EDGAR ALLAN POE

Nieporwnana przygoda niejakiego Hansa Pfaalla

Powcigam serce, ktrego sza Niuskromiony rwie si; Paa grot mj - powietrzny ko Gubi si ze mn w bezkresie. (Pie Toma O'Bedlam) Wedle najwieszych wiadomoci z Rotterdamu, miasto to ma znajdowa si w osobliwszym stanie podniecenia filozoficznego. Jako zaszy tam zdarzenia tak dalece nieoczekiwane - tak zupenie nowe - tak bezwzgldnie niezgodne z utartymi pogldami, i bynajmniej nie wtpi, e niebawem zakipi caa Europa, e wszelka wiedza fizyczna popadnie w zamt, za rozum pocznie wodzi si za eb z astronomi. Wiadomo, i dnia . . . roku . . . (nie jestem pewien daty) nieprzejrzana ciba ludzka dla nie znanych bliej powodw zalega wielki plac Giedowy dostatniego miasta Rotterdamu. Dzie, jak na t por roku, by niezwykle ciepy - nie odczuwao si niemal najmniejszego powiewu, za tumowi bynajmniej nie sprawiao to przykroci, i od czasu do czasu skrapia go agodnie przelotny deszczyk, co my z wielkich, biaych kbw chmur rozsianych gsto w bkitnym przestworzu niebios. Wszelako okoo poudnia lekkie, lecz widoczne poruszenie dao si zauway rd ciby; dao si sysze mlanicie dziesiciu tysicy jzykw i wnet potem dziesi tysicy twarzy zwrcio si ku niebu, dziesi tysicy fajek zelizno si rwnoczenie z ktw dziesiciu tysicy ust i skro caego miasta Rotterdamu oraz wszystkich jego okolic przecigle, gono i wciekle zahucza okrzyk, ktry daby si przyrwna tylko do poryku Niagary. Przyczyna tego zgieku staa si wkrtce dostatecznie widoczna. Spoza ogromnego oboku, co tworzy czstk jednego z owych ju wspomnianych a wyrazicie si uwydatniajcych kbw chmur, j wynurza si na woln przestrze czystego bkitu jaki przedmiot niezwyky, nieokrelony, acz bezsprzecznie materialny, o tak cudacznym ksztacie i tak dziwacznie sklecony, i rd gromady statecznych obywateli, ktrzy gapili si na z otwartymi ustami, nikt nie mg go poj, a tym mniej dostatecznie mu si nadziwi. Co to mogo by? Do wszystkich diabw rotterdamskich, co to miao zwiastowa? Nikt nic nie wiedzia; nikt nie mia wyobraenia; nikt - nawet sam burmistrz, Mynheer Superbus van Underduk, nie mia najlejszych wskaza do rozwikania tej zagadki. Poniewa nie pozostawao nic innego, przeto wszyscy obywatele, jak jeden m, umiecili z powrotem swe fajki w ktach ust i nie spuszczajc oka z owego zjawiska, zakopcili, zatrzymali si na chwil, kiwnli si w jedn stron i chrzknli znaczco - po czym kiwnli si w drug stron, chrzknli, zatrzymali si na chwil i w kocu... zakopcili znowu. Tymczasem coraz niej i niej zlatywa ku sawetnemu miastu przedmiot tej nadmiernej ciekawoci i przyczyna tego nadmiernego kopcenia. W kilka minut zniy si ju tak bardzo, i byo mona dokadnie go obejrze. Prawdopodobnie by to - nie! to by na pewno rodzaj balonu; nie ulega jednak wtpliwoci, i takiego balonu nikt dotychczas nie widzia w Rotterdamie. Bo czy sysza kto kiedy o balonie skleconym w caoci z brudnego papieru gazetowego? W Holandii nikt, na pewno! A jednak w tej chwili, tu pod samym nosem ludu, a raczej nieco powyej jego nosa, ukazaa si rzecz takowa, utworzona wanie z 2

materiau, o ktrym poprzednio nikt nie myla, aby mg suy do podobnego celu. Bya to niesychana obelga, wyrzdzona zdrowemu rozsdkowi obywatelstwa rotterdamskiego. Za ksztat owego zjawiska by jeszcze zdroniejszy, gdy przedstawia po prostu olbrzymi czap bazesk, zwrcon dnem ku doowi. Podobiestwo to nie umniejszyo si bynajmniej, gdy po bliszym zbadaniu zobaczya ciba, i od tego dna zwiesza si potny kutas, za grny brzeg czyli podstaw stoka wieczy krg drobnych instrumencikw, niby dzwoneczkw owczych, co pobrzkiway nieustannie na nut Betty Martin. Lecz bya rzecz jeszcze gorsza. Oto od szczytu owej fantastycznej machiny zwisa na bkitnych wstgach podobny do odzi, olbrzymi, szary kapelusz bobrowy, o niesychanie szerokich kresach, uwypuklony na ksztat pkuli opasanej czarn wstk ze srebrn klamr. Bd co bd byo rzecz zastanawiajc, i wielu obywateli rotterdamskich zaklinao si, e ten sam kapelusz niejednokrotnie widywali ju poprzednio; jako oczy zebranego tumu przyglday si mu niby czemu, co znay ju dobrze i od dawna, za vrow Grettel Pfaall, ujrzawszy go, wydaa okrzyk, peen radosnej niespodzianki, i owiadczya, e jest to na pewno kapelusz jej lubego maonka. Naleao tedy wzi pod uwag t okoliczno, i w Pfaall znik by z Rotterdamu wraz z trzema towarzyszami w nagy i niepojty sposb, e stao si to mniej wicej przed piciu laty i e do chwili, kiedy zaszy opowiedziane poprzednio wypadki, wszelkie starania, by zasign o nich wiadomoci, spezy na niczym. Co prawda, w odlegej, wschodniej poaci miasta udao si niedawno odszuka troch koci, ktre wyglday jak ludzkie i byy pomieszane z jakimi dziwacznymi rupieciami; byli te ludzie, ktrzy w swych przypuszczeniach posuwali si tak daleko, i mniemali, jakoby w owym miejscu dokonano ohydnego morderstwa i e to wanie Hans Pfaall wraz z towarzyszami pad jego ofiar. Ale wrmy do rzeczy. Balon (gdy, bez wtpienia, nie byo to nic innego) znajdowa si obecnie na wysokoci stu stp ponad ziemi i pozwala dokadnie przyjrze si osobie, ktra w nim przebywaa. Zaprawd, by to osobnik nadzwyczaj osobliwy. Nie mg mie wicej ni dwie stopy wysokoci. Wszelako nawet przy tym wzrocie, aczkolwiek niepokanym, mgby by utraci rwnowag i wypa ze swego malekiego pojazdu, gdyby nie zapobiegaa temu kolista listewka, sigajca mu do piersi i przytwierdzona do lin balonu. Ciao tego czowieka byo nadmiernie przysadziste i nadawao caej jego postaci wygld wprost nieprawdopodobnej kulistoci. Ng jego, oczywicie, nie byo wida. Rce byy potwornie wielkie. Siwe wosy mia splecione w harcap. Nos by niesychanie dugi, haczykowaty i zaczerwieniony; oczy wyupiaste, ogniste i widrujce; broda i policzki, acz zbrudone wiekiem, byy pene, pucoowate i misiste; natomiast niczego podobnego do uszu niepodobna byo dostrzec po obu stronach jego gowy. Ten pokraczny dentelmen mia na sobie suty surdut z bkitnej jak niebo satyny oraz obcise pantalony, odpowiednio dobrane i zacinite poniej kolan srebrnymi sprzczkami. Kamizelka bya z jakiej jaskrawotej tkaniny; na gowie mia woon na bakier czapeczk z biaej kitajki; wreszcie dla dopenienia tego stroju czerwona jak krew chusta jedwabna owijaa jego szyj i zwizana w fantastyczny wze wprost niesychanych rozmiarw, z pretensjonaln gracj opadaa mu na piersi. Opuciwszy si, jak ju nadmieniono, do wysokoci okoo stu stp ponad powierzchni ziemi, karowaty staruszek j nagle dre na caym ciele i bynajmniej nie okazywa ochoty wyldowania na terra firma. Wyrzuci przeto pewn ilo piasku z pciennego worka, ktry podwign z wielk trudnoci, i zatrzyma si na chwil nieruchomo. Po czym popiesznie i niespokojnie j wyciga z bocznej kieszeni swego surduta wielki portfel z safianowej skry. Zway go podejrzliwie w doni i spojrza na z najwyszym zdumieniem, jak gdyby zdziwiony jego ciarem. W kocu otworzy go i wyjwszy ze ogromny list, opiecztowany purpurowym woskiem i zwizany starannie sznurkiem takieje barwy, rzuci go tu pod stopy burmistrza Superbusa van Underduka. Jego ekscelencja pochyli si, by pismo to podnie. Wszelako aeronauta, wci mocno zaniepo-

kojony i nie majc widocznie nic wicej do czynienia w Rotterdamie, j teje samej chwili czyni spieszne przygotowania do odlotu; poniewa za potrzeba byo pozby si czci balastu, by balon mg wznie si znowu, wyrzuci kolejno p tuzina workw, nie zadajc sobie trudu ich oprnienia. Nieszczsny przypadek chcia, i worki te spaday jeden po drugim na grzbiet burmistrza i przygiy go do ziemi a sze razy w obecnoci wszystkich mieszkacw Rotterdamu. Nie naley jednakowo przypuszcza, jakoby dostojny Underduk pozwoli, aby nikczemny starowina zniewaa go bezkarnie. Wrcz przeciwnie, jak utrzymywano z ca stanowczoci, na kady z owych szeciu ciosw odpowiedzia nie mniej ni sze razy stanowczymi i namitnymi zakopceniami, co wybuchny z jego fajki, ktrej przez cay czas i ze wszech si nie wypuszcza z ust i - da Bg! - nie wypuci a do samej mierci. Tymczasem balon frun jak skowronek i unoszc si nad miastem, znik w kocu najspokojniej za obokiem podobnym jota w jot do owego, z ktrego w tak osobliwy sposb przed chwil si wynurzy; pierzch kdy na zawsze sprzed osupiaych oczu przezacnych obywateli rotterdamskich. Caa uwaga skupia si tedy na owym licie, ktrego dorczenie oraz tego nastpstwa odbiy si tak ujemnie zarwno na osobie, jak na osobistej godnoci jego ekscelencji van Underduka. Mimo wszystko dostojnik ten, ryjc nosem w ziemi, nie postrada przytomnoci umysu i nie zaniedba schowa listu, ktry, jak si okazao, dosta si do rk najwaciwszych, gdy by zaadresowany do niego samego oraz do profesora Rubaduba, jako do urzdownie powoanego prezydenta i wiceprezydenta Rotterdamskiego Kolegium Astronomicznego. Dostojnicy ci otworzyli list natychmiast i znaleli w nim nastpujce, nadzwyczaj osobliwe i, zaprawd, nader powane owiadczenie: Do Ich Ekscelencji van Underduka i Rubaduba, Prezydenta i Wiceprezydenta Pastwowego Kolegium Astronomicznego w miecie Rotterdamie. Wasze Ekscelencje przypominaj sobie zapewne skromnego rzemielnika, niejakiego Hansa Pfaalla, ktry by z zawodu ataczem miechw i mniej wicej przed piciu laty znik z Rotterdamu wraz z trzema towarzyszami w sposb rzekomo niepojty. Ot za pozwoleniem Waszych Ekscelencji, ja, ktry pisz te sowa, jestem wanie owym Hansem Pfaallem we wasnej osobie. Wiadomo jest wielu moim wspobywatelom, i przez czterdzieci lat zamieszkiwaem may domek ceglany, pooony u wylotu uliczki zwanej Sauerkraut, i e przebywaem tani do chwili mojego zniknicia. Przodkowie moi mieszkali tam rwnie od niepamitnych czasw i podobnie jak ja stale zajmowali si szanownym i nader zyskownym zawodem atania miechw; gdy, mwic prawd, a do ostatnich czasw, kiedy lud dosta bzika na punkcie polityki, porzdny obywatel rotterdamski nie mg ani wymarzy, ani upatrzy sobie szlachetniejszego rzemiosa ni to, ktre stao si moim udziaem. Kredyt nie zawodzi, zamwie miaem w brd, nie zbywao ani na pienidzach, ani na dobrej woli. Wszelako, jak ju si rzeko, odczulimy wnet nastpstwa wolnoci, przewlekej gadaniny, radykalizmu i tym podobnych rzeczy. Ludzie, ktrzy bywali poprzednio najlepszymi klientami na wiecie, nie mieli teraz czasu myle o nas. Znajdowali go zaledwie na to, by rozczytywa si o rewolucjach lub ledzi rozwj intelektualny i ducha czasu. Gdy trzeba byo roznieci ogie, uywali do tego dziennikw; w miar za jak rzd stawa si coraz wtlejszy, nabieraem pewnoci, i skra i elazo zyskaj w odpowiednim stosunku na trwaoci; jako w krtkim czasie nie byo w caym Rotterdamie ani jednej pary miechw, ktre by potrzeboway aty albo domagay si pomocy mota. Ten stan rzeczy by nie do zniesienia. Zszedem wkrtce na psy, a poniewa miaem do wyywienia on i dzieci, uczuem w kocu, i brzemi to przewysza moje siy, i caymi godzinami jem przemyliwa nad najlepszym sposobem odebrania sobie ycia. Wszelako pijawki lichwiarskie nie pozostawiay mi zbyt wiele czasu do rozmyla. Dom mj by dosownie

oblony od rana do nocy. Zwaszcza trzej wierzyciele drczyli mnie ponad wszelk miar i nie odstpowali od moich drzwi, odgraajc mi si sdem. Tym trzem poprzysigem najzawzitsz zemst, skoro tylko dziki sprzyjajcej sposobnoci bd mg ich dosta w swe szpony; i zdaje mi si, e tylko te radosne przewidywania zapobiegy niezwocznemu urzeczywistnieniu mych samobjczych zamiarw i nie pozwoliy mi paln sobie w eb z dwururki. Sdziem jednakowo, i bdzie lepiej nie okazywa im swego gniewu i zbywa ich obietnicami i sodkimi swkami a do chwili, kiedy szczliwy przypadek nastrczy mi sposobno do odwetu. Pewnego dnia wymknwszy si im po kryjomu i czujc si bardziej przygnbiony ni zazwyczaj, wasaem si dugo i bez celu po najciemniejszych zaukach, a w kocu natknem si gdzie, na jakim rogu, na ndzn ksigarenk. W sklepiku znajdowa si fotel do uytku klientw; rzuciem si we w psim usposobieniu i niemal bezwiednie otworzyem pierwsz lepsz ksik, ktra znajdowaa si pod rk. Okazao si, e bya to niewielka rozprawa z zakresu astronomii spekulatywnej, napisana przez profesora Encke z Berlina czy te przez jakiego Francuza, ktry mia podobne nazwisko. Miaem niejakie wiadomoci z tego zakresu i tak stopniowo pogryem si w ksice, i zdyem przeczyta j dwa razy, zanim zdaem sobie spraw, co si dzieje dokoa mnie. Mrok ju ztapada, wic podyem z powrotem do domu. Wszelako rozprawa ta (w poczeniu z odkryciem z zakresu pneumatyki, o ktrym w wielkiej tajemnicy opowiada mi niedawno mj kuzyn z Nantes) zapisaa si mi niezatarcie w umyle; tote wczc si po mrocznych ulicach, odtwarzaem sobie szczegowo w pamici osobliwsze i niejednokrotnie wprost niepojte rozumowania jej autora. Byy tam zwaszcza niektre ustpy, co oddziaay na m wyobrani z niesychan si. Im duej zastanawiaem si nad nimi, tym bardziej wzmagao si rozbudzone we mnie zainteresowanie. Szczupo mego wyksztacenia oglnego, w szczeglnoci za moja niewiedza w dziedzinie filozofii przyrodniczej, miast uczyni mnie nieufnym wzgldem wasnych zdolnoci zrozumienia tego, co przeczytaem, miast rozbudzi we mnie wtpliwoci co do wielu nieokrelonych myli, ktre nastpczo si rozwiny, staa si jedynie tym potniejszym bodcem dla wyobrani i byem o tyle prny czy te o tyle rozumny, i stawiaem sobie pytanie, czy owe pierwotne idee, co rozwijaj si w umysach niedoksztaconych, nie posiadaj czsto, nie tylko z pozoru, ale take w istocie rzeczy, wszelkich si, wszelkiej ywotnoci tudzie innych cech charakterystycznych, wchodzcych w skad instynktu czy te intuicji. Byo ju pno, gdy przyszedem do domu i udaem si niezwocznie na spoczynek. Wszelako zasn nie mogem, gdy umys mj zbyt by zajty, przeleaem zatem ca noc, pogrony w rozmylaniach. Wstaem bardzo wczenie, podyem popiesznie do owej ksigarenki i wydaem niemal wszystko, co jeszcze miaem w gotwce, na zakupno kilku dzie o mechanice i astronomii praktycznej. Powrciwszy szczliwie do domu, powiciem wszystek mj czas, wolny od innych zaj, na rozczytywanie si w nich i wkrtce poczyniem takie postpy w tym zakresie, i zdawao mi si, e jestem dostatecznie przygotowany do wykonania pewnego zamiaru, ktrym natchn mnie - sam nie wiem - szatan czy te mj dobry duch. Rwnoczenie czyniem wszelkie starania, by ugaska owych trzech wierzycieli, ktrzy sprawiali mi tyle kopotu. Ostatecznie udao mi si to - czci w ten sposb, i sprzedaem nieco mych sprztw i spaciem poow dugu, czci za, i obiecaem uici reszt po urzeczywistnieniu pewnego pomysu, ktry plta mi si po gowie i wymaga ich wspudziau. W ten sposb (gdy byli to ludzie ciemni) powiodo si mi bez wielkiego trudu pozyska ich dla moich zamierze. Zaatwiwszy te sprawy zabraem si przy pomocy mej ony, z najwiksz przezornoci i w najgbszej tajemnicy, do rozporzdzenia moim pozostaym mieniem oraz do wypoyczenia w niewielkich sumach i pod rnymi pozorami wcale znacznej iloci gotwki, nie zwaajc bynajmniej na to (wyznaj to ze wstydem), w jaki sposb przyjdzie mi

j pniej zwrci. Dziki temu powikszeniu si mych zasobw, udao mi si stopniowo zakupi sporo najlepszego mulinu w sztukach po dwanacie jardw, zapas sznurw, pewn ilo pokostu kauczukowego, wielki i gboki kosz z oziny, wykonany na zamwienie, jako te kilka innych przedmiotw, potrzebnych do zbudowania i zaopatrzenia balonu ogromnych rozmiarw. Poleciem mojej onie uszy go moliwie najrychlej i udzieliem jej wszelkich potrzebnych wskazwek, jak to zrobi naley. Rwnoczenie uplotem z powrozw sie dostatecznych rozmiarw, przytwierdziem do niej obrcz i niezbdne liny oraz zakupiem mnstwo materiaw i przyrzdw potrzebnych do dowiadcze w grnych warstwach atmosfery. Nastpnie pod oson nocy przewiozem w odludn okolic, na wschd od Rotterdamu, pi beczek z obrczami elaznymi, oraz szst, wiksz; sze rur blaszanych, odpowiednio uksztatowanych, o rednicy trzech calw i dugoci dziesiciu stp; spor ilo pewnej substancji metalicznej lub raczej na poy metalicznej, ktrej nazwy wymieni nie mog, tudzie dwanacie wielkich balonw szklanych z nader pospolitym kwasem. Gaz, ktry mia powsta z owych skadnikw, przez nikogo dotychczas nie by jeszcze wytwarzany prcz mnie - lub przynajmniej przez nikogo dotychczas nie by jeszcze uywany do podobnego celu. Pozwalam sobie tylko nadmieni, e jest to ciao lotne, wchodzce w skad azotu, o ktrym dotychczas mniemano, i nie daje si wydzieli i e gsto jego jest 37,4 razy mniejsza od gstoci wodoru. Nie ma smaku, ale oddziaywa na powonienie; pali si, gdy jest czysty, zielonawym pomieniem i niezwocznie wpywa zabjczo na istoty yjce. Nie wahabym si z odsoniciem zupenym jego tajemnicy, gdyby nie to, e jest ona wasnoci (jak ju wspomniaem) pewnego obywatela francuskiego z Nantes, ktry mi jej warunkowo udzieli. Tene sam osobnik, nie wiedzc nic o moich zamiarach, zapozna mnie rwnie z metod budowania balonw z pewnej bony zwierzcej, przez ktr uchodzenie gazu staje si niemal niemoliwe. Wszelako doszedem do przewiadczenia, i ten sposb jest zbyt kosztowny i e mocny mulin, powleczony warstw kauczuku, moe odda te same usugi. Wspominam o tej okolicznoci, poniewa przypuszczam, i rzeczony osobnik mgby kiedy sprbowa wzlotu balonem za pomoc nowego gazu i wspomnianego powyej materiau, wic nie chciabym pozbawi go zaszczytu nadzwyczaj pomysowego wynalazku. Na miejscach, gdzie miay znajdowa si beczuki podczas napeniania balonu, wykopaem potajemnie niewielkie jamy; jamy te utworzyy koo o dwudziestu piciu stopach rednicy. W rodku tego koa, gdzie miaa by pomieszczona wiksza beczka, wykopaem rwnie jam, tylko nieco gbsz. W kadej z mniejszych jam umieciem puszk z pidziesiciu funtami prochu strzelniczego, za w najwikszej jamie baryk, zawierajc sto pidziesit funtw tego materiau wybuchowego. T baryk i te puszki poczyem we waciwy sposb krytymi przewodnikami, po czym woywszy do jednej z puszek koniec lontu, dugiego na cztery stopy, zasypaem jam i ustawiem na niej beczuk, ale zrobiem to tak, e drugi koniec lontu wystawa na jaki cal z ziemi i by zaledwie widoczny obok beczuki. Nastpnie zarwnaem reszt jam i umieciem na nich beczuki w odpowiednich miejscach. Prcz przedmiotw ju wymienionych, przewiozem do skadu i ukryem tame ulepszony aparat Grimma do zgszczania powietrza atmosferycznego. Doszedem jednakowo do przekonania, i ta machina wymaga znacznych zmian, jeeli ma posuy do celu, do ktrego jej uy zamierzaem. Atoli dziki usilnej pracy i nieugitej wytrwaoci zdoaem w kocu uskuteczni wszystkie me przygotowania z najzupeniejszym powodzeniem. Mj balon wkrtce by gotw. Mg zawrze przeszo czterdzieci tysicy stp szeciennych gazu; jak obliczaem, mg mnie unie z atwoci wraz ze wszystkimi moimi przyrzdami, wczajc w to take sto siedemdziesit pi funtw balastu niezbdnego do miarkowania wzlotu. Powlekay go trzy warstwy pokostu, przy czym przekonaem si, i mulin w zupenoci zdoa zastpi jedwab, gdy jest rwnie mocny, aczkolwiek znacznie taszy.

Gdy wszystko ju byo gotowe, wymogem na mej onie przysig, i zachowa w tajemnicy ca m dziaalno od dnia, w ktrym zaszedem po raz pierwszy do ksigarenki; w zamian przyrzekem jej, i powrc, skoro tylko okolicznoci pozwol, oddaem jej odrobin pienidzy, ktre mi jeszcze pozostay, i czule si z ni poegnaem. Jako nie miaem adnych co do niej obaw. Bya kobiet, jak to ludzie powiadaj, zapobiegliw i moga da sobie rad ze wszystkim bez mojej pomocy. Zdaje mi si, i nie rozmin si z prawd, gdy powiem, i zawsze uwaaa mnie za lenia - za jak przywieszk - za istot, zdoln tylko do budowania zamkw na lodzie - i bya raczej zadowolona, e mnie si pozbdzie. Noc bya ciemna, gdy egnaem si z ni raz jeszcze. Zabrawszy, jako swych aides-de-camp, trzech wierzycieli, ktrzy mi tyle sprawili kopotu, przewiozem przy ich pomocy balon wraz z urzdzeniem okln drog do miejsca, gdzie znajdowa si skad innych przedmiotw. Zastalimy je nietknite, wic niezwocznie przystpiem do dziea. By l kwietnia. Noc, jak nadmieniem, bya ciemna; gwiazd nie byo wida, za deszcz, co my chwilami, dawa si nam bardzo nieprzyjemnie we znaki. Wszelako gwn m trosk by balon, ktry mimo ochronnej powoki pokostu j nasika wilgoci; proch mg take zamokn. Zaprzgem przeto trzech moich lichwiarzy do usilnej pracy, kac im rozbija ld dokoa beczki rodkowej i miesza kwas w innych beczkach. Naprzykrzali si mi atoli pytaniami, co zamierzam uczyni z tymi wszystkimi przyrzdami, i uskarali si na uciliwo zajcia, ktrym ich obarczyem. Nie mogli poj, jak powiadali, co dobrego moe wynikn z tego ich przemoknicia do suchej nitki, krom wspudziau w tym straszliwym czarodziejstwie. Poczo mi by nieswojo i pracowaem ze wszech si, gdy uwierzyem naprawd, i ci gupcy podejrzewali mnie, jakobym wda si w ukady z diabem i jakoby we wszystkim, co teraz czyniem, byo co takiego, co by nie powinno. Ogarna mnie trwoga, by mnie nie pozostawili samego. Usiowaem ich przeto uspokoi, obiecujc, e zapac im wszystko do ostatniego grosza, skoro tylko ukocz rozpoczt prac. Oczywicie e tumaczyli sobie te sowa na swj sposb, przypuszczajc zapewne, i bd co bd uda mi si posi ogromn ilo gotwki; bylebym za uici si im z dugu i da co ponadto za udzielon pomoc, byliby z lekkim sercem nie dbali o to, co stanie si z moj dusz i mym zewokiem. W jakie cztery i p godziny balon wedle mego rozumienia by ju dostatecznie wypeniony. Przytwierdziem przeto kosz i umieciem w nim wszystkie moje urzdzenia teleskop, barometr znacznie zmieniony, termometr, elektrometr, kompas, ig magnetyczn, zegarek sekundowy, przyrzd do mwienia na odlego i tym podobne rzeczy; ponadto szklany balon, oprniony z powietrza i zatkany starannie korkiem. Nie zapomniaem take o aparacie zgszczajcym, o odrobinie niegaszonego wapna, o wosku do piecztowania, o obfitym zapasie wody i sporej iloci poywienia, jak na przykad pemmikanu, ktry przy wzgldnie maej objtoci przedstawia wielk warto odywcz. Zabraem rwnie do kosza par gobi i kota. Miao si ju ku witaniu, wic pomylaem, e czas najwyszy przystpi do odlotu. Opuciwszy niby to przypadkiem arzce si cygaro, pochyliem si, eby je podnie, i przy tej sposobnoci zapaliem lont, ktry, jak ju wspomniaem, wystawa nieco z ziemi obok dolnej obrczy jednej z beczuek. Trzej lichwiarze nie zauwayli zgoa mego podstpu. Skoczyem tedy do kosza, przeciem niezwocznie jedyn lin, ktra mnie czya z ziemi, i ku niewymownej radoci uczuem, e balon z niesychan chyoci wzbija si w gr, porywajc z tak atwoci sto siedemdziesit pi funtw oowiu, co suy jako balast, i nie ulegao wtpliwoci, e mg unie znacznie wicej. Gdym opuszcza ziemi, barometr wskazywa trzydzieci cali, za stustopniowy termometr 19 . Zaledwie wszake zdoaem si wznie na wysoko pidziesiciu jardw, rd straszliwego, oguszajcego szczku i poryku buchn spode mnie taki zwichrzony odmt ognia i wiru, i poncego drzewa, i rozarzonego metalu, i poszarpanych czonkw ludzkich,

i serce zalko si we mnie i powaliem si na dno kosza drc z przeraenia. Dopiero teraz zdaem sobie spraw, e przebraem miar i e gwnych nastpstw wybuchu naley jeszcze si spodziewa. Jako w okamgnieniu krew z caego ciaa napyna mi do skroni i wnet potem wstrzs, ktrego jako yw nie zapomn, targn ciemnociami i zdawa si rozrywa na dwoje sklepienie widnokrgu. Gdym pniej mia ju czas na rozmylania, zdaem sobie spraw, dlaczego tak okropnie da mi si wybuch we znaki - ot znajdowaem si prostopadle ponad nim, na linii najsilniejszego oddziaywania. Kiedy jednak nastpi, mylaem tylko o ocaleniu ycia. Balon zrazu si skurczy, po czym wyd si gwatownie i j wirowa wokoo z chyoci odurzajc, w kocu za, zataczajc si i przewracajc niby pijanica, przerzuci mnie poza obrb kosza. Zawisem przeto na zawrotnej wysokoci, gow w d, twarz na zewntrz, zapltany na szczcie lew nog w dugim na trzy stopy kawaku cienkiego sznura, co zwisa przez szczelin w dnie kosza. Jest niepodobiestwem - zupenym niepodobiestwem wyobrazi sobie bodaj w przyblieniu groz mojego pooenia. Rozwartymi ustami chwytaem rozpaczliwie powietrze - dreszcz, jak gdyby wywoany cik chorob, przenika me minie i nerwy - czuem, e oczy wychodz mi na wierzch zawadna mn mdo straszliwa - w kocu postradaem przytomno i zapadem w omdlenie. Nie umiem powiedzie, jak dugo znajdowaem si w tym stanie. Bd co bd musiao to trwa do dugo, kiedy bowiem odzyskaem jak tak wiadomo istnienia, byo ju widno, balon znajdowa si na niesychanej wysokoci ponad otchani oceanu, za na caym widnokrnym bezbrzeu nie byo ani ladu ziemi. Odczuwania moje po tym oprzytomnieniu nie byy tak potworne, jakby to mona byo przypuszcza. Byo co z obdu w niewzruszonym spokoju, z jakim jem rozmyla o mym pooeniu. Podniosem kolejno do oczu obie me rce i zastanawiaem si, czemu przypisa naley obrzk y i przeraliwie poczerniae paznokcie. Nastpnie starannie zbadaem m gow potrzsajc ni kilkakrotnie i wodzc po niej dokadnie palcami, a doszedem wreszcie do zadowalajcego przewiadczenia, i nie bya wcale - jak to mi si uroio - wiksza od balonu. Po czym, jak czowiek, ktry zna si na rzeczy, woyem rce do kieszeni od spodni i nie znalazszy tam notatnika i pudeka z wykaaczkami, jem zastanawia si, co z nimi si stao, czujc za, e nie podoam temu zadaniu, poddaem si niewymownemu przygnbieniu. W kocu wydao mi si, i doznaj mocnego blu w stawie lewej nogi, i niejasna wiadomo mego pooenia ja wita mi w mzgu. Wszelako - rzecz dziwna! - nie byem ani zdumiony, ani przeraony. Jeeli w ogle odczuwaem cokolwiek, to chyba rozchichotane zadowolenie na myl o przebiegoci, jakiej przyjdzie mi uy, by wywika si z tego dylematu; i ani przez chwil nie zapatrywaem si na spraw mojego ostatecznego ocalenia jako na rzecz niepewn. Na kilka minut pogryem si w najgbszym zamyleniu. Pamitam dokadnie, i kilkakrotnie zaciskaem usta, przykadaem palec wskazujcy do nosa oraz posugiwaem si innymi gestami i grymasami, na podobiestwo ludzi, co, usiadszy w wygodnym fotelu, zastanawiaj si nad rzeczami wanymi czy zawiymi. Zebrawszy w kocu, jak mi si zdawao, dostatecznie swe myli, z nadzwyczajn ostronoci i rozwag zaoyem rce w ty i odpiem wielk sprzczk elazn, co przytrzymywaa pasek u mych spodni. Sprzczka ta miaa trzy zby, ktre byy nieco zardzewiae i z wielk trudnoci obracay si dokoa osi. Udao mi si wszake po niejakim wysiku ustawi je pod ktem prostym do trzonu sprzczki i uradowaem si wielce, gdy stwierdziem, e trzymaj si mocno. Dzierc w zbach przyrzd, w ten sposb przygotowany, jem z kolei rozwizywa wze mojego krawata. Musiaem odpoczywa kilka razy, zanim zdoaem tego dokona, w kocu jednak dopiem celu. Do jednego koca krawata przytwierdziem sprzczk, drugi za koniec, dla wikszej pewnoci, obwizaem mocno dokoa mej pici. Podwignwszy si niesychanym wysikiem mini w gr, zdoaem od razu przerzuci sprzczk przez brzeg kosza i to w ten sposb, i wpia si - jak przewidywaem - w obwdk, co wieczya go u gry.

Ciao me tworzyo obecnie ze cian kosza kt okoo czterdziestu piciu stopni; nie naley wszelako rozumie, i znajdowaem si tylko o czterdzieci pi stopni poniej prostopadej. Daleko mi byo do tego; wci jeszcze leaem niemal na poziomie paszczyzny widnokrgu, gdy zmiana pooenia, ktr udao mi si uskuteczni, spowodowaa odpowiednie odepchnicie dna kosza, co zagraao mi wielkim niebezpieczestwem. Godzi si zauway, i gdybym, wypadszy z kosza, by zwrcony twarz do balonu, a nie w stron przeciwn, jak to miao miejsce obecnie - ponadto, gdyby powrz, na ktrym zawisem, zwiesza si z grnego kraca, nie za ze szczeliny u dna kosza, z atwoci sta by si mogo, i me bybym mg dokona tego, czego dokonaem, i e moje odkrycia byyby na zawsze stracone dla potomnoci. Miaem przeto wszelkie powody, by bogosawi los; zbyt jednake byem otumaniony, by zdoby si na cokolwiek, i wisiaem z jaki kwadrans w tej osobliwszej pozycji, zgoa nie czynic dalszych wysikw, peen dziwnego uspokojenia i idiotycznego rozradowania. Wszelako to uczucie wnet pierzcho, ustpujc miejsca grozie, przeraeniu, przewiadczeniu o zupenej bezsilnoci i niechybnej zgubie. Pochodzio to std, i krew moja, od dawna nagromadzona w naczyniach gw) i szyi i wywoujca stan omroczenia duchowego, ja obecnie wraca do waciwych przewodw, za wyrazisto, co pomnaaa we mnie dziki tej okolicznoci wiadomo niebezpieczestwa, suya tylko po to, by pozbawi mnie panowania nad sob i odwagi. Wszelako to osabienie, na szczcie, nie trwae dugo. W sam por przysza mi w pomoc odwaga rozpaczy, wic wrd optaczych wrzaskw i podrzutw jem miota si w gr; jako zdoaem w kocu wpi si elaznym chwytem w upragniony brzeg i przerzuci przeze me ciao w ten sposb, i przewaliem si gow na d, cay drcy, na dno kosza. Dopiero po pewnym czasie przyszedem o tyle do siebie, i mogem zaj si balonem. Obejrzaem go starannie i przekonaem si z niemaym zadowoleniem, e jest nieuszkodzony. Wszystkie me przyrzdy znalazem w dobrym stanie i, na szczcie, nie postradaem ani balastu, ani ywnoci. Trzeba przyzna, i tak dokadnie przytwierdziem je na odpowiednich miejscach, e nie mogo by mowy o jakimkolwiek wypadku. Spojrzaem na zegarek; wskazywa szst. Wci jeszcze popiesznie wznosiem si w gr i wedle barometru znajdowaem si na wysokoci trzech i trzech czwartych mili. Prostopadle pode mn widnia na oceanie jaki drobny, czarny przedmiot, nieco wyduony, wielkoci mniej wicej kostki do gry w domino i w ogle bardzo do niej podobny. Zwrciem na mj teleskop i przekonaem si, e by to wojenny okrt angielski o dziewidziesiciu czterech dziaach, co wlk si, zapadajc ciko w morze, w kierunku zachodnio-poudniowozachodnim. Prcz tego okrtu widziaem tylko ocean, niebo i soce, ktre ju dawno wzeszo. Sdz, i czas ju najwyszy wyjawi Waszym Ekscelencjom cel mej podry. Wasze Ekscelencje przypominaj sobie zapewne, i niepowodzenia moje w Rotterdamie popchny mnie w kocu, do myli samobjczych. Nie stao si to dlatego, jakoby samo ycie mi obmierzo, lecz e byem udrczony ponad wszelk miar ndz kopotw, wynikajcych z mojego pooenia. W tym wic stanic umysu, kiedym pragn y jeszcze i zarazem uginaem si pod brzemieniem ycia, rozprawa naukowa z ksigarenki w poczeniu z odkryciem, dokonanym przez mojego kuzyna z Nantes, otwara ujcie mojej wyobrani. Powziem ostateczne postanowienie. Zamierzaem odej, ale pozosta przy yciu - opuci wiat ale zachowa swe istnienie, sowem, by skoczy ju raz z niedomwieniami postanowiem, nie ogldajc si na nic, utorowa sobie drog na Ksiyc, jeli to bdzie rzecz moliw. By mnie wszelako nie uwaano za wikszego narwaca, nieli nim jestem istotnie, pragnbym obecnie wyuszczy szczegowo, w miar mej moliwoci, powody, ktre mi pozwalay przypuszcza, i przedsiwzicie tego rodzaju, aczkolwiek bez wtpienia trudne i najeone niebezpieczestwami, nie leao bynajmniej dla nieustraszonego ducha poza obrbem moliwoci.

Wziem przede wszystkim pod uwag rzeczywist odlego, jaka dzieli Ziemi od Ksiyca. Ot przybliona, czyli rednia odlego midzy orodkami obu planet wynosi 59,9643 promieni rwnikowych ziemskich, czyli zaledwie okoo 237 000 mil angielskich. Powiadam, odlego rednia, czyli przybliona - trzeba jednake uprzytomni sobie, i ksztat orbity ksiycowej jest elips o odchyleniu wynoszcym nie mniej ni 0,05484 posi wikszej teje elipsy, i e rodek Ziemi znajduje si w jej ognisku; gdyby przeto powiodo si mi spotka Ksiyc w jego perigeum, rzeczona odlego znacznemu ulegaby zmniejszeniu. O ile by jednak pomino si nawet na razie t moliwo, to mimo wszystko byo rzecz pewn, i od nowych 237 000 mil naleaoby odj promie Ziemi, czyli 4 000, i promie Ksiyca, czyli l 080, ogem 5 080; pozostawaoby mi zatem do przebycia 231 920 mil angielskich odlegoci. Ot ta przestrze, w moim pojciu, nie bya znowu niczym nadzwyczajnym. Niejednokrotnie odbywano ju podre ldowe z chyoci szedziesiciu mil na godzin i wszystko przemawia za przypuszczeniem, i daoby si osign chyo znacznie wiksz. Wszelako nawet przy tej szybkoci potrzebowabym zaledwie 161 dni, by wyldowa na powierzchni Ksiyca. Nie zbywao mi jednake na wskazaniach, i przybliona chyo tej podry mogaby o wiele przekroczy szedziesit mil na godzin; poniewa te rozwaania wywary wielki wpyw na mj umys, przeto zamierzam pomwi jeszcze o nich obszerniej. Dalsza sprawa, ktr naleao z kolei wzi pod uwag, bya nierwnie waniejsza. Wiadomo ze wskazwek, jakie nam daje barometr, i wznisszy si ponad powierzchni Ziemi na wysoko tysica stp, mamy pod sob mniej wicej jedn trzydziest cz cakowitej warstwy powietrza atmosferycznego; e na wysokoci 10 600 stp znajdujcy si pod nami pokad wynosi ju okoo jednej trzeciej, za na wysokoci 18 000 stp, czyli niewiele wyej od Cotopaxi, pozostaje pod nami poowa owej warstwy, czyli, cilej si wyraajc, poowa wakiego ciaa lotnego, ktre jako powietrze przylega do naszego globu. Obliczono rwnie, i na wysokoci nie przekraczajcej setnej czci rednicy ziemskiej, to znaczy nie wyej jakich osiemdziesiciu mil - rozrzedzenie jest tak znaczne, i istoty yjce adn miar znie go nie mog, i co wicej, e najsubtelniejsze sposoby, jakimi rozporzdzamy, by sprawdzi istnienie atmosfery, dla tej wysokoci okazuj si najzupeniej niewystarczajce. Zdoaem jednakowo zauway, i te ostatnie obliczenia polegaj jedynie na naszej wiedzy eksperymentalnej o waciwociach powietrza, jak te na prawach mechanicznych, regulujcych jego rozrzedzanie i zgszczanie w tym zakresie, ktry by mona nazwa, wyraajc si przez porwnanie, bezporednim ssiedztwem Ziemi. Rwnoczenie przyjmuje si, jakoby istoty yjce nie byy i nie mogy by zdolne do przystosowywania si do warunkw na niedostpnych wysokociach ponad powierzchni Ziemi. Ot wszelkie rozumowania tego rodzaju, nie posiadajce adnych innych podstaw, musz z koniecznoci poprzestawa na analogiach. Najznaczniejsza wysoko, na jak dotychczas wznis si czowiek, wynosi 25 000 stp; osigna j ekspedycja napowietrzna Bay-Lussaca i Biota. Jest to wysoko nieznaczna w porwnaniu z owymi osiemdziesiciu milami, o ktrych wspomniaem; i nie mog oprze si przypuszczeniu, i sprawa ta nasuwa mnstwo wtpliwoci i pozostawia obszerne pole do dalszych bada. Jest wszelako rzecz niezawodn, i skoro osignie si pewn, jakkolwiek wysoko, to waka ilo powietrza, ktre ma si jeszcze nad sob, przy stopniowym wznoszeniu si nic pozostaje bynajmniej w stosunku prostym do dodatkowej wysokoci, osiganej w dalszym cigu (jak to jasno wynika z tego, co byo powiedziane poprzednio), lecz w stosunku nieustannie si zmniejszajcym. Z tego wida, i bez wzgldu na wysoko, na jak wznie si mona, niepodobna jest, wyraajc si cile, znale rubiey, poza ktr ju nie ma atmosfery. Wywnioskowaem, e musi istnie, aczkolwiek moe istnie w stanie bezgranicznego rozrzedzenia. Z drugiej strony byo mi wiadomo, i nie brak argumentw dowodzcych istnienia

10

rzeczywistej i ostatecznej rubiey atmosferycznej, poza ktr zupenie nie ma ju powietrza. Wszelako ci uczeni, ktrzy przemawiali za istnieniem owej rubiey, przeoczyli mym zdaniem jedn okoliczno, ktra jeli nie obalaa w zupenoci ich pogldu, to przynajmniej zasugiwaa na baczn uwag. Porwnujc okresy, zachodzce midzy kolejnymi pojawieniami si komety Enckego u jej perihelium, i uwzgldniajc przy tym z ca cisoci wszystkie zaburzenia, powodowane przyciganiem planetarnym, uzyskuje si przewiadczenie, e okresy te stopniowo si zmniejszaj; znaczy to, e o wiksza elipsy teje komety staje si coraz krtsza w powolnym, lecz nadzwyczaj prawidowym tempie. Ot wanie t okoliczno naley wzi w rachub, przypuszczajc, i kometa spotyka si z oporem nadzwyczaj rzadkiego przewodnika eterycznego, co wypenia okolice jej orbity. Jest bowiem rzecz oczywist, i taki przewodnik, zwalniajc chyo komety, musi wzmaga jej si dorodkow, a natomiast osabia jej si odrodkow. Innymi sowy, przyciganie Soca uzyskiwaoby statecznie coraz wiksz wadz i powodowaoby coraz znaczniejsze zblianie si komety za kadym obrotem. Jako w inny sposb niepodobna zda sobie sprawy z tego zboczenia. Ponadto zauwaono jeszcze, i rednica rzeczywista teje komety kurczy si gwatownie w miar zbliania si Soca i rozpra si z nie mniejsz chyoci, kiedy powraca znw do swego aphelium. Czy wic nie miaem susznoci przypuszczajc wraz z M. Valzem, e to oczywiste stenie objtoci wynika ze zgszczenia tego samego przewodnika eterycznego, o ktrym ju nadmieniem, a ktry jest tym gstszy, im znajduje si bliej Soca. Zjawisko ksztatu soczewki, zwane take wiatem zodiakalnym1 , zasugiwaoby rwnie na uwag. Ta powiata, co przejawia si tak widocznie w okolicach podzwrotnikowych i nie moe adn miar uchodzi za jakiekolwiek wiato meteoryczne, podnosi si od widnokrgu ukonie w gr i poda zasadniczo w tym samym kierunku, co rwnik soneczny. Moim zdaniem pochodzi ona z rozrzedzonej atmosfery, co rozciga si od Soca poza orbit Wenery i, jak sdz, siga bezgranicznie dalej. Jako niepodobna przypuszcza, by ten przewodnik ogranicza si do elipsy, po ktrej kry kometa, lub do bezporedniego poblia Soca. Wrcz przeciwnie, atwiej jest wyobrazi sobie, i przenika on wszechobszary naszego systemu planetarnego, zgszczajc si u planet w to, co zowiemy atmosfer, i, by moe, dokoa niektrych ulegajc pewnym zmianom natury wycznie geologicznej, to znaczy - zmieniajc si lub przeobraajc w swych stosunkach lub w sameje swej istocie pod wpywem cia lotnych wydzielanych przez owe globy. Przyjwszy ten pogld, przestaem si waha. Przypuszczajc, i w mej podry bd mia do czynienia z atmosfer w istocie rzeczy tak sam jak na powierzchni Ziemi, pomylaem sobie, i przy pomocy doskonaego aparatu Orimma bd mg z atwoci zgszcza j w iloci potrzebnej do oddychania, udao si mi przeto usun gwn przeszkod, co siada mi na drodze do Ksiyca. Zuyem sporo pienidzy i mnstwo pracy, by przystosowa ten aparat do zamierzonego celu, i miaem najzupeniejsz ufno, e nie zawiedzie w zastosowaniu, o ile zdoam odby t podr w odpowiednio krtkim, czasie. I oto znw wracam do zagadnienia, w jakim czasie byoby mona j uskuteczni. Wiadomo, i balony w pierwszym okresie swego wzlotu podnosz si z chyoci do umiarkowan. Ot sia wzlotu zaley wycznie od znaczniejszej cikoci powietrza atmosferycznego w porwnaniu z gazem wypeniajcym balon. Z pozoru nie wydaje si rzecz prawdopodobn, eby balon w miar jak podnosi si coraz wyej i, co za tym idzie, wzbija si stopniowo w warstwy powietrzne, ktrych gsto gwatownie si zmniejsza powtarzam, nie wydaje si rzecz moliw, eby pierwotna chyo tego balonu, wzbijajcego si w gr, miaa podlega przypieszeniu. Z drugiej strony nic przypominam sobie, by w jakimkolwiek opisie wzlotu nadmieniano o zmniejszaniu si absolutnej chyoci
1

wiato zodiakalne jest prawdopodobnie tym, co staroytni zwali Trabes Emicant Trabes quos docos vocant. Pliniusz. ks. 2 str. 26 (E.A.P.).

11

wznoszenia si, aczkolwiek powinno tak by, chociaby z powodu uchodzenia gazu z balonw nieszczelnych i nie posiadajcych innej powoki prcz zwyczajnego pokostu. Zdaje si przeto, i nastpstwa tego ulatniania si gazu wystarczay zaledwie, by zrwnoway przypieszenie, jakiego nabywa balon w miar oddalania si od rodka cikoci. Ot doszedem do wniosku, e o ile bym w mym wzlocie przenikn w pokad przewodnika, ktry by odpowiada moim wyobraeniom, dalej o ile okazaoby si, e nie rniby si on w swej istocie od tego, co nazywamy powietrzem atmosferycznym - to byoby rzecz wzgldnie obojtn, jak wielkie mogoby by jego rozrzedzenie - oczywicie w stosunku do mej siy wzlotnej - gdy nie do, e gaz w balonie ulegby podobnemu rozrzedzeniu (mgbym bowiem, zalenie od okolicznoci, wypuci odpowiedni jego ilo, by unikn wybuchu), lecz ponadto, bdc tym, czym jest, byby zawsze gatunkowo lejszy od jakiegokolwiek zwizku czystego tlenu i azotu, istniaa zatem moliwo, istniao nawet wielkie prawdopodobiestwo, i w adnym okresie mego wzlotu nie bdzie punktu, w ktrym poczony ciar mego ogromnego balonu wraz z zawartym w nim a do ostatecznych granic rozrzedzonym gazem, wraz z koszem i tym wszystkim, co w nim si znajdowao, mgby zrwna si z ciarem otaczajcej warstwy atmosferycznej; a jak nietrudno poj, to wanie byoby jedyn okolicznoci, ktra by moga mnie zatrzyma w dalszym wzlocie. Wszelako gdybym nawet dotar do takiego punktu, miaem jeszcze do rozporzdzenia balast oraz inne przedmioty wagi okoo 300 funtw. Rwnoczenie przyciganie ziemskie winno by si stale zmniejsza w prostym stosunku do kwadratw odlegoci i oto z chyoci zawrotnie przypieszon mgbym dosta si w owe dalekie przestwory, gdzie sia przycigania ziemskiego ustpuje miejsca sile przycigania ksiycowego. Istniaa jeszcze inna trudno, ktra bya dla mnie przedmiotem niejakiego zaniepokojenia. Mianowicie zauwaono, i kiedy balon wzniesie si do znacznej wysokoci, prcz przeszkd w oddychaniu przejawia si uczucie dotkliwego niedomagania w gowie i caym ciele, poczone czsto z krwotokami z nosa tudzie innymi objawami, nie mniej niepokojcymi, a wzmagajcymi si w odpowiednim stosunku do osiganej wysokoci. By to szczeg nieco zatrwaajcy. Czy nie naleao przypuszcza, i te objawy mogy si wzmaga i powodowa w kocu mier? Po rozwadze doszedem do przewiadczenia, e nie. Wedle mego mniemania byy one nastpstwem stopniowego zmniejszania si zwykego dla ciaa nacisku atmosferycznego na powierzchni i wynikajcego std rozszerzania si powierzchownych naczy krwiononych - natomiast nie zagraay istotnym rozprzeniem ustroju cielesnego, jak to mogo mie miejsce z utrudnieniem w oddychaniu, przy ktrym gsto atmosfery mogaby si okaza chemicznie niewystarczajca do prawidowego odnawiania krwi w komorze sercowej. Pomijajc te zaburzenia w skadzie chemicznym krwi, nie mogem dopatrzy si przyczyny, dla ktrej ycie nie miaoby istnie nawet w prni, gdy rozszerzanie si i zwanie klatki piersiowej, pospolicie zwane oddychaniem, jest objawem wycznie miniowym i powodem, nie za wynikiem, czynnoci oddechowej. Sowem, doszedem do przekonania, i w miar jak organizm bdzie przyzwyczaja si do stopniowego zmniejszania si nacisku atmosferycznego, owe niedomagania bd stopniowo ustpoway - ponadto ufaem, i elazna krzepko mego ustroju fizycznego zdoa je przetrzyma. Wyuszczyem tedy, za pozwoleniem Waszych Ekscelencji, niektre, acz nie wszystkie wzgldy, ktre mnie skoniy do podjcia podry na Ksiyc. Winienem teraz z kolei zda spraw z przebiegu tego przedsiwzicia, tak niesychanie zuchwaego w pomyle i bd co bd bezprzykadnego w dziejach ludzkoci. Osignwszy wspomnian poprzednio wysoko - to znaczy trzy i trzy czwarte mili wyrzuciem z kosza troch pierza i przekonaem si, e wci wznosz si z chyoci dostateczn; nie byo zatem potrzeby wyrzucania balastu. Byem z tego zadowolony, gdy pragnem zachowa moliwie najwicej ciaru dla tej prostej przyczyny, e nie wiedziaem

12

nic pewnego ani o przyciganiu, ani te o gstoci atmosferycznej Ksiyca. Jak dotychczas nie doznawaem adnej dolegliwoci, oddychaem zupenie swobodnie i wcale nie miaem blu gowy. Kot lea sobie najspokojniej na mym paszczu; z ktrego si rozebraem, i przyglda si niedbale gobiom. Byy one przywizane za nki, aby nie ucieky, i zajmoway si skrztnie dziobaniem ryu, ktrego rzuciem im troch na dno kosza. O godzinie szstej minut dwadziecia wzniesienie wedle barometru wynosio 26 400 stp, czyli bez maa 5 mil. Widok by niezmierzony. Przy pomocy geometrii sferycznej nietrudno jest obliczy, jak wielki obszar powierzchni ziemskiej miaem przed oczyma. Wypuka powierzchnia jakiegokolwiek odcinka kuli ma si tak do caej powierzchni teje kuli, jak sinus owego odcinka do rednicy kuli. W moim wypadku sinus - to znaczy dugo odcinka, ktry znajdowa si pode mn - rwna si niemal memu wzniesieniu, czyli wzniesieniu punktu widzenia powyej powierzchni. Jak pi mil do omiu ich tysicy - oto jak wyraaby si stosunek obszaru, widzianego przeze mnie, do obszaru Ziemi. Innymi sowy widziaem tysiczn szesetn cz cakowitej powierzchni ziemskiej. Morze zdawao si mie gadko zwierciada, aczkolwiek przy pomocy teleskopu udao si mi dostrzec, i byo mocno wzburzone. Okrt ju nie by widoczny; zapewne popyn ku wschodowi. Jem doznawa od czasu do czasu przykrego blu gowy, zwaszcza koo uszu ale wci jeszcze oddychaem do swobodnie. Kot i gobie nie zdaway si doznawa jakichkolwiek dolegliwoci. Dwadziecia minut przed sidm balon wtargn w pokady gstych chmur, ktre sprawiy mi wiele kopotu, gdy uszkodziy mj aparat zgszczajcy i przemoczyy mnie do nitki. Bezsprzecznie byo to spotkanie osobliwszego rodzaju, gdy nie przypuszczaem, by chmury mogy unosi si tak wysoko. Wydao si mi przeto rzecz stosown wyrzuci dwa piciofuntowe kawaki balastu, pozostawiajc jeszcze w zapasie sto szedziesit pi funtw. Dziki temu minem szybko przeszkod i zauwayem niezwocznie ogromny przyrost chyoci. Zaledwie zdyem opuci chmury, olniewajca byskawica targna nimi od koca do koca i zapalia je na caej ogromnej przestrzeni, i wyglday niby warstwa rozarzonego wgla. A trzeba pamita, i stao si to za biaego dnia. Nie ma wyobrani, ktra zdoaaby wyni wspaniao podobnego zjawiska rd mrokw nocnych. Zaiste, byoby ono wiernym obrazem pieka. Wosy staway mi na gowie, gdym spoglda z wysoka w ziejce otchanie, pozwalajc wyobrani sania si i bdzi skro dziwnie sklepionych komnat, skro tczujcych purpur zatok, skro upiornie czerwonych czeluci potwornego i niezgbionego ognia. Udao mi si uj szczliwie. Gdyby balon by pozosta w chmurach nieco duej - to znaczy, gdyby dojmujca wilgo nie bya mnie skonia do wyrzucenia balastu - bybym prawdopodobnie nie unikn zguby. Niebezpieczestwa tego rodzaju, aczkolwiek niezbyt brane pod uwag, s snad dla balonw najgroniejsze. Zdoaem jednak wzbi si tymczasem na tak wysoko, i nie potrzebowaem ju obawia si niczego. Wznosiem si zatem szybko i o godzinie sidmej barometr wskazywa nie mniej ni dziewi i p mili wysokoci. Jem doznawa wielkich utrudnie w oddychaniu. Gowa bolaa mnie nieznonie. Od pewnego ju czasu czuem co wilgotnego na policzkach i przekonaem si w kocu, e bya to krew, co sczya si nieustannie z bbenkw moich uszu. Dolegay mi rwnie oczy. Przesuwajc po nich doni, miaem wraenie, i wysuny si znacznie z oczodow; tote wszystkie przedmioty w koszu wraz z balonem przybray dla mnie wygld cudaczny. Te objawy przeszy moje oczekiwania i nieco mnie zaniepokoiy. Przynaglony nimi, nader nierozwanie i bez namysu wyrzuciem z kosza trzy piciofuntowe kawaki balastu. Skutkiem wywoanego w ten sposb przypieszenia dostaem si nagle i bez waciwego stopniowania w nadzwyczaj rozrzedzon warstw atmosfery, co omal nie pocigno za sob zgubnych nastpstw dla mnie samego i dla mej wyprawy. Zapa mnie nagle skurcz, trwajcy przeszo pi minut, wszelako nawet pniej, kiedy ju nieco zwolnia, chwytaem oddech tylko z dugimi przerwami i jakby zachynity, przy czym krew sczya

13

si mi obficie z nosa i z uszu, a nawet nieco z oczu. Gobie miotay si nieprzytomne, jak gdyby rway si do ucieczki; kotka miauczaa aonie i z wywieszonym ozorem zataczaa si w koszu niby pod wpywem jakiej trucizny. Za pno zdaem sobie spraw z nieogldnego popiechu w wyrzuceniu balastu i niepokj mj wzmg si ponad wszelk miar. Oczekiwaem mierci, i to bardzo rychej. Moje niedomagania fizyczne przyczyniy si rwnie do tego, by mnie uczyni prawie niezdolnym do jakiejkolwiek prby ocalenia ycia. Przytomno umysu niemal mnie odbiega, a bl gowy zdawa si wzmaga nieustannie. Czuem, e za chwil zemdlej, i ujem ju lin do otwierania balonu, by opuci si na d, gdy myl o zbrodni, ktr popeniem, wprowadzajc w zasadzk trzech lichwiarzy, i o jej moliwych w razie mego powrotu nastpstwach sprawia, i zawahaem si na chwil. Pooyem si na dnie kosza i staraem si zebra myli. Powiodo mi si o tyle, i postanowiem puci sobie krew. Poniewa nie miaem lancetu, musiaem dokona tej operacji w inny sposb, i ostatecznie postawiem na swoim, otwierajc sobie y lewego ramienia ostrzem scyzoryka. Skoro tylko krew zacza si sczy, doznaem wielkiej ulgi, kiedy za utoczyem jej z jakie p miski, niemal wszystkie przykre objawy ustpiy zupenie. Mimo to nie wydawao mi si rzecz waciw od razu sprbowa, czy zdoam utrzyma si na nogach; obandaowaem zatem jako tako me rami i jeszcze z jaki kwadrans leaem spokojnie. W kocu powstaem i uwiadomiem sobie, e od piciu kwadransw, to znaczy, od chwili mojego wzlotu, nigdy nie czuem si rwnie czerstwy i swobodny. Co prawda, trudno oddychania zmniejszya si tylko bardzo nieznacznie i trzeba byo niezwocznie przystpi do zastosowania mojego aparatu zgszczajcego. Przypadkiem spojrzaem na kotk, ktra znw wylegiwaa si rozkosznie na moim paszczu, i z ogromnym zdumieniem spostrzegem, i podczas mojego niedomagania zdya okoci si i wyda na wiat troje kocit. Byo to pomnoenie iloci podrnych, zgoa przeze mnie nie oczekiwane; mimo to sprawio mi uciech. Dao mi bowiem moliwo sprawdzenia pewnej okolicznoci, ktra wicej ni wszystko inne skonia mnie do podjcia mojego wzlotu. Mianowicie wyobraaem sobie, e przyzwyczajenie do cinienia atmosferycznego na powierzchni ziemi, jeeli nie w zupenoci, to przynajmniej w znacznej mierze jest przyczyn dolegliwoci, jakim ulegaj istoty yjce, gdy znajd si na pewnej wysokoci ponad powierzchni. Gdyby kocita miay ulega przypadociom w tym samym stopniu, co ich matka, bybym zmuszony przyzna, i byem w bdzie, miaem, atoli przeciwny dowd przed oczyma i mogem go uwaa za niezawodne potwierdzenie mej teorii. O godzinie smej znajdowaem si na wysokoci siedemnastu mil ponad powierzchni Ziemi. Zawitao mi wwczas w mylach nie tylko to, e chyo mojego wzlotu doznaa przypieszenia, lecz take i to, e owo przypieszenie, w mniejszym co prawda stopniu, byoby nastpio nawet w takim razie, gdybym nie by wyrzuci balastu. Bl gowy i uszu wzmaga si chwilami bardzo silnie i wci jeszcze puszczaa mi si krew z nosa; wszelako na og cierpiaem znacznie mniej, anieli si spodziewaem. Oddychaem jednakowo z coraz wiksz trudnoci i kady oddech by poczony z niemiym skurczem klatki piersiowej. Wydobyem tedy aparat zgszczajcy i poczyniem przygotowania do niezwocznego uytku. Widok Ziemi w tym okresie mojego wzlotu by istotnie wspaniay. Ku zachodowi, ku pnocy i ku poudniu roztaczaa si niezmierzona paszczyzna pozornie spokojnego oceanu, co z kad chwil coraz mocniejszym nasyca si bkitem. W ogromnej odlegoci, hen, ku wschodowi, widniay wyrazicie wyspy Wielkiej Brytanii, cae wybrzee atlantyckie Francji i Hiszpanii wraz z wsk smug pnocnej poaci ldu afrykaskiego. ladu jakichkolwiek zabudowa dostrzec nie byo podobna i najdumniejsze miasta ludzkoci zniky zupenie z oblicza Ziemi. rd rzeczy, co pozostay pode mn, zadziwia mnie przede wszystkim widoczna wklso powierzchni kuli ziemskiej. Nie zastanowiwszy si rozwanie, mniemaem, i

14

ujrz, jak jej rzeczywista wypuko bdzie si uwydatniaa w miar mojego wzlotu; wszelako do byo chwili namysu, bym zda sobie spraw z tej sprzecznoci. Linia, przeprowadzona od punktu, w ktrym si znajdowaem, prostopadle do Ziemi, byaby utworzya prostopad trjkta prostoktnego, ktrego podstawa przebiegaaby od kta prostego do widnokrgu, za przeciwprostoktnia od widnokrgu do mej pozycji. Wszelako moje wzniesienie byo niemal nic nie znaczce w porwnaniu z rozlegoci mego widoku. Innymi sowy, podstawa i przeciwprostoktnia domniemanego trjkta byy w tym wypadku i w porwnaniu z prostopad tak dugie, i mogyby niemal uchodzi za rwnolege. Oto przyczyna, dla ktrej widnokrg napowietrznego eglarza zda si zawsze znajdowa na poziomie kosza balonu. Poniewa punkt, znajdujcy si bezporednio pod stopami tego eglarza, wydaje si mu i jest istotnie w ogromnej pod nim gbokoci, przeto ulega on wraeniu, i w punkt znajduje si rwnie w ogromnej gbokoci poniej widnokrgu. Std wraenie wklsoci, wraenie to musi trwa dopty, dopki midzy wzniesieniem a rozlegoci widoku nie wytworzy si rnica tak wielka, i pozorna rwnolego podstawy i przeciwprostoktni zaniknie. Wydao mi si, i gobie bardzo si mcz, wic postanowiem wypuci je na wolno. Odwizaem najpierw jednego, piknego, podpalanego gobia i posadziem go na brzegu kosza. Zdawa si bardzo niepokoi, spoglda trwonie dokoa, trzepota skrzydami i grucha aonie, ale nic mg odway si na opuszczenie swego miejsca. W kocu wziem go w rk i wyrzuciem na jakie sze jardw z balonu. Mimo to nie prbowa, jak przypuszczaem, zlecie w d, lecz rwa si zapamitale do powrotu, wydajc nadzwyczaj ostre i przenikliwe krzyki. W kocu udao mu si usi na dawnym miejscu, lecz wnet potem zwiesi gow na piersi i potoczy si martwy w gb kosza. Los jego nastpcy by znacznie pomylniejszy. Nie chcc, by poszed za przykadem swego towarzysza i znw powrci, rzuciem go z caej siy w d i ucieszyem si, e zlatywa chyo coraz niej, poruszajc lekko i najzupeniej naturalnie skrzydami. Bardzo rycho znik mi z oczu i jestem pewien, e szczliwie dotar do swego gobnika. Kotka, u ktrej objawy niedomagania przeszy ju niemal zupenie, urzdzia sobie wyborn uczt z martwego ptaka i najzupeniej zadowolona uoya si do snu. Kocita byy bardzo oywione i nie doznaway adnych dolegliwoci. O kwadrans na dziewit, nie mogc ju, duej oddycha bez nieznonego blu, jem dokoa kosza rozpina przyrzd stanowicy cz aparatu zgszczajcego. Przyrzd ten bdzie wymaga pewnych wyjanie i Wasze Ekscelencje racz uwiadomi sobie, i moje zadanie polegao przede wszystkim na tym, by siebie wraz z koszem oddzieli cakowicie opon od wielce rozrzedzonej atmosfery, w ktrej przebywaem, jako te wprowadzi do wntrza owej opony za pomoc aparatu zgszczajcego odpowiedni ilo teje samej atmosfery, wszelako odpowiednio zgszczonej i nadajcej si do oddychania. Majc cel ten na oku, przygotowaem wr kauczukowy, bardzo mocny, nie przepuszczajcy powietrza i wielce rozcigliwy. Wr ten posiada odpowiednie rozmiary i poniekd mieci w sobie cay kosz, to znaczy, otacza dno kosza, obejmowa jego ciany i siga wzdu lin wyej, a do piercienia, ktry przytrzymywa sie. Zacignwszy worek i utworzywszy w ten sposb szczelne zamknicie ze wszystkich stron, trzeba byo z kolei zabezpieczy jego wierzch, czyli wylot, wcigajc materi kauczukow a poza piercie sieci, czyli innymi sowy, a do miejsca pomidzy sieci a piercieniem. Co atoli miao podtrzymywa kosz w chwili, kiedy naleao oddzieli sie od piercienia, by przecign tamtdy brzeg worka? Ot sie nie bya przymocowana na stae do piercienia, lecz przyczepiona za pomoc szeregu lunych ptli lub wzw. Rozwizywaem tedy rwnoczenie tylko po kilka wzw, podczas gdy na innych w dalszym cigu zwiesza si kosz. Przesunwszy nastpnie cz tkaniny, tworzcej grny skraj wora, przytwierdziem z powrotem wzy - wszelako nie do piercienia, gdy skutkiem przesunicia opony stao si to niemoliwe - ale do szeregu wielkich guzw, przymocowanych do sameje opony o jakie trzy stopy poniej wylotu wora w ten sposb, e

15

odstpy midzy guzami odpowiaday odstpom midzy wzami. Zrobiwszy to, odwizaem znw kilka wzw z piercienia, przesunem dalsz cz opony i rozlunione wzy zacignem znw mocno dokoa odpowiednich guzw. Tym sposobem udao si mi przecign ca grn cz wora midzy sieci a piercieniem. Oczywicie, i po tym wszystkim piercie musia spa do kosza, poniewa cay tego ciar wraz ze wszystk zawartoci zalea odtd wycznie od siy guzw. Z pozoru nie przedstawiao to dostatecznego zabezpieczenia; wszelako w rzeczywistoci tak nie byo, nie tylko dlatego, e poszczeglne guzy byy bardzo mocne, ale i dla tego, i znajdoway si tak blisko siebie, e na kady z nich przypadaa tylko nieznaczna czstka caego ciaru. Sdz, i gdyby kosz z ca zawartoci by nawet trzy razy ciszy, nie byoby do jakichkolwiek obaw adnego powodu. Nastpnie wewntrz opony kauczukowej podsunem znw piercie w gr i podparem go mniej wicej na poprzedniej wysokoci trzema lekkimi drkami, przygotowanymi w tym celu. Zrobiem to, by rozszerzy wr u gry i utrzyma doln cz sieci we waciwej pozycji. Pozostawao tylko zamkn wylot opony; nie przedstawiao to adnej trudnoci, gdy do byo zebra wszystkie fady tkaniny razem i skrci je bardzo mocno od wntrza za pomoc odpowiedniego zwornika. W cianach opony, rozpitej w ten sposb dokoa kosza, znajdoway si trzy okrge okienka z grubego, lecz przezroczystego szka, przez ktre mogem widzie wszystko, co dziao si dokoa mnie w paszczynie poziomej. W czci opony, ktra stanowia dno, miecio si czwarte, podobne okienko, odpowiadajce niewielkiemu otworowi w dnie kosza. Mogem przez nie spoglda prostopadle w d. Natomiast trudno byo pomyle o podobnym urzdzeniu w grze z powodu waciwego sposobu zamknicia otworu i wynikajcego std sfadowania tkaniny; musiaem przeto wyrzec si widoku przedmiotw znajdujcych si wprost nade mn. Nie miao to zreszt dla mnie wikszego znaczenia, gdy takie okienko, umiejscowione u gry, byoby w zupenoci zasonite balonem. Na stop poniej jednego z bocznych okienek znajdowa si okrgy otwr, o rednicy trzech cali, obrzeony mosin kres, ktra od strony wewntrznej miaa urzdzenie odpowiadajce skrtom ruby. W kres t wkrcona bya wielka rura aparatu zgszczajcego, ktrego cz gwna miecia si oczywicie w komorze kauczukowej. Za pomoc prni, wytwarzanej wewntrz machiny, napywao przez t rur powietrze, ktre ulegao zgszczeniu i wypuszczone do wntrza komory mieszao si z jej rozrzedzonym powietrzem. Po kilkakrotnym powtrzeniu tej operacji, uzyskiwao si w komorze atmosfer odpowiadajc w zupenoci potrzebom oddychania. Wszelako w przestrzeni tak zacienionej powietrze musiao rycho, skutkiem czstego stykania si z pucami, ulega zepsuciu i stawa si szkodliwe dla zdrowia. Usuwao si je przeto przez niewielki wentyl, znajdujcy si w dnie kosza, ile e powietrze gste z atwoci opadao w rozrzedzon warstw znajdujcej si poniej atmosfery. By unikn niedogodnoci, wynikajcych z wytwarzania co chwila zupenej prni w komorze, oczyszczania tego nie dokonywao si nigdy od razu, lecz stopniowo, mianowicie w ten sposb, i otwierao si wentyl tylko na krtk chwil, po czym zamykao si znowu, aeby jedno lub dwa pocignicia pompy aparatu zgszczajcego zdoay wypeni miejsce powietrza usunitego. Z upodobania do dowiadcze woyem kotk wraz z kocitami do maego koszyka i zawiesiem go po zewntrznej stronie kosza na guzie, co znajdowa si pod dnem, tu obok wentylatora, przez ktry mogem podawa zwierztom pokarm w razie potrzeby. Zrobiem to przed zamkniciem wylotu komory i z niejak trudnoci, chcc bowiem dosign dna kosza, musiaem posuy si jednym z drkw, na ktrych wspiera si piercie. Z chwil gdy zgszczone powietrze napyno do komory, piercie i drki nie byty ju potrzebne, gdy parcie zamknitej atmosfery rozdymao znakomicie opon, kauczukow. Kiedy zdyem ukoczy m prace i napeni komor zgszczonym powietrzem, zbywao zaledwie dziesi minut do godziny dziewitej. Przez cay czas spdzony na tych

16

zajciach, doznawaem najokropniejszych cierpie, wywoywanych trudnoci oddychania. Gorzko aowaem zaniedbania lub raczej niedorzecznego zuchwalstwa, ktrego si dopuciem, odkadajc tak wan spraw do ostatniej chwili. Wszelako zaatwiwszy si z ni, rycho jem korzysta z dobrodziejstwa swej pomysowoci. Znw oddychaem z najwiksz swobod i atwoci - bo dlaczeg miaoby by inaczej? Dowiadczyem rwnie miej niespodzianki, kiedy uczuem znaczn ulg w dotkliwych blach, co udrczay mnie dotychczas. Lekki bl gowy, poczony z wraeniem obrzku czy rozdcia w okolicy stawu nadgarstkowego, stawu skokowego i garda - oto niemal wszystko, co mi jeszcze dolegao. Okazao si zatem, i znaczniejsza cze niedomaga, spowodowanych usuniciem cinienia atmosferycznego, znika - jak przewidywaem - zupenie, jako te e mnstwo cierpie, ktrych doznawaem w przecigu dwu ostatnich godzin, naleao przypisa wycznie nastpstwom niedostatecznego oddychania. Na dwadziecia minut przed dziewit - to znaczy, na krtko przed zamkniciem komory - rt dosiga swych granic i spada na d w barometrze o ktrym ju wspomniaem, e by znacznych rozmiarw. Wskazywa mi on podwczas wysoko 132 000 stp, czyli dwudziestu piciu mil, co oznaczao, i obejmowaem w tej chwili spojrzeniem nie mniej ni trzechsetn dwudziest cz cakowitej powierzchni ziemskiej. O godzinie dziewitej straciem ponownie z oczu ld w kierunku wschodnim, zdyem jednak zauway przedtem, i balon zwrci si nagle ku pnocno-pnocnemu zachodowi. Ocean, rozokolony pode mn. wci jeszcze sprawia wraenie wklsoci, jakkolwiek zasaniay mi go czsto wasajce si zwaami w przestworzach oboki. O godzinie wp do dziesitej wykonaem dowiadczenie z pierzem, ktrego gar wyrzuciem przez wentyl. Pirka nie pofruny, jak si spodziewaem, lecz jy spada na d prostopadle, en masse, jak kula, i z ogromn chyoci zniky mi wnet z oczu. Nie wiedziaem zrazu, co myle o tym szczeglniejszym zjawisku, gdy nie mogem uwierzy, by moja chyo wznoszenia si nabya nagle takiego zawrotnego przypieszenia. Lecz wnet przyszo mi na myl, i atmosfera znajdowaa si ju w stanie takiego rozrzedzenia, e nie moga utrzyma nawet pierza; e spadao ono istotnie, jak zreszt mi si zdawao, z ogromn chyoci; i e wprawia mnie w osupienie skojarzona chyo ich spadku i mego wasnego wzlotu. O godzinie dziesitej zdaem sobie spraw, i na razie pozostaje mi bardzo niewiele do czynienia. Wszystko szo skadnie i byem pewien, e balon wzbija si z chyoci wci wzrastajc, aczkolwiek nie miaem ju sposobu, by sprawdzi to przypieszenie. Nic mnie nie bolao ani mi nie dolegao i nigdy nie czuem si lepiej, odkd opuciem Rotterdam. Zajmowaem si tedy bd to badaniem mych rnych przyrzdw, bd te odwieaniem powietrza w komorze. Postanowiem dokonywa tego odwieania w regularnych odstpach, co czterdzieci minut, nie tyle ze wzgldu na niezbdn konieczno, co z uwagi na zachowanie mojego zdrowia. Nie mogem si przy tym powstrzyma od snucia rnych przypuszcze. Marzenie pawio si w tajemniczych, snem osnutych przestworzach ksiycowych. Wyobrania, stargawszy wreszcie wszelkie pta, bdzia swobodnie rd wiecznie zmiennych dziww mrocznej i niedocieczonej krainy. Raz byy to okryte szronem, praodwieczne bory, to znw urwiska skalne lub wodospady, staczajce si rd rozhukw w bezdenne otchanie. Po czym przenosiem si nagle w ustronia ciche i ubogosawione poudniowym socem, dokd nie docieray nigdy wichry widnokrne i gdzie w rozemdlone dale roztaczay si nieprzejrzane stepy, paajce makami i jakim liliowosmukym kwieciem, ponurzonym w wiekuist nieruchomo i milczenie. Stamtd odbywaem dalekie podre w jakie inne kraje, gdzie nie byo nic prcz guchych, pospnych jezior, obrzeonych piercieniami mgie. Wszelako nie tylko takie obrazy przebyskiway mi w mzgu. Niejednokrotnie umys mj stawa si pastw najstraszliwszych i najbardziej przeraajcych okropnoci, co wstrzsay do najwntrzniejszych gbi m dusz samym tylko ich moliwoci

17

przypuszczeniem. Atoli nie mogem pozwala, by moje myli pogray si na duej w podobnych zadumach, mniemajc susznie, i rzeczywiste i uchwytne niebezpieczestwa podry winny niepodzielnie zaprzta m uwag. O godzinie pitej po poudniu, zajmujc si odwieeniem atmosfery w mej komorze, miaem sposobno zajrze przez wentyl do kotki z kocitami i poczyni nad nimi spostrzeenia. Kotka - jak mi si zdawao - doznawaa znw dotkliwych cierpie, ktre przypisaem bez wahania tylko trudnociom w oddychaniu; natomiast eksperyment z kocitami doprowadzi do nader osobliwych wynikw. Oczekiwaem, jak atwo si dorozumie, e bd podlegay niedomaganiom, acz w mniejszym stopniu ni ich matka; byoby to dla mnie dostatecznym potwierdzeniem pogldu dotyczcego nawykowej odpornoci na cinienie atmosferyczne. Nie byem natomiast przygotowany, i zastan je w doskonaym zdrowiu, e bd oddychay z najwiksz atwoci i prawidowoci, nie objawiajc przy tym najlejszych oznak osabienia. Nie pozostawao mi zatem nic innego, jak poszerzy m teorie i przyj, e mocno rozrzedzona atmosfera nie jest snad - jak mniemaem na pewno chemicznie niewystarczajca do podtrzymania ycia i e istota, zrodzona w takim rodowisku, mogaby zgoa nie doznawa adnych przykroci przy oddychaniu - przeniesiona natomiast w gstsze warstwy powietrzne, bliej Ziemi, mogaby dowiadczy takich samych udrcze, jakich ja do niedawna na sobie dowiadczaem. Niema pniej byo dla mnie przykroci, i nieszczsny wypadek przyprawi mnie wnet potem o utrat kociej rodziny i pozbawi monoci gbszego wniknicia w owo zagadnienie, wymagajce dalszych i nieprzerwanych dowiadcze. Kiedy mianowicie przesunem rk przez wentyl, by poda kotce miseczk z wod, zaczepiem rkawem od koszuli o wze, ktry podtrzymywa koszyk, i nagym szarpniciem odwizaem go z guza. Gdyby mia on byskawicznie rozwia si w powietrzu, nie byby mi znik z oczu naglej i niespodziewaniej. miao mog utrzymywa, i midzy odwizaniem si koszyka a zupenym jego znikniciem nie upyna nawet dziesita cz sekundy. Posaem w lad za nim najlepsze me yczenia, ale oczywicie nie miaem nadziei, by kotka i jej malestwa uszy cao i byy w monoci opowiedzie na Ziemi historie swego nieszczcia. O godzinie szstej zauwayem, i wielka poa widzianej powierzchni ziemskiej zanurzya si od wschodu w mrocznych cieniach, ktre posuway si naprzd z wielk chyoci, za na pi minut przed sidm caa przestrze, dostpna dla mojego wzroku, spowia si ciemnoci nocy. Atoli dopiero znacznie pniej promienie zachodzcego Soca przestay owieca balon; okoliczno ta, wprawdzie najzupeniej przewidziana, mimo to niewymown sprawia mi rado. Zdaem sobie spraw, i rankiem bd oglda wzejcie krgu sonecznego o wiele godzin wczeniej ni obywatele rotterdamscy, jakkolwiek znajdowali si ku wschodowi znacznie dalej ode mnie; i tak z dnia na dzie, w odpowiednim stosunku do wysokoci osiganej, bd mg radowa si jani soneczn coraz duej. Postanowiem odtd prowadzi dziennik podry, liczc na dob dwadziecia cztery biecych godzin, bez wzgldu na przerwy, spowodowane ciemnoci. O godzinie dziesitej zebrao mi si na sen i postanowiem ju reszt nocy przeznaczy na wypoczynek, gdy wtem wyonia si trudno, ktra mimo swej oczywistoci uchodzia mej uwagi a do ostatniej chwili. Gdybym uoy si do snu, jak zamierzaem, w jaki sposb miao si odbywa tymczasem odwieanie atmosfery w komorze? Oddycha ni duej ni godzin byo wprost niepodobiestwem; gdyby za przeduyo si ten czas bodaj do piciu kwadransw, nastpstwa mogyby by opakane. Zagadnienie to przyczynio mi niemaej troski i wierzy si po prostu nie chce, e po przebytych niebezpieczestwach mogem je bra sobie tak bardzo do serca, i zwtpiem o powodzeniu moich zamierze i gotw ju byem uzna konieczno powrotu na Ziemi. Wszelako to wahanie byo tylko chwilowe. Jem rozumowa, i czowiek jest istnym niewolnikiem swych nawykw i e mnstwo szczegw powszedniego trybu jego istnienia wydaje si czym istotnie wanym,

18

jest za nim tylko o tyle, o ile niezbdnym uczynio je przyzwyczajenie. Nie mogem juci obej si bez snu, lecz mogem z atwoci wymc na sobie, i nie bd odczuwa przykroci, gdy przyjdzie mi co godzina przerwa sobie odpoczynek. Trzeba byo zaledwie piciu minut, by dokona zupenego odwieenia atmosfery, i jedyn rzeczywist trudnoci byo obmylenie sposobu, ktry by mi pozwoli budzi si do tej czynnoci zawsze we waciwej chwili. Byo to jednake zagadnienie, ktrego rozwizanie - by wyzna szczerze sprawio mi niemao kopotu. Kiedy syszaem o studencie, ktry obawiajc si zasn nad ksikami, trzyma w rce miedzian kul; kula ta, padajc z oskotem do miednicy z tego samego metalu, ustawionej obok jego krzesa na pododze, budzia go, ilekro zdarzyo si mu zdrzemn. Co prawda, moje warunki byy zupenie odmienne i nie nastrczay sposobnoci do zastosowania podobnego sposobu; nie chodzio mi bowiem o to, by nie zasn, lecz by si budzi w okrelonych odstpach czasu. W kocu wpadem na pomys, ktry mimo swej pierwotnoci wyda mi si w chwili odkrycia wynalazkiem nie mniej wanym ni teleskop, maszyna parowa lub nawet sztuka drukarska. Godzi si przede wszystkim zaznaczy, i balon, wznisszy si do okrelonej wysokoci, poda dalej w gr rwnym, miarowym pdem i e kosz unosi si za nim nadzwyczaj rwnomiernie i bez najlejszych waha. Okoliczno ta sprzyjaa wielce projektowi, ktry zamierzaem uskuteczni. Mj zapas wody znajdowa si w barykach, z ktrych kada miaa pi galonw pojemnoci i bya przytwierdzona nader mocno we wntrzu kosza. Odwizaem jedn z nich, po czym wziem dwa powrozy i przywizaem je do przeciwlegych brzegw kosza w ten sposb, i przebiegay poprzecznie i rwnolegle przez kosz, tworzc jakby pki; szerokoci jednej stopy; na pce tej umieciem i umocowaem poziomo ow baryk. Na osiem cali poniej owych powrozw i na cztery stopy ode dna kosza urzdziem drug podobn pk - wszelako nie ze sznurw, lecz z cienkiej deseczki, ktra bya jedynym tego rodzaju przedmiotem z drzewa, znajdujcym si podwczas w mym posiadaniu. Na tej niszej pce i tu poniej brzeka owej baryki ustawiem niewielki, gliniany dzbanek. Nastpnie wywierciem otwr na kraju baryki ponad owym dzbankiem; otwr ten zaopatrzyem w czop z mikkiego drzewa, wystrugany stokowato. Wkadaem i wyjmowaem go kolejno, a wreszcie po wielu prbach osadziem go dokadnie w ten sposb, i woda, sczc si z baryki i ciekajc do podstawionego dzbanka, napeniaa go po wrby w przecigu szedziesiciu minut. Dao si to ustali bardzo rycho i atwo, obserwujc stosunek, w jakim do pewnej wysokoci napenia si dzban w okrelonym czasie. Uporawszy si z tym wszystkim, nie miaem ju dalszych trudnoci. Moje posanie byo w ten sposb umieszczone na dnie kosza, i gdy si pooyem, gowa moja znajdowaa si bezporednio pod dziobem dzbana. Nie ulegao wtpliwoci, i po upywie godziny dzban musi si przepeni i woda przeleje si przez dzib, umieszczony nieco poniej wrbu. Byo rwnie rzecz pewn, i woda, spadajc z wysokoci przeszo czterech stp, musi dosign mej twarzy i spowodowa natychmiastowe me przebudzenie, gdybym nawet usn jak kamie. Byo ju dobrze po jedenastej, kiedy ukoczyem te urzdzenia i udaem si niezwocznie na spoczynek z zupen ufnoci w skuteczno mojego wynalazku. Jako nie spotkaem si z zawodem. Dokadnie co szedziesit minut budzi mnie mj niezawodny czasomierz; wyprniwszy dzban do baryki i puciwszy w ruch aparat zgszczajcy, kadem si znowu. Te regularne przerwy w nie sprawiay mi o wiele mniej przykroci, nieli pierwotnie przypuszczaem; kiedym za w kocu wsta ju na dobre, bya godzina sidma i Soce janiao wysoko nad lini mojego widnokrgu. 3 kwietnia. Zauwayem, e balon znajduje si na niesychanej wysokoci i e wypuko Ziemi zaznaczya si wreszcie z ogromn wyrazistoci. Pode mn, na oceanie, widniej kpy czarnych plamek; s to niezawodnie wyspy. Nade mn niebo, czarne jak smoa, rozmigotane od najdokadniej widocznych gwiazd; wygld ich w niczym si nie zmieni od

19

pierwszego dnia mojego wzlotu. Hen, ku pnocy, dostrzegem na skraju widnokrgu jak lini czy smug, cienk, bia i nadzwyczaj lnic, ktra od razu wydaa mi si poudniowym kracem lodozwaw na Pnocnym Oceanie Lodowatym. Zaciekawienie moje wzmogo si niepomiernie, gdy miaem nadziej pody znacznie dalej ku pnocy i, by moe, znale si w pewnej chwili tu nad samym biegunem. Nie mogem tedy powstrzyma si od ubolewania, i zawrotna wysoko, na ktrej si znajdowaem, nie pozwoli mi zapewne poczyni tak dokadnych spostrzee, jakbym tego pragn. Mimo to niejedno daoby si jeszcze zauway. Poza tym przez cay dzie nie zaszo nic nadzwyczajnego. Mj aparat spenia swe zadanie prawidowo, za balon cigle poda w gr bez dostrzegalnych waha. Zimno byo przejmujce i zmusio mnie do przywdziania ciepego paszcza. Gdy ciemno zalega ziemi, udaem si na spoczynek, jakkolwiek jeszcze przez wiele godzin nie opuszczao mnie jasne wiato dzienne. Mj zegar hydrauliczny nie zawid ani razu pokadanych w nim nadziei, wic spaem a do rana znakomicie, z wyjtkiem koniecznych, cogodzinnych przerw. 4 kwietnia. Wstaem, zdrw na duchu i na ciele, i byem zdumiony szczeglniejsz zmian, jaka zasza w wygldzie morza. Postradao ono w znacznej mierze gboki nalot bkitu, ktry je dotychczas powleka, i przybrao odcie biaawo-szary o poysku, co zrywa oczy. Wypuko oceanu uwydatniaa si z tak moc, i wszystek ogrom dalekich jego wd zdawa si przelewa byskawicznie w otcha widnokrgu i byem niemal gotw wspi si na palcach i nastawi ucha, by posucha ech, dolatujcych od potnego wodogrzmotu. Wysp ju nie byo wida i nie umiem powiedzie, czy przesuny si poza widnokrg ku poudniowemu wschodowi, czy te stao si to za spraw wci zawrotniejszej wysokoci, i straciem je z oczu. Mimo wszystko byem skonny przypuszcza raczej to ostatnie. Smuga lodowa od strony pnocnej wyrzynaa si coraz wyraniej. Zib znacznie zagodnia. Nie zaszo nic waniejszego. Spdziem cay dzie na czytaniu, gdy nie zaniedbaem zaopatrzy si w ksiki. 5 kwietnia. Byem wiadkiem szczeglniejszego zjawiska: oto Soce ju wzeszo, a niemal caa widzialna powierzchnia Ziemi wci jeszcze nurzaa si w ciemnoci. Wnet wszake jy blaski roztacza si wok i znw ujrzaem lodow smug od strony pnocnej. Zaznaczaa si teraz bardzo wyrazicie i mienia si barw znacznie ciemniejsz ni wody oceanu. Zbliaem si widocznie ku niej z wielk chyoci. Zdawao mi si, i dostrzegaem skrawek ldu od wschodu i taki sam od zachodu, wszelako nie byem pewny. Temperatura umiarkowana. Waniejszych zdarze dnia tego nie byo. Poszedem wczenie spa. 6 kwietnia. Zdumiaem si ujrzawszy smug lodow w bardzo nieznacznej odlegoci, a tu za ni niezmierzone przestwory lodowe, rozkolone hen, a po widnokrg od strony pnocnej. Nie ulegao ju wtpliwoci, i, o ile balon zachowa dotychczasowy kierunek, bd unosi si wkrtce nad Oceanem Lodowatym i wreszcie ujrz biegun. Przez cay dzie podaem coraz bliej ku lodom. Pod wieczr rubiee mojego widnokrgu rozprzestrzeniy si z naga i widocznie; pochodzio to prawdopodobnie std, i Ziemia ma ksztat spaszczonego sferoidu, ja za zdyem dotrze w okolic tego spaszczenia, znajdujc si w pobliu koa podbiegunowego. Kiedy wreszcie ciemno mnie ogarna, udaem si na spoczynek z wielk obaw, i mog min przedmiot tak bardzo zajmujcy i postradam sposobno przyjrzenia si mu dokadniej. 7 kwietnia. Wstaem wczenie i ku niewymownej swej radoci dostrzegem w kocu to, co bez wahania narzucio si memu pojciu jako rzeczywisty Biegun Pnocny. Niewtpliwie by to biegun i znajdowa si wprost pod moimi stopami; ale, niestety, unosiem si ju tak wysoko, i nie mogem niczego widzie dokadniej. Jako sdzc z postpu liczb, wskazujcych rnic moich wzniesie w stosunku do rnicy czasokresw midzy godzin szst po poudniu dnia drugiego kwietnia a godzin sm minut czterdzieci wieczorem tego samego dnia (kiedy barometr opad na d) - mona byo ze wszelkim prawdopodobiestwem

20

przypuszcza, i w chwili obecnej, to znaczy o godzinie czwartej rano dnia sidmego kwietnia, balon wzbi si do wysokoci na pewno nie mniejszej ni 7254 mil ponad powierzchni morza. Wzniesienie to moe si wyda czym niesychanym, wszelako obliczenie, na ktrym ono si opiera, dao niezawodnie wynik o wiele niszy od rzeczywistego. To pewna, i miaem przed oczami cakowit wiksz rednic Ziemi; caa pkula pnocna leaa pode mn niby mapa w rzucie pionowym, za wielkie koo rwnikowe tworzyo rubie mojego widnokrgu. Wasze Ekscelencje pojm chyba z atwoci, i poacie, dotychczas nie zbadane, a zamknite w okrgu koa biegunowego, jakkolwiek znajdoway si wprost pode mn i mogy by przeto widziane pozornie bez skrtu, byy mimo to zbyt pomniejszone i od punktu widzenia zbyt odlege, ibym mg by dokona jakichkolwiek dokadniejszych bada. Bd co bd to, co mona byo zobaczy, przedstawiao si nadzwyczaj zajmujco i osobliwie. Na pnoc od owej potnej zawory, o ktrej ju wspomniaem, a ktra, z niejakimi zastrzeeniami, stanowi granic ludzkich odkry w tych stronach, rozpociera si nieprzerwana lub niemal nieprzerwana skorupa lodowa. Od samego prawie skraju powierzchnia jej obnia si bardzo wyranie, dalej przechodzi w paszczyzny, a wreszcie, tworzc wcale znaczne zagbienie, koczy si u samego bieguna kolistym orodkiem, ostro zakrelonym, ktrego rednica widoczna przebiegaa w stosunku do balonu pod ktem szedziesiciu piciu sekund. Orodek ten by barwy ciemnej o zmiennym nateniu, wszelako stale ciemniejszej od kadego innego punktu, zaznaczajcego si na pkuli; niekiedy barwa ta pogbiaa si do zupenej czerni. Poza tym niewiele dawao si rozrni. Okoo dwunastej kolisty orodek zmniejszy si widocznie, za okoo sidmej po poudniu straciem go zupenie z. oczu, gdy balon przepyn ponad zachodnim kracem lodw i zda popiesznie ku rwnikowi. 8 kwietnia. Stwierdziem znaczne zmniejszenie si widocznej rednicy Ziemi, ktrej wygld i barwa na og wielce si zmieniy. Caa powierzchnia dostrzegalna tczowaa odcieniami bladej cizny, za tu i wdzie nabieraa poysku, wprost przykrego dla oczu. Niema rwnie dla bada mych przeszkod bya gsta atmosfera, osaniajca powierzchni i przetkana zwaami obokw, ktre tylko od czasu do czasu pozwalay mi ujrze skrawek Ziemi. Ta trudno niezamconego patrzenia ju od czterdziestu omiu godzin dawaa mi si mniej lub wicej we znaki; wszelako niesychana wysoko, na ktrej obecnie si znajdowaem, przybliaa jeszcze lotne ogromy wyzieww, za owa niedogodno musiaa stawa si oczywicie coraz dotkliwsza w miar dalszego mojego wzlotu. Bd co bd zdoaem zauway bez trudu, i balon unosi si nad wielkimi jeziorami Ameryki Pnocnej i e zmierza wprost na poudnie, dziki czemu mogem znale si wkrtce w okolicach podzwrotnikowych. Okoliczno ta sprawia mi niemae zadowolenie i powitaem j jako zapowied ostatecznego powodzenia. Kierunek, w ktrym poprzednio podaem, napenia mnie niepokojem, byo bowiem rzecz oczywist, i gdyby nie mia ulec zmianie, nie mgbym myle o wyldowaniu na Ksiycu, ktrego orbita nachyla si do ekliptyki zaledwie pod niewielkim ktem 5848. Aczkolwiek wyda si to czym niepojtym, musz wyzna, i dopiero w ostatniej chwili jem pojmowa, jak wielkiego dopuciem si bdu, nie wybierajc do odlotu takiego miejsca na Ziemi, ktre by leao w paszczynie elipsy ksiycowej. 9 kwietnia. rednica Ziemi ogromnie dzi si zmniejszya, a ta barwa jej powierzchni pogbiaa si z godziny na godzin. Balon poda nieustannie na poudnie i o godzinie dziewitej wieczorem znajdowa si nad pnocnym kracem Zatoki Meksykaskiej. 10 kwietnia. Dzi okoo godziny pitej rano obudzi mnie ze snu donony i straszliwy trzask, z ktrego adna miar nie umiem zda sobie sprawy. Trwa bardzo krtko i nie by podobny do adnego zgieku, jaki kiedykolwiek zdarzyo mi si sysze na Ziemi. Nie potrzebuj chyba dodawa, i zaniepokoiem si niepomiernie, mniemajc w pierwszej chwili, e trzask ten jest zwiastunem pknicia balonu. Zbadaem tedy z najwiksz

21

dokadnoci wszystkie me aparaty, lecz nie zdoaem odkry adnego uszkodzenia. Spdziem znaczniejsz cz dnia na rozwaaniu tego osobliwszego zdarzenia, lecz mimo to nie zdoaem poj, czemu je naley przypisa. Udaem si na spoczynek wielce strapiony, peen obawy i zaniepokojenia. 11 kwietnia. Stwierdziem niesychane zmniejszenie si widocznej rednicy ziemskiej, a natomiast znaczne i po raz pierwszy dostrzegalne zwikszenie si rednicy Ksiyca, ktrego penia miaa nastpi za kilka dni Potrzeba byo dugiej i uciliwej pracy, zanim powiodo mi si uzyska w komorze dostateczne zgszczenie powietrza atmosferycznego, niezbdnego do oddychania. 12 kwietnia. W kierunku balonu nastpia osobliwsza zmiana; przewidywaem j wprawdzie od dawna, lecz mimo to sprawia mi nieporwnan rado. Dotarszy mniej wicej do dwudziestego rwnolenika szerokoci poudniowej, zwrci si on nagle pod ktem ostrym ku wschodowi i poda tak przez cay dzie, pozostajc stale w paszczynie elipsy ksiycowej. Godzi si zauway, i ta zmiana kierunku wywoaa wyrane wahania kosza, ktre daway si odczuwa w mniejszym lub wikszym stopniu przez kilka godzin. 13 kwietnia. Zaniepokoio mnie znw wielce powtrzenie si owego dononego trzasku, ktry przerazi mnie po raz pierwszy 10 bm. Zastanawiaem si dugo nad nim, lecz nie zdoaem znale zadowalajcego rozwizania. Widoczna rednica Ziemi zmniejsza si popiesznie; w stosunku do balonu przebiega ona pod ktem zaledwie nieco wikszym od dwudziestu piciu stopni. Ksiyca nie, widziaem wcale, gdy znajduje si on niemal u mego zenitu. Podaem wci w paszczynie elipsy, lecz przesunem si nieco ku wschodowi. 14 kwietnia. Nadzwyczaj popieszne zmniejszanie si rednicy ziemskiej. Doznaem dzi silnego wraenia na myl, i balon poda obecnie po linii apsyd, zmierzajc ku perigeum - czyli, innymi sowy, i biey w kierunku, ktry doprowadzi go wprost do Ksiyca w czci jego orbity pooonej najbliej Ziemi. Ksiyc znajdowa si bezporednio nad m gow, by wic dla mnie niewidoczny. Znojna i duga praca nad odpowiednim zgszczeniem atmosfery. 15 kwietnia. Nawet zarysw ldw i mrz na kuli ziemskiej ju niepodobna byo rozrni dokadnie. Okoo poudnia usyszaem po raz trzeci w przeraliwy oskot, ktry wprawia mnie w osupienie poprzednio. Wszelako tym razem trwa duej i wzmaga si w miar trwania. W kocu, kiedy struchlay i znieruchomiay oczekiwaem, sam nie wiem jak potwornego zniszczenia, kosz zakoysa si z niesychan si i gigantyczna, pomienista brya jakiego materiau, ktrego nie zdyem rozrni, z rozhukiem tysica gromw, ryczc i wirujc, przeleciaa obok balonu. Gdy zdoaem ochon nieco ze zdumienia i grozy, doszedem z atwoci do wniosku, i by to zapewne potny odam wulkaniczny, wyrzucony ze wiata, do ktrego z takim popiechem si zbliaem. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa zom w naleao zaliczy do owych szczeglniejszych gazw, ktre niekiedy bywaj znajdowane na ziemi i w braku dokadniejszego okrelenia nosz nazw aerolitw. 16 kwietnia. Kolejno spogldajc dzi w gr przez oba boczne okna, dostrzegem z niema uciech malutki skrawek krgu ksiycowego, wystajcy po obu stronach spoza ogromnej bani balonu. Ogarno mnie niewysowione wzruszenie, nie ulegao ju bowiem najmniejszej wtpliwoci, i moja niebezpieczna podr wkrtce si zakoczy. Praca przy aparacie zgszczajcym wzmoga si do ostatecznych granic i nie pozwalaa mi wcale na wypoczynek. O nie niemal nie byo mowy. Zaniemogem i jem dre na caym ciele z wyczerpania. Byo niepodobiestwem, eby natura ludzka moga podoa duej takiemu ogromowi cierpienia. Podczas krtkich ju teraz ciemnoci nocnych znw jaki aerolit przelecia obok mnie. Czsto tych zjawisk poczyna mnie mocno niepokoi.

22

17 kwietnia. Dzisiejszy ranek mia dla mej podry znaczenie epokowe. Trzeba pamita, i 13 bm. Ziemia w stosunku do balonu rozpocieraa si pod ktem dwudziestu piciu stopni. Czternastego nastpio znaczne zmniejszenie, ktre pitnastego jeszcze si wzmogo, za noc szesnastego kwietnia kt w wynosi zaledwie okoo 715. Jakie zatem byo me osupienie, gdy ocknwszy si siedemnastego rano z krtkiej i niespokojnej drzemki, spostrzegem, i powierzchnia globu, rozpostarta pode mn, tak nagle i tak cudacznie powikszya sw objto, e widoczna jej rednica nachylaa si pod ktem co najmniej trzydziestu dziewiciu stopni. Byem spiorunowany! Nie ma po prostu sw na wyraenie ostatecznej, bezgranicznej grozy i zdumienia, ktre mn owady, przemogy mnie i pognbiy. Kolana ugiy si pode mn - zby szczkay - wosy si zjeyy. A zatem balon pk?! Oto pierwsze moje myli, ktre zakbiy mi si bezadnie w mzgu: Balon istotnie pk! Spadaem, spadaem z zawrotn, niesychan chyoci! Sdzc po niezmierzonej wysokoci, do ktrej zdyem wzlecie tak snadnie, za dziesi minut run na Ziemi i pogr si w unicestwieniu! Atoli rozwaga przysza mi w kocu z pomoc. Zatrzymaem si; zamyliem; jem wtpi. To byo niemoliwe. Nie mogem adn miar tak rycho si obniy. Ponadto jakkolwiek zbliaem si spiesznie do powierzchni widniejcej pode mn, rzeczywista ma chyo bya najzupeniej niewspmierna z szybkoci, ktra zrazu mi si uroia. Te rozwaania umierzyy znaczne wzburzenie mojego umysu i ostatecznie zdoaem spojrze na to zjawisko z waciwego punktu widzenia. Widocznie przeraenie przyprawio mnie o utrat przytomnoci, i nic mogem dojrze ogromnej rnicy, jaka zachodzia w wygldzie midzy rozpostart pode mn powierzchni a rodzinn m Ziemi. Znajdowaa si ona wysoko, nad moj gow, zasonita przez balon - natomiast pode mn, u moich stp, widnia Ksiyc, Ksiyc w chwale swojego przepychu! Odurzenie i zdumienie, wywoane niesychan zmian stanu rzeczy, byo snad w rzdzie mych przygd tym epizodem, ktry nadaje si do wyjanie. Bowiem to bouleversement byo nie tylko czym naturalnym i nieuniknionym, lecz take od dawna oczekiwanym jako okoliczno, ktra bya przewidywana w punkcie zwrotnym mojej podry, mianowicie w tej chwili, kiedy przyciganie planety ulegnie przyciganiu satelity czyli, wyraajc si cilej, kiedy cienie balonu ku Ziemi stanie si sabsze od tego cienia ku Ksiycowi. To pewna, i ocknem si z gbokiego snu i majc zmysy jeszcze w zupenym nieadzie, jem zastanawia si nad osupiajcym zjawiskiem, wprawdzie oczekiwanym, lecz nie oczekiwanym w tej chwili. Przewrt sam dokona si zapewne z lekka i stopniowo i bynajmniej nie wmawiam w siebie, jakobym obudziwszy si we waciwej porze, mg by zauway jaki wewntrzny objaw odwrcenia - to znaczy, jakie zaburzenie czy niedogodno bd to w samym sobie, bd te w mych przyrzdach. Nie potrzebuj chyba nadmienia, i storo tylko zdyem zda sobie spraw z mojego pooenia i ochon z lku, co obezwadni wszystkie wadze mej duszy, caa moja uwaga skupia si przede wszystkim na oglnym wygldzie Ksiyca. Roztacza si pode mn na ksztat mapy - i aczkolwiek w mym mniemaniu znajdowa si jeszcze we wcale znacznej oddali, nierwnoci jego powierzchni uwydatniay si w mych oczach z osobliwsz i wprost niepojt wyrazistoci. Najznamienniejsz waciwoci jego budowy geologicznej waciwoci, ktra zwrcia od razu moj uwag - bya zupena nieobecno oceanw, mrz, jezior, rzek lub jakichkolwiek innych wodozbiorw. Mimo to, ku niemaemu swemu zdziwieniu, widziaem rozlege poacie paszczyzn o charakterze wybitnie napywowym, aczkolwiek przewaajca cz pkuli widzialnej jeya si od niezliczonego mnstwa gr wulkanicznych stokowatego ksztatu, wygldajcych raczej na wyniosoci sztuczne ni naturalne. Najwysza spomidzy nich nie przekraczaa trzech i trzech czwartych mili wzniesienia pionowego; wszelako mapa wulkanicznej poaci Campi Phlegraci moe da Waszym Ekscelencjom lepsze pojcie o oglnym ich uksztatowaniu, nieli jakikolwiek nieudolny opis, na ktry mgbym si zdoby. Przewaajca cz tych wulkanw

23

znajdowaa si w stanie czynnym i dawaa mi straszliwie uczu swe optanie i potg, ziejc nieustannie gazami, ktre nosz niewaciw nazw meteorytw; gazy te, miotane obecnie z dou ku grze, przelatyway coraz czciej obok balonu napeniajc mnie trwog. 18 kwietnia. Dzie dzisiejszy by dniem olbrzymiego powikszenia ksiycowej bryy - a wzmagajce si przypieszenie mojego obniania si jo wielce mnie niepokoi. Uwaam za waciwe przypomnie, i w najwczeniejszym okresie moich rozmyla o moliwoci podry na Ksiyc liczyem si wielce z istnieniem okalajcej go atmosfery, ktrej gsto miaaby pozostawa w prostym stosunku do rozmiarw planety; liczyem si z ni wbrew wielu teoriom sprzecznym i, trzeba doda, wbrew powszechnej niewierze w istnienie jakiejkolwiek ksiycowej atmosfery. Atoli w cznoci z tym, co ju nadmieniem o komecie Enckego i o wietle zodiakalnym, utwierdziy mnie jeszcze w mych pogldach niektre spostrzeenia Schroetera von Lilienthal. Czyni on swe spostrzeenia nad Ksiycem, nic liczcym wicej ni ptrzecia dnia, wieczorem, zaraz po zachodzie Soca, zanim ciemna jego cze nie staa si widoczna, i nie spuszcza go z oka a do chwili, kiedy stawaa si widoczna. Oba poroa zdaway si wybiega w nader ostre, nike przeduenia, ktrych krace mgliy si ju md powiat sonecznych promieni, zanim ktrakolwiek cz ciemnej pkuli zdya si ukaza. Wnet potem cay ciemny rbek jawi si w wietle. Te przeduenia poroy poza sierpem wedle mojego mniemania musiay pochodzi od zaamywania si promieni sonecznych w atmosferze ksiycowej. Obliczyem rwnie, i grubo atmosfery (ktra moga zaamywa do wiata w swej ciemnej pkuli, by wytwarza pomrok, wietlistszy nili wiato zaamane przez Ziemi, kiedy Ksiyc znajduje si okoo 32 od nowiu) wynosi l 356 stp paryskich; majc to na wzgldzie, przypuszczaem, i najwiksza grubo zdolna zaamywa promienie soneczne mierzy 5 376 stp. Moje pogldy na t spraw znajdoway rwnie potwierdzenie w pewnym ustpie osiemdziesitego drugiego tomu Rozpraw filozoficznych, gdzie jest powiedziane, i kiedy nastpuje zakrycie satelitw Jowisza, trzeci z nich znika po jednej lub dwu sekundach przymglenia, czwarty za staje si niewidoczny w pobliu krawdzi2. Od oporu albo, inaczej si wyraajc, od wspdziaania atmosfery, istniejcej w urojonym przeze mnie stanie gstoci, zaleao zatem cakowicie bezpieczestwo mojego wyldowania. Gdyby jednak mimo wszystko miao si okaza, i byem w bdzie, musiabym oczekiwa na zakoczenie mych przygd, e roztrzaskam si na miazg o chropaw powierzchni satelity. Jako miaem obecnie wszelkie do obaw tych powody. Oddalenie moje od Ksiyca byo nieznaczne, a tymczasem praca przy aparacie zgszczajcym bynajmniej si nie zmniejszaa i nie mogem dostrzec adnych oznak, zwiastujcych zmniejszone rozrzedzenie powietrza. 19 kwietnia. Dzi okoo godziny dziewitej rano, kiedy Ksiyc znajdowa si ju straszliwie blisko, a me troski wzmogy si niepomiernie, pompa aparatu zgszczajcego ku niewysowionej mej radoci zaznaczya wreszcie zmian w atmosferze. Okoo dziesitej miaem wszelkie powody do przypuszcze, e jej gsto znacznie si zwikszya. O jedenastej aparat ju wymaga bardzo niewiele pracy, za o dwunastej odwayem si z niejakim wahaniem odrubowa zwornik i przekonawszy si, e nie miao to ujemnych
2

Heveliusz pisze, i przy zupenie pogodnym niebie, kiedy byway widoczne nawet gwiazdy szstej i sidmej wielkoci, zdarzao mu si niejednokrotnie zauway, e pomimo tej samej wysokoci Ksiyca, tej samej odlegoci od Ziemi oraz tego samego doskonaego teleskopu Ksiyc i jego plamy nie zawsze wystpoway z jednakow wyrazistoci. Ze szczegw tych spostrzee wynika, i przyczyny tego zjawiska nie naley szuka ani w naszym powietrzu, ani w przyrzdzie, ani w Ksiycu, ani w oku widza, lecz w czym (w atmosferze?), co istnieje dokoa Ksiyca. Cassini poczyni spostrzeenia, e Saturn, Jowisz oraz gwiazdy stae, w chwili kiedy dokonywao si ich zasonicie przez Ksiyc, zmieniay ksztat kolisty na ksztat owalny, natomiast przy innych zasoniciach ksztaty ich wcale nie ulegay zmianie. Mona by std wnioskowa, i czasami, lecz nie zawsze, spowija Ksiyc jaka gsta obsonka, w ktrej zaamuj si promienie gwiazd (E.A.P.).

24

nastpstw, rozwarem w kocu komor kauczukow i zdjem j z kosza. Jak mona si byo spodziewa, natychmiastowe kurcze, poczone ze straszliwym blem gowy, wykazay mi niedorzeczno i szkodliwo tego popiechu. Atoli te i tym podobne niedomagania, wynikajce przede wszystkim z zaburze w oddychaniu, nie byy tak wielkie, by miay zagraa memu yciu. Postanowiem tedy znosi je w miar monoci spodziewajc si, i ustan, skoro tylko zbli si do gstszych warstw, przylegajcych do Ksiyca. Zblianie to odbywao si wci jeszcze z niesychanym rozpdem i wnet nabraem niepokojcej pewnoci, i gsto atmosfery bdzie prawdopodobnie odpowiadaa objtoci satelity, lecz e byem w bdzie przypuszczajc, jakoby gsto ta, chociaby tu przy samej powierzchni, moga sprosta wielkiemu ciarowi, zawartemu w koszu mojego balonu. Tak wprawdzie by by powinno, i to w tym samym stopniu co na powierzchni Ziemi, o ile si przyjmie, i na jednej i drugiej planecie ciar cia pozostaje w prostym stosunku do zgszczenia atmosferycznego. Tak jednake nie byo, czego dostatecznym dowodem by mj zawrotny spadek. Dlaczego za nie byo? Na to pytanie tylko poredni mona by da odpowied, powoujc si na moliwo owych zaburze geologicznych, o ktrych ju nadmieniem. To pewna, i znajdowaem si nad planet i zlatywaem z przeraajcym rozmachem. Nie tracc ani chwili, wyrzuciem najpierw wszystek mj balast, potem baryki z wod, aparat zgszczajcy, komor kauczukow, a wreszcie wszystkie inne przedmioty zawarte jeszcze w koszu. Wszelako nie przydao si to na nic. Wci spadaem z niesychan chyoci; od powierzchni dzielio mnie zaledwie jakie p mili. Pozbywszy si kolejno paszcza, butw i kapelusza, uciekem si wreszcie do ostatecznoci: oto odciem nawet kosz, ktry mia niepoledni wag, i uczepiwszy si obiema rkami sieci, zaledwie zdyem zauway, i cay kraj pode mn, jak okiem zasign, gsto by pokryty malutkimi zabudowaniami. W ten sposb runem w sam rodek jakiego fantastycznego miasta, w nieprzejrzan cib maych, brzydkich potworkw, z ktrych aden nie wyrzek ni sowa i nie zada sobie trudu, by przyj mi z pomoc, lecz z zaoonymi rkami sta jak skoczony idiota, szczerzc gupkowato zby i spogldajc spode ba na mnie i na mj balon. Odwrciem si od nich z pogard i pierzchajc spojrzeniem hen, ku Ziemi, ktr opuciem, i by moe, opuciem na zawsze, zauwayem, i ma ona wygld ogromnego, pospnego, miedzianego krgu, o rednicy dwu stopni, zawieszonego nieruchomo w otchani niebios i obrzeonego na jednym skraju sierpem wietlistego zota. Ldw i mrz nie byo ani ladu: na tarczy majaczyy jakby jakie plamy, a opasyway j smugi rwnika i zwrotnikw. Tak wic, za pozwoleniem Waszych Ekscelencji, po caym mnstwie niewysowionych obaw, niesychanych niebezpieczestw i cudownych ocale, powiodo mi si wreszcie dziewitnastego dnia po mym odlocie z Rotterdamu zakoczy szczliwie m podr, niewtpliwie najosobliwsz i najpamitniejsz, jak kiedykolwiek obmyli, przedsiwzi i wykona zwyczajny mieszkaniec kuli ziemskiej. Wszelako pozostaje mi jeszcze zda spraw z moich przygd. Wasze Ekscelencje pojm chyba z atwoci, i po picioletnim pobycie na planecie, niezwykle zajmujcej ze wzgldu na swe szczeglniejsze waciwoci, lecz dwakro jeszcze ciekawszej z uwagi na cis czno, jaka istnieje miedzy ni a wiatem zamieszkaym przez ludzi - mgbym powierzy poufnie Pastwowemu Kolegium Astronomw tajemnice nierwnie waniejsze nieli szczegy - co prawda, wprost zdumiewajce - samej tylko podry, odbytej z takim powodzeniem. Tak te jest istotnie. Mam wiele, bardzo wiele do powiedzenia i uczynibym to z najwiksz radoci. Poczyniem wiele spostrzee nad klimatem planety; nad szczeglniejsz zmiennoci zimna i ciepa; nad nieuskromionym i pomienistym skwarem sonecznym, ktry trwa przez dwa tygodnie, po czym z kolei ustpuje miejsca dwutygodniowym mrozom, silniejszym nieli zimna podbiegunowe; nad nieustannym przenoszeniem wilgoci za pomoc destylacji, podobnie jak w prni, z punktu pooonego tu pod Socem do punktu najbardziej ode odlegego; nad zmienn stref biecej wody; nad mieszkacami; nad ich zwyczajami, obyczajami i ustrojem

25

politycznym, nad osobliwsz budow ich ciaa; nad ich brzydot; nad brakiem u nich uszu, ktre s zbytecznym narzdem w atmosferze tak bardzo odmiennej; nad wynikajc std nieznajomoci mowy, jej waciwoci i jej uytku; nad ich szczeglniejszym sposobem porozumiewania si midzy sob, zastpujcym mow; nad niedocieczon cznoci midzy kad jednostk ludzk z Ksiyca a tak sam jednostk z Ziemi - cznoci, ktra wykazuje takie podobiestwo i zaleno wzajemn, jakie istniej midzy krgiem planety i krgiem satelity, i zarazem jest przyczyn, e ywoty i przeznaczenia mieszkacw Ziemi splataj si z ywotami i przeznaczeniami mieszkacw Ksiyca; przede wszystkim za, jeli Wasze Ekscelencje pozwol - przede wszystkim nad owymi pospnymi i ohydnymi tajemnicami, ktre odbywaj si na zewntrznej pkuli Ksiyca - pkuli, ktra dziki czarodziejskiej niemal zbienoci obrotu satelity dokoa swej osi z jego obrotem syderycznym dokoa Ziemi nie odwrcia si jeszcze ku nam dotychczas i - da Bg - nie odwrci si nigdy, by mogy j zbada teleskopy ludzkie. To wszystko i jeszcze wicej - znacznie wicej pragnbym jak najrychlej poda do wiadomoci. Wszelako, by sprawy duej nie przewleka, domagam si nagrody. Pragnbym jak najrychlej powrci do mej rodziny i mojego domu. Ot w zamian za dalsze wiadomoci, ktrymi rozporzdzam, a ktre mog rozwidni nadzwyczaj wane dziedziny wiedzy fizycznej i metafizycznej, musiabym uzyska za staraniem Waszego Czcigodnego Kolegium przebaczenie zbrodni. Dopuciem si jej, przyprawiajc o mier moich wierzycieli, kiedy wyruszaem z Rotterdamu. Taki jest zatem cel niniejszego listu. Dorczy go pozyskany przeze mnie mieszkaniec Ksiyca, ktremu udzieliem odpowiednich wskazwek, w jaki sposb ma wywiza si ze swego posannictwa na Ziemi. Bdzie on oczekiwa askawoci Waszych Ekscelencji i zabierze ze sob owo przebaczenie, jeeli uda si je otrzyma. Mam zaszczyt pozosta najniszym sug Waszych Ekscelencji HANS PFAALL Ukoczywszy czytanie tego nadzwyczaj osobliwego pisma, profesor Rubadub opuci - jak powiadaj - z nadmiaru zdumienia fajk na ziemi, za Mynheer Superbus van Underduk zdj okulary, przetar je, woy do kieszeni i tak dalece zapomnia o swej osobie i swej godnoci, i okrci si trzy razy na picie, dajc w ten sposb wyraz swemu osupieniu i podziwowi. Nie byo najmniejszej wtpliwoci, i przebaczenie da si uzyska. Tak przynajmniej zaklina si na cae gardo profesor Rubadub i tak te myla dostojny van Underduk, ktry wziwszy pod rami swego uczonego przyjaciela, szed w milczeniu ku domowi, by rozway i poczyni odpowiednie zarzdzenia. Kiedy jednak stanli u drzwi mieszkania burmistrza, profesor zdoby si na uwag, i przebaczenie nie przyda si na nic, skoro posaniec uzna za waciwe drapn - widocznie przeraony miertelnie srogim wygldem obywateli rotterdamskich - nikt za inny prcz przybysza z Ksiyca nie zechce si podj tak dalekiej podry. Burmistrz przychyli si do susznoci tego spostrzeenia i sprawa na tym si zakoczya. Inaczej atoli byo z domysami i pogoskami. Kiedy list ogoszono, rozptao si mnstwo plotek. Byli tacy mdrale, ktrzy si omieszyli utrzymujc, e caa ta przygoda bya tylko bujd. Wszelako, jak sdz, bujd dla ludzi tego rodzaju jest wszystko, co nie mieci si w granicach ich pojmowania. Wprost nie rozumiem, na jakich danych opierali to oskarenie. Zastanwmy si wic nad tym, co mwi: Po pierwsze, i pewni sowizdrzali rotterdamscy maj pewne okrelone niechci do pewnych burmistrzw i astronomw. Po wtre, e pewien cudaczny - karze, z zawodu kuglarz, igrajcy butelkami, ktremu za jakie przestpstwo odcito tu przy samej gowie oboje uszu, znik przed kilku dniami z ssiedniego miasta, Brugii. Po trzecie, e dzienniki, ktrymi oklejono cakowicie may balon, pochodziy z

26

Holandii, nie mogy by zatem sporzdzone na Ksiycu. Byy to brudne gazeciska - bardzo brudne - a drukarz Gluck gotw by przysic na sw Bibli, i byy drukowane w Rotterdamie. Po czwarte, e tego zajdaczonego pijaczyn, Hansa Pfaalla, w towarzystwie trzech nicponiw, zwanych jego wierzycielami, widziano nie dawniej jak dwa lub trzy dni temu w pewnej podmiejskiej gospodzie, gdzie pili, wrciwszy wanie z jakiej zamorskiej wyprawy, sowicie zaopatrzeni w pienidze. Po ostatnie, e wedle opinii powszechnie przyjtej lub przynajmniej takiej, ktra powinna by powszechnie przyjta, Kolegium Astronomiczne w miecie Rotterdamie, podobnie zreszt jak wszystkie inne podobne kolegia w innych stronach wiata - nie wspominajc ju o kolegiach i astronomach w ogle - nie jest, by nie rzec wicej, ani odrobin lepsze, moniejsze i mdrzejsze, ni by powinno.

27