnych dwudziestego stulecia: koncepcji Johna Rawlsa (19212002) i doktryny Roberta Nozicka (19382002). Obie doktryny opieraj si na oryginalnym zastosowaniu kontraktualizmu. Koncepcja Rawlsa czerpie przy tym zarwno z myli politycznej Johna Lockea, jak i z owieceniowej filozofii Immanuela Kanta. Rawls stosuje kontraktualizm dla wyonienie bezstronnych, tj. sprawiedliwych regu, ktre powinny rzdzi yciem spoeczno-politycznym. Nozick wzoruje si przede wszystkim na Lockeu i owieceniowych ekonomistach szkockich, tworzc niezwykle sugestywn wizj genezy pastwa, opartej na dziaaniu niewidzialnej rki rynku. Polemizuje przy tym z Rawlsem zarwno jeli chodzi o proponowane przez niego procedury suce wyanianiu regu sprawiedliwoci, jak i ich tre. Punktem wyjcia koncepcji Rawlsa, zawartej w jego fundamentalnym dziele pt. Teoria sprawiedliwoci jest hipoteza tzw. sytuacji wyjciowej. Jest ona odpowiednikiem stanu natury z koncepcji kontraktualistycznych, a jej celem jest ustalenie, jakie zasady spoeczne i polityczne jednostki wybrayby w sytuacji, ktra wyklucza kierowanie si wycznie ich wasnym interesem. Sytuacja wyjciowa jest sytuacj rwnej wolnoci i bezstronnoci. Rawls zastanawia si, jak zagwarantowa bezstronno takiego wyboru w warunkach sytuacji pierwotnej. Naley sobie wyobrazi, e wybierajcy, umieszczony w hipotetycznej sytuacji pierwotnej, nie zna swojej przyszej pozycji w spoeczestwie, znajc jednake podstawowe prawa wadajce tym spoeczestwem. Tylko wybr dokonany w takich warunkach moe by wyborem bezstronnym, wyborem zasad, ktre kady potencjalny czonek spoeczestwa skonny bdzie zaakceptowa. Zaoenie takie okrela on mianem zasony niewiedzy. Zza tej zasony wyaniaj si wedug Rawlsa dwie reguy sprawiedliwoci:
Pierwsza: kada osoba ma mie rwne prawo do jak najszerszej podstawowej wolnoci moliwej do pogodzenia z podobn wolnoci dla innych. Druga: nierwnoci spoeczne i ekonomiczne maj by tak uoone, by (a) mona si byo rozsdnie spodziewa, e bdzie to z korzyci dla kadego, i (b) wizay si z pozycjami i urzdami na rwni dla wszystkich otwartymi. Rawls, 1994: 87
Sprawiedliwo oparta na tych zasadach gwarantuje wic nie tylko wolno indywidualn. Nakazuje rwnie rzdowi, jako instytucji powoanej do realizowania tych dwch regu, taki rozdzia podstawowych praw i obowizkw oraz spoecznych i ekonomicznych
22
korzyci, aby byo to zgodne z interesem wszystkich czonkw spoeczestwa. Zgodnie z nimi:
wszelkie spoeczne wartoci wolno i moliwoci, dochd i bogactwo oraz podstawy szacunku dla samego siebie maj by rwno rozdzielone, chyba e nierwna dystrybucja jakiejkolwiek (czy te wszystkich) spord tych wartoci jest korzystna dla kadego. Rawls, 1994: 89
Taka wizja sprawiedliwoci nie eliminuje spoecznych nierwnoci pod warunkiem, e ich istnienie jest korzystne dla wszystkich. Inaczej mwic, niesprawiedliwoci bd tu tylko te nierwnoci, ktre nie s korzystne dla wszystkich. Odnoszc to do dystrybucji dochodu, otrzymujemy zasad, wedug ktrej ci, ktrzy s w spoeczestwie sytuowani lepiej, zgodz si na tak nierwno w podziale dbr, ktra cz wypracowanych przez nich dochodw przekazywaa bdzie tym, ktrzy s biedniejsi. Taka redystrybucja ley w ich dobrze pojtym interesie. Zdaniem Rawlsa zgodzi si na ni kady, kto nie zna swojego materialnego statusu w spoeczestwie. Za zason niewiedzy musi on bowiem bra pod uwag sytuacj, w ktrej to on jest tym potrzebujcym pomocy. Zasona niewiedzy pozwala wic wyoni zasady spoecznie sprawiedliwe, tj. sprawiedliwe z perspektywy caego spoeczestwa. 3.4. Libertariaska koncepcja Roberta Nozicka Z tak wizj sprawiedliwych regu polemizuje Robert Nozick w swojej pracy pt. Anarchia, pastwo, utopia. Przedstawiajc t kwesti w najwikszym uproszczeniu mona powiedzie, e Nozick neguje kad wizj sprawiedliwoci, zakadaj istnienie uniwersalnego wzorca wyznaczajcego reguy podziau dbr.
Pomys goszcy pisze Nozick e jest jedna najlepsza zoona odpowied na wszystkie te pytania, jedno spoeczestwo najlepsze dla kadego do ycia, wydaje mi si pomysem niewiarygodnym. Nozick, 1999: 363
Jego koncepcja sprawiedliwoci zakada bowiem akceptacj historycznych sposobw nabycia dbr, pod warunkiem, e tytuy tego nabycia s legalne. Innymi sowy, kady sposb nabywania dobra, jeli nie jest sprzeczny z prawem, tzn. nie narusza praw innych ludzi, jest wedug niego sprawiedliwy. Koncepcja ta jest konsekwencj jego wizji pastwa minimalnego. Nozick bowiem zastanawia si przede wszystkim nad tym, jaki jest
23
moralnie uzasadniony zakres dziaalnoci pastwa. Poniewa dochodzi do wniosku, e zakres ten sprowadza si do zapewniania bezpieczestwa obywatelom, to nie dopuszcza w ogle adnej dystrybucyjnej dziaalnoci pastwa. Jeli natomiast dystrybucja dbr dokonuje si samoistnie w toku swobodnej praktyki spoecznej, to legalny oraz moralnie uzasadniony jest kady sposb nabycia, ktry nie wymaga ingerencji pastwa. Koncepcj t okrela on mianem legalistycznej. Legalistyczna teoria sprawiedliwoci stanowi wic wedug Nozicka konsekwencj przyjcia przez niego koncepcji pastwa minimalnego. Pastwo to przedstawia on jako wyaniajce si ze spoeczestwa na zasadzie niewidzialnej rki. Podobnie jak Locke czy Hobbes, Nozick wychodzi od hipotezy stanu natury, ktry jest dla niego przede wszystkim sytuacj samonakrcajcej si spirali zemsty, ktra wynika z naruszenia praw jednego czowieka przez drugiego. Niedogodnoci tej sytuacji powoduj, e znajdujcy si w niej ludzie stowarzyszaj si, aby wsplnie broni si przed atakami. Jest to pierwszy etap procesu wyaniania si pastwa. Jednake wsplna obrona jest ciarem, ktremu niektrzy z czonkw takiego stowarzyszenia nie s w stanie podoa. Czy to ze wzgldu na cielesn sabo, czy te na brak czasu, powierzaj oni ochron wasnych osb i majtkw profesjonalnym podmiotom, odpowiednikom agencji ochroniarskich. Podmiot ten uzyskuje prawo stosowania przymusu wobec tych, ktrzy godz w wolno innych. Jest to drugi etap tego procesu. Na etapie trzecim prawa ekonomiczne, ktre rzdz spoeczestwem powoduj, e spord wielu takich agencji pozostaje na rynku jedna, ktra posiada monopol na uprawnione stosowanie przemocy. Nie posiada ona jednake terytorium, ktre jest podstawowym atrybutem pastwa. Jest to ju wedug Nozicka tzw. pastwo ultraminimalne. Etap czwarty to nabycie terytorium. W ten sposb powstaje pastwo, ktre posiada monopol na stosowanie przymusu. Moe go jednak legalnie uywa wycznie w celu zagwarantowania swoim obywatelom bezpieczestwa. W myl tej koncepcji wszelka dziaalno wybiegajca ponad t podstawow formu aktywnoci jest zatem moralnie nieuzasadniona i jako taka nielegalna. Patrzc z tej perspektywy na pastwo wspczenie istniejce musielibymy uzna za nielegalne nie tylko pastwowe urzdzenia socjalne, lecz take powszechne szkolnictwo, pastwow sub zdrowia oraz szereg innych funkcji, ktre ono dzi spenia. Projektujc swoje pastwo minimalne Nozick stara si zbudowa fundament dla pastwa, ktre nie staoby w sprzecznoci z prawami jednostek. Te ostatnie pojmuje on przede wszystkim w duchu negatywnej wolnoci. Oznacza to, e naturalne prawa, ktrymi dysponuje kada jednostka prawo do ycia, wolnoci i wasnoci jedynie powstrzymuj innych od naruszania tych wartoci. Prawo do ycia nie oznacza wic obowizku gwarantowania rodkw do ycia, lecz nakaz niepozbawiania ycia.
24
Gwarantujc jedynie bezpieczestwo, pastwo minimalne nie narusza tych negatywnych praw, lecz je chroni. Kada pozytywna aktywno, np. w rodzaju gwarancji rodkw do ycia, jest ju moralnie nieuprawniona, gdy musi oznacza odebranie czci dochodu innym czonkom pastwa, a tym samym, naruszenie ich wasnoci. Koncepcja Nozicka lega u podstaw libertarianizmu, radykalnej odmiany amerykaskiego liberalizmu, ktrego hasem stao si pastwo minimalne. Staa si te podstaw do zrehabilitowania anarchistycznej perspektywy patrzenia na pastwo. Perspektywa ta okazaa si niezwykle przydatnym punktem wyjcia dla oceny instytucji politycznych. Nic wic dziwnego, e niektrzy myliciele spod znaku libertarianizmu, m.in. Murray Rothbard czy David Friedman, traktuj anarchistyczn hipotez nie tylko jako punkt wyjcia, lecz take jako fundament swoich anarchokapitalistycznych koncepcji. Logika wywodw tych autorw jest nastpujca: jeli uznajemy za moralnie uzasadnione tylko pastwo minimalne, to jeszcze bardziej moralnie suszna bdzie cakowita rezygnacja z pastwa.
25
4. Wspczesny konserwatyzm
Wspczesny konserwatyzm jest spadkobierc i kontynuatorem tradycji zapocztkowanej przez Edmunda Burkea (17291797) i dziewitnastowiecznych tradycjonalistw. Tradycja gra w nim zreszt niezwykle istotn rol, ze wzgldu na centraln ide konserwatyzmu, ktr jest wanie tradycjonalizm. Oznacza on oczywicie nie tylko przywizanie do koncepcji swoich poprzednikw, lecz take i przede wszystkim przekonanie o koniecznoci zachowania cigoci w polityce i ostronoci w kwestionowaniu zastanych i trwaych instytucji i praktyk politycznych odziedziczonych po przodkach. Burkeowska metafora spoeczestwa jako cigoci pokole przeszych, teraniejszych i przyszych, do dzi najdoskonalej opisuje t podstawow cech myli konserwatywnej. Wynika z niej po pierwsze przekonanie o nieskutecznoci i szkodliwoci wszelkich gwatownych spoecznych zmian, po drugie sceptycyzm dla rozmaitych abstrakcyjnych projektw spoecznopolitycznych. Konserwatyci kwestionuj sens rewolucji i zamachw stanu w imi autorytetu instytucji tradycyjnych. Twierdz, e spoeczny porzdek tworzy harmoni, ktrej naruszenie przez takie gwatowne przewroty skutkuje chorob spoeczestwa. Nie oznacza to oczywicie koniecznoci bezdyskusyjnego zachowania istniejcego status quo, cho posuszestwo autorytetowi struktur odwiecznych, a wic sprawdzonych w praktyce spoecznej, jest dla konserwatysty bardzo istotne. Zakada to natomiast stopniowe wprowadzanie reform spoecznych, ktre jednake musz by zgodne z aktualnym stanem spoecznej wiadomoci. Std wanie wynika brak zaufania do abstrakcyjnych projektw spoecznych, ktre bardzo czsto stawiaj na gowie cay istniejcy porzdek. Spoeczestwo po gwatowniej zmianie wymaga wedug nich duszego leczenia ni wwczas, gdy zmiany wprowadzane s stopniowo. Dzieje si tak dlatego, e spoeczestwo stanowi dla konserwatysty ywy organizm, a kada radykalna prba przeksztacenia tego organizmu moe skutkowa jego mierci. Konserwatywne reformy spoeczne, majce na celu uzdrowienie okrelonych spoecznych instytucji, mona by porwna do kuracji lekami, ktr konserwatysta przedkada nad wszelkie ingerencje chirurgiczne. 4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej Wszystkie te gwne cechy konserwatyzmu obecne s w myli najwybitniejszego wspczesnego przedstawiciela tego nurtu Michaela Oakeshotta. W jego koncepcji na pierwszy plan wybija si element, ktry lepiej ni wszystkie inne charakteryzuje
26
wspczesn postaw konserwatywn (samo pojcie postawa konserwatywna wprowadzone zostao przez R. Scrutona, wedug ktrego konserwatyzm jest postaw, ktr da si zdefiniowa, nie utosamiajc jej z programem adnej partii Scruton, 2002: 21 i n.). Jest nim wiara w to, e zakorzeniona w tradycji mdro praktyczna wiedza konkretna, jak okrela j Oakeshott ma niezwyk przewag nad mdroci techniczn. Wiedza ta nie stanowi bynajmniej wyniku abstrakcyjnej spekulacji filozoficznej, lecz pozostaje cile zwizan z dowiadczeniem burkeaskiej cigoci pokole. Praktyczna mdro to nie wyrozumowane i uniwersalne idee tego, czy innego filozofa, lecz raczej trudna, lub nawet niemoliwa do zwerbalizowania wiedza konkretna, wyaniajca si z historycznego dowiadczenia. Nie oznacza to bynajmniej prozaicznej wiary, e wystarczy postudiowa histori, aby odpowiednio rzdzi pastwem (cho niewtpliwie studia historyczne przydadz si do tego). Oznacza to natomiast niewiar w moliwo skonstruowania doskonaej i uniwersalnej teorii, ktra pozwala na uoenie stosunkw spoeczno-politycznych w taki sposb, aby ostatecznie rozwiza wszystkie problemy. Wedug Oakeshotta, konserwatysta zakada istotne ograniczenia ludzkiego umysu, ktre sprawiaj, e w tak istotnych kwestiach, jak urzdzanie ycia spoecznego postanawia on zawierzy siom tradycji od wiekw ksztatujcym ludzkie spoeczestwo. Wedug konserwatystw na tej wanie praktycznej wiedzy powinna by oparta polityka. W koncepcji Oakeshotta zawierzenie tradycji nie oznacza bynajmniej lepego posuszestwa skostniaym dogmatom. W jego przekonaniu warto tradycji polega wanie na tym, e si ona zmienia. Wszystko jest tymczasowe; tradycja tworzca cywilizacj podobna jest do rozmowy toczcej si pomidzy rnymi sferami aktywnoci czowieka, z ktrych kada mwi wasnym gosem lub wasnym jzykiem (Oakeshott, 1962: 304). Zachodzce w jej ramach zmiany nigdy nie s gwatowne, rewolucyjne, lecz zawsze stopniowe i wypywajce niejako z wewntrznych potrzeb spoeczestwa. To wanie stanowi ich gwn zalet. Dziki temu s bowiem zawsze odpowiednie i dostosowane do potrzeb konkretnej spoecznoci, w ramach ktrej maj miejsce. Instytucje powstajce w ten naturalny sposb s godne szacunku. Czowiek jest im winien posuszestwo, gdy ze wzgldu na swoje naturalne pochodzenie s one organiczne. Dopiero w ramach takich organicznych wsplnot jednostka ludzka w peni staje si czowiekiem. Jest ona bowiem naturalnie zakorzeniona w tradycji i kulturze lokalnej.
27
5. Komunitarianizm
Podobn pod pewnymi wzgldami do konserwatywnej optyk relacji midzy jednostk a zbiorowoci przyjmuj wspczesne koncepcje okrelane zbiorczym mianem komunitariaskich lub komunitarystycznych (communitarian, od ang. community wsplnota). Komunitarianie nie oferuj kompletnego programu politycznego ani te adnego sprecyzowanego projektu pastwa, zajmujc si przede wszystkim badaniem charakteru relacji spoecznych. Jest to gwnie ruch akademicki, ktrego przedstawiciele nie angauj si raczej w polityczn dziaalno. Autorw zaliczanych do tego nurtu myli politycznej czy spojrzenie na tradycj, kultur i spoeczestwo z punktu widzenia wartoci wsplnotowych. Okrelaj si oni gwnie przez opozycj do metodologicznego indywidualizmu cechujcego wspczesny liberalizm Johna Rawlsa czy Roberta Nozicka. Wedug ich czoowego przedstawiciela Michaela Sandela (Liberalism and the Limits of Justice 1982), czowiek jest istot radykalnie osadzon (ang. radically situated) we wsplnocie, a liberaowie myl si, postrzegajc go jako autonomiczne i samowystarczalne indywiduum. Jego zdaniem liberalizm oferuje wic faszywy wzorzec czowieka radykalnie wykorzenionego (ang. radically disembodied). (Sandel, 1982: 21). W wydanej w 1981 r. ksice pt. Dziedzictwo cnoty Alisdair MacIntyre jeden z czoowych mylicieli komunitariaskich twierdzi, e: pojcie wsplnoty politycznej jako wsplnego przedsiwzicia jest obce wspczesnemu liberalnemu i indywidualistycznemu wiatu (MacIntyre, 1996: 286). Uwaa on, e spoeczestwo w projektach indywidualistw przypomina zbiorowisko rozbitkw na niezamieszkaej wyspie: kada taka jednostka jest obca zarwno wobec mnie, jak i wobec pozostaych (MacIntyre, 1996: 444). Dla Charlesa Taylora, autora obszernej analizy problematyki podmiotowoci (rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej. 1989) siedemnastowieczna koncepcja atomizmu politycznego, ktrej najpeniejszym wyrazem s teorie umowy spoecznej autorstwa Grotiusa, Pufendorfa, Lockea i innych sprawia, e ludzie staj si politycznymi atomami (Taylor, 2001: 360361). Indywidualizm twierdzi Taylor:
oznacza skupienie si na sobie, a w konsekwencji oderwanie od (a nawet niewiadomo) szerszych kwestii czy problemw religijnych, politycznych bd historycznych wykraczajcych poza jednostk. To wszystko prowadzi do zawenia i spaszczenia ycia. Taylor, 1996: 19
28
Komunitarianizm trudno byoby okreli jako samodzielny nurt myli politycznej. Wyrosy z krytyki liberalizmu, jest jednake niezwykle charakterystycznym stanowiskiem wanie ze wzgldu na swoj zaart polemik z tym ostatnim. Jego sednem jest bowiem sprzeciw wobec prezentowanej przez indywidualistw wizji czowieka i spoeczestwa. Komunitarianie, podobnie jak konserwatyci i republikanie, uwaaj, e afirmacja autonomii i samodzielnoci decyzyjnej jednostki oznacza jej spoeczn alienacj, wyrwanie z naturalnego kontekstu wsplnotowego. Za spraw tego wyobcowania samo spoeczestwo zaczyna by postrzegane jako zbiorowisko bezadnie krcych atomw.
29
6. Myl polityczna wspczesnej lewicy
Terminem lewica obejmuje si wspczenie tak olbrzymi liczb rozmaitych doktryn, e nie sposb bezdyskusyjnie orzec, jakie to cechy naley przypisa myli lewicowej. Jednoznaczne okrelenie takich cech nie jest moliwe rwnie dlatego, e myl polityczna socjaldemokracji od samego pocztku jej istnienia stale ewoluuje. W najwikszym uproszczeniu przyj naley, e lewicowa postawa polityczna wie si z egalitaryzmem i postulatami socjalnymi. Wiele te zaley od rodowiska, jakie bierze si pod uwag przy okrelaniu jakiego pogldu mianem lewicowego. Mwi si bowiem na przykad o lewicy liberalnej czy anarchistycznej, a nawet konserwatywnej, odrniajc j od liberalnej, konserwatywnej i anarchistycznej prawicy. Oczywicie pogldy okrelane jako lewicowe wewntrz tych nurtw jeli spojrze na nie z zewntrz wcale lewicowe nie s. Pojcie lewica, cho uywane z dua swobod, jest dzi hasem wywoawczym kojarzcym si jednoznacznie z doktrynami marksistowskimi i socjalistycznymi. Te dzi najbardziej znane to przede wszystkim myl polityczna powojennego komunizmu europejskiego tzw. eurokomunizm czyli zachodnioeuropejskie modyfikacje marksizmu w postaci teorii krytycznej, stworzonej przez przedstawicieli szkoy frankfurckiej, antyhumanistycznej interpretacji marksizmu Louisa Althussera oraz tzw. marksizmu analitycznego. Bardzo istotne s dla myli lewicowej rwnie koncepcje Antonio Gramsciego, Georga Lukacsa, Karla Korscha, Luciena Goldmana czy Ernsta Blocha. Jednake koncepcj, ktra w dzisiejszej Europie oddziauje niewtpliwie najsilniej jest socjaldemokracja. Cho ojcem wspczesnej socjaldemokracji jest Eduard Bernstein (18501932), pozostaje ona doktryn czerpic ze wszystkich wymienionych wyej rde. Podstawow intencj socjaldemokracji, ju od wieku dziewitnastego, byo ustanowienie trzeciej drogi midzy socjalizmem a kapitalizmem. Trzecia droga oznacza miaa odejcie od drapienego kapitalizmu i jednoczenie odrzucenie radykalizmu postulatw spoecznych formuowanych przez komunistw. W przeciwiestwie od nazistowskiej i faszystowskiej trzeciej drogi nie odwoywaa si ona do postulatw nacjonalistycznych, lecz proponowaa gwnie rozwizania ekonomiczne, postulujce
30
ograniczenie przez pastwo swobd rynkowych przy zachowaniu kapitalistycznego modelu gospodarki. Katalog wszystkich cech klasycznej socjaldemokracji przedstawia czoowy ideolog brytyjskiej partii pracy, Anthony Giddens w ksice pt. Poza lewic i prawic. S to przede wszystkim:
silne zaangaowanie pastwa w ycie spoeczne i gospodarcze, supremacja pastwa nad spoeczestwem obywatelskim, kolektywizm, Keynesowskie regulowanie popytu oraz korporatyzm, ograniczona rola rynku: gospodarka mieszana lub spoeczna, pene zatrudnienie, silny egalitaryzm, powszechne pastwo socjalne, opiekujce si obywatelami od kolebki a po grb, linearna modernizacja, niska wiadomo ekologiczna, internacjonalizm, przynaleno do wiata dwubiegunowego. Giddens, 1999: 15
Ten podstawowy kanon ulega staym modyfikacjom od pocztkw XIX wieku. Modyfikacje te polegaj gwnie na stopniowym wyzbywaniu si kolejnych jego elementw. Do dzisiaj do podstawowych postulatw socjaldemokracji nale na pewno postulaty: pastwowego interwencjonizmu w gospodark i sprawiedliwoci spoecznej, cho nieco inaczej pojmuje si obecnie znaczenie tych terminw. Natomiast postulat uspoecznienia rodkw produkcji bezpowrotnie jak si wydaje znikn z tego kanonu. Warto wic przyjrze si ewolucji myli socjaldemokratycznej po drugiej wojnie wiatowej. W okresie powojennym myl polityczn socjaldemokracji charakteryzoway postulaty wdroenia okrelonych socjalistycznych przeksztace na gruncie systemu kapitalistycznego. Przez socjalizm rozumiano przede wszystkim pewne polityczne, godne ochrony wartoci, ktre miay by realizowane przez pastwo. Wartoci te to spoeczna rwno, spoeczna sprawiedliwo oraz pastwo dobrobytu. Spoeczna rwno oznacza konieczno rwnego traktowania wszystkich obywateli. Spoeczna sprawiedliwo rozumiana jest jako konieczno uwzgldniania w dystrybucji dobra narodowego interesw grup ludnoci spoecznie upoledzonej. Pastwo dobrobytu natomiast, to pastwo, ktre t spoeczn rwno i spoeczn sprawiedliwo wciela w ycie, troszczc si o warunki ycia swoich obywateli. Po wojnie postulaty pastwa dobrobytu wizay si z postulatami uspoecznienia rodkw produkcji. Uspoecznienie nie miao jednak wyklucza istnienia midzy nimi wolnorynkowej konkurencji, ktra miaa wpywa na popraw ich efektywnoci gospodarczej. Socjaldemokracja wizaa te hasa socjalistyczne z zaoeniami politycznej demokracji.
31
Idee demokracji miay te zosta rozszerzone na stosunki ekonomiczne, spoeczne i midzynarodowe. Ugrupowania polityczne okrelajce si jako socjaldemokratyczne, socjalistyczne lub partie pracy podpisay si wwczas pod podjt na frankfurckim kongresie Midzynarodwki Socjalistycznej z roku 1951 uchwa formuujc te zasady.
6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi" Dalsza ewolucja doktryny socjaldemokracji dokonywaa si w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Zrezygnowano wwczas m.in. z postulatu uspoecznienia rodkw produkcji, zastpujc go postulatem penego zatrudnienia i wspdziaania pastwa, pracodawcw i pracownikw w organizowaniu procesu produkcji. Lata osiemdziesite przyniosy dalsz ewolucj, wyraajc si w rezygnacji z postulatu penego zatrudnienia i ograniczenia si do wspomagania przez pastwo swobody przedsibiorczoci w sposb negatywny, tj. przez gwarancje wolnoci ekonomicznej. Dzi ksztat idei trzeciej drogi znacznie odbiega zarwno od swojego midzywojennego, jak i od powojennego pierwowzoru, zbliajc si bardzo istotnie do postulatw liberalizmu. Doskonale oddaje te przemian tytu manifestu socjaldemokratycznego sformuowanego w 1999 roku przez angielskiego premiera Tonyego Blaira oraz niemieckiego kanclerza Gerhardta Schroedera. Brzmi on mianowicie: Europa: Trzecia droga/Nowy rodek (Gazeta Wyborcza, 1999: 911). Idee nowej trzeciej drogi formuuje rwnie czoowy ideolog brytyjskiej partii pracy, socjolog i historyk idei, Anthony Giddens w swojej ksice pt. Trzecia droga. Odnowa Socjaldemokracji. Sednem propozycji nowej trzeciej drogi, formuowanych przez Giddensa i autorw manifestu, jest pooenie jeszcze wikszego nacisku na elementy zaczerpnite z neoliberalizmu i rynkowego modelu gospodarczego. Stare pojcia pastwa opiekujcego si obywatelem od narodzin do mierci zastpione s liberaln zasad pom sobie sam, jednak przy zachowaniu pozytywnego systemu wiadcze socjalnych dla najbardziej upoledzonych oraz zaoeniu, e pastwo podejmuje spoeczne inwestycje majce wspomaga redystrybucj dbr. Socjaldemokraci europejscy kad wic nacisk na wspieranie drobnej przedsibiorczoci i staraj si uwzgldnia w swoich programach palce problemy wspczesnego wiata. Wczaj do nich kwestie zwizane z ochron rodowiska czy zaczerpnite z anarchizmu i alterglobalizmu idee inicjatywy oddolnej (Giddens, 1999: 123). Chcc sta si jak pisze Giddens radykalnym centrum, odwouj si do idei aktywnego obywatelskiego spoeczestwa oraz postuluj demokratyzacj rodziny, odrzucajc jej patriarchalny model
32
(Giddens, 1999: 65). Opowiadaj si te za modelem kosmopolitycznego narodu, do ktrego wczani s wszyscy obywatele, a take kosmopolitycznej demokracji, tzn. relacji midzynarodowych, opartych na zasadach demokratycznych (Giddens, 1999: 65). Podsumowujc naley stwierdzi, e do istotne przemiany wspczesnej socjaldemokracji wi si przede wszystkim z fiaskiem gospodarczego modelu socjaldemokracji tradycyjnej. Model ten, odpowiedni w czasach powojennej odbudowy, w gospodarce odbudowanej okazuje si znacznie mniej efektywny gospodarczo ni tworzone na neoliberalnym fundamencie modele wolnorynkowe.
33
7. Doktryny ekologiczne
Po lewej stronie sceny politycznej lokuje si na og myl polityczn zwizan z ruchem ekologicznym. Jest niewtpliwym faktem, e jedna z najprniej dziaajcych partii zielonych niemieccy Zieloni (Die Gruennen) cile wsppracuje dzi z socjaldemokracj. Czsto mwi si artobliwie, e dojrzay zielony to wanie czerwony. Rzeczywicie autorzy myli politycznej zwizanej z ruchem ekologicznym wywodz si raczej ze rodowisk lewicujcych. Ekologizm posiada jednak gbsze korzenie i stanowi samodzielny nurt myli politycznej, odrbny od perspektywy lewicowej. Mona nawet powiedzie, e pod pewnymi wzgldami owieceniowy progresywizm lewicy stoi w wyranej sprzecznoci z charakterystyczn dla myli ekologicznej krytyk modernizacji. Z perspektywy ekologicznej nie maj wikszego znaczenia takie pojcia, jak wolno, rwno, demokracja, wadza polityczna itp., cho dla wikszoci innych nurtw stanowi one fundament. Dzieje si tak dlatego, e ekologizm do debaty politycznej zaprasza uczestnika, ktry do dej pory nie mia prawa gosu. Jest nim natura pojmowana bynajmniej nie jako taka lub inna natura czego, lecz jako biologiczne rodowisko, przyroda. Ekolodzy pragn przemawia w imieniu naturalnego rodowiska. S bowiem przekonani, e postp cywilizacyjny i techniczny zmusza czowieka do wczenia tej tematyki do debaty nad dzisiejsz i przysz sytuacj czowieka. W jednej z goniejszych publikacji powiconych tej problematyce autorstwa Rachel Carson, pod wiele mwicym tytuem Milczca wiosna, (Silent Spring 1962) autorka przestrzega, e nieuwzgldnianie interesw rodowiska przyrodniczego dziaa na szkod czowieka.
Agresja czowieka wobec rodowiska, ktrej przejawem s zanieczyszczenie powietrza, rzek i mrz miertelnie niebezpiecznymi substancjami () doprowadzi na pewno do zaburze i zmian w zakresie tych wanie zasobw naturalnych (), od ktrych zaley ksztat naszej przyszoci Carson, 1962: 16
Milczca wiosna, symbol wyjaowionej Ziemi, jest zdaniem uczestnikw ruchu ekologicznego zagroeniem realnym i niezwykle wakim ze wzgldu na dobro samego czowieka. Przesank powstawania ruchw ekologicznych jest wic postpujca dewastacja rodowiska naturalnego, od ktrego czowiek jest uzaleniony bez wzgldu na swoj wol. W ruchu ekologicznym daj si wyodrbni dwa zasadnicze stanowiska: antropocentryczne (inne okrelenia to pytki ekologizm, ekologizm humanistyczny lub ludzkocentryczny) i biocentryczne (okrelane te jako gboki ekologizm).
34
7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny Zgodnie ze stanowiskiem pierwszym, starszym i zdecydowanie mniej radykalnym, ochrona rodowiska konieczna jest przede wszystkim ze wzgldu na ochron interesu rodzaju ludzkiego. rodowisko naturalne traktowane jest instrumentalnie. Jest to stanowisko, ktrego dobr ilustracj byaby cytowana teza Rachel Carson. Wedug jej zwolennikw naley przeciwdziaa zanieczyszczeniu rodowiska i wyczerpaniu zasobw naturalnych ze wzgldu na dobro pokole teraniejszych i przyszych. Jej fundamentem jest wic konserwatywne z gruntu przekonanie o odpowiedzialnoci za sched, jak pozostawiamy potomnym. Konieczno ochrony przyrody wywodzona jest tutaj w gruncie rzeczy z koncepcji praw czowieka, z przekonania, e nie mamy prawa zubaa wiata, w ktrym narodz si przyszli ludzie. Przyrodzie i rodowisku przyrodniczemu odmawia si wartoci samoistnej. rodowisko staje si przede wszystkim skupiskiem zasobw dla przyszych pokole (Giddens, 2001: 224). Stanowisko biocentryczne wyrasta z krytyki humanistycznego ekologizmu. Jego przedstawiciele zarzucaj mu niekonsekwencj i powierzchowno. Czoowy przedstawiciel gbokiego ekologizmu Arne Naess okrela wic stanowisko antropocentryczne mianem ekologizmu pytkiego. Zwolennicy Naessa czsto te odrniaj ochron rodowiska od ekologii, kwestionujc przynaleno stanowiska antropocentrycznego do tej ostatniej (Giddens, 2001: 224). Najpowaniejszym zarzutem w stosunku do ekologizmu antropocentrycznego jest argument, e jest on gotw powica pewne elementy rodowiska dla dobra czowieka. W koncepcji gbokiej ekologii ludzko postrzegana jest jako integraln cz rodowiska. Co wicej, z tego zaoenia wynika twierdzenie o swoistym rwnouprawnieniu czowieka i innych gatunkw skadajcych si na biosfer. Jeden z antenatw gbokiej ekologii Aldo Leopold, w swoim eseju pt. Etyka ziemi okrela Ziemi, jako rdo energii pyncej przez jeden wsplny obwd obejmujcy gleb, roliny i zwierzta (Putnam-Tong, 2002: 327). Ziemia jest dla niego ywym systemem, jednolitym organizmem. Jeli wic jeden z tych elementw nie funkcjonuje prawidowo, chory jest jednoczenie cay system. W takim organizmie konieczna jest troska o jego cao, zachowanie harmonii. Dla jego koncepcji charakterystyczna jest, przyjta pniej przez Naessa i jego zwolennikw, perspektywa biocentryczna, sprowadzajca si do prby spojrzenia na ten organizm z perspektywy przyrody, a nie czowieka. Integralno i nienaruszalno ziemskiego systemu jest
35
najwysz wartoci projektowanego przez Leopolda systemu etycznego. Wszystko to, co suy zachowaniu tej integralnoci jest dobre, a to, co j narusza lub jej nie suy jest ze. Za spraw Leopolda dominujca do lat czterdziestych dwudziestego stulecia perspektywa antropocentryczna w ruchu ekologicznym zacza przeksztaca si w stanowisko biocentryczne. Gwni ideologowie tego stanowiska, Arne Naess i George Sessions, sformuowali podstawowe zaoenia gbokiej ekologii w sposb nastpujcy:
1. Dobro i rozkwit ludzkiego i pozaludzkiego ycia na ziemi stanowi same w sobie pewn warto (synonimy: warto wewntrzna, warto inherentna). S to wartoci niezalene od uytecznoci pozaludzkiego wiata dla realizacji ludzkich potrzeb i celw. 2. Jednym z warunkw realizacji tych wartoci jest bogactwo i rnorodno form ycia, ktre take stanowi warto same w sobie. 3. Ludzie nie maj prawa ogranicza tego bogactwa i rnorodnoci poza koniecznoci zaspokajania podstawowych potrzeb. 4. Rozkwit ycia i kultur ludzkich jest zgodny ze znacznym zmniejszeniem populacji ludzi. Rozkwit pozaludzkich form ycia wymaga takiego zmniejszenia populacji ludzi. 5. Obecnie ludzie nadmiernie ingeruj w wiat pozaludzki i sytuacja pod tym wzgldem gwatownie si pogarsza. 6. Oznacza to konieczno zmiany polityki. Chodzi tu o strategie polityczne dotyczce podstawowych struktur ekonomicznych, technologicznych oraz ideologicznych. W rezultacie ta zmiana polityki doprowadzi do sytuacji, ktra bdzie si bardzo wyranie rnia od sytuacji obecnej. 7. Zmiana w zakresie ideologii polega powinna na docenianiu jakoci ycia (skupianie si na sytuacjach o wartoci inherentnej) zamiast obecnego denia do nieustannego podnoszenia poziomu ycia. Ludzie bd mieli wyrobione wyczucie rnicy pomidzy tym, co wielkie, a tym, co rzeczywicie wane. 8. Osoby, ktre podzielaj wyoone dotd przekonania powinny si czu zobowizane, by bezporednio albo porednio dy do wprowadzenia niezbdnych zmian. Putnam-Tong, 2002: 328
Zaoenia gbokiej ekologii s czsto krytykowane. Kontrowersje budzi gwnie teza czwarta i szsta. Przeciwnicy stanowiska gbokiego interpretuj je bowiem jako zarodki nowego autorytaryzmu, w ktrym ochrona rodowiska stanowi moe fundament dla istotnej ingerencji w prawa czowieka.
7.2. Ekologia jako paszczyzna "porozumienia ponad podziaami"

36
Midzy dwoma biegunami teoretycznymi ekologizmu antropocentrycznego i biocentrycznego plasuje si szereg stanowisk porednich. Jedn z istotnych wersji ekologii, odcinajcych si zreszt od jej najbardziej radykalnych twierdze jest ekofilozofia Henryka Dominika Skolimowskiego. Autor ten, zamieszkay na stae w Stanach Zjednoczonych, w latach 19921997 kierowa zaoona przez siebie pierwsz w wiecie katedr Ekofilozofii na Politechnice dzkiej. Podstawowym zaoeniem ekofilozofii jest odrzucenie mechanistycznego modelu wiata na rzecz modelu holistycznego, w ktrym czowiek podobnie jak w gbokiej ekologii postrzegany jest jako integralna cz wiata przyrody, lecz ze zdecydowanym naciskiem na jego rol jego opiekuna. Jest to wic model humanistyczny, w ktrym jednak odmiennie ni w antropocentryzmie rodzaj ludzki nie jawi si przede wszystkim jako uytkownik przyrody, lecz jako istota odpowiedzialna za stan rodowiska naturalnego, ktrego jest czci. Szczeglna pozycja czowieka w ziemskim ekosystemie rodzi szczeglne obowizki. Obowizkiem podstawowym jest utrzymanie w jego ramach rwnowagi i harmonii. Wrd stanowisk, ktre mog by zaliczone do nurtu myli ekologicznej znajduj si take rozmaite koncepcje, prbujce zwiza myl ekologiczn z innymi nurtami. Twrc oryginalnej koncepcji anarcho-ekologizmu jest Murray Bookchin. Sednem jego doktryny, nazywanej te ekologizmem spoecznym, jest zaoenie, e dominacja czowieka nad przyrod jest odpowiednikiem dominacji czowieka nad czowiekiem w yciu spoecznym. Aby zatem znie dominacj w spoeczestwie naley zacz od zmiany nastawienia czowieka do przyrody. Jednoczenie bez zasadniczej przemiany w ramach ludzkiej mentalnoci niemoliwe jest poprawienie chorych wspczenie relacji midzy czowiekiem a natur (Bookchin, 1986: 1). Bardzo powszechne s prby oenienia ekologizmu z radykaln myl feministyczn. Ekofeministka Karen J. Warren wskazuje na istnienie bezporednich zwizkw midzy opresj kobiet w mskim spoeczestwie, a opresj zdominowanego przez mski punkt widzenia spoeczestwa wobec przyrody. Twierdzi ona, e w celu wyeliminowania obydwu presji konieczne s prowadzone wsplnie badania, a zatem, teoria i praktyka feminizmu musi obejmowa perspektyw ekologiczn, a rozwizania problemw ekologicznych musz uwzgldnia perspektyw feministyczn (Warren, 1997: 20).
37
Angielski konserwatysta John Gray stara si natomiast skonstruowa program dla zielonych konserwatystw. Wychodzi on z zaoenia, e wiele antyprogresywistycznych hase myli ekologicznej w istocie bliszych jest hasom konserwatywnym ni lewicowym (Gray, 2001: Po liberalizmie, 146). Elementy doktryny ekologicznej na zachodzie Europy wczane s do politycznych programw ugrupowa o rozmaitych politycznych odcieniach, hasa ochrony rodowiska znajduj odbicie w konstytucjach pastw. wiadczy to o wakoci zagadnienia ochrony rodowiska i koniecznoci staego dziaania na jej rzecz. rodowisko przyrodnicze jest bowiem wsplnym dobrem caego rodzaju ludzkiego, a jego odpowiedni stan, podstawowym warunkiem jego przetrwania.
38
Sownik
Autokratyzm (gr. autokrteia samowadztwo) rzdy oparte na zasadzie nieograniczonej i niekontrolowanej przez procedury i instytucje wadzy autorytetu jednostki lub grupy. Encyklika (gr. en-kklios oglny, dotyczcy caoci) pismo papiea skierowane do wszystkich biskupw pozostajcych w cznoci ze Stolic Apostolsk i do wiernych, dotyczce spraw doktrynalnych, kultowych i organizacyjnych, majcych znaczenie oglnokocielne. Holizm (gr. hlos cay) pogld, wedug ktrego wszelkie zjawiska spoeczne tworz ukady caociowe, podlegajce swoistym prawidowociom, ktrych nie mona wywnioskowa na podstawie wiedzy o prawidowociach rzdzcych ich skadnikami. Korporacjonizm (ac. corporate czy w jedno ciao prawne) kierunek spoecznoekonomiczny goszcy, e podstaw pastwa powinny by korporacje zawodowe, zrzeszajce zarwno pracownikw, jak i pracodawcw, oparte na solidaryzmie klasowym. Masoneria wolnomularstwo; midzynarodowy ruch majcy na celu duchowe doskonalenie jednostki i braterstwo ludzi rnych religii, narodowoci i pogldw, opierajcy si na systemie etycznym wyraonym w obrzdach wtajemniczenia. Nacjonalizm (ac. natio nard) postawa spoeczno-polityczna i ideologia uznajca interes wasnego narodu za warto najwysz, goszca, e suwerenne pastwo narodowe jest najwaciwsz form organizacji danej spoecznoci zczonej wsplnot pochodzenia, jzyka, historii, kultury. Populizm (ac. populus lud) lansowanie idei, zamierze politycznych, ekonomicznych i innych za pomoc hase atwo trafiajcych do przekonania, chwytliwych, zgodnych z oczekiwaniami wikszoci, w celu uzyskania poparcia spoeczestwa i osignicia przy jego pomocy wpyww lub wadzy. Propaganda (ac. propagandus przeznaczony do rozpowszechniania) szerzenie jakich pogldw, idei, hase, majce na celu pozyskanie kogo dla jakiej idei lub akcji. Redystrybucja (ac. re- + distributio rozdzia, podzia) wtrny podzia dbr materialnych midzy czonkw spoeczestwa, dokonujcy si za porednictwem budetu pastwa. Solidaryzm spoeczny (ang. solidarism) kierunek spoeczno-polityczny, zgodnie z ktrym podstawow cech spoeczestwa jest naturalna wsplnota interesw wszystkich klas i warstw, bez wzgldu na rnice majtkowe i spoeczne.
39
Bibliografia
1. 2.
Berlin Isaiah, 1994: Cztery eseje o wolnoci, PWN, Warszawa. Biliski Kazimierz, muda Marek, 1994: Wybr tekstw rdowych z historii doktryn polityczno-prawnych, Dom organizatora, Toru.
3. 4. 5. 6. 7. 8.
9.
Bookchin Murray, 1982: Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy, CA: Cheshire Books, Palo Alto. Bookchin Murray, 1975: Our Syntethic Environment, Knopf, New York. Bookchin Murray, 1986: The Greening of Politics: Toward a New Kind of Political Practice, Green Perspectives, No 1. Bookchin Murray, 1987: Philosophy of Social Ecology, Black Rose Books, New York. Bookchin Murray, 1987: Social Ecology versus Deep Ecology, Green Perspectives, No. 45. Bookchin Murray, 1988: The Crisis in the Ecology Movement, Green Perspectives, No 6. Bookchin Murray, 1980: Toward an Ecological Society, Black Rose, Montreal.
10. Bookchin Murray, 1993: What is Social Ecology?, [in:] Environmental Philosophy:
From Animal Rights to Radical Ecology, (ed.) M. E. Zimmerman, Englewood Cliffs, Prentice Hall, New York.
11. Carson Rachel, 1962: Silent Spring, Houghton Mifflin, Boston. 12. Europa: Trzecia droga/Nowy rodek, Gazeta wyborcza, 1011.07.1999, nr 159. 13. Friedrich Karl Joachim, Brzezinski Zbigniew, 1999: Die allgemeinen Merkmale der
totalitaeren Diktatur, [w:] Totalitarismus im 20. Jahrhundert Eine Bilanz der internationalen Forschung, (ed.) Jesse Eckhard, Bundeszentrale fuer politische Bildung, Bonn.
14. Giddens Anthony, 2001: Poza lewic i prawic, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna. 15. Giddens Anthony, 1999: Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Wydawnictwo
KIW, Warszawa.
16. Gray John, 2001: Dwie twarze liberalizmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. 17. Gray John, 2001: Po liberalizmie, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. 18. Koakowski Leszek, bdw: Gwne nurty marksizmu, Tom III, Wydawnictwo , Pozna.
40
19. Historia idei politycznych. Wybr tekstw, 1995: oprac. Stanisaw Filipowicz, Adam
Mielczarek, Krzysztof Pieliski, Maciej Taski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
20. MacIntyre Alisdair, 1996: Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralnoci, PWN,
Warszawa.
21. Mannheim Karl, 1992: Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin 22. Margulis Lynn, 2000: Symbiotyczna planeta, Wydawnictwo Cis, Warszawa. 23. Mises Ludwig von, 1998: Biurokracja, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin. 24. Naess Aarne, 1982: Ecology, Community and Lifestyle, Cambridge University Press,
Cambrigde.
25. Naess Aarne, 1984: A Defence of the Deep Ecology Movement, Environmental Ethics,
6, No. 3, pp. 265270.
26. Naess Aarne, 1984: Deep Ecology: A New Philosophy of our time? Warwick Fox.
Fox-Naess discussion, The Ecologist, vol. 14, No. 56.
27. Naess Aarne, 1984: What is Basic in Deep Ecology? [in:] Ecophilosophy IV. 28. Naess Aarne, 1985: Identification as a Source of Deep Ecology Attitudes, [in:] Deep
Ecology, (ed.) Michael Tobias, Avant Books, San Diego.
29. Nozick Robert, 1999: Anarchia, pastwo, utopia, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. 30. Oakeshott Michael, 1962: Rationalism in Politics, [in:] Rationalism in Politics and
Other Essays, Methuen, London (przekad eseju tytuowego [w:] Racjonalizm w polityce, 1987: Res Publica, nr 4 i 5).
31. Putnam-Tong Hilary, 2002:, Feminizm, PWN, Warszawa. 32. Rand Ayn, 2000: Cnota egoizmu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna. 33. Rawls John, 1994: Teoria sprawiedliwoci, PWN, Warszawa. 34. Rawls John, 1998: Liberalizm polityczny, PWN, Warszawa. 35. Rawls John, 2001: Prawo ludw, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. 36. Rothbard Murray N., 1978: New Liberty. The Libertarian Manifesto, Collier Books,
New YorkLondon.
37. Sandel M., 1982: Liberalism and the Limits of Justice, University Press, Cambridge. 38. Scruton Roger, 2002: Co znaczy konserwatyzm?, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna. 39. Taylor Charles, 1996: Etyka autentycznoci, Wydawnictwo Znak, Krakw. 40. Taylor Charles, 2001: rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej,
PWN, Warszawa.
41
41. Warren Karen J., 1987: Feminism and Ecology, Environmental Review, vol. 9, no. 1,
spring.
42. Wolff Robert Paul, 1979: Eine Verteidigung des Anarchismus, Verlag Buechse der
Pandora, Wetzlar.
42

Myśl Polityczna Dwudziestego Wieku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Myśl Polityczna Dwudziestego Wieku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wspczesna myl polityczna

Myl polityczna dwudziestego wieku

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

2. Katolicka nauka spoeczna

2.1. Neotomizm i personalizm

Wspczesna myl polityczna

2.2. Solidaryzm spoeczny i zasada subsydiarnoci

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

3. Przegld dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwoci

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

6. Myl polityczna wspczesnej lewicy

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

7.2. Ekologia jako paszczyzna "porozumienia ponad podziaami"

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

Wspczesna myl polityczna

You might also like