Franciszek Stemler LUDZIE DOLINY

Copyright by Franciszek Stemler

Praca otrzymaa pierwsz nagrod w konkursie Towarzystwa Mionikw Lwowa w 1990 roku

Do wydania tej ksiki przyczynili si przyjaciele modych lat autora z Doliny: Stanisaw Czarka-Codello (Francja), Salo Enis (USA), Jan Gottwald (USA) i Chaim Teicher (Izrael) oraz koledzy z okresu okupacji zamieszkali w Warszawie

Powiat Doliski

Spis treci
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Henryk i Karolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dom rodzinny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dolina, miasto startu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Druga wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 9 13 19 35 51 85

Tuaczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Wstp
Dolina, trzynastowieczna osada a z czasem miasta lece w wojewdztwie stanisawowskim, ma dug histori. Niestety niewiele o niej napisano, cho w archiwach miasta w magistracie i w sdzie do czasu wybuchu II wojny wiatowej dokumentw rdowych nie brakowao. Szczeglna wdziczno naley si wic Wadysawowi oziskiemu, Franciszkowi Piestrakowi i Janinie Kostowieckiej, e w swoich dzieach wiele miejsca powicili historii naszego miasta. Moja skromna praca ma na celu cho czciowe zapenienie istniejcej luki i ukazanie ycia mieszkacw Doliny w okresie, ktrego owe prace ju nie objy. Kanw pracy jest historia rodziny Karoliny i Henryka Stemlerw zaoonej w Dolinie w 1887 roku oraz ich dwanaciorga dzieci, z ktrych jednym z synw ja jestem. Std w tekcie znalazy si wtki moich osobistych przey, co mam nadziej nie wpyno na obiektywizm opisywanych zdarze. Praca jest przeznaczona dla moich niestety nielicznych ju przyjaci z Doliny, z upowanieniem do dokonania w oarowanych egzemplarzach sprostowa i wzbogacajcych uzupenie, aby nasze dzieci i wnuki, a moe i dalsi zstpni, otrzymali rzeteln informacj: skd przyszli ich przodkowie i co zdziaali w ubogiej Dolinie dla zapewnienia swoim nastpcom szczliwszego ycia ni sami mieli. Feci quod potui, faciant meliora potentes zrobiem, co mogem, niechaj kto moe zrobi lepiej.

wider, grudzie 1989 roku

Wadysaw oziski: Prawem i lewem, t. I i II, Krakw 1960; Feliks Piestrak: Szkic monograczny Salin Doliskich, Lww 1907; Janina Kostowiecka: Z przeszoci Doliny, Dolina 1936

Dolina
Dolina, miasto pooone nad dopywem rzeki wicy: Turzank i Siwk, na szerokoci geogracznej 48 58 N i dugoci geogracznej 24 01 E, na wysokoci 438 m ponad poziomem morza, ma bogat histori. Podanie, mwi, i Dolin w drugiej poow X wieku odkryli pasterze ruskiego ksicia Andrzejowicza z Iem nie. Zauwayli oni, e najstarszy skop oderwa si od stada i powdrowa do traw pokrytych biaym nalotem. Za nim pognao, stado owiec. Biay nalot okaza si osadem ze sonych rde. Wkrtce rozpoczto warzenie soli, ubijanie w tzw. topki, czyli formy wykonane z kory brzozowej i suszenie na socu. Pierwsz sl oarowano bokowi Perunowi w pobliskich Bubniszczach. U rde solankowych Doliny, na wzgrzu o nazwie Zniesienie, zbudowano w XII wieku klasztor OO Bazylianw. Zapad si on podobno i do dzi pozosta po nim tylko krzy na szczycie. Z odkryciem rde solnych czy si nazwa Doliny i nazwa rzeki Siwki. Mwiono bowiem o dolinie sonej i o siwej rzece. Pi topek soli na niebieskiej tarczy, nad tarcz zota korona krlewska obwiedziona bluszczem, to pniejszy herb wolnego krlewskiego miasta Doliny. Pierwsze wzmianki historyczne dotyczce Doliny sigaj czasw Wadysawa Jagiey. Wtedy to Dolina zostaa wczona do powiatu ydaczowskiego a po jego mierci wacicielem Doliny zosta Micha z Buczacza (1443 r). W latach 14541478 Dolina i jej warzelnie s przedmiotem przetargw i sporw magnackich, o czym zawiadczaj dokumenty z trzystu procesw sdowych. W 1469 roku Kazimierz Jagielloczyk przyzna dotacje parai rzymskokatolickiej w Dolinie, co jest dowodem, e paraa istniaa ju wczeniej. Zygmunt I w 1525 roku nadaje Dolinie prawa magdeburskie, ustanawia jarmarki, a Salin (warzelni soli) uznaje za wasno krlewsk. W 1553 roku istnieje ju w Dolinie szpital z prawem pobierania na jego rzecz myta w formie drzewa. Najazd Tatarw w 1594 roku pustoszy doszcztnie miasto i pobliskie wsie. Szalony starosta doliski, Jerzy Krasicki, przez kilkadziesit lat nastpnych doprowadza miasto i powiat do upadku: niewoli ludzi wizieniem, nakada bezprawnie opaty i podatki, organizuje przy pomocy wasnych Tatarw napady rabunkowe na bogatsze wsie, da od mieszczan stray po tysic ludzi na noc. Uciska szczeglnie pobliskie wsie Rakw i Nadziejw za to, e uday si na skarg do krla. Nie lepszy by jego syn Stanisaw, ktry w 1637 roku podstpnie wtargn na zamek ojca w Dolinie i bezprawnie przez dziesi lat zajmowa urzd starosty gnbic ludzi jeszcze gorzej ni Jerzy. Napad nawet na wasn matk, mieszkajc w Rachiniu, a sekretarza krlewskiego, wysanego do Doliny, zaku w kajdany. W 1648 roku Dolina zostaje objta wielkim buntem chopskim, ktry rozszala si na Ziemi Halickiej. Zgino wtedy lub utracio cae mienie wielu z mieszczan i szlachty. Straszny te by odwet szlachty za bunt. W 1672 roku krl Jan Sobieski, pdzc wojska Chana Adzi-Gireja z Samborszczyzny przez Stryj, Bolechw i Dolin, 13 padziernika podobno odpoczywa w Dolinie na Odenicy w cieniu rozoystej lipy. W miejscu tym wybudowano w 1883 roku kapliczk w. Jana, ktra dotrwaa do 1940 roku. Wmurowane nad drzwiami tablice gosiy:

10

Dolina

I. Monumentum in memoriam V indobonae die 12 septembris 1683. Johanne III Sobieski rege Polonia ab absidione Turkarum liberatae positum, die 12 septembris anno 1883 (Umaremu w Bogu wszech mocnym. Kaplica zbudowana na pamitk oswobodzenia przez krla polskiego Jana III Sobieskiego, oblonego przez Turkw Wiednia w dniu 12 wrzenia 1883). II. Krlowi Janowi III Sobieskiemu, obrocy tutejszego miasta i powiatu w 250 rocznic odsieczy Wiednia mieszkacy miasta Doliny, 25 wrzenia 1933. Warto wspomnie, e w Dolinie do dzi yj mieszkacy pochodzenia tatarsko-tureckiego o takich nazwiskach jak: Kardasz, Kurak, Szopak, Kieebej, Koturbacz. S oni przewanie wyznania greckokatolickiego. W 1682 roku Jan Sobieski potwierdza Dolinie wczeniej nadany przywilej palenia gorzaki, a w 1683 roku ustanawia kalendarz jarmarkw dla miasta. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) Dolina wraz z Maopolsk Wschodni znalaza si w zaborze austriackim. Miasto zdegradowano do poziomu miasteczka (obowizywaa hierarchia: miasto, miasteczko) i pozbawiono licznych przywilejw. Tak miao pozosta do 17 listopada 1890 roku, kiedy to burmistrz gminy (prawdopodobnie by nim Wadysaw Polaski), vice-burmistrz Micha Witwicki i asesor Jzef Krasowski zoyli do krajowego rzdu we Lwowie rekurs. Odpowied nadesza 22 padziernika 1895 roku za liczb dzienn 20 596 i gosia, e Jego Cesarska i Krlewska Apostolska Mo raczy przyzwoli najaskawiej na uznanie miejscowoci Dolina za miasto. Jednoczenie przywrcono Dolinie tytu krlewskie wolne miasto z magistratem zorganizowanym nowym sposobem. Wprowadzone w Galicji liczne zmiany w administracji terytorialnej i gospodarczej objy rwnie Dolin: ustanowiono wspln dyrekcj warzelni soli dla Doliny, Bolechowa, Roniatowa oraz innych istniejcych w powiecie. Dekrety, tzw. Patenty Jzeskie ograniczyy prawa ydw do handlu zobowizujc ich do pracy na roli. W wyniku dziaania tych zakazw, utworzono koo Bolechowa koloni roln pod nazw Nowy Babilon, w ktrej osadzono sze rodzin ydowskich. Kolonia nie utrzymaa si, a na jej ziemie sprowadzono w latach 17821785 kolonistw niemieckich z Palatynatu, Badenii, Alzacji, Lotaryngii, Nassau i Wirtembergii razem 14 669 osb. W ten sposb w miejscu Nowego Babilonu powsta Nowy Bolechw, w Dolinie przedmiecia Broczkw z Obliskami, za w powiecie wsie: Engelsberg, Ludwikwka, Tereswka, Debelwka, Hofmungssau, Peschendorf. W analogiczny sposb powsta w powiecie kauskim nowy Kausz. Na mapie naley szuka Doliny przy linii kolejowej wiodcej ze Lwowa przez Stryj do Stanisawowa, Powiat doliski, najwikszy w Galicji, graniczcy na przestrzeni okoo 50 km z Wgrami, pooony by w 3/4 czciach w Karpatach w pamie gr Gorgany, dochodzcym do 1800 m ponad poziom morza. W 1869 roku powiat zajmowa powierzchni 2 517,62 km2 . Do powiatu naleay trzy miasta: Dolina, Bolechw i Roniatw oraz 85 gmin wiejskich. W roku szkolnym 1884/85 byy w caym powiecie 34 szkoy publiczne zorganizowane, w tym dwie czteroklasowe, trzy dwuklasowe i reszta jednoklasowe. Publicznych niezorganizowanych byo 26 i 5 prywatnych. W gminie Dolina bya w tym czasie jedna szkoa trzyklasowa. W 1890 roku powiat liczy 90 929 mieszkacw, za gmina Dolina 8 344: rzymskokatolikw 2 615, grekokatolikw 2 528, izraelitw 2 593 oraz protestantw i innych 608. Dolina z przedmieciami: Broczkw, Nowiczka, Oboonie, Odenica i Zagrze oraz z osadami: Dbrowa, Horysze, Husakw, Lipowicze, Obliski, Pod Borem, Pod Dbin, Pod Woczem, Pod Zapustem zajmowaa powierzchni 61,43 km2 . Miasto otoczone jest wzgrzami: na poudniowym wschodzie Zniesienie, od poudnia Pod Zapust i Babijowa Gra, od poudniowego zachodu Zamczyska, gra, na ktrej w XVI i XVII wieku wznosi si zamek obronny, od wschodu i pnocnego wschodu Zagrze. W powiecie doliskim lasy zajmoway powierzchni oglnej 60 %, pola orne 11 %, pastwiska 11,5 %, ki i ogrody 16 %, reszta to tereny pod zabudowaniami i nieuytki.

11 Mieszkacy Doliny yli przewanie z uprawy ziemi i rzemiosa. ydzi z drobnego handlu. W owych latach przemys w Dolinie by sabo rozwinity. Istniaa potaarnia, tartak wodny i cegielnia. Aczkolwiek przemys dawa zatrudnienie ogem 1 886 osobom (dane z 1869 roku) to przyj trzeba, e cz tych ludzi pracowaa przy warzeniu soli i jej wywozie, Dolina bowiem to rda solankowe. Najwaniejszy szyb Barbara gbokoci 64,70 m zlokalizowany jest na Obooniu, pomocniczy (2225 m) na Nowiczce. Pastwowy Zakad eksploatujcy sl nosi nazw Saliny, pniej Pastwowa upa Solna, ale do czasw wspczesnych miejscowi Polacy uywali nazwy Saliny, Rusini za Bania. Pracuj na Bani mwiono, czego nie naley utosamia z dzisiejszym pojciem na bani. Warto wspomnie, e drewniane Saliny budowa architekt Marcin Polaski (pierwsza poowa XIX wieku) wczesny burmistrz Doliny. Koniunktura dla zbytu soli i ekonomika produkcji ksztatowaa si zawsze bardzo dobrze, zwaszcza, e w latach 18651887 ukoczono budow kolei w Galicji i sl moga by transportowana w tarnopolskie, gdzie jej brakowao. Dowz soli z Salin do dworca kolejowego (4 km) odbywa si specjalnie przystosowanymi furmankami przewonikw Stanisawa Janickiego i kolonistw niemieckich z Broczkowa oraz z Oblisk.

Henryk i Karolina
Dnia 28 maja 1864 roku, w Nowym Kauszu, urodzi si Henryk Stemler. W akcie urodzenia, sporzdzonym w parai kocioa rzymskokatolickiego w Kauszu (diecezja lwowska, Palatynat Stanisawowski) zapisano: ojciec dziecka Teodor Stemmler, z zawodu rolnik, syn Wilhelma i Magdaleny Petri; matka Magorzata, crka Adama Regnera i Magdaleny Keller; wiadkowie: Henryk Delvo, z zawodu rolnik i jego ona Barbara; akuszerka Ewa Haas; sakramentu chrztu udzieli ksidz Marceli Chmura. Rodzice chopca mieszkali w Nowym Kauszu, dzielnicy tutejszych kolonistw niemieckich. Ludno ta, podobnie jak kolonici ssiedniego powiatu doliskiego, mwia dialektem szwabskim; zajmowaa si rolnictwem i rzemiosem. Wyznawaa religi rzymskokatolick lub ewangelick, stopniowo polonizowaa si (katolicy, pod wpywem duchowiestwa, szybciej). Do statystyki pastwowej deklarowano narodowo polsk. Kolonici reprezentowali wysz kultur roln ni miejscowa ludno, ziemi nie dzielili midzy spadkobiercw dziedziczy j przewanie najstarszy syn. Inni mscy czonkowie rodziny oddawani byli do nauki rzemiosa, crki za otrzymyway posag w ruchomociach i gotwce. Mj ojciec, Henryk Stemmler, by najmodszym wrd licznego rodzestwa. Z jego braci moje pokolenie zapamitao Wilhelma. Z innych potomkw Teodora i Magorzaty, rozsianych po wiecie, wymieniano Ferdynanda, Ludwika, Rudolfa, Jana, Albina, Wilima. Z sistr wspominano Regin i Mart, po mu Maotow, ktr Henryk bardzo kocha. W dziesitym roku ycia Henryka obumarli go rodzice. Gospodarstwo obj jeden z braci, a najmodszy znalaz si na asce rodzestwa. Pasa krowy i chodzi do miejscowej szkoy ludowej z dwoma po rwni obowizujcymi jzykami wykadowymi polskim i niemieckim. W pniejszych latach Henryk opowiada, e bratowa czsto wyprawiaa go z krowami na pastwisko bez niadania. Dopiero koo poudnia przynosia dbowe pierogi (due pyzy nadziewane serem, podobne do turyskich klusek). W czasie posiku skaka to na jednej to na drugiej nodze, aby pierogi dobrze si uoyy i aby jak najwicej zmiecio si na cay dzie. W dwunastym roku ycia Henryk ukoczy 4-klasow szko ludow. Wynis z niej upodobanie do rysunkw i liczenia. W 1877 roku, gdy mia czternacie lat, oddany zosta do terminu, czyli do nauki rzemiosa u miejscowego stelmacha (koodzieja). W rzemiole panoway stosunki tradycyjne. Terminatorem (uczniem) rzdzia przewanie majstrowa. Ona dawaa je, ona uywaa uczniw do najgorszych posug. Majster w warsztacie te eksploatowa na swj sposb, a czeladnicy sprawdzali orientacj i reeks brutalnymi metodami. Henryk niechtnie pniej mwi swoim dzieciom o tych latach. Wiedzielimy, e go lubiano, by bowiem posuszny, pracowity, dokadny, atwo pojmowa technik i zapamitywa technologi roboty, a mimo to nie byo mu atwo. Przypominam sobie jedno z jego opowiada. Ot kiedy mia ju w rodzinie majstra ustabilizowan i dobr opini, nagle zaczto patrze na niego krzywym okiem, zmienia temat rozmowy gdy wchodzi, ignorowa. Zrozumia, e musiao si sta co zego, lecz nie mg poj o co chodzi. Wreszcie sprawa pka. Majstrowa znalaza okazj, aby go zapyta wprost: czy nie wie kto wykrada jajka z kurzych gniazd w oborze. Uzasadnienie podejrzenia byo mocne: z rodziny nikt nie jest zodziejem jajek, a gdyby to robi tchrz lub asica to pozostawayby skorupki: Obrona podjta przez Henryka nie przekonaa majstrowej. Z ogromnym alem w sercu, ale z gow na karku, Henryk postanowi upilnowa zodzieja: od tego dnia wszystkie wolne chwile, szczeglnie wieczorne, powici obserwacji obory

14

Henryk i Karolina

z ukrycia. I niedugo trzeba byo czeka. Ktrego wieczoru zauway, e due psisko weszo do obory i po chwili wyszo z jajkiem w paszczy. Cay nastpny dzie, w miar czasu, Henryk robi dziwny przyrzd: w kawaku twardego drewna wywierci dziur, wyciosa dwa pokrge mae kliny i czeka na psa Ju nastpnego dnia o szarej godzinie pies ostronie wszed do obory, Henryk szybko skoczy za nim zamykajc drzwi. Nastpio krtkie szamotanie i ogon psi znalaz si w rku Henryka poza obor przycinity lekko drzwiami, a caa psia reszta jeszcze w oborze. Wkrtce jednak Henryk oswobodzi psi ogon, lecz zaklinowany w kawaek drewna. Wrzask psi by nie do opisania: tacowa chwil dokoa po podwrzu, a nastpnie z piskiem pobieg wzdu ulicy. Na taki alarm wybiega z mieszkania majstrowa i inni domownicy. Od razu zorientowali si, e terminator zapa zodzieja jajek. ycie toczyo si dalej, o sprawie kradziey przestano mwi. Ale pewnego dnia majster wysa Henryka w jakiej sprawie do ssiada, na koniec kolonii. Kiedy Henryk wchodzi na podwrze, zauway swego psa wygrzewajcego si na socu. Pies ujrzawszy chopca, podnis straszny alarm, uciekajc w popochu do kuchni gospodarza. Szybko zorientowano si, e przyszed sprawca psiego nieszczcia i zasypano go gronymi pytaniami w rodzaju to ty, bratku, zrobie krzywd naszemu psu?. Na szczcie emocje ju byy opady, a argumenty Henryka przekonujce. Niestety pies-zodziej jajek nosi ogon nieco krtszy, bo z zaoonej klamry nie udao si psiego ogona uwolni. Przebaczcie chopcu; broni wszak swojej godnoci. W 1881 roku Henryk, po czterech latach terminu, zda egzamin. Mia wwczas 17 lat. Czekaa go jeszcze dwuletnia praca czeladnicza. Kady zdolny do noszenia broni obywatel Austrii w wieku lat 2021 stawa do poboru i nastpnie szed na trzy lata do wojska. Prawo austriackie uznawao penoletnio po ukoczeniu 24 lat ycia. Dotyczyo to wycznie mczyzn. Od kobiet wymagano jedynie, by w chwili zawierania zwizku maeskiego miay ukoczonych lat 17. W 1884 roku Henryk zda w Starostwie egzamin mistrzowski i zosta wyzwolony w zawodzie koodzieja. W tym samym roku zosta pobrany do austriackiego wojska i przydzielony do 21 dywizjonu artylerii cikiej we Lwowie, stacjonujcego w koszarach na Wlce. Rozwaajc wojskowe lata mojego ojca, nie mog nie wspomnie radoci jak mu sprawiem 42 lata pniej. Ot wiosn 1926 roku, przed matur, stanem w Dolinie do poboru, na szczcie ju do wojska polskiego. Wobec tego, e do penolecia brakowao mi kilka miesicy, przysugiwao mi, jako ochotnikowi, prawo wyboru broni. Wybraem artyleri. Ojciec ucieszy si bardzo, bo sam by artylerzyst i pamita, e artyleria, to krlowa broni. Niestety bya to ju ostatnia rado, jak mogem zrobi memu ojcu: lea na ou mierci. Nie dane mi ju byo dzieli si z nim moimi wraeniami artylerzysty, a pierwszy urlop ze Szkoy Podchorych Rezerwy Artylerii we Wodzimierzu Woyskim, w sierpniu 1926 roku, otrzymaem na pogrzeb ojca Posiadajc zdolnoci do liczenia i rysunku, Henryk bez trudnoci ukoczy szko podocersk, a majc wrodzone poczucie dyscypliny i porzdku oraz znajomo jzyka niemieckiego, atwo wyrobi sobie opini dobrego onierza i artylerzysty. A trzeba wiedzie, e wczesne puki w Galicji to mieszanina Polakw i Rusinw w mundurach austriackich, pod komend w jzyku niemieckim. Lata suby wojskowej, to powtarzajce si cykle zaj koszarowych, poligonowych, manewrw i delad. Z tych pierwszych Henryk wspomina pewien przegld koni artyleryjskich (dziaa wwczas byy sieczk pdzone). Kanonier Teol Tatarewicz nieprzepisowo trzyma konia, w wyniku czego ko ugryz kaprala Stemmlera w rami. O reakcji nie napisz, dodam tylko, e po odbyciu suby wojskowej osiedlili si obydwaj w Dolinie i zostali przyjacimi do mierci. Znamieniem przyjani bya blizna na ramieniu Henryka. Henryk dosuy si stopnia Zugsfhrera (plutonowego). Do rezerwy zosta przeniesiony w stopniu ogniomistrza, przywoc ze sob duy obraz pamitk suby z portretem cesarza

15 Franciszka Jzefa I i wasn podklejon fotogra na bystrym koniu. Otoczk portretu stanowiy dwa dziaa w zieleni wawrzynu a na rodku skrzyowane szable. By to rok 1887. Los zrzdzi, e w 1930 roku jako ogniomistrz-podchory rezerwy artylerii zostaem powoany do odbycia wicze w 6 puku artylerii cikiej we Lwowie. Stacjonowaem w tych samych wleckich koszarach, w ktrych przed laty suy mj ojciec. Budynki czciowo byy nowe, lecz dziaownie i stajnie pamitay witej pamici Austri. Nie jeden raz si zamyliem nad losem czowieka i nad powtarzalnoci historii ludzkiej. Ale chodzc po wleckich rozogach, jak przed laty mj ojciec, nie mogo mi nawet ni si cho o wojnie ju wwczas mwiono e Wlka stanie si miejscem straszliwej zbrodni hitlerowskiej, e w tym wanie miejscu gin bd profesorowie wyszych uczelni Lwowa, i e tam nastpi zagada ydw lwowskich. Do dzi pamitam ocerw i podocerw 6 pac, a nauki sztabowego ogniomistrza Hitnarowicza nieraz przyday mi si w yciu: Kiedy idzie si na wykad, naley zawsze mie w kieszeni regulamin poucza pan sztabowy. Gdyby pan zapomnia co dalej, nie naley kanonierom da pozna po sobie, lecz wyda rozkaz, sto krokw biegiem marsz. W tym czasie naley z regulaminu przeczyta o czym si zapomniao i kontynuowa wykad. W razie gdyby sto krokw byo za mao, naley rozkaz powtrzy W przypadku, kiedy peny zaprzg (cztery pary koni) nie daje rady z wycigniciem wstrzelanego dziaa z piasku, naley jedn par wyprzc. Gdyby trzy pary nie daway rady, naley drug par wyprzc. Pozostae dwie pary napewno dziao wycign. T drug nauk starszego ogniomistrza stosowaem we wrzeniu 1939 roku kilkakrotnie. Zawsze si sprawdzaa. W przenoni t nauk rwnie stosowaem w rnych sytuacjach yciowych. Te si sprawdzaa. *** W miecie Dolina, w osadzie Horysze, w domu Nr 290, pooonym okoo 2 km na wschd od ruin zamku Krasickich i p kilometra od rynku miasta, w latach szedziesitych ubiegego wieku zamieszkiwa Aleksander Hoyniec, Rusin, wyznania greckokatolickiego z maonk Katarzyn z domu Becker, Polk, wyznania rzymskokatolickiego. Z maestwa tego dnia 17 grudnia 1870 roku urodzia si crka. Rusini zamieszkali w Galicji wyznawali religi greckokatolick. By to koci powstay w wyniku poczenia kocioa katolickiego z kocioem greckim na soborze orenckim (14391445). Gow kocioa by i jest Papie. Obrzdy cerkiewne odprawiano w jzyku starosowiaskim, ksiy nie obowizywa celibat. Dla zadokumentowania jednoci katolikw, proboszczowie kocioa rzymskiego i greckokatolickiego w miastach Galicji, w czasie uroczystoci Boego Ciaa i Jordanu (Trzech Krli) wsplnie odprawiali naboestwa i publicznie ciskajc si, udzielali znak pokoju. Dzieci urodzone z maestw mieszanych chrzczone byy w kociele lub w cerkwi w zalenoci od wyznania rodzica danej pci. Tak wic crka Aleksandra i Katarzyny Hoyniec ochrzczona zostaa wedug wyznania matki w kociele rzymskokatolickim w Dolinie i otrzymaa imi Karolina. Bya to pniejsza moja wspaniaa Mama. Aleksander Hoyniec trudni si ciesiok i gospodarzy na swoich i ony ogrodach. Jak wynika z oznaczenia ciaa tabularnego wedug ksigi gruntowej 319/V w Dolinie, Aleksander Hoyniec siedzia na trzech scalonych parcelach ogrodniczych Nr 690, 691, 692 o cznej powierzchni 21 arw i 87 m2 oraz by wacicielem dziaki budowlanej Nr 417 z domkiem Nr 290. Granic dziaek od strony poudniowej stanowi potok grski z wod ze rda pod Zamczyskami. Przy domu uprawiano warzywa, caa reszta bya pod sadem, ktry Aleksander pielgnowa z ogromnym dowiadczeniem i zamiowaniem. Nieliczne jabonie i grusze szczepione przez Hoyca przetrway do lat 70-tych XX wieku.

16

Henryk i Karolina

Naprzeciw gospodarstwa Hoyca, po drugiej stronie ulicy, znajdowa si ogrd Katarzyny, oznaczony w ksidze gruntowej Nr 701/3, o powierzchni 2 a, 37 m2 z domkiem. Katarzyna bya rwnie wacicielk pola o powierzchni 2 morgw w dzielnicy Nowiczka. Swoj jedynaczk Aleksander bardzo kocha i wychowaniu jej powica wszystkie wolne chwile. Od dziecistwa, chodzc z ni po polach i lasach, naucza przyrody. Wycieczki Karoliny z ojcem musiay by ciekawe i pouczajce. Dolina bowiem ze swoimi grami i lasami, kami i strumykami ma niezwykle bogat faun i or. Uczy wic crk rozpoznawa roliny, lene zwierzta, gatunki drzew i ich przeznaczenie. Pokazywa grzyby i jagody. Opowiada o zwyczajach zwierzt, ptakw, pszcz i wszczepia ten swoisty naturalny kodeks obyczajowy: wielkim grzechem jest uderzenie ciarnego bydlcia, a do tego suchym kijem; nie wolno zabija bociana, jaskki, pszczoy, nietoperza; grzechem jest plu do wody lub ognia. Aleksander odprowadza dziecko do kocioa, ale prowadzi j rwnie do cerkwi. Przyj mona, e odwiedzali nie tylko gwn cerkiew pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny, lecz rwnie pikn cerkiew drewnian w. Mikoaja na Husakowie z 1763 roku, pooon zaledwie kilkaset metrw od domu Hoycw. By moe, zapuszczali si i dalej a do cerkwi na Zagrzu pod wezwaniem w. Michaa z 1832 roku. Hoyniec by bowiem czowiekiem wierzcym, pozostajcym zawsze w bliskich stosunkach z para greckokatolick. Karolinka przepadaa za ojcem. Rozmawiaa z nim po rusku, z matk po polsku. Jako uczennica Szkoy Ludowej na Horyszu wyrniaa si nie tyle w nauce, co dowcipem i swawol. Pamitam takie opowiadanie Mamy: chopak zapytany na lekcji jakie zna ptaki piewajce, powtrzy za podpowiadajc Karolink: wrony, sroki i kruki. Bola nad nadmiarem temperamentu Karolinki ju nie pierwszej modoci ojciec, ale, jak to bywa w wielkiej mioci, wszystko jej wybacza. Karolinka ukoczya dwuklasow szko z jzykiem wykadowym polskim. W wieku poszkolnym bya pomoc matki w prowadzeniu gospodarstwa. Ambicj Aleksandra Hoyca byo jednak zapewnienie crce moliwie dobrego wychowania i przygotowania do ycia. Tote skorzysta z ssiedztwa rodziny Weissw, ludzi statecznych, kulturalnych i zamonych i powierzy im ksztacenie Karolinki. Chodzia codziennie, przez wszystkie swoje panieskie lata, na nauk do pani Fryderyki Weissowej, siostry lwowskiego historyka architektury Czoowskiego. Od niej uzyskaa podstawow wiedz o yciu, o obowizkach kobiety w maestwie, w rodzinie i w spoeczestwie. Nauczono j te gotowa nawet, jak na wczesne czasy wykwintne potrawy. W rodowisku tych ludzi mocno wszczepiono Karolince normy moralne, obyczajowe i religijne, ktre reguloway cae jej ycie. Z Fryderyk Weissow czya Karolink serdeczna przyja do mierci tej wspaniaej kobiety. 13 grudnia 1886 roku szesnastoletnia Karolinka wraz z rodzicami i caym spoeczestwem Doliny ciko przeya ogromny poar miasta. Kupiec ydowski przy wiecy, w porze wieczornej, obsugiwa ludzi i zanieci ogie. Wiele beczek z naft eksplodowao uniemoliwiajc gaszenie. Mimo pomocy stray poarnej ze Stryja i wojska, poar zniszczy 320 budynkw, w tym wczesny budynek Sokoa, w ktrym odbywao si przedstawienie amatorskie. Niektrzy aktorzy pozostali tylko w strojach teatralnych. Bez dachu nad gow znalazo si ponad dwa tysice osb. Jest kilka wersji poznania si Henryka z Karolin. Jedna z nich mwi, e ju w czasie urlopw z wojska, przy okazji odwiedzin doliskich krewnych, Henryk pozna dziewczyn przez wsplnych znajomych. Inna, e nastpio to w czasie zabawy na toce u krewnej Katarzyny Hoyniec Marii Szulcowej. Inna wreszcie, e po prostu Henryk szuka w Dolinie ony przy pomocy swatw. Z opowiada Karoliny wiemy, e chopiec od razu si podoba, ale byy te przeszkody w mioci: Hoyniec, bardzo kochajcy Karolink, osobicie pragn dobra jej ma, a sobie zicia, by wic przeciwny maestwu. Na szczcie sprawie sprzyjaa Katarzyna, i co miao wpyw na ostateczn decyzj pani Weissowa. To ona wanie doradzaa Karolinie wyjcie za

Toka wsplny ssiedzki zbir podw rolnych poczony z zabaw taneczn.

17 m mimo wczesnego wieku: Ojciec twj jest niemody i chorowity mwia a matka moda. W razie mierci ma wyda si za m i co wtedy biedna sama zrobisz. Tote sprawy posuny si naprzd i w dniu 6 padziernika 1887 roku w kociele paraalnym pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny w Dolinie odby si lub Henryka Stemmlera, lat 24, z Karolin Hoyniec, lat 17. W akcie lubu stwierdzono: narzeczony Henryk Stemler (!) urodzony 28 maja 1864 roku w Nowym Kauszu, onierz rez. 21 dywizjonu artylerii cikiej, syn Teodora i Magorzaty Regner, zamieszkay w Dolinie; narzeczona Karolina Hoyniec urodzona 14 grudnia 1870 roku, crka Aleksandra Hoyca i Katarzyny Becker, urodzona i zamieszkaa w Dolinie; wiadkowie Ferdynand Stemler (!) i Ignacy Gross. lubu udzieli ksidz Aleksander Ciso. Przed otarzem z obrazem Matki Boskiej Czstochowskiej stana pikna para: pan mody brunet, redniego wzrostu, o niebieskich oczach i panna moda rwnie redniego wzrostu, brunetka o piwnych, sarnich oczach Czsto moja pami przywouje obraz kocioa mego rodzinnego miasta: gotyk o jasnej kolorystyce, jedna nawa, trzy otarze. Na wiey gwnej zegar. Ile wspomnie czy si z t wityni! W najniebezpieczniejszych dniach wojny, w czerwcu 1944 roku, zdecydowaem si odwiedzi mam i by na lubie siostry Heleny. Bya to ostatnia moja bytno w tym kociele. Otarz gwny w bieli kwiatw, u stp otarza, jak przed laty Karolina i Henryk, ich crka Helena Stemler i Krzysztof Donigiewicz. W 1972 roku dane mi byo obejrze budynek kocioa, lecz ju tylko z zewntrz. By zaadaptowany na hal sportow Wspaniay w skutkach akt zawarcia zwizku maeskiego przez Henryka i Karolin mia w sobie rwnie pewien moment polityczny: spolszczono nazwisko Henryka, gubic w zapisach do ksig stanu cywilnego jedno m. Odtd ju zarwno Henryk jak i jego potomkowie bd nosi nazwisko Stemler Bya to w wczesnej Galicji powszechna widocznie praktyka, bo nie spotkalimy ju pniej w Polsce potomkw Stemmlerw pisanych inaczej jak przez jedno m. Rozpatrujc rzecz szerzej, mona przyj, e ta dziaalno ksiy katolickich, penicych funkcj urzdnikw stanu cywilnego w Galicji, bya tylko skromn czci wikszej akcji polonizowania ludzi z rnych ziem obszaru niemieckiego. Wymieni mona spolaczone wspaniae rody: Estreicherw, Bawarczykw Rettingerw, Kirchmayerw i innych zasuonych dla kultury polskiej. Temu wpywowi ulega midzy innymi rodzina Leona Schillera, ktrego dziadek, rwnie Leon, by ekspedytorem poczty w Dolinie i nalea do tych, ktrzy odeszli od obowizujcych sygnaw pocztowych, trbic polski hymn narodowy a na swoich czapkach nosili polskiego orzeka.

Dom rodzinny
Maestwo zamieszkao u rodzicw Karoliny, w domu skadajcym si z pokoju i alkowy z trzonem kuchennym i piecem chlebowym. Wejcie do mieszkania prowadzio przez szerok sie, w ktrej po jednej ze stron byy ustawione due kufry rodzinne. Tu znajdowaa si te cika bukowa drabina suca do wchodzenia na strych. Z sieni byy dwa wyjcia, jedno na podwrze, drugie na ogrd. Dom zbudowany by z belek drewnianych, ciany i sut oboone byy lepikiem z gliny i obielone wapnem. Fundamenty byy rwnie z belek, osadzone na kamieniach z piaskowca. Od poudnia budynek mia przyzby. Henryk z miejsca przystpi do organizowania warsztatu koodziejskiego. Szanse utrzymania rodziny z pracy rzemielniczej rysoway si niele. Wikszo mieszkacw zarwno powiatu jak i gminy zajmowaa si drobnym rolnictwem, miao mona byo liczy na popyt na roboty koodziejskie. Jako potencjalni klienci wchodzili w gr w pierwszym rzdzie krewni Henryka zamieszkali na Broczkowie i Obliskach. Powaniejszej konkurencji nie naleao si obawia. Nieatwo byo jednak zorganizowa prac. Rzemielnik sam musia szuka rde zaopatrzenia w surowce i materiay, sam ukada si z kooperantami w przypadku koodzieja z kowalem, sam musia wynajmowa transport. Pochaniao to wiele energii i powodowao znaczn strat czasu przeznaczonego na prac w warsztacie. Warsztat pomieci Henryk w wydzielonej czci stodoy, materia drzewny skadowano na ulicy przy wjedzie na podwrze. Trzy urzdzenia uderzay w pomieszczeniu warsztatowym: tokarnia z ogromnym, drewnianym koem napdowym, na rodku kouban (wolnostojcy duej objtoci pie drzewa wysokoci stou, sucy do ciosania na nim przy pomocy topora koodziejskiego elementw wozu) i warsztat waciwy z uchwytami do obrbki drewna. W pomieszczeniu staa te kobylnica urzdzenie z uchwytami do rcznego strugania. Na cianach umieszczono rnego rodzaju piki i heble, a na oddzielnej pce przy tokarni ustawione byy liczne duta. Wysoko odstawiony by topr, zawsze bardzo ostry. Z lat dziecinnych pamitam przestrogi ojca z zakresu dzisiejszych przepisw BHP: czy si pracuje, czy nie nigdy nie wolno ka palcw na koubanie. W pierwszych miesicach pracy w warsztacie pomagaa Henrykowi Karolina, szczeglnie przy krceniu ogromnego koa napdowego tokarni i przy przecinaniu surowca drzewnego na czci. Wtedy to mia miejsce pierwszy konikt Henryka z teciem. Aleksander Hoyniec lea w ku zamany kolejnym atakiem reumatyzmu, gdy usysza dochodzcy z podwrza podniesiony gos Henryka strofujcego on pewnie za jak krzywizn przy piowaniu drewna. Hoyniec podnis si z ka, podszed do pracujcych maonkw i ze spokojem cho stanowczo odezwa si: prosz nie krzycze na moje dziecko. Henryk musia t uwag tecia, ktrego chyba nie bardzo lubi, mocno odczu, bo ju nigdy nie podnosi gosu na swoj Karolci. Z czasem Henryk przyj do pomocy ucznia. Przez jaki czas mia te w terminie bratanka, Rudolfa Stemlera z Kausza. Niestety chopiec by niezdyscyplinowany i leniwy. Terminu nie ukoczy, cho pniej prowadzi warsztat w Kauszu. Charakterystyczne, e po wielu latach przyjecha do Stemlerw podzikowa stryjowi za dobr szko, ktra pozwolia mu opanowa fach na cae ycie.

20

Dom rodzinny

Tak to si Henryk bra z yciem za bary, gdy 17 padziernika 1888 roku ona powia mu syna. Dziecko ochrzczono w kociele i dano mu imi Jzef. Rodzicami chrzestnymi byli Franciszek Janik, aptekarz i Fryderyka Weissowa ona Edwarda. Chrztu udzieli ksidz Ciso. Dziecko przyja poona Rozalia Binder. Jak babka dziecka Katarzyna Hoyniec w pniejszych latach opowiadaa, kady z bliska pragn pomc i doradzi modej matce, ale pierwsze skrzypce i tym razem graa pani Weissowa. Wkrtce si uspokoio i dziecko powierzono wanie Katarzynie, zawsze wesoej i pogodnej, o anielskiej wprost do wnukw cierpliwoci i z duym repertuarem bajek i piosenek od Lulaje Jezuniu do egna gral sw gralk. Chcc poprawi warunki pracy Henryk przystpi do budowy przy budynku mieszkalnym Hoyca od strony wschodniej do obszernej izby, w ktrej zamierza wykonywa jesieni i zim mniej haaliwe roboty koodziejskie. Przygotowa materia budowlany, postawi szkielet z drewna, powkada belki na ciany i strop i rozpocz okadanie lepikiem z gliny z plew. Glin misia nogami Karolina. Zobaczy to przez okno Hoyniec, wpad w zo i zwymyla Henryka, e ciarn on uywa do takiej roboty. Tak to Henryk po raz drugi musia przyzna racj i ustpi teciowi. 3 stycznia 1891 roku zjawia si w zagrodzie Stemlerw akuszerka Karolina Iwaska. Urodzi im si drugi syn, ktremu nadano imiona Jan Feliks. Cho przednwek w Galicji w tym roku by szczeglnie ciki, w caym kraju uroczycie obchodzono stulecie Konstytucji 3 Maja. Obchody z tej okazji organizowano rwnie w Dolinie, ale sprawy te jeszcze wwczas bardzo sabo docieray do rodowiska, w ktrym ya rodzina Stemlerw, tyle e Fryderyka Weissowa opowiadaa Karolinie o przebiegu uroczystoci. Oglna bieda wsi i maych miasteczek sprawia, e Henryk niewiele mia w tym czasie zamwie. Ratunku zacz szuka w gospodarce rolnej. Dzierawi pole Na Spaszczu z majtku kocielnego i od Majorka (yda bogaccego si na wysyce ludzi do Ameryki), uprawia ziemniaki na polu kolonistw za dostarczany obornik; razem z teciow uprawia pole na Nowiczce. Trzyma konia i dwie trzy krowy. Takie warunki gospodarowania najbardziej obciay Karolin. Obok pracy domowej i obrzdkw przy krowach, przy nielicznej pomocy osb najemnych do sadzenia i zbioru ziemniakw, na ni spada ogromny ciar codziennej roboty. Henryk wykonywa tylko cisze prace polowe jak oranie, koszenie, zbir siana. Reszt czasu powica pracy w warsztacie, niestety ze skromnymi wynikami. Sytuacj pogarszaa niesolidno odbiorcw, szczeglnie wiejskich. Karolina w pniejszych latach opowiadaa dzieciom o zdarzeniu jakie mia Henryk z zamonym gospodarzem ze Strutyna, ktremu wykona wz i bryczk. Gospodarz obieca w cigu kilku dni przywie zapat, lecz cigle zwleka i unika spotkania z Henrykiem. A pienidze byy potrzebne na ycie i na materia. W tej cikiej sytuacji, a byo to w zimie, Karolina zdecydowaa si pj kilkanacie kilometrw do Strutyna po odbir nalenoci. nieg siga powyej ydek. Wrcia pnym wieczorem zmczona i zmarznita, ale pienidze przyniosa. Mimo trudnoci zwizanych z utrzymaniem rodziny i kopotw z zapadajcym na zdrowiu Horycem, w domu panowaa rodzinna atmosfera. Maonkowie kochali si wzajemnie i szanowali, dzieci pod czu opiek babki dobrze si choway. Jzio mia ju trzy latka, przepada za Karolci, jak nazywa za dorosymi swoj matk, do ojca umizgiwa si szczeglnie wtedy, gdy pragn, aby go posadzi na prawdziwym koniu. Rok 1892. jednak rozpocz si zmartwieniem: may Janek, roczne dziecko, zachorowa i zmar 22 stycznia. Ojciec znis to twardo, matka popakiwaa, a babka ca swoj mio do Jasia przelaa na Jzia, tyle e mniej piewaa. Henryk tymczasem rozwaa z krewnymi z Oblisk i Broczkowa now inicjatyw. Majc jeszcze z Kausza pewne przygotowanie praktyczne, postanowi zim, a wic w martwym dla zawodu koodziejskiego i rolniczego sezonie, powici si masarstwu u zamonych kolonistw i u niektrych rodzin miejscowej inteligencji. Skompletowa minimum narzdzi i rozpocz zimow prac: zabija wyhodowane u gospodarzy wieprze, rozbiera i wykonywa wyroby wdliniarskie, wszystko w warunkach domowych zamawiajcego. Wyroby okazay si bardzo

21 dobre, mia wic wkrtce do zamwie. Praca to bya wyczerpujca i trwaa 1214 godzin. Wychodzi z domu bardzo wczenie, wraca pno, niezwykle zmczony z maym zarobkiem i przewanie nieduym prezentem w postaci kiszki kaszanej i leberki (pasztetowej). I tak Henryk doszed do nowego, zimowego zawodu. Z tygodnia na tydzie wzrastay troski zwizane z postpujc chorob Aleksandra Hoyca. Reumatyzm obezwadnia chorego, atakowa serce; przeladowa go duszcy kaszel. Nie pomagay lekarstwa przepisane przez miejscowego lekarza dr Baumela, nie przyniosy ulgi leki ludowe midzy innymi kpiele w plewach owsianych i w paprochach siana. Najwiksz pociech Aleksandra bya Karolina i may Jzio, ktry razem z Katarzyn otaczali chorego szczeglnie czu opiek. Nadszed nowy 1893 rok i od razu okazao si, e nie bdzie atwiejszy od poprzedniego. Wprawdzie na pocztku roku, 5 stycznia urodzia si Stemlerom crka, ktrej rodzice nadali imiona Marta Waleria, ale rado maonkw, e maj dwoje dzieci, chopca i dziewczynk, zakcaa zgryzota w domu stan zdrowia ojca Karoliny tej cikiej zimy sta si krytyczny. W cztery tygodnie pniej, 31 stycznia zmar w wieku 63 lat Aleksander Hoyniec, tak bardzo kochany ojciec i powiernik wszystkich spraw Karoliny. Ciko przey t mier dziadka may Jzio. W siedemdziesit lat pniej, jako schorowany starszy czowiek, tak wspomina to wydarzenie w licie do siostry Mili Emilii Tureckiej: Po miesicu leenia zrobiem dzi wyczyn i poszedem na gr (na pierwsze pitro swego domu w Jzefowie F.S.). Zobaczyem siebie w lustrze i ujrzaem mojego dziadka Aleksandra Hoyca. Przeyem due wzruszenie. Miaem ju chyba pity rok ycia i czsto patrzyem na niego, szczeglnie gdy kaszla. Pogrzebu nie pamitam, bo mnie trzymano u mojej matki chrzestnej Fryderyki Weissowej. Mama po mierci dziadka czsto pakaa, a ja z ni. Zdawao mi si, e na staro po tym dziadku zostao mi tylko co z nazwiska hoy (goy), tymczasem po 70-ciu latach zobaczyem, e i podobiestwo. Aleksander Hoyniec zosta pochowany we wschodniej czci cmentarza wsplnego dla wyznawcw kocioa rzymsko i greckokatolickiego. Obok maego krzya na grobie zmarego przed rokiem Jasia, stan drugi, dbowy krzy na grobie Hoyca. Oba krzye wykona i posadowi Henryk. Na grb swego ojca Karolina biegaa przewanie wieczorami. Do cmentarza chodzia ciek wzdu naszego potoku. Tam powierzaa ojcu swoje kopoty, tam szukaa pocieszenia. Grb mego dziadka Hoyca odwiedzaem w latach chopicych zwykle z mam w dzie Wszystkich witych. W pamici zapisa mi si duy, stary, pochylony krzy. Miejsce owego cmentarza odwiedziem w 1972 i 1979 roku. Jest tam obecnie park miejski. Karolina, bdc od dziecka pod wpywem Fryderyki Weissowej, bardzo wczenie wybraa, wedug dyktatu serca, Polsk za swoj ojczyzn i w peni bya przygotowana do wychowania dzieci w duchu polskim. Ju od pierwszego pacierza uczya: .Jeste Polakiem katolikiem. Wpyw Karoliny i jej kulturalnego rodowiska Henryk przyjmowa bez sprzeciwu. Wprawdzie w niedziele kolonici z Oblisk i Broczkowa, a w tym jego krewni, gromadzili si przed kocioem w oddzielnych kkach: i rozmawiali ze sob po niemiecku, to jednak wszyscy stopniowo polaczeli z tym, e Henryk wczeniej, gdy pozostawa bliej rodowiska miejscowej inteligencji. Linia uwiadamiania narodowo-patriotycznego rodziny Stemlerw biegnie od Fryderyki Weissowej, wspaniaej Polki, tkwicej gboko w rodowisku inteligencji lwowskiej i doliskiej do Karoliny, a przez ni do Henryka i dzieci. Wyrazi si to w dalszych latach w czynnym udziale Henryka w pracach spoecznych w Towarzystwie Gimnastycznym Sok, w Kasie Reifeisena, w Kasie Stefczyka, w Magistracie Krlewskiego Wolnego Miasta Doliny, w ktrym zasiad jako asesor. W wyniku takiego procesu Jzio i nastpne dzieci Henryka i Karoliny otrzymay wychowanie w peni w duchu patriotycznym, narodowo-katolickim. Zaszczepiony dzieciom patriotyzm sprawdzi si w latach 19171920, kiedy trzech ich synw walczyo o wolno Polski i w latach 19391945, kiedy do obrony kraju w rnych formach stany wszystkie ich dzieci, a syn

22

Dom rodzinny

Kazimierz i wnuk Jzef oddali za Ojczyzn swoje ycie. Ksztatowanie wiadomoci narodowej i wychowanie patriotyczne rozpoczyna si i przebiega w sposb naturalny wanie w rodzinie i dokonuje si w sposb cigy. W stosunkach galicyjskich, szczeglnie w maych miastach, wielk rol spoeczno-owiatow speniao duchowiestwo. W pamici wczesnego spoeczestwa Doliny zapisa si jako spoecznik ks. Ry. Karolina czsto o nim dzieciom opowiadaa. By to czowiek, ktry rozpiewa Dolin. Chodzi po polach i zachca ludzi do piewu przy robocie, a szczeglnie w drodze do pracy i do domu. Sam, majc pikny i silny gos, przycza si do idcych i wsplnie piewa nie tylko nabone pieni. Repertuar mia niemay. Dugie jeszcze lata w Dolinie, wieczorami dochodziy z pl piewy, cho ksidza Rya ju tam nie byo. Ton pracy spoeczno-owiatowej i politycznej Polakw nadawaa w Dolinie inteligencja. Uwiadomienie narodowe szo przez nauczycieli w szkole i poza szko, przez ksiy w kociele i szkole, przez Towarzystwo Gimnastyczne Sok (powstao w 1867 r.) i Towarzystwo Szkoy Ludowej (powstao w 1891 r.), gdzie miejscowa inteligencja realizowaa konkretne plany owiaty narodowej oraz przez organizacje gospodarcze jak Kko Rolnicze, Kasa Reifeisena itp. Budzeniu ducha patriotycznego suyy te obchody organizowane z okazji wielkich rocznic historycznych. Tak byo np. w roku 1894, gdy przygotowywano si do witowania stulecia powstania kociuszkowskiego. Przez kilka zimowych miesicy roku 1883/4 trway prby pochodw, ywych obrazw i przedstawie. Uczestniczyy w przygotowaniach wszystkie organizacje kulturalne, a caoci dziaa kierowa Zarzd Towarzystwa Gimnastycznego Sok. Uroczystoci rozpoczy si 4 kwietnia pochodem w strojach narodowych, a zakoczyy wieczorem plenerowym przedstawieniem sztuki Kociuszko pod Racawicami. Spektakl powtarzano przez kilka niedziel, a do dnia obchodw rocznicy Konstytucji 3 Maja. Rwnie wietnie wypady obchody setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza czy 500-lecia istnienia Uniwersytetu Jagielloskiego. Kultywowanie patriotycznych tradycji nie przeszkadzao mieszkacom Galicji za najwikszy autorytet wiecki uwaa cesarza Franciszka Jzefa. Pomocn tu bya legenda o dobroci i nieszczciach rodzinnych Najjaniejszego Pana: brat cesarza, Maksymilian, zosta zabity w Meksyku w 1867 roku, jedyny syn, Rudolf, popeni samobjstwo w Mayerlingu w 1889 roku. I jeszcze jeden czynnik budzi sympati i przywizanie do cesarza: praktykowany katolicyzm monarchy i czonkw habsburskiego dworu. Karolina, staa prenumeratorka Kuriera Lwowskiego a od roku 1901 take popularnego Wieku Nowego, rozczytywaa si w szczegach z ycia monarchy: o jego podrach, o cesarzowej Elbiecie, o udziale Franciszka Jzefa w procesach, w kady drugi czwartek po Zielonych witkach, z ponc wiec w rku. ycie odlegego dworu byo staym wtkiem rodzinnych rozmw. Z nastaniem 1895 roku wobec osignicia przez Jzefa wieku szkolnego sposobiono go do szkoy. Karolina bardzo kochajca syna pragna, aby by waciwie przygotowany i adnie ubrany. Tote powicia mu wyjtkowo duo czasu i czuoci. 1 wrzenia may Jzio pomaszerowa z ojcem w wiat nauki. Szkoa miecia si w dawnym budynku magistratu, tu obok rynku na jego pnocno-wschodniej stronie. Budynek by niski o stromym dwuspadowym dachu krytym gontami; posiada sze izb lekcyjnych. Jzio by chopcem smukej budowy, z usposobienia skromny i delikatny. Nic wic dziwnego, e starsi od niego chopcy, przewanie drugo- i trzecioroczni, nazywani dziadkami, szybko si na nim poznali (a byo takich wielu, bo nauczyciele wwczas nie tolerowali nieuctwa) i wzili go w swoje obroty. Kiedy ktrego dnia Jzio wrci ze szkoy ze ladami ez i pod naciekiem ojca przyzna si, e starsi chopcy go bij, Henryk znalaz na to rad: zrobi synowi ze starych cholew mocn, skrzan torb na ksiki i pirnik z rzemiennym paskiem dla noszenia przez rami. W czasie ataku, Jzio zdejmowa torb i trzymajc mocno rzemie robi nim mynka. By to skuteczny rodek dla odstraszenia atakujcych.

23 Przypominam sobie moj sytuacj w pierwszej klasie Szkoy Ludowej w roku szkolnym 1911 1912. Przy podobnej, lub nawet groniejszej agresji dziadkw, miaem w moim bracie Marianie uczniu wwczas VI klasy, pen ochron. Dziki jego sile i zrcznoci zycznej, mia takie powaanie wrd uczniw, e nikt nie way si mnie tkn. Niektrzy musieli nawet przed nim zdejmowa czapki. Ju pierwsze tygodnie nauki wykazay, e Jzio bdzie pilnym i zdolnym uczniem. Przewidywania si sprawdziy: chyba przez wszystkie lata nauki nie otrzyma na adnym ze swoich wiadectw innej noty ni celujca. Poza wrodzon inteligencj, osobist dyscyplin i bardzo dobrym wychowaniem domowym, sprzyjao mu szczcie do ludzi. Nauczycielem Jzia by wspaniay czowiek i wychowawca Leon Heilman (18641934), wieloletni pniejszy dyrektor Mskiej Szkoy Ludowej (Powszechnej) w Dolinie. 22 wrzenia 1895 roku zawitaa do domu Stemlerw akuszerka pani Iwaska. Urodzia si crka Emilia. To zdarzenie tak wspominaa po latach, na podstawie opowiada Karoliny: Lubi ten dzie 22 wrzenia i myl wtedy zawsze o sobie i o Mamie Mama miaa zamwion czelad do kopania kartoi gdzie a pod Rachini. Czua si dobrze i mylaa, e ten poniedziaek jeszcze jako przeleci, a tu raniutko zgosia si jeszcze jedna robotnica: czwarte dziecko, a druga crka Emilia Wadysawa. Zbliaa si dziesita rocznica maestwa Stemlerw. Henryk, wiaty i szanowany ju rzemielnik, starszy od ony o sze lat, sam bardzo pracowity, docenia gospodarno maonki wnoszcej do domu mio i rado ycia. Nie zapomina wic i o yciu towarzyskim. Stemlerw odwiedzali krewni Henryka zarwno po linii jego ojca, jak i matki (ogromny klan Regnerw), z pobliskich Oblisk, Broczkowa i Rachini jak i z Kausza oraz urawna. Najwicej goci przybywao do domu Henrykw na odpust, ktry przypada w Dolinie 8 wrzenia. Serdeczna przyja czya ich nadal z rodzin Weissw. Bliskie stosunki utrzymywali z zamonymi ssiadami Mari i Piotrem Macewiczami, cho on prezentowa pogldy moskalolskie. Maonkowie take odwiedzali krewnych i przyjaci, cho Karolina, prawdopodobnie z powodu bariery jzykowej, niechtnie bywaa u niektrych krewnych ma. W pniejszych latach opowiadaa nam o pewnych odwiedzinach u bratanka Henryka w Rachini. Pani domu, pragnc ugoci przybywajcych miodem, nie moga jednak przypomnie sobie polskiej nazwy tego przysmaku. Powiedziaa wic: dam wam tego co robi muchy. W karnawale, od czasu do czasu, Stemlerowie zostawiali dzieci pod opiek Katarzyny i brali udzia w zabawach. Dla kolonistw najwikszym witem radoci byy doynki (Krnball). Odbyway si one w sali tanecznej przy karczmie na kolonii, prowadzonej zawsze przez jednego z ziomkw. Zabawa rozpoczynaa si w sobot w poudnie i, z krtkimi przerwami dla obrzdku byda, trwaa do poniedziaku rana. Rodziny i przyjaciele gromadzili si przy stoach przynoszc wasne jado: wyroby misne, drb i kuchy (ciasta). Karczmarz dostarcza na stoy tylko napoje. Pito przewanie piwo. W sali tanecznej rzdzi starosta zabawy, zawiadujc orkiestr i aranujc tace. Panowa zwyczaj, e wczesnym popoudniem taczyy dzieci i modzie szkolna, pniej kawalerowie i panny na zmian z modymi maestwami. Wreszcie jako clou zabawy padaa zapowied alte Mnner tanzen (tacz starsi panowie). Wtedy to na sal wyruszali zza stow najstarsi gospodarze z dobranymi tancerkami. Ale najwicej atrakcji wzbudzay tace solowe imiennie wywoywanych przez starost par, ktre wedug umiejtnoci byy mniej lub wicej oklaskiwane. Henrykowie chodzili na doynki na Obliski lub na Broczkw. Bya to okazja pokazania, jak ta para piknie taczy Bardzo dobra orkiestra smyczkowa, przy duym udziale etu i klarnetu, graa polki i walce. Szczeglnym powodzeniem cieszy si Steuerwaltz (sztajerek). O tym wszystkim wiem, bo jako ucze Gimnazjum w Dolinie w latach 1918 1926 podgldaem z kolegami nie jeden Krnball na Obliskach i Broczkowie. Do rodka nie miaem miaoci wchodzi, bo na drugi dzie ju by o tym wiedzia dyrektor szkoy. Niestety moi rodzice ju wtedy na bale nie chodzili, cho mama do pnych lat doskonale taczya, co sam wielokrotnie sprawdziem.

24

Dom rodzinny

Dnia 25 stycznia 1897 roku Henryk przed notariuszem Bronisawem Gumiskim naby od Marii Iwaszczyszyn za cen 100 zotych w walucie austriackiej parcel budowlan Nr 419 o powierzchni 11 sni z chat oraz parcel gruntow Nr 701/z o powierzchni 84 sni. Obie parcele graniczyy od zachodu z realnoci Katarzyny Hoyniec. Bya to, jak wida z oryginau aktu notarialnego, okazja dla Stemlerw, a raczej dla Hoycowej. Sprzedawczyni mieszkaa w Wedzirzu, a nieruchomoci odziedziczya po swojej zmarej matce i nie miaa warunkw do korzystania z niej. Za to Hoycowa po prostu ogrodzeniem przyczya nabyt dziak do swojej. Powstaje pytanie: czy Henryk naby nieruchomo z wasnych oszczdnoci, czy moe ze rodkw otrzymanych od braci ze spadku po swoich rodzicach, czy wreszcie z pienidzy ony i teciowej pozostaych po Aleksandrze Hoycu? W kadym razie nabyte parcele zostay zaintabulowane 18 wrzenia 1898 roku na nazwisko Henryka. W pamici dzieci Stemlerw, szczeglnie Emilii, pozosta nastpujcy obraz: Po drugiej stronie naszego domu by plac i dwa domki nalece do babki Katarzyny. W domu pierwszym od drogi mieszkaa babka nasza. Jako maa dziewczynka razem z braciszkiem Stasiem uciekalimy do domu babki. Tam chowalimy si pod pierzyn i dopiero na obiad mama nas znajdowaa i zabieraa Drugi domek nalea rwnie do babki i tam mieszkaa jaka daleka jej krewna. Bya to staruszka uomna, kulejca. Domek ten ze staroci rozsypa si sam. 23 stycznia 1898 roku powikszya si Stemlerom rodzina, tym razem o syna Stanisawa Mariana. By to chopiec, w porwnaniu do innych maych Stemlerw, sabiej zbudowany. Dzieciom powicaa si nadal matka Karoliny Katarzyna. Jak ciko musieli Henrykowie pracowa na utrzymanie domu w ju opisanych warunkach pozostawiam wyobrani czytelnikw. 26 listopada 1898 roku Dolina znowu stana w ogniu. Pony Saliny. Mieszkacy, ktrzy pamitali jeszcze poar sprzed dwunastu lat, ulegli panice. Drewniane Saliny spony doszcztnie, a zwarycze (warzelnicy) i robotnicy znaleli si bez pracy. Zaczto wic zabiega u wadz o odbudow, ale natraono na opory: zakady pooone z dala od linii kolejowej byy rzekomo nierentowne. W atmosferze przygnbienia obchodzia wic Dolina wita Boego Narodzenia; do wielu domw wkrada si bieda. Ale i inne zmartwienia mieli ludzie w miecie. Wprawdzie bogactwo Doliny, to sl dajca utrzymanie licznym rodzinom, lecz jednoczenie od lat mieszkacy miasta przekonywali si, e z sol dla nich jest podobnie jak w bajce o krlu Midasie ze zotem. Szczeglnie niej pooone dzielnice jak Oboonie, Nowiczka, a take Zagrze, cierpiay na brak wody pitnej, a gdy szukajc jej, wykopywano studnie, ju na gbokoci jednego metra podpywaa solanka. Czerpano wic wod z rnych potoczkw, woono z daleka dla ludzi i byda. Kopoty miay rwnie Saliny, bo brakowao wody pitnej dla robotnikw i do kotw pracujcych pod par. Szczeglne trudnoci wystpoway w okresach suszy; grozia klska. Na szczcie rok 1899 zwiastowa zmiany na lepsze. Na porzdku dziennym Magistratu i Urzdu Skarbowego nadzorujcego Saliny, stana sprawa modernizacji zasilania miasta i Salin w wod. Historia Doliny wskazuje, e przodkowie, majc te same kopoty, wybudowali przed laty drewniany wodocig prowadzcy wod z 6-hektarowego stawu, pooonego w wyszych partiach miasta, do rynku (2 km) i do dzielnic pozbawionych wody zdatnej do picia. W pniejszych latach, z powodu zej jakoci wody, zaniechano eksploatacji stawu, a wod ujto w system studni ze rde nad stawem, tu obok stacji kolejowej. Ze studni tych prowadzono wod jak poprzednio wodocigiem drewnianym do centrum miasta. Wodocig wykonany by w ten sposb, e w okrglakach wierkowych, o dugoci okoo 3 metrw, rzemielnicy, zwani rurnikami, za pomoc specjalnych widrw wiercili rcznie rury o rednicy 5 8 cm, przy rednicy zewntrznej okoo 20 cm. Zcza mocowano na mokro tulejami i piercieniami roboty kowalskiej a styki uszczelniano iem. Ten bardzo stary wodocig z czasem pka, stawa si niedrony, na skutek czego wydajno spadaa, cho ludzi w miecie przybywao, 13 lutego 1899 roku Magistrat zawar umow z Urzdem Skarbowym w przedmiocie wymiany

25 wodocigu drewnianego na eliwny i wsplnej z Salinami konserwacji urzdze wodnych. Nie trzeba dowodzi jak wielkie znaczenie miao to zamierzenie dla mieszkacw. W 1897 roku staa si gon sprawa budowy w Dolinie szpitala powiatowego, o ktry rne starania czyniono ju znacznie wczeniej. Dnia 16 grudnia tego roku Rada Powiatowa, ku uczczeniu 50-lecia urodzin cesarza Franciszka Jzefa podja uchwa: z dotychczasowych legatw, datkw i funduszw zakupi grunta i wybudowa gmach na 42 ka. Bya to decyzja o wielkim znaczeniu dla miasta. Podobnie jak rozpoczta dwa lata pniej budowa wasnego gmachu przez Towarzystwo Gimnastyczne Sok. Cho opisane zdarzenia zwiastoway popraw ycia mieszkacw Doliny, przednwek, zawsze ciki w miasteczkach i wsiach Podkarpacia, w roku 1899 by szczeglnie trudny. Ludzie chodzili li, przygnbieni, ba, czsto godni. Saliny leay w gruzach, a delegacje zwaryczw walczcych w rnych urzdach o odbudow, odprawiano z niczym. Miasto obiegaa coraz inna wersja stara: w Radzie Powiatowej, w Starostwie, w Magistracie; pisano do Namiestnika we Lwowie, do Ministerstwa Skarbu w Wiedniu, ale rezultatu nie byo. Latem tego roku bezrobotni zwarycze zebrali pienidze na podr, wybrali delegacj i wysali j do Wiednia. Przez kilka dni trwao guche wyczekiwanie. Ludzie gromadzili si na dworcu przy kadym nadchodzcym ze Stryja pocigu, wracali jednak zawiedzeni. Wreszcie wysannicy wrcili szczliwi, bo dostali si, jak o tym dugie lata opowiadano, do Burgu przed samego Najjaniejszego Pana. Franciszek Jzef by rzekomo zdumiony, e nie pozwala si na odbudow Salin; okaza si askawszy od Ministra Skarbu, przyrzek zgod na odbudow i przyrzeczenia dotrzyma. Jeszcze w tym samym roku ruszya odbudowa Salin, ale ju w cegle i betonie. Aby by przyjtym przez cesarza naleao tylko zapisa si w jego kancelarii, nawet bez obowizku podawania celu audiencji. Kady, bez wzgldu na swoje stanowisko spoeczne, narodowo, rodzaj sprawy, zostawa przez cesarza przyjty, po doczekaniu si swojej kolejki. Samo posuchanie trwao krtko. Najczciej cesarz odbiera podanie, rzuca okiem na nie i mwi: rozpatrz i zrobi co bdzie mona, a nastpnie skada pismo na biurku. Po rozpatrzeniu podania ju pod nieobecno petenta, cesarz pisa na nim swj inicja, co byo dyrektyw dla kancelarii. Due F oznaczao, e proba musi by speniona, mae f, e w miar moliwoci winna by uwzgldniona, brak parafy nakazywa pozostawienie sprawy wasnemu biegowi. Zdarzao si, e cesarz opaca petentowi podr powrotn. Widocznie delegacja zwaryczw doliskich otrzymaa na swojej probie symbol F. Poprawiy si nastroje w miecie. Ludzie dostali prac przy odbudowie. W rodzinie Stemlerw przy pracowitym yciu, budzi niepokj jedenastoletni Jzio: by wty i blady. Tote rodzice zwrcili si po porad do miejscowego lekarza dr Baumela. Zalecenie byo nader proste: niech chopak wicej czasu spdza na powietrzu; najlepiej wycofa go ze szkoy i skierowa do pasienia krw. Ze szkoy Jzia nie wycofano, ale codziennie, szczeglnie w czasie wakacji, deszcz czy pogoda, pdzi dwie krowy i owieczk na pastwisko w pobliu Zamczyska, na trzy brzegi leszczynowego lasu o nazwie Kotowicz. Na jednym z tych brzegw, gdzie bya pikna polana, grywa z chopcami w Kiczk , a w jarach i lebach szuka dziww przyrody. Pewnego wakacyjnego dnia, dla jakich swoich celw, wykopa w lebie studzienk gbokoci konewki. Wieczorem studzienka wypenia si wod i o dziwo bya to solanka, cho w tej czci miasta obecnoci solanki dotychczas nie notowano. O zdarzeniu Henryk powiadomi Magistrat, przysza komisja i zakrya studzienk kamieniami Jzio by niepocieszony. Ale zdarzenie pobudzio ciekawo chopca. Po tym wypadku jak pisa pod koniec swego ycia postanowiem zosta wynalazc. Na zachodnim skraju trzeciego brzegu poronitego leszczyn, na ktrego szczycie byy lady redniowiecznego Zamczyska , na dole, nad potokiem

Rodzaj palanta. Chodzi o ruiny zamku Krasickich.

26

Dom rodzinny

poudniowy zachd

zasilajcym nasz Siwk, zsuna si cianka wiru i odsonia regularne soje szarego upka . Moje krowy grasoway midzy leszczyn, a ja siekierk wydubywaem upek i dryem coraz wikszy otwr Pewnego dnia siekiera szczkna o co twardego i wydobyem kilka szaro-czarnych kawakw podobnych do kamienia wgla. Przyniosem kawaek i pokazaem ojcu. I poszo urzdow drog Przyjecha fachowiec z Wiednia i stwierdzi, e jest to wgiel brunatny. Zamknli otwr zapraw. Tak wic z wynalazkw Jzia nic nie wyszo, ale chopiec zmnia i wyrs. Rok 1900 od pierwszych dni zapowiada si w Dolinie interesujco. Oczy mieszkacw zwrcone byy na restaurujce si Saliny. Na pierwszy plan wzito nadbudow szybu Barbara i warzelni, pozostawiajc na dalsze lata wzniesienie biurowca i mieszka subowych. Pewna ilo ludzi pracowaa te przy modernizacji wodocigu. Prawdziwa rado ogarna miasto, gdy 5 maja ukoczono odbudow czci produkcyjnej Salin i kolumna wozw konnych zaadowanych sol w topkach wyruszya, jak dawniej, tras do dworca kolejowego. W latach nastpnych daa si zauway w miecie poprawa ekonomiczna, gdy przybyo miejsc pracy: w Salinach dalej prowadzono roboty budowlane, rozpoczto budow szpitala, trwaa budowa nowej cerkwi. Zdarzao si rwnie, e i sprawy z dalekiego wiata docieray do Doliny. Oto w 1900 roku w Paryu otwarto wystaw wiatow. Gono byo o tym w gazetach, wiele mwiono w Sokole i w Towarzystwie Szkoy Ludowej, a wreszcie przygotowano wycieczk wiatych obywateli miasta. Znalaz si wrd nich lewicujcy spoecznik Jzef Krumholc. Po powrocie, przez wiele lat przy kadej okazji opowiada o cudach, ktre widzia. Sierpie tego roku prcz owocw z sadu i zboa z pl przynis Stemlerom jeszcze syna Mariana Stanisawa. A ledwie uporaa si Karolina z urodzeniem syna, trzeba byo przygotowa Mani do szkoy, miaa ju bowiem siedem lat. Mona si domyla, e to Vl-klasista Jzio wzi siostr za rk i zaprowadzi do doliskiego przybytku nauki. Kiedy Jzio w roku 1902 koczy miejscow szko ludow, dyrektor Leon Heilman wezwa Henryka na rozmow w sprawie dalszej nauki syna. Sugestia Heilmana bya prosta: chopiec jest nie tylko zdolny, ale utalentowany, musi wic dalej si uczy. Ale na nauk w 8-letnim gimnazjum we Lwowie, czy w Stanisawowie nie byo rodzicw sta. Zarobki byy sabe, a dzieci duo. Tote stano na tym, e Jzio pojedzie do Lwowa do Seminarium Nauczycielskiego, gdzie otrzyma stypendium i miejsce w bursie. Zaatwienie sprawy wzi na siebie Heilman. Poparcia udzieli ks. proboszcz Hipolit Zaremba, marszaek powiatu doliskiego. I tak pierwsze ptasz wystartowao z rodzinnego gniazda, na szczcie tylko dla celw ksztacenia. Po mierci ma, Katarzyna Hoyniec cieszya si powodzeniem pewnie dlatego, e miaa usposobienie radosne, bya osob towarzysk, lubia taczy, tote jako wdwka miaa kandydatw do zampjcia. Jeden z nich w dowd mioci posadzi obok domu Stemlerw dwa orzechy, ktre dotrway do naszych czasw. Ale za niego nie wysza, bo jak mawiaa, by przekorny. Wysza za m, majc lat 56, w karnawale 1903 roku za robotnika tartacznego w pobliskiej Wygodzie Jzefa Marszaka, pochodzcego z rzeszowszczyzny. Speniy si wic przewidywania Fryderyki Weissowej, e Katarzyna wyjdzie jeszcze za m. Wygoda pooona 10 km na zachd od Doliny, u ujcia rzeki Mizunki do wicy, to czysto polska osada powstaa pod koniec XIX wieku, gdy rozpoczto na du skal eksploatacj lasw tej czci Karpat. Wybudowany wwczas tartak o 24 szybkobienych trakach przeciera okoo p miliona metrw szeciennych drzewa i by najwikszym wwczas w Europie. Czynna bya rwnie destylarnia spirytusu drzewnego. Drzewo byo dostarczane kolejk wskotorow i spawiane rzekami Mizunk i wic. Wygoda miaa poczenie kolej normalnotorow z Dolin, a tym samym ze Lwowem i Stanisawowem. Tak powane przedsiwzicie wymagao
Byy to upki menilitowe. Menilit, odmiana chalcedonu bezwodnika krzemowego wystpujcy pod postaci; warstw i wkadek w upkach. upki menilitowe wystpuj w modych warstwach iszu karpackiego. Pochodzenie biochemiczne.

27 zatrudnienia kilku tysicy ludzi. O ile do cinki, do obrbki wstpnej i do transportu z lasu mogli by zatrudnieni Bojkowie z pobliskich wsi gralskich, to do tartaku i do destylacji sprowadzono z rnych galicyjskich miast specjalistw. I tak przyby ze Skolego mechanik Antoni Rabczuk (ur. 1868), z Ujsoy w powiecie ywieckim Franciszek Gottwald (ur. 1865), z rzeszowszczyzny Jzef Marszaek; z Doliny dochodzi pieszo Piotr Szysz zatrudniony w destylacji jako kotlarz. Zampjcie Katarzyny nieznacznie wpyno na zmian organizacji ycia Stemlerw. Katarzyna tylko zim, przebywaa u ma w Nowosielicy koo Wygody w chacie pod kydr (pod limb), reszt roku spdzaa u swojej jedynaczki Karoliny pod pretekstem, e musi uprawia swoje pole na Nowiczce, faktycznie dlatego, e w chacie ma byo nudno i tsknia do wnuczt. Za to Marszaek regularnie odwiedza on w niedziel. Wysuchawszy wpierw kazania w kociele, powtarza je nastpnie przy stole, stosownie komentujc. Stemlerom yo si ciko, zwikszyy si koszty utrzymania rodziny z piciorgiem dzieci, bo trzeba byo dopaca za burs Jzia we Lwowie. Na domiar zego Henryk zacz zapada na zdrowiu: powtarzay si przezibienia i bronchity nabyte w bardzo trudnych warunkach pracy. We rod, 31 padziernika 1903 roku, urodzia si Jadwiga Joanna. W kilka dni pniej kto noc podpali stodo Stemlerw. Powstaa panika, zwaszcza, e Karolina od dziecka bardzo baa si poaru. Na szczcie Henryk by czowiekiem opanowanym: pomg Karolinie przenie dzieci do domku Katarzyny, z obory (nazwanej powszechnie stajni) uwolni z acuchw krowy, z chlewu wypuci wieprza i ratowa z palcego si budynku co si dao, cho Karolina paczc odcigaa go od poaru. Ratowali te ssiedzi, szczeglnie oarnie Piotr Macewicz. Przybya nawet ochotnicza stra poarna, ale bya mao sprawna Kiedy rankiem porzdkowano gospodarstwo i sprowadzono dzieci do uratowanego na szczcie domu, stwierdzono z przeraeniem brak kilkudniowej Wisi. Przeszukiwanie dao szybko wynik: Macewicz znalaz dziecko w beciku, pice spokojnie pod mostkiem wiodcym do domu Katarzyny. Okazao si, e w czasie przenoszenia wysuna si z pierzyny. Warto wspomnie, e nawet kataru nie dostaa. W kilka dni pniej, 13 listopada 1903 roku, spon doszcztnie domek Katarzyny. Wszystko wskazywao, e poar spowodowa ten sam zy czowiek. Po kilku latach potwierdziy si podejrzenia, e podpalaczem budynkw Stemlerw i sprawc licznych poarw w miecie by maniak Piotr Bielawski. Podobno przed mierci przyzna si do zbrodni, proszc ludzi o przebaczenie. Nieszczcie Stemlerw zmobilizowao krewnych Henryka i przyjaci. Johan i Jzef Regnerzy oraz rodzina Deindlw z Oblisk zwozili z wasnych lasw materia, pomagali przy stawianiu nowej obory z chlewem, komory i stodoy. Oarnie pomaga Teol Tatarewicz z Zagrza. Rok 1904 by dla miasta rokiem sukcesw. Zakoczono odbudow Salin: powstay piknie usytuowane budynki administracyjno-gospodarcze, ktre szczliwie dotrway do dnia dzisiejszego. Ukoczono budow szpitala powiatowego; naleao teraz zdobywa fundusze na urzdzenie wntrz, sali operacyjnej, laboratorium itp. Z inicjatywy dyrektora szkoy Leona Heilmana przystpiono w tyme roku do budowy nowego budynku szkolnego, na pnocny wschd od rynku. Przy kopaniu fundamentw natraono na liczne koci ludzkie, z czego wywnioskowano, e na tym miejscu istnia poprzednio koci i cmentarz przykocielny. W roku nastpnym oddano do uytku nowy dworzec kolejowy, istniejcy do dzi. Poprzedni, wzniesiony w 1866 w czasie budowy linii kolejowej, by budynkiem prowizorycznym, drewnianym. Kolejny te raz stana na porzdku dziennym sprawa wody. Zarzd Miasta powierzy lwowskiemu inynierowi Marcinowi Malance przeprowadzenie stosownych prac i sporzdzenie projektu gospodarki wodnej miasta. Inynier Malanko wykona prace projektowe za 1200 koron, a modernizacj ujcia wody i budowy zbiornika wyrwnawczego okreli w kosztorysie na okoo dwa tysice koron. Cho suma kosztw nie bya wygrowana Zarzd Miasta nie

28

Dom rodzinny

podj niestety uchway o uporzdkowaniu gospodarki wodnej w Dolinie. Miao to swoje ze skutki w nadchodzcych latach. Poary szalay nadal. W roku 1904 wybuch poar tartaku w Wygodzie. Spona cz urzdze, budynkw i materiau drzewnego. W konsekwencji nastpia redukcja pracownikw. Niektrzy fachowcy znaleli zatrudnienie w Salinach, a wrd nich Ignacy Rabczuk, maszynista zakadw. Jesieni tego roku caa rodzina Stemlerw, a najsilniej Karolina, ciko przeya mier Fryderyki Weissowej. Zmar prawdziwy przyjaciel, osoba najbardziej Karolinie oddana. Majaczy mi si w pamici al przeywany przez Mam po mierci Weissowej wspomina Marian w licie do autora. Wkrtce w domku zajmowanym przez Fryderyk usadowi si stolarz Basecki, specjalista od oprawy rogw jelenich. Syn Fryderyki, spokojny i cichy urzdnik pastwowy, ktry zamieszka w nowym domu Weissw, onaty by z osob trudn we wspyciu. Przez wszystkie nastpne lata ssiedztwa z rodzin Stemlerw organizowaa intrygi, urzdzaa sceny, zazdrocia, snobowaa si na wielk pani. Niestety styl ten przejmowao modsze pokolenie Weissw. Rok 1905 od pierwszych tygodni okaza si rokiem niepokoju. Ju w styczniu doszy do Galicji, a tym samym i do Doliny, poruszenie budzce wiadomoci o krwawej niedzieli 22 stycznia w Petersburgu. Podziaay one jak zapalnik i stay si sygnaem do walki rwnie na ziemiach polskich. Rewolucja nie ogarna co prawda Galicji, lecz miaa duy wpyw na mobilizacj si polityczno-patriotycznych, szczeglnie wrd modziey. Jzio, jako ucze seminarium we Lwowie wstpi w tym roku do tajnej organizacji modziey niepodlegociowej, o kierunku narodowym ZET Zwizek Modziey Polskiej. Miao to ogromny wpyw na uksztatowanie jego postawy spoeczno-politycznej na cae ycie. W domu Stemlerw byo pogodnie, chocia na pewno kade z maonkw, a i Katarzyna, taio wobec pozostaych lk przed jutrem Siedmioro dzieci wyywi z pracy rk nie byo rzecz atw. Zawsze czego brakowao, to materiau w warsztacie, to pienidzy na materia, to wreszcie rodkw na ywno. We czwartek 17 sierpnia 1905 roku ja ujrzaem doliski wiat jako sidme dziecko Stemlerw. Nadano mi imiona Franciszek Ludwik. 1 wrzenia 1905 roku powdrowa do szkoy Stasio. Mania, uczennica klasy 5-tej, nie przykadaa si zbytnio do nauki. Bya bardzo ywa i skora do psot. Miay z ni kopoty znane dugoletnie nauczycielki: Ra Grabowska, Ludmia Tuliswna i Helena Glawatwna. Za to Mila od pierwszych dni w szkole okazaa si wzorow uczennic. Stemlerom zaleao, aby kade dziecko otrzymao wyksztacenie i zawd. Gdy Mania rok pniej ukoczya Szko Ludow powsta problem co z ni zrobi. Wobec braku zapau do nauki zostaa chwilowo w domu, pomagajc matce w gospodarstwie. Bya bardzo zrczna i miaa zmys techniczny tote take Henryk czsto korzysta z jej pomocy szczeglnie przy piowaniu materiau drzewnego. Wreszcie po wielu naradach rodzinnych ojciec zawiz Mani do swojej siostry Marty Maotowej mieszkajcej w Wieliczce, aby tam si ksztacia w jakiej szkole czy zawodzie. Mania jednak wysyaa do ojca tak rozpaczliwe listy, e ojciec, ktry kocha j bardzo, wreszcie uleg i zabra j od stryjenki. Mania wyldowaa w doliskim zakadzie krawieckim pani Malarskiej. Marta miaa al, e Henryk nie doceni jej serdecznoci, a Karolina, i zbyt atwo ustpi crce. Wiosn 1907 roku w rodzinie Stemlerw powsta powany konikt. Henryk, znany ju obywatel miasta, bywajcy przy rnych okazjach rwnie w gronach miejscowej inteligencji, bez wiedzy Karoliny, udzieli pewnemu inynierowi gwarancji nansowej. Kiedy nastpi termin zobowizania, inynier wyjecha, a Henrykowi egzekutor sdowy zagrozi kosztownym sekwestrem. Henryk, dla ratowania si, wezwa miejscowego handlarza byda Ternika, ktremu zamierza sprzeda krow. Karolina, jak nam po latach opowiadaa, stanowczo sprzeciwia si, Ojciec podniesionym gosem woa: musz sprzeda, bo porczyem, albo ty podpisz weksel, a Matka w krzyk nie podpisz, po co porcza, co ci obchodz sprawy jakiego inyniera,

29 ktry za cudze pienidze si bawi i stroi on. Nie dam krowy, bo dzieci zostan bez mleka, weksla te nie podpisz; nie pozwol, aby dzieci straciy dom. Mj ojciec przykaza mi nie wypuszcza z rk ziemi. Na to babka, Katarzyna: to moj sprzedajcie. I rzeczywicie, po dugich targach, Ternik poprowadzi krow babki do miasta. Miaa ona jeden rg przekrzywiony w kierunku oka W ten sposb sowo weksel wykrelone zostao z yciowego sownika Henryka. Zblia si radosny dzie dzie matury Jzia. Sza z nim w parze spodziewana ulga w nansach rodziny. Z uciuanych pienidzy rodzice sprawili Jziowi czarny garnitur na egzamin. Niestety, w internacie ukradziono mu kamizelk. W ostatnich niemal godzinach, bez przymiarki, uszyto mu w Dolinie now i okazj przesano do Lwowa. W owych czasach wystpienie bez kamizelki byoby nie do przyjcia. Pod koniec czerwca 1907 roku przywiz Jzio wiadectwo maturalne z celujcymi stopniami. W domu bya wielka rado. 1 wrzenia zosta tymczasowym nauczycielem Szkoy Ludowej w Dolinie. Dyrektorem by nadal Leon Heilman. W niedziele, 29 grudnia 1907 roku, urodzio si Stemlerom sme dziecko chopiec, ktremu nadano imiona Kazimierz Bronisaw. Cho Jzio otrzyma matur, majc lat zaledwie 19-cie, ju w pierwszych dniach swego dojrzaego ycia wczy si aktywnie w sprawy spoeczno-polityczne Doliny. Wpierw tra chyba nie przypadkiem do kierownika tajnej komrki Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego miasta, doktora nauk prawnych Erazma Drozdowskiego, prezesa sdu powiatowego. Nic w tym dziwnego, tajna organizacja ZET, do ktrej Jzio nalea od czasw uczniowskich, bya zczona z Lig Narodow tajnym zwizkiem majcym na celu skupienie si niepodlegociowych, a pniej ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym, powstaym w Galicji w 1904 roku. Jak mi po latach opowiada, u Drozdowskiego spotykao si bardzo wskie grono intelektualistw lwowskich i miejscowych. Tu m.in. pozna doktora praw Jzefa Melnika, tu wysuchiwa ciekawych referatw politycznych i sam otrzymywa z tej dziedziny zadania. Zawdzicza wic Drozdowskiemu moliwo nabycia szerokiej wiedzy z zakresu nauk spoecznych. W jaki czas pniej Jzio zapisa si do Sokoa i wprowadzi tam Henryka, ktry pniej przez dugie lata piastowa w tej organizacji godno gospodarza. Na terenie Sokoa Henryk i Jzef poznali licznych czonkw tego Towarzystwa, a wrd nich znakomitego dziaacza spoecznego, przybyego z Kongreswki (podobno nie z wasnej woli, a z przyczyn politycznych), ks. Wiktora Potrzebskiego. Powizania te i obowizki zawodowe nie przeszkadzay Jzefowi w stopniowym przygotowywaniu si do egzaminu kwalikacyjnego, ktry winien by zoy po dwch latach pracy. W tym zakresie prowadzi go Leon Heilman. Rok 1908 by dla caych Austro-Wgier rokiem jubileuszu 60-lecia panowania cesarza Franciszka Jzefa I. W czerwcu odbywaa si w Wiedniu wielka uroczysto zoenia hodu wszystkich ludw monarchii. W barwnym pochodzie znalaza si rwnie delegacja z Doliny. Tene rok 1908 by dla Stemlerw rokiem zasadniczych zmian. Gdyby nie przykra choroba Henryka mona by go okreli jako pomylny dla rodziny. Henryk skary si na dziwne dolegliwoci. Doktor Baumel bez trudnoci postawi diagnoz, e chodzi o tasiemca. Leczenie nie dawao jednak rezultatw. Nie pomagay rwnie leki ludowe, w tym kuracja ledziowa, a nawet nafta. Zwrcono si wic do ledwo osiadego w Dolinie lekarza, dr Ludwika Weigla, dyrektora szpitala. Ten potwierdzi diagnoz i zastosowa lek wasnej roboty, o straszliwym smaku i zapachu. Niestety i tym razem nie osignito penego rezultatu. Przyciszon chorob zlikwidowano ostatecznie dopiero po dwch latach, po przeprowadzeniu kuracji w Krakowie w klinice prof. Bujwida. Na zmian ycia rodziny Stemlerw wpyna zasadniczo pozycja Jzia, pracujcego zawodowo. Zarabia niewiele, bo tylko 30 koron, ale caa prawie pensja wrczana matce stanowia powany zastrzyk dla domu. Zasadnicza zmiana jednak miaa dopiero nastpi. W tym czasie w sklepie kka rolniczego zwolnio si miejsce. Poniewa zdrowie Henryka byo nadwyrone i nie mg podoa cikiej pracy koodziejskiej, przyj chtnie propozycj objcia funkcji kierownika sklepu. Wisia tak pisze w swojej relacji: Na kierownika sklepu

30

Dom rodzinny

ks. Potrzebski wspaniay organizator, ktremu Dolina wiele zawdzicza, upatrzy sobie naszego ojca. Byy ciche narady naszych rodzicw na ten temat. Mama bardzo wypytywaa si kto z ojcem bdzie pracowa. Gdy si dowiedziaa, e Pilczak bdzie kasjerem, a Hania murkiewiczwna ekspedientk, zgodzia si. Tylko cigle przykazywaa Henrykowi: Pilnuj kluczy od magazynw. Ojciec przez kilka adnych lat prowadzi z dobrymi rezultatami ten wielki kram. Skutki tej decyzji byy natychmiastowe. Dobudowany przez Henryka do budynku mieszkalnego warsztat zamieniono na izb mieszkaln z trzonem kuchennym; dobudowano z drewna przedsie, aby nie wchodzi do izby wprost z podwrza. Nie sta jednak byo Stemlerw na pooenie podogi. Glinobitka dotrwaa do 1916 roku. W tej nowej izbie skoncentrowao si ycie rodzinne. Tu byo zim najcieplej, tu dzieci odrabiay lekcje, tu i w alkowie sypiay, niektre na rozkadanych kach. Pokj w mieszkaniu zasadniczym zaj Jzio, przystosowujc go stopniowo do potrzeb wasnych, z tym, e suy on jednoczenie do przyjmowania goci rodzicw. Organizacja ycia rodzinnego ulega zasadniczej zmianie. Ustali si nastpujcy porzdek: o godz. 7-ej wychodzi do pracy Henryk, na 8-m zday dzieci Mila i Stasio do szkoy, a Mania do nauki szycia, na 8-m wychodzi te Jzio. Zostawaa w domu Karolina, czsto z Katarzyn i czworgiem dzieci: Marianem, Wisi, Franiem i Kaziem. W oborze bya krowa ywicielka, czasem z .przychwkiem, w chlewie winka, w kurniku kilkanacie kur. Karolina robia obrzdek inwentarza ywego, a nastpnie przygotowywaa poywienie dla caej rodziny. Katarzyna zajmowaa si dziemi. Nadal pielgnowano sad, uprawiano warzywa, ziemniaki a dla krowy brukiew. Zaniechano dzierawy k z wyjtkiem pola na karm zielon; pasz kupowano u drobnych rolnikw lub u krewnych Henryka. yciu rodzinnemu ton nadawaa Karolina. Kadego wychodzcego do pracy, czy do szkoy, sprawdzaa: staranno ubrania i postaw zyczn. Do dzi mamy w pamici gos matki: przeegnaj si, nie garb si, nie patrz w ziemi, lecz przed siebie. Wakacje 1908 roku Karolina i Mania powicay, w ramach wolnego czasu, na szycie wyprawki dla Stasia, ktrego za rad Jzia zamierzano odda do gimnazjum w Stanisawowie. I tak si stao. Od pocztku roku szkolnego by ju w bursie. Powoli rwnie modsze dzieci Stemlerw wczay si w ycie spoeczne Doliny. Wspomina o tym Mila w licie do autora z 26 padziernika 1966 roku. Jzef mia jako chopak wietn pami. Kiedy w szkole w Dolinie przygotowywano przedstawienie, to zna wszystkie role i suowa kolegom z pamici. Betlejem Polskie Lucjana Rydla umia na pami, a grywa w nim wszystkie mskie role od pastuszka, poprzez Krakowiaka do Heroda (popisowa jego rola). To byo w latach 1908, 1909, 1910, a raczej w zimach. Ja byam anioem, pniej awansowaam na archanioa; Mania taczya krakowiaka i bya matk paczc. 1 wrzenia 1908 roku oddano w Dolinie do uytku nowy budynek Szkoy Ludowej, a 12 wrzenia tego roku otwarto szpital powiatowy. Burmistrzem by wwczas dr medycyny Stanisaw Kotowski. Dnia 25 marca 1909 roku bawicy si na ulicy Marian spostrzeg podajc w stron naszego domu akuszerk i skomentowa do Stasia: Idzie pani Iwaska, pewnie si u nas co urodzi. I nie pomyli si: urodzi si Mieczysaw Tadeusz. Wiosn tego roku Jzio, jako 21-letni obywatel Austro-Wgier, stan do poboru przed Komisj Wojskow, ktra zjechaa do Dolny i urzdowaa w gmachu Sokoa. Ja z ojcem wspomina Marian Stemler czekalimy na boisku Sokoa na wynik. Kto wyszed z sali, a moe sam Jzef, i powiedzia geeignet (zdolny do suby). Ojciec by dumny z tego. Wiosn tego roku zepsuy si gwatownie stosunki ssiedzkie z zacnym ssiadem Piotrem Macewiczem. Jak to zwykle bywa w yciu, poszo o kobiet, o jego on, bardzo przystojn osob. Ot Piotr by czowiekiem o usposobieniu cholerycznym, do tego zazdrosnym o swoj pikn Mari. Pewnego dnia, po krtkiej ktni maeskiej, zbi j. Obraona skrya si przed mem u Stemlerw I wystarczyo Na domiar zego, po kilku tygodniach znikna,

31 pozostawiajc u ssiadw wiadomo, e wyjechaa do Ameryki. I tak rodzina Stemlerw nie tylko stracia przyjaci, ale zrodzi si u Karoliny lk o ma, bowiem Macewicz, posdzajc Henryka o udzielenie pomocy w wyjedzie ony, grozi zemst. W tym czasie Karolina spotkaa bardzo ciekaw osob, z ktr czyy j pniej przez dugie lata przyjazne stosunki. Pisze o tym Mila w swojej relacji: Znajomo z pani Jzef Nowakow zostaa zawarta w niecodziennych okolicznociach. Nowakowa bya on leniczego na Turzy (5 km od domu Stemlerw). Leniczy nie zawsze by dentelmenem. Pewnego dnia w pasji chcia zbi on. Nowakowa ucieka wraz z crk. Przechodzc obok ogrodu, w ktrym bya Mama, zwrcia si z prob czy nie mogaby zamieszka u nas przez kilka dni. Pniej wynaja mieszkanie w miecie. Nosiam tam mleko. To dziwne spotkanie zamienio si wkrtce w przyja. Karolina odwiedzaa Jzef najpierw w Bolechowie, a pniej we Lwowie, przy ulicy Na Bajkach 18, gdzie osiedlia si na stae. Tu odwiedzali wspania pani Karolina i Henryk (zwaszcza przy okazji zaatwiania spraw zawodowych) i nieomal wszystkie dzieci w czasie nauki we Lwowie. Przyja Karoliny z Nowakow przejy dzieci. Pod koniec roku szkolnego 1908/9 pewne symptomy wskazyway, e wyniki nauki Stasia w gimnazjum stanisawowskim s niezadowalajce. Jzef wybra si wic do szkoy gdzie stwierdzi, e chopiec ma kilka dwj. W domu odbya si ostra rozprawa. Rodzice mieli al do chopca, e nie doceni trudu z jakim zdobywano si na ksztacenie go w obcym miecie, moe nawet kosztem jakoci wyywienia pozostaych dzieci. Ostatecznie zdecydowano, e Stasio wraca po wakacjach do szstej klasy w Dolinie. Mia na pewno al do Stasia rwnie i Jzio, pisa bowiem w pniejszych swoich wspomnieniach: Po maturze byem w Dolinie zaharowany i biedny. Do Lwowa nie miaem za co jedzi. Ale gdy si wyrwaem, to zawsze musiaem i do piekieka, na Krakowskim, na taki ydowski bazar, gdzie w pewnym miejscu na stoach, awkach, deskach i na ziemi byo duo starych ksiek. To handlarze skupowali po rnych umarlakach. Tam mona byo za halerze kupi cuda. W latach 1905 i 1906, miaem nieze lekcje. W niedziel po mszy i egzorcie, koledzy gnali z pannami, a ja do piekieka. Kiedy kupiem tam Irzykowskiego Paub W domu wieczorami przy lampie naftowej wgryzaem si w ni. Pocztkowo nic nie rozumiaem. Nie miaem podbudowy. Ale zawziem si. 1 wrzenia Wisia posza do pierwszej klasy Szkoy Ludowej, a Mil utartym przez Jzia szlakiem wyprawiono do Szkoy Wydziaowej we Lwowie. Jesieni tego roku Jzio zda we Lwowie egzamin kwalikacyjny na nauczyciela szk ludowych. Podniesiono mu pensj do 36 koron. W zwizku z oddaniem do uytku budynku nowej eskiej i mskiej szkoy i powikszeniem iloci uczniw, przybyo do miasta kilku nowych nauczycieli: Franciszek Mucha, Zygmunt Ziziewicz, Jagielnicki, Mylnyczuk, Makuszka, Hawrot, Stachowicz. Zasilili oni organizacje kulturalno-owiatowe Sok i TSL. Stao si to we waciwym czasie, bowiem w caej Galicji przygotowywano si do uroczystoci 500-lecia bitwy pod Grunwaldem i do zlotu Sokow w Krakowie. Szyto mundury, wiczono marsze paradne itp. W ogle ton yciu kulturalnemu w Dolinie coraz znaczniej nadawaa miejscowa pracujca inteligencja, rnica si czsto w pogldach politycznych, jednolita lub zbliona w pojmowaniu (pracy spoeczno-owiatowej. Wyrniali si wwczas w dziaalnoci spoecznej: ks. kan. Hipolit Zaremba, ks. Wiktor Potrzebski, dr Stanisaw Kotowski, adw. dr Maurycy Hausman , dyr. Leon Heilman, prof. Zygmunt Turteltaub , Zdzisaw Jacyna-Onyszkiewicz, dr Erazm Drozdowski, dr Jzef Mielnik, dr Ludwik Weigel, in. Polaczyk, rolnik Ignacy Soroczyski, rzemielnik Karol Czapelski. Ludziom tym Dolina zawdziczaa swj rozwj w latach do I wojny wiatowej. W 1910 roku zaoono w miecie Kas Stefczyka, ktra uatwiaa ludziom przedsiwzicia oszczdnociowo-poyczkowe. W zarzdzie zasiedli przedstawiciele inteligencji, rzemielnikw i rolnikw, wrd nich ks. Potrzebski i Henryk Stemler. Kasa wsppracowaa z Kkiem

Mimo e byli ydami, czynni byli w polskich organizacjach

32

Dom rodzinny

Rolniczym. Wisia podaje, e jednoczenie przystpiono do likwidacji Kasy Reieisena. Jest to moliwe, gdy ta ostatnia zgodnie ze statutem, uznawaa czonkostwo tylko rolnikw, natomiast Kasa Stefczyka takich ogranicze nie przewidywaa. W 1912 roku ponownie wystpia sprawa wody dla Doliny. Kryzys powsta te na Salinach, ktre nie znajdoway moliwoci pokrycia swego zapotrzebowania: 50 tysicy litrw na dob. Dostarczana z 6-ciu studni przy stawie, woda dla miasta i Salin, prowadzona rurocigiem eliwnym a czciowo drewnianym, podlegaa wyciekom wielkoci 50 % ujcia pocztkowego i bya zanieczyszczona m.in. ciekami ze szpitala. Przeprowadzone przez in. Ottona Nadolskiego badania wykazay: bilans zapotrzebowania wody zdatnej do picia dla miasta i Salin okrelono na 300 tys. l/dob; inicjatywy w przedmiocie zasilania Salin w wod z potoczku Jasienic k. Wygody (11 km) cho woda ta jest krysztaowo-czysta przyj nie mona ze wzgldw ekonomicznych; po gruntownym zbadaniu, naleaoby pobiera wod ze rde potokw Sadzawy Turzanki i Siwki, wzgldnie z jej lewobrzenego potoku od Zamczysk (3 km rurocigu). Niestety, ani Zarzd Salin, ani Zarzd Gminy nie wykorzysta wskaza in. Nadolskiego i sprawa wody pozostaa nadal udrk mieszkacw i Salin. W 1913 roku podjto w Dolinie bardzo wan dla kultury inwestycj. Wybudowano przy gmachu Sokoa maszynowni prdotwrcz dla zasilania projektorw lmowych w wielkiej sali. W tym czasie doliska inteligencja wykazaa jeszcze jedn wan inicjatyw. Rodzice pragncy ksztaci swoje dzieci podjli starania o stworzenie w Dolinie szkoy redniej. Inicjatywa miaa motywacj praktyczn: coraz wiksza ilo modziey wyjedaa po nauk do Stanisawowa lub Lwowa, gdzie utrzymanie i ksztacenie byo kosztowne, za ambicja ksztacenia modziey bya powszechna. Ordownikiem tych wysikw sta si ks. Hipolit Zaremba. Myli tej oddani byli wspaniali spoecznicy: Leon Heilman, Zdzisaw Onyszkiewicz, prof. Zygmunt Turteltaub, ks. Wiktor Potrzebski, Ignacy Soroczyski, Karol Czapelski i inni. Po licznych delegacjach do cesarsko-krlewskiej Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie, po memoriaach i zabiegach marszaka powiatu ks. kan. Zaremby, udao si uzyska pozwolenie na otwarcie z pocztkiem roku szkolnego 1911/12 pierwszej klasy prywatnego gimnazjum im. Zygmunta Krasiskiego. Dyrektorem zosta prof. Jan Stec, pniej prof. Jzef Klocek, ktrego zastpi dr Roman Mcina-Mciski. Nauczycielami byli: Wacaw Ostrzewski, Franciszek Mucha, Emilian Parylle, Leon Heilman, Jzef Stemler. Uczniw byo okoo 50 (wikszo dziewczyn), a wrd nich: Andrzej Onyszkiewicz, Mieczysaw Soroczyski, Stanisaw Fuchs. Gimnazjum miao duy wpyw na ksztatowanie si stosunkw kulturalnych w Dolinie. Posiadao midzy innymi wspaniay chr. W tyme 1911 roku rwnie grono wiatych doliskich Ukraicw uzyskao zgod wadz na zaoenie szkoy redniej. Powstao Gimnazjum Ukraiskie im. Markijana Szaszkiewycza. Za zaoyciela szkoy uznano pierwszego jej dyrektora, dr. lozoi Michaa Paczowskiego. Nauczycielami Gimnazjum byli: Nazarewicz, Parylle i Jzef Stemler. Obok powszechnych form pracy owiatowej jak biblioteki, wykady i pogadanki, dbano o rozwj zyczny. Na wysokim poziomie staa gimnastyka, tenis (trzy korty) i krgielnia wybudowana przez Henryka przy sklepie Kka Rolniczego. Nie zaniedbywano ycia towarzyskiego. Organizowano wycieczki krajoznawcze, w duej sali Sokoa urzdzano wieczornice i bale z wasn orkiestr i skadkowym bufetem. Taczono poloneza, walce, polki, mazura oraz modne w tym czasie tzw. tace salonowe: lansjera i kadryla. Jzef bywa czsto wodzirejem na tych zabawach. Najwikszym powodzeniem cieszy si przez dugie lata teatr amatorski doliskiego Sokoa, a to dziki dobranemu zespoowi aktorw i reyserw, w codziennym yciu: lekarzy, nauczycieli, inynierw, rolnikw i rzemielnikw. Dbano o wysoki poziom artystyczny. Obok sztuk klasycznych i komedii Fredry, Bauckiego, Zapolskiej, wystawiono spektakle plenerowe, jak Kociuszko pod Racawicami i Krakowskie wesele. Do dzi wspominani s aktorzy-

33 -amatorzy tamtych lat: Leon Heilman (reyser), Stefania oyska, Jadwiga Glatwna, Jadwiga Guchowska, Kasia Lubaczewska, Maria Rabczukwna, Maria Stemlerwna, Karol Weyman, Wadysaw Ozgowicz i inni. W Sokole istnia te chr mski i mieszany. Obchody 500-lecia zwycistwa pod Grunwaldem zorganizowane w lipcu 1910 roku w Krakowie byy potn manifestacj oglnonarodowego patriotyzmu i kultury Polakw w Galicji. Przybyo wiele osb z zaboru pruskiego i rosyjskiego. Z uroczystociami poczony zosta zlot Sokow, w ktrym wzia udzia rwnie druyna z Doliny, a w niej m.in. Henryk i Jzef Stemlerowie. Odsonicie Pomnika Grunwaldzkiego 15 lipca byo najbardziej podniosym wydarzeniem podczas 3-dniowych obchodw. Sokoli w Dolinie zawsze wywoywali swoimi wystpieniami due wraenie. Wisia, 8-letnia wwczas dziewczynka, tak to wspomina: Staam wrd tumu ludzi na brzegu chodnika Mila trzymaa mnie za rk. Wszyscy byli w napiciu. Nagle kto krzykn id. I nadmaszeroway Sokoy. Na przedzie szed in. Polaczyk i dr Weigel (znaam go, bo leczy ojca i przychodzi do nas). W pierwszym szeregu, pierwszy z lewej strony maszerowa nasz ojciec. Wszyscy byli w strojach sokolich, a wic: w czarnych butach, mundur piaskowo-popielaty, malinowa koszula, przez prawe rami przerzucony trencz jak burka uaska, na gowie rodzaj furaerki z sokolim pirem. Maszerowali czwrkami a byo tych czwrek 810. Przez nastpne lata wiele razy ogldaam pochd Sokow. Byo ich wicej, a wrd nich widywaam brata Jzefa i Franciszka Much. W tych latach w Polsce przystpiono do organizacji skautingu. W prawach harcerskich odstpiono jednak od zaoe przyjtych przez jego twrc Baden-Powella, nawizujc raczej do ideologii narodowej i do rycerskich tradycji. Wspzaoycielem skautingu w Dolinie w 1912 roku i pierwszym druynowym by Karol Weyman (ur. w 1893). Druyna miaa swoj izb w gmachu Sokoa. Marian Stemler tak wspomina swoje przeycia skautowskie: Najmilszy okres mojego chopicego wieku to czas, w ktrym naleaem do Skautu w 19121914 roku. Cay ten czas moim druynowym, wychowawc, nauczycielem polskoci i patriotyzmu by Karol Weyman, dla ktrego zachowaem na zawsze serdeczny i gboki szacunek. 1 wrzenia 1910 raku Stasio wstpi do seminarium nauczycielskiego we Lwowie i otrzyma miejsce w bursie. Dopata za burs Stasia i za internat Mili wynosia 20 koron miesicznie. W poniedziaek 28 listopada urodzia si Stemlerom Zoa Antonina, otwierajc, jak si okae po serii trzech chopcw Frania, Kazia i Miecia seri dziewczt. 1 wrzenia 1911 roku ja poszedem do pierwszej klasy. Patronem moim by Marian, ucze klasy szstej. Jzio jak pisze Mila do autora w licie z 26 padziernika 1966 roku w latach 19101911 by we Lwowie na wyszym kursie sztuki stosowanej. W programie byo malarstwo, rysunek, snycerstwo, geometria wykrelna i historia sztuki. Publiczny egzamin zdawa w listopadzie 911 roku w gmachu seminarium, przy ul. Sakramentek. To by popis tak absolutny, e moja nauczycielka muzyki Joanna Loeblowa, ktra bya protokolantk na tym egzaminie, wspominaa o nim a do I wojny wiatowej i pewnie dlatego nie dawaa mi dwj z gry na skrzypcach. Ja byam dumna siedzc na tym egzaminie jako zaproszony go (uczennica I roku Seminarium), ale al mi byo tego drugiego pana, ktry zdawa z Jziem, a ktrego przy nim ani wida nie byo. Rok pniej Jzio zda egzamin na nauczyciela szk wydziaowych. Wspomina po latach te przeycia w licie do Mili: Przysza na ten mj egzamin. Siedziaa w ostatniej awce. Bya liczn dziewczyn! Ale nie bya do koca. Nie syszaa jak rektor Politechniki Lwowskiej, Placyd Dziwiski, piknie do mnie przemwi. W roku 1912, kiedy maestwo Karoliny i Henryka szczliwie osigno 25-lecie (18871912), dnia 19 marca przysza na wiat Janina Jzefa, dwunaste dziecko. Wszyscy za ni przepadali, nawet surowy zwykle Henryk. Jziowi szczeglnie przypada do serca; cigle wazia mu na kolana i suchaa piewanych dla niej kupletw. Stan rodziny Henryka i Karoliny z chwil urodzenia si Janki przedstawia si nastpujco: dwoje pracujcych i ocych na utrzymanie Jzio i Mania, dwoje w szkoach we Lwowie

34

Dom rodzinny

Mila i Stasio, troje w szkole ludowej Marian, Wisia, Franio, czworo w domu Kazio, Miecio, Zosia, Janka. Gowa pkaa od codziennych kopotw jak wyywi tak liczn rodzin. Na szczcie Karolina miaa radosne usposobienie i mocno wierzya w maksym Bg da dzieci, da na dzieci. Inaczej przeywa swoje troski Henryk. By zawsze zamylony. Podstaw wyywienia rodziny byo mleko od wasnej krowy. W okresie zapuszczenia kupowano na Obliskach pi litrw. Pamitam zimowe wdrwki z Wisi po mleko, owe trzy kilometry poln i len drog. Baka cika, w rce zimno, bo niby-rkawiczki (przewanie stare poczochy zakadane na rce) nie grzay przy uchwycie naczynia. Ale najgorzej mrozio w twarz A wic na niadanie mleko z mamayg (z kasz z kukurydzy), do szkoy wspaniay chleb wasnego wypieku z masem, smalcem lub z powidami jesieni usmaonymi w sadzie; obiad: zawiesista zupa kartoana lub grzybowa, fasolowa, grochowa, ros, krupnik z chlebem, porcja kartoi z kapust wasnego kiszenia i niestety nie zawsze kawaek misa wieprzowego z wasnego uboju zimowego lub kupowanej woowiny; czsto pierogi z serem, pierogi dbowe lub mantu ; kolacja: odgrzewane ziemniaki z kapust lub ziemniaki z zsiadym mlekiem. Nie cieszya si powodzeniem w naszym domu marchew; brukiew gotowano tylko dla krowy. Jak ubra tak gromad dzieci? Dziewcztom szya (czciej przerabiaa) Karolina, pniej Mania. Chopcom szyto w domu, a starszym ubrania kupowano w najtaszych sklepach lub zamawiano u najtaszego krawca na kocu Broczkowa. Modsi przejmowali odzie i obuwie po starszych. W czerwcu 1912 roku Marian ukoczy 6-klasow Szko Ludow, ktr tak po latach wspomina: Nauczycielk w I klasie bya ysiwna, ktra mnie uderzya po twarzy. W II klasie ju by jzyk ruski uczy Melnyczuk, w III-ciej dochodzi niemiecki, w dalszych klasach historia i geograa, a oprcz tego rysunek i kaligraa i tego uczy nasz brat Jzef. Dyrektor Heilman uczy historii i geograi i syn z tego, e cign za wosy. Makuszko (jzyk ruski w starszych klasach) by twardy i wymagajcy. Parylle (jzyk niemiecki) przychodzi na lekcje zawsze z trzcin; wszyscy zreszt nauczyciele uwaali trzcin za swoje bero. Prcz tych uczyli w szkole: Hawrot, Stachowicz, Ziziewicz, ktrego bardzo lubiem, bo by miym, dobrym i sprawiedliwym wychowawc. Szko wspominam bez wzrusze, cho pniej zrozumiaem jak mi bya potrzebna. Poza szko mozolna praca w domu, ten nieszczsny wzek rczny, ktry cignem ze starszym lub modszym rodzestwem po polach i drogach Oblisk i Broczkowa po pasz dla krowy. Uderzenia dyszla, zdaje mi si, do dzi czuj na biodrach. Nasz najdroszy brat Marian zapomnia jeszcze doda nieco o sobie z tych czasw: czy by atwym, czy trudnym uczniem? Wzek, cigany przez Miecia w kilka lat pniej, pozostawi w jego pamici inne wraenia: Po traw dla krowy jedzilimy na Obliski. Przewanie byo nas trzech. Po przyjedzie na pole (dzierawione u krewnych Henryka F.S.) jeden z nas (obowizywaa kolejno) bieg wiskim truchcikiem w odwiedziny do babci Marszakowej, mieszkajcej w Nowosielicy. W tym czasie pozostali kosili, grabili i adowali traw na wzek. Wzek rczny do woenia w lecie trawy, a w zimie plew dla krw przechodzi ze starszej generacji na modsz. Odziedziczylimy go i my: Franek, Kazik i ja. Jesieni i wiosn trzeba byo jedzi na Broczkw po plewy. Nie ganilimy sobie tego. Zawsze co nowego si widziao, lub co si zdarzyo. Mama zawsze nas dobrze zaopatrywaa w okrycia, a czsto i w co do kieszeni. Najczciej wygldao to tak: w stodole u gospodarza na klepisku wsypywao si do worka plewy (oby nie jczmienne bo kuy), ktre trzeba byo mocno ubija. Moi bracia wsadzali mnie do wora i kazali depta, a sami wr podcigali. Tym sposobem nie kaleczylimy sobie rk, a paszy mielimy wicej. Wypchane worki ukadalimy na wzek tak, aby byo siedzenie z przodu dla kierujcego dyszlem nogami i z tyu dla popychajcego. Na d w kierunku miasta urzdzalimy dzikie jazdy. Bywao i tak, e wzek nas pcha i to wprost do rowu. Worki byy lekkie, zbieralimy je szybko i zabawa sza od nowa. W domu bylimy grzeczni i wici.

Tarte kartoe zapiekane w brytfannie.

Wojna
Dzie powszechnej mobilizacji 1 sierpnia 1914 roku w Dolinie zapisany w pamici Wisi: Akuratnie ukoczyam pit klas i byy upalne wakacje. Nasz pikny sad bardzo obrodzi. By koniec lipca i pitek. Mama posaa mnie do miasta po zakupy. Miaa piec chleb wic koniecznie miaam nie zapomnie o drodach. Gdy przyszam na rynek, zauwayam wielkie poruszenie wrd ydw i jakby oczekiwanie na jakie straszne wydarzenie. Byam wanie koo sklepu Bazarkiewicza, gdy nadbieg Gotesmann krzyczc oglna mobilizacja. Zrobi si straszny krzyk. Najwicej krzyczeli Fiszerzy. Olbrzymie iloci ydw zaczy zawodzi i krzycze. Przeraona wrciam biegiem do domu. Gdy Mama dowiedziaa si ode mnie o mobilizacji zacza bardzo paka i woa Jzio pjdzie na wojn. Za chwil nadszed bardzo wzburzony brat Jzef, a za nim Marian z czerwonym aszem w rku powiadamiajcym, e wszyscy mczyni przynaleni do wojska austriackiego w cigu 24 godzin maj si zgosi w swoich oddziaach. Nasz Jzio, szeregowy z cenzusem, by onierzem 9 puku piechoty w Stryju i tam nastpnego dnia wyjecha. Tumy ludzi szy w stron dworca, kobiety pakay, a mczyni w milczeniu nieli swoje kuferki. Gdy Jzio ze swoj walizk, poegnawszy si z Mam, wyszed z podwrza na ulic, Mama upada na kolana i gono si modlia. Z nastpnych dni zostao mi w pamici wspomnienie jakiej martwej ciszy w domu. Mama szya, nie piewajc, Mila cigle czytaa; nawet mae dzieci byy jakie ciche. W caej Galicji, po ogoszeniu mobilizacji, rozpocza si ucieczka zamoniejszych obywateli w gb Austrii i do Szwajcarii. Z Doliny wyjecha ks. dziekan Hipolit Zaremba, niektrzy urzdnicy Starostwa i bogatsi ydzi. Da si odczu niepokj na rynku, znika bilon, a banknotw w sklepach nie chciano przyjmowa. W tej sytuacji burmistrz Doliny dr med. Stanisaw Kotowski zagrozi dymisj. Skoczyo si na reorganizacji Magistratu: asesorami zostali Piotr Macewicz, Bercio Weinreb (kolega szkolny Karoliny) i Henryk Stemler. Caa nasza rodzina martwia si losami Jzia, a wreszcie przysza kartka od siostrzenicy ojca, Kasi Regnerwnej z urawna, e Jzio ley w ich domu chory na dyzenteri, a ona go pielgnuje. Ktrego dnia wpad do domu podniecony 16-letni Stasio, ucze II klasy seminarium nauczycielskiego i zakomunikowa, e doliska Strzelecka Druyna wysya ochotnikw do organizujcych si we Lwowie Legionw Polskich i on wyrusza z nimi na wojn. Nie pomogy perswazje i pacz Karoliny i Katarzyny, popiesznie zapakowa plecak i poszed na zbirk. Odprowadzali go Mila i Marian. Po powrocie opowiedzieli, e ochotnikw byo szeciu, a wrd nich dwaj bracia Gorzkiewicze, Jzef Wrbel, Chaacki i Stasio. Mila daa Stasiowi 20 centw, ktre miaa przy sobie. Henryk mia gow zaprztnit spraw zaopatrzenia sklepu Kka Rolniczego w artykuy spoywcze. Szczeglnie dawa si we znaki brak cukru. Zorganizowano wic wypraw furmankami do cukrowni w Chodorowie. Na t niebezpieczn podr zdecydowali si kolonici z Broczkowa i Oblisk. Po piciu dniach wrcili bocznymi drogami z 16 wozami cukru. Henryk t podr odchorowa. Narastay kopoty z wyywieniem dzieci. Szczliwie Henryk zdoa kupi w hurtowni Bugsganga trzy worki mki. 21 sierpnia ca Galicj obiega wiadomo, e armia rosyjska generaa Brusiowa przekroczya Zbrucz. Dolin ogarna panika, szczeglnie ydzi uciekali przed kozackim po-

36

Wojna

gromem. Zdarzay si te wdrwki rodzin ydowskich do znajomych Polakw tylko na przenocowanie. W domu Stemlerw ukrywaa si kilkakrotnie fryzjerska rodzina Sternbergw. Znikna reszta towarw z pek sklepowych. 3 wrzenia Rosjanie zajli Lww. wczesn atmosfer w domu Stemlerw tak wspominaa Mila: W nocy z niedzieli na poniedziaek, tj. 6 na 7-go wrzenia 1914, Jzio rnymi drogami dosta si do domu. W stodole i na podwrzu spali pokotem rezerwici jakiego puku z Koomyi. Ja leaam w kuchni na ku z zapaleniem oskrzeli, ogie pali mi gardo, a nie miaam adnego lekarstwa. W pokoju kwaterowa jaki wgierski pukownik, z ktrym konferowa nasz Tato na temat, czy my obie z Mam mamy robi to, co radz niektrzy, to znaczy ucieka przed Moskalami na Wgry wraz z cofajcymi si wojskami austriackimi? Z chwil, gdy zjawi si Jzio, sytuacja zasadniczo si zmienia; chodzio teraz o niego, a nie tylko o nas, znalaz si bowiem w pooeniu dezertera z armii austriackiej. Rodzice uradzili, e pjdziemy na Turz Ma do Wasyychy. Strasznie byam chora, ale jako wydrapaam si na Kul, chrypic i kaszlc. We wtorek 8 wrzenia w wito Matki Boskiej, przyszed do nas Tato z Wisi i Franiem i opowiedzia o swoim pierwszym spotkaniu z Kozakami i co si dziao w Dolinie tej niedzieli rano po wejciu Moskali: rozbijanie sklepw, rabunek i rozdawanie towarw. Istotnie pierwsze dni okupacji rosyjskiej byy do tragiczne. Kozacy dopuszczali si gwatw i rabunku. Zarbano szablami waciciela zakadu lusarskiego Kilarskiego, ktry stan w obronie kobiety, Kasi Szczechluk. Henrykowi rwnie grozia mier od kozackiej szabli, kiedy broni mienia wieniaczki, ktrej zabierano na targu nabia. Ktrej nocy zbudzia ca rodzin wona Kka Rolniczego Indrakowa, bo Kozacy rozbili magazyn sklepowy, wytoczyli beczki z winem i pij . Henryk pobieg ratowa mienie, ale ledwo uszed stamtd z yciem. Tymczasem ofensywa rosyjska rozwijaa si. 11 wrzenia szef sztabu zarzdzi odwrt armii austriackiej za San, za dowdztwo rosyjskie rzucio trzy dywizje Kozakw wspierane przez piechot do ataku na przecze karpackie, w tym na przecz wyszkowsk w powiecie doliskim. Dolina znosia przemarsze wojsk rosyjskich na Wyszkw i obserwowaa kolumny jecw austriackich prowadzonych do Rosji. Po zajciu Galicji Wschodniej, przyczono j do pastwa rosyjskiego. Wprowadzono rosyjsk administracj. Wojenny gubernator Galicji, hrabia Bobriski, rozporzdzeniem z dnia 25 wrzenia 1914 roku nakaza zamknicie wszystkich istniejcych w Galicji zakadw szkolnych, internatw i kursw. Uniwersytet i Politechnika we Lwowie, szkoy rednie i ludowe przerway zajcia, a stowarzyszenia i organizacje kulturalno-spoeczne wstrzymay swoj dziaalno; rozpocza si rusykacja. Jednym z jej przejaww byy prby skaniania grekokatolikw do przechodzenia na prawosawie. Wprowadzono rosyjsk walut. Na Turzy rodzestwo Stemlerw przebywao okoo dwch tygodni. Ktrego dnia zjawia si nauczycielka Szkoy Ludowej w Dolinie Stefania oyska i po jej rozmowie z Jziem zdecydowano si na powrt. W dzie Jzio przebywa w domu, nocowa za u dalszego ssiada Lekiewicza. Ktrego dnia wtargnli do domu Stemlerw uzbrojeni onierze rosyjscy. Otworzy im Jzio i wprowadzi do swego pokoju. W pewnym momencie zaczli si przekrzykiwa: ty austriacki ocer, ty szpion i wywlekli go na podwrze. Wybiegy z kuchni Karolina i Katarzyna, zasaniay sob Jzia, woay to mj syn, nauczyciel, nie strzelajcie. Postawa matki pomoga, dowdca zwrci si do Jzia idi damoj. Jak pisze Wisia wszystkiemu winne byy sportowe buty Jzia, ktre onierze zauwayli w pokoju. Czyby tylko buty? Kto mg spowodowa najcie, do dzi nie wiadomo. W tym czasie Henryk pozna w sklepie Kka Rolniczego ocera rosyjskiego pochodzcego z Estonii. Przychodzi tam dla rozrywki, aby porozmawia w jzyku niemieckim. Ta znajomo miaa by wkrtce bardzo przydatna. Ktrego listopadowego dnia przyszli do domu Stemlerw onierze, by zabra Jzia. Zalkniona Karolina wysaa ich z Marianem do sklepu. Henryk wkrtce odszuka syna w miecie i zgosi si z nim w Sztabie. Okazao si, e Jzio bdzie sdzony jako austriacki

37 szpieg. Wezwani zostali liczni, raczej przygodni wiadkowie majcy stwierdzi jego tosamo i rol w Dolinie. W przerwie rozprawy, w przedpokoju, znalaz si ocer Estoczyk. By zdumiony, e chodzi o syna Henryka, z ktrym zawar mi znajomo i chyba uy swego wpywu na wynik postpowania. Skoczyo si na zoeniu gwarancji za Jzia przez trzech obywateli miasta: lekarza doktora Krausa, inyniera Michaowskiego i Mazurkiewicza. Jzef musia si meldowa w sztabie co kilka dni. W przekonaniu Jzia wyda go doliski yd Gartbenberg. Na pocztku grudnia zaczy si w domu Stemlerw jakie szeptanki i narady, a ktrego dnia Henryk niespodziewanie wyjecha do Lwowa. Pocigi zasadniczo byy tylko dla wojska, trzeba wic byo przemyca si w wagonach towarowych, korzystajc z wyrozumiaoci kolejarzy. Po trzech dniach wrci z zapomog dla nauczycieli od biskupa Bilczewskiego. Rozdziela j komisyjnie Leon Heilman. Wypraw powtrzy w nastpnych tygodniach. Istnieje domniemanie, e w czasie tych wyjazdw Henryk by cznikiem Jzia z jego kolegami we Lwowie. Jak podaje Mila, poredniczk pomidzy Jziem a lwowskimi kolegami, bya rwnie Stefania oyska. Do niej przyjecha wiosn 1915 roku jaki bratanek i przywiz dla Jzia wezwanie zaproszenie. Zrobi si nagle w domu ruch, jaki niepokj, szepty, rozmowy Jzia z Ojcem. Zapada decyzja, e Jzio wyjeda do Lwowa. I tak si stao. Wkrtce nadesza wiadomo, e Jzio z grup lwowskich Polakw wyjecha na wschd; mwiono, e zostali aresztowani przez Rosjan. I w ten sposb wystartowa z rodzinnego gniazda najstarszy syn Henryka i Karoliny i to na zawsze. Powraca bdzie do Doliny, lecz ju tylko z mioci do rodzicw i rodzestwa, z tsknoty do rodzinnych stron, dla odpoczynku po trudach codziennej pracy. Ale mylami i we snach bdzie w Dolinie chyba codziennie do koca swojego nieatwego ywota. ycie w miecie coraz bardziej kulao. W sklepach pustki. Tylko w Kku Rolniczym podejmowano rne prby ratowania ludzi od godu. Henryk zorganizowa w magazynie sklepowym wymian podw rolnych, zdobywa ziemniaki dla miejscowej inteligencji. Ruchliwym handlarzom byda udawao si od czasu do czasu kupi jak sztuk i wtedy otwierano na kilka godzin jatki dla rozsprzeday misa, ale dotarcie do lady w toku nie byo atwe; kolejek nie znano, sukcesem cieszy si tylko silniejszy. Ruchliwy Marian biega do miasta i na targowisko, po zakupy i po nowinki. Ktrego dnia wczesn wiosn wpad nagle do domu Henryk z wiadomoci, e Mariana zapali onierze na roboty. Mia pitnasty rok i by dobrze zbudowany, wczono go wic do dorosych i wywieziono z miasta. Na szczcie mia na sobie dobry kouch, czap i mocne buty ojca. Mimo wojny i zmartwie, w domu Stemlerw przygotowywano si do wit Wielkiej Nocy. Zabito wyhodowanego wieprza, pieczono chleb i nawet babki, ale dziao si to wszystko w smutku, bo los trzech synw nie by znany. W Wielk Sobot, gdy wicone byo ju przygotowane zjawi si nagle, ubocony, brudny Marian. By mizerny, ale zadowolony, bo uciek Moskalom. Karolina nie daa mu wej do mieszkania. W stodole rozebraa, wyszorowaa w gorcej wodzie, bielizn spalia, bo si ruszaa. Koucha swego z zielonym pokryciem dugo nie mg nosi. Jak opowiedzia, zamknito go razem z innymi w areszcie miejskim. Nastpnego dnia wywieziono przez Stryj do Synowdzka, gdzie przez tydzie kopa rowy strzeleckie. Po otrzymaniu zapaty w wysokoci 7 rubli, uciek z koleg przez gry do domu. Powrt trwa dwa dni. Od 20 kwietnia day si zauway w Dolinie ruchy wojsk rosyjskich. W kierunku frontu stryjskiego przez Obliski i Broczkw lece na szlaku przemarszu sza piechota i artyleria. Obserwowano ruch lotnictwa; zauwaono transporty pontonw. Wszystko to robio wraenie przygotowania do ofensywy rosyjskiej. Tymczasem 2 maja o wicie nastpi atak pastw centralnych pod Gorlicami. Piciodniowa bitwa przyniosa klsk armii rosyjskiej. Rwnoczenie 6 maja armia austriacka Lisingera

38

Wojna

Na starym cmentarzu s resztki grobu Piotra Macewicza prawdopodobnie wanie tego

rozpocza atak w okolicach Stryja. I znw Dolina staa si terenem przerzutw ogromnych si rosyjskich na pnoc. Dzielnice miasta Obliski i Broczkw byy zapenione wojskiem i sprztem wojennym. Szo sporo konnicy. Wtedy to niespodziewanie wszed do domu Stemlerw esau (ocer w randze rwnej rotmistrzowi) orenburskich kozakw w piknym stroju i owiadczy, e musi si solidnie wyspa, a rano opuci kwater. Wyglda dostojnie, zachowywa si kulturalnie; wic Henryk i Karolina godnie go przyjli. Tylko Marianowi nie podobao si, e zarwno dieszczyk (ordynans) jak i luzak co chwila kaniali si w pas swemu panu. Spraw wyjani mu dieszczyk: on jest bohaterem i ma wicej wow ni ty wosw na gowie.,.. Rano esau odmwi modlitw przed doranie ustawion w rogu pokoju ikon i odjedajc powiedzia: my odbieajem, Germacy naciskaj, tu wam bdzie niebezpiecznie. Tak serdecznie si egna, e jak pisze Marian zapomnia zabra karabin. Mama kazaa mi zanie, ale gdy byem w drodze do rynku zobaczyem galopem wracajcego Kozaka. Wzi karabin i serdecznie podzikowa. Ludzie dziwili si, widzc mnie biegncego z karabinem. W opinii 12-letniej Wisi, Kozacy byli przychylniejsi ludnoci polskiej ni sodaci, od ktrych emanowaa nienawi. Trzyletnia Janka zapamitaa z tych czasw kilka innych obrazw. Jeden to psia buda przy oborze i rzd pik kozackich opartych o dach budynku; drugi Franek uspakaja psa, ktry rzuca si na onierzy, ale i tak dostaje nahajem po plecach; trzeci duo onierzy na polu ssiadw przy ognisku, a przy nich duo dzieci. Dostaam licznie rzebion yk, kawaek chleba i soniny paprykowanej, za co otrzymaam od mamy lanie. Pniej dowiedziaam si, e od onierzy nie wolno niczego przyjmowa i nie wolno dawa si pocaowa. onierze byli bardzo spokojni i bardzo houbili dzieci; kade dziecko obdarowywali. Pamitam, e byli starzy i wsaci, tsknicy widocznie do swoich dzieci. Pniej kiedy jeszcze chcieli mnie caowa podawaam rk. Caowali i zamiewali si, a ja z nimi yka przetrwaa do 1939 roku jako yka Janki. 12 maja Austriacy uyli lotnictwa. Sze samolotw zrzucio bomby na stacj kolejow i na miasto, na szczcie bez strat w ludziach. Wobec niepowodze na odcinku Stryja, Rosjanie przystpili 12 maja do przygotowywania nowej linii obronnej na pobrzeach Doliny: Zapust Babijowa Gra Zamczyska Oblisk Broczkw. Kopano popiesznie rowy, wysadzano mosty. 14 maja patrole austriackie dotary do Oblisk, lecz zostay krwawo odparte, po czym front jakby si ustabilizowa. Rozpocza si bitwa o Dolin. Dochodzio do niezliczonej iloci atakw artyleryjskich, do wielu wypadw piechoty i walk na bagnety. Drogami prowadzono z gr jecw i legionistw, wrd ktrych Stemlerowie bezskutecznie wypatrywali Stasia. W Henryku odezwa si instynkt artylerzysty. Urzdzi dla rodziny schron pod budynkiem komory, zabezpieczy zachodni cian obory warstw kamieni i ku zmartwieniu Karoliny siadywa pod rozoyst grusz dul i oblicza celno ognia armatniego. Ktrego ranka artyleria austriacka kada ogie wzdu potoku przepywajcego od Zamczysk wzdu ogrodu Stemlerw do Siwki. Jeden z pociskw eksplodowa w pobliu domu, odamki wybiy szyby i podziurawiy dachy budynkw. Powstaa panika wrd dzieci. Tylko Miecio nie obudzi si, cho spa tu przy oknie. Inny pocisk wpad do izby mieszkalnej ssiada Nikoki, lecz na szczcie nie wybuch. W tych cikich dniach odwanie zachowywaa si Karolina. W przerwach pomidzy atakami artylerii gospodarowaa w kuchni i w oborze, jakby nic niezwykego si nie dziao. Gotowaa posiki dla dzieci i straw dla krowy. Odwanie zachowywaa si rwnie Katarzyna. Regularnie o wicie wychodzia z sierpem do ogrodu, na miedz, nad potok po traw dla krowy ywicielki. Trzy tygodnie trway walki o Dolin. W pierwszych dniach czerwca Rosjanie rozpoczli odwrt. 3 czerwca okoo godziny 10-tej wieczorem, przybiega do Stemlerw gospodyni Piotra Macewicza, nazywana ho Kasi, woajc, e Macewicz umiera i pilnie wzywa do siebie Henryka. Jak pniej ojciec opowiada, Macewicz przeprosi go za wszystkie posdzenia

39 i owiadczy, e bardziej szlachetnego czowieka nie spotka w yciu, a nastpnie w obecnoci wiadkw zezna testament. Poow majtku zapisa cerkwi, poow onie z prob o moliwie ryche sprowadzenie jej z Ameryki. Wykonawcami testamentu zostali: dziaacz parai greckokatolickiej Stefan Kardasz i Henryk Stemler. Popiech w zaatwianiu sprawy spadku wyjani: nadchodz ci, ktrym ja si nie podobam. Piotr Macewicz potwierdzi w ten sposb, e by moskalolem, a takich Austriacy wieszali. Nastpnego dnia ju nie y. Chodzia fama, e si otru. O wicie 4 czerwca Henryk zbudzi ca rodzin, aby obserwowa wkraczanie wojsk austriackich do miasta. Ujrzelimy pierwszych onierzy z karabinami gotowymi do strzau, schodzcych ze stokw Kuli i Kayniwki; cae grupy schodziy rwnie drog od Zamczysk przez Horysze. Turkot cikich wozw dochodzcy z miasta wycign Mariana z domu. Po chwili wrci z wiadomoci, e na rynku peno wojska austriackiego. Zaraz po niadaniu, a by to dzie Boego Ciaa, gromadka dzieci z Marianem i Wisi wyprawia si na Zamczyska na zwiedzanie okopw. Zobaczyem tam duo onierzy zabitych. Oddzielnie leay plecaki (zdjte przez onierzy przed atakiem na bagnety). Ludzie wycigali z plecakw rne rzeczy, zdejmowali zabitym onierzom buty Marian wzi karabin. Ja nie chciaem by gorszy i te wziem. Gdy wracaem do domu Jan Dobrzaski ze miechem zwrci mi uwag: Franiu, przecie ten karabin jest bez Verschlussa (bez zamka). Nic nie szkodzi, odpowiedziaem i poszedem dalej. Tak to si znaem w 10-tym roku ycia na broni. Jadwiga wspomina, e chciaem jeszcze wzi granat, ale tak krzykna, e zaniechaem. Straty ludzkie w bitwie o Dolin byy po obu stronach due. Zawiadczyy o tym ogromne cmentarze na Zamczyskach, na Podliwczu, na Broczkowie i na cmentarzu katolickim obok kocioa. Na tym ostatnim i na Podliwczu pochowano do duo legionistw zmarych w szpitalach polowych. Zgina rwnie dua ilo osb cywilnych, w tym na Obliskach powinowata Henryka Leopoldowa Regnerowa, z synem. Ulego zniszczeniu ponad sto gospodarstw i to nie tylko w wyniku dziaa artyleryjskich, bowiem od tzw. przeomu gorlickiego Rosjanie zaczli stosowa taktyk spalonej ziemi, ktra polegaa na niszczeniu wszelkiego dobytku, aby nieprzyjacielowi zostawi po sobie pustyni. W konsekwencji dugotrwaej bitwy pojawiy si w Dolinie choroby wrd ludzi i zwierzt. Zawleczona do miasta cholera zbieraa swoje niwo. Byy domy zupenie wymare na t straszn chorob. Lekarze byli bezradni z braku lekw i rodkw sanitarnych. Jedziy wozy pobielone wapnem. My, dzieci, nosiymy na szyi dziwne race zrobione z zbkw czosnku. Brama domu oblana bya karbolem. Zmarych chowano na polach dalekiej Odenicy. Miejsce to nazwano pniej cmentarzem cholerycznym. Szerzya si te wcieklizna. Oar jej pada 13-letnia Wisia, ktra tak po latach opisuje swoje przeycie: Ludzie ostrzegali, e po okolicy wczy si duo wciekych psw, bo wsie w czasie bitwy spalono, a opuszczone psy ywiy si trupami. W czerwcu pogryz mnie wcieky pies leniczego na Turzy Maej, kiedy wybraam si z Kaziem po mid. Z innymi dwiema pogryzionymi dziewczynkami i z leniczyn wyjechaam do Zakadu dr Bujwida w Krakowie na szczepienia. Przez 28 dni, dwa razy dziennie, szczepia nas crka dr Bujwida. Mieszkaymy w szpitalu, ale wolno nam byo chodzi po miecie, w ktrym trudno byo co kupi. Bardzo godowaam. Mama widocznie przeczuwaa nieszczcie, bo pocztkowo nie chciaa mi pozwoli na t wypraw na Turz, a pniej, gdy ju byam na Kuli, woaa mnie z powrotem. W ogle Mama czsto wyczuwaa naprzd bieg rnych spraw. Umiaa te wydedukowa wiele rzeczy, tote Ojciec nasz bardzo ufa jej radom.

40

Wojna

! w ksidze zapowiedzi jest data 26.X.1915

We wrzeniu uruchomiono nauk w szkole ludowej, ale dzieci musiay chodzi a na Odenic (3 km), bo w budynku szkolnym by szpital wojskowy. Wisia wstpia do VI klasy, Kazio do I-szej, a ja do III-ej. Ukraicy zaoyli wasn szko. W poowie wrzenia wyjechaa do Lwowa Mila, aby szuka moliwoci ukoczenia seminarium nauczycielskiego. Szczliwie zostaa zakwalikowana na skrcony kurs maturalny i po kilku tygodniach przygotowywania si do egzaminu w mieszkaniu pani Nowakowej, 15 padziernika uzyskaa wiadectwo maturalne z jedn trjk z gry na skrzypcach. Dnia 20 wrzenia 1915 roku urodzia si Stemlerom crka Helena Stanisawa. Jesieni tego cikiego roku ja i dwaj moi bracia przeylimy do dramatyczn przygod. Wobec braku w domu opau wybralimy si pewnego dnia z Kaziem i Mieciem na wskazane wczeniej przez Wisi miejsce w lesie Lipowa, po drzazgi. Po napenieniu workw i po zjedzeniu przyniesionych z domu jabek, ruszylimy w powrotn drog dwigajc pene worki. Droga prowadzia przez gsty las leszczynowy, ktry tym razem jako nie chcia nam si skoczy. Bdzc ciekami po ogromnych obszarach leszczyny, marzylimy tylko o jednym: aby wyj wreszcie z lasu. Ulegajc zudzeniom, e widziane coraz nowe przewity lene to koniec lasu, natraalimy wci tylko na nowe cieki. I tak szlimy bez koca w nieznane, szukajc wyjcia z matni. Na domiar zego spotkaa nas burza gradowa, a kiedy ukrylimy si pod duym krzakiem leszczyny, dostrzeglimy tam mij, co nas przerazio. Miecio zacz paka. Po burzy, przemoknici do nitki, rozpoczlimy wdrwk od nowa. Po kilku godzinach, ju zrozpaczony, dostrzegem w dole, z duej odlegoci wysokie kominy Salin. To nas uspokoio. W przekonaniu, e diabe si wda w nasz spraw, szlimy niewolniczo na kierunek kominw nakadajc wiadomie wiele kilometrw drogi. W domu, jak si okazao, zapanowa lk o dzieci, zwaszcza e po bitwie byo w lasach i na polach duo niewypaw. Rodzice, kade z osobna, udali si w kierunku Lipowej, rozpytujc ludzi o nas i proszc o pomoc w odszukaniu synw. Wisia, ktra wrcia ze szkoy, pobiega do lasu na znane sobie miejsce, ale braci nie spotkaa. Dopiero w domu, zapakana, pierwsza nas dostrzega schodzcych od strony poudniowej, zamiast od zachodu. A my rzuciwszy na podwrzu worki z drzazgami, usiedlimy na nich i nareszcie odetchnli. Pierwsze sowa realisty Henryka byy: A czemu nie porzucilicie tych workw, na co do dzi nie umiem odpowiedzie. Kiedy mama zmieniaa nam mokre koszule byy na nich lady krwi od otarcia drzazgami. Nadesza deszczowa, zimna jesie. Panowa niedostatek w Galicji i w naszym miecie, ale najbardziej chyba dawa si we znaki brak opau. Henrykowi wprawdzie udao si kupi ze skadu na Podliwczu (5 km) dwa sgi drzewa bukowego, ale nie byo go czym zwie, bo konie gospodarzy byy na wojnie lub zginy w czasie bitwy o miasto. Wysa wic ojciec nas: Wisi. Kazia i mnie do znajomego gospodarza na dalekie Zagrze, ktry mia woy. Jako udao nam si go namwi do przewozu drzewa, ale droga bya daleka, byo zimno, woy cigny bardzo powoli, tak e podczas konwoju opadalimy z si. Posuchalimy wic gospodarza i poszlimy na skrty do domu, zwaszcza, e ciemniao si. Na cmentarzu, przez ktry prowadzia cieka, zauwaylimy w ciemnoci migajce wiata. Zdrtwielimy. I wtedy Wisia uwiadomia sobie, e to by Dzie Zaduszny. Kiedy dotara do domu woowa furmanka z drzewem, bylimy dumni z naszego wyczynu. Ktrego dnia nadesza kartka od Stasia. Jak wynikao z daty stempla pocztowego, napisana zostaa jeszcze przed zajciem przez Rosjan Galicji. Donosi rodzicom, e nie jest w Legionach. Pniej si to wyjanio. Jzio przed wyjazdem do Rosji, wiosn 1915 roku, poszukiwa go we Lwowie i wtedy ustali, e zaraz po wstpieniu do Legionw zasab na placu wicze i znalaz si w szpitalu, skd zosta wywieziony do jednego z krajw wczesnej Austrii. Konsekwencje trwajcej wojny daway si we znaki ludnoci, szczeglnie w Dolinie umczonej 9-miesiczn okupacj rosyjsk i 3-tygodniow bitw o miasto. I tak ubogie doliskie rolnictwo podupado z braku siy pocigowej. Nie bez wpywu na wyywienie mieszkacw pozostawao rozlokowanie w szkole i innych budynkach pastwowych szpitali

41 wojennych. Trwaa dalsza dewaluacja korony. Wprowadzono reglamentacj sprzeday mki, cukru i kasz. Kartki ywnociowe wydawano w piciu dzielnicach miasta, przy ogromnym toku zarwno dla uzyskania kartki, jak i dla jej realizacji. Susznie mawiano: kartk na cukier mam, ale cukru nie mam. W dzielnicy Zagrze przykr robot rozdzielnictwa kartek wykonywa co niedziel Henryk. Wielokrotnie zabiera mnie ze sob. Henryk i Karolina czynili ogromne wysiki, aby moliwie najlepiej ywi dzieci. Cho nadal uprawiano (mimo trudnoci, bo w stajniach nie byo koni, chyba e stare i wyniszczone), na roli kolonistw kartoe, kapust i brukiew, to jednak w domu odczuwano brak niektrych artykuw ywnociowych, szczeglnie misa, a gdy zachodzia moliwo ich nabycia, nie zawsze starczao na to rodkw. Pracowa bowiem na tak du rodzin tylko Henryk. Mania, praktykujca krawiectwo damskie u Olgi Onyszkiewiczowej, zarabiaa niewiele. W domu Stemlerw zawsze prowadzono dzieci w surowy sposb: od wczesnej wiosny do pnej jesieni chodziy boso (z wyjtkiem do kocioa i do szkoy), latem sypiay na sianie w stodole, bawiy si we wasnym ogrodzie przy nielicznych kontaktach z innymi dziemi, wyywienie otrzymyway proste i zdrowe. Tote rzadko choroway. A gdy zdarzyo si przezibienie dziecka; Karolina leczya je przez nakadanie rk. To pomagao; gorczka spadaa. Przykada rce choremu dziecku rwnie Henryk, czasem naciera im skronie octem. Przy niestrawnociach u dzieci Katarzyna (w tajemnicy przed ziciem) stosowaa zabieg z dziedziny znachorstwa: rozarzony wgiel drzewny nad gow dziecka polewaa wod, wymawiajc jakie sowa. Wod z polewania chory musia wypi. To pomagao pewnie dlatego, e woda zawieraa czsteczki wgla drzewnego, a wglem do dzi leczy si zaburzenia odkowe. Jednak ubogie wojenne odywianie i wrd dzieci zrodzio skutki. U Wisi, Kazia, Miecia i Zosi wystpia silna awitaminoza i co za tym idzie utrata odpornoci organizmu. Dzieci zaczy zapada na zdrowiu. Rok 1916 zwiastowa na szczcie zmiany na lepsze. Po ponad dwumiesicznym oczekiwaniu, inspektor szkolny zaatwi podanie Mili i zatrudni j z dniem 1 stycznia jako tymczasow nauczycielk w podgrskiej wsi Wedzirz, 16 kilometrw od domu. Jak na miejscu skomentowaa nominacj nauczycielka tej samej szkoy Zoa Jastrzbiec-Sugocka siostra Wandy Heilmanowej, ony dyrektora Szkoy w Dolinie, Mila nie moga otrzyma posady w Dolinie, bo jej brat Jzef by politycznie podejrzany. Mila miaa si z tego. miaa si rwnie w kilka tygodni pniej, kiedy weszli do klasy trzej ludzie: kierownik szkoy Winnik, nauczyciel Parypa oraz tzw. czynnik spoeczny miejscowy kowal Wajda i zaczli co bka, krci, mci, a nareszcie ktry wyksztusi pytanie: co si dzieje z bratem Jzefem A gdy mu odpowiedziaa, e zosta we Lwowie aresztowany przez Rosjan, Wajda paln a ja syszaem, e on uciek ze Lwowa przed Austriakami i jest poszukiwany jako zdrajca Dopiero jak napisaa wiele lat pniej w czasie przemwienia Polaka z Kijowa o nieznanym nam nazwisku, na pogrzebie Jzia 12 wrzenia 1966 roku skojarzyam sobie ten fakt ze sowami mwcy my ich w Kijowie serdecznie przyjli kiedy do nas uciekli przed Austriakami. Wrd tych co uciekli byli nauczyciele z Galicji: Jan Kornecki, Tadeusz Uhma, Alojzy Gralski i Jzef Stemler. Zatrudnienie Mili przynioso ulg w kosztach utrzymania rodziny. Jeeli nie sta jej byo na przykadanie si do zarobkw Henryka, to przynajmniej zapracowaa na siebie. Wobec mobilizacji dalszych rocznikw do wojska, otworzyy si na Salinach miejsca pracy nawet dla nieletnich. Zgosi si rwnie Marian. Obj prac po Grzegorzu lipkiewiczu, ktrego podziwia w robocie, wspczujc jednoczenie ogromnemu wysikowi tego czowieka. Prac na Salinach Marian wspomina z cikim sercem: do mnie i do mego kolegi Stanisawa Neuburgera naleao wrzucanie wgla do piecw oraz ich szlakowanie (odulanie). Byy to bardzo cikie roboty. Po wyczyszczeniu trzech piecw, koszula bya do wycia. Miaem tam cikie przeycie: wgiel windami rcznymi podawali jecy rosyjscy, a ja do nich odnosiem si szorstko Pewnego dnia jeden z nich, starszy wiekiem, zapyta mnie: Jakby si czu w sytuacji niewola, gd, praca, popychanie?. Ju nigdy na nich nie podnosiem gosu, dzieliem si chlebem, cho mao go miaem.

42

Wojna

Nadeszy listy od Stasia. Po opuszczeniu Lwowa, przed wkroczeniem Rosjan, dotar a do Lubliany w Sowenii. Tu pracowa w fabryce papierosw, chodzi do szkoy i kocha si w piknej Mili Sokric. Gdy ukoczy 18-ty rok ycia w maju powoano go do 33 puku austriackiej piechoty w Krakowie, gdzie w godnych koszarach przeszed przeszkolenie rekruckie. Po kilku tygodniach wczono go do marszkompanii w Kielcach, a stamtd wysano na front albaski. I tak marzenia Stasia o Legionach ycie zmienio na ywot onierza austriackiego. Niby-stabilizacja na froncie poudniowym skonia niektrych obywateli doliskich do powrotu. Wrci ks. dziekan Hipolit Zaremba i z miejsca przenis do Kausza kochanego przez wiernych ksidza Filipka. Nowy wikariusz obj jednoczenie wszystkie godnoci spoeczne sprawowane dotychczas przez jego poprzednika. Wszed rwnie do Zarzdu Kka Rolniczego. Wczesnym latem 1916 roku Henryk przey szok zwizany z intryg zorganizowan przez nieprzychylnych mu ludzi w Kku Rolniczym. Dotknity niesusznymi zarzutami zwizanymi z prac zawodow, po komisyjnym zbadaniu sprawy i wykazaniu, e pomwienie go o czyny nieetyczne nie miao podstaw ani faktycznych, ani prawnych, porzuci t prac. Publiczne odwoanie zarzutw i przeproszenie nie zmienio jego decyzji. Dzi lepiej to rozumiemy. Nasz ojciec nalea do ludzi, u ktrych tak byo z granitu, nie ze stali. Po tej historii Henryk, znany w miecie z solidnoci i pracowitoci, spotyka si z prawdziw przyjani kupcw ydowskich, szczeglnie hurtownika mki i kasz Bugsganga. Oni to skonili Henryka do objcia lokalu sklepowego przy rynku doliskim, opuszczonego przez kupca Jungermana. Spraw popierali dziaacze spoeczni w Magistracie W tej nowej sytuacji, korzystajc z otwartych kredytw udzielanych przez hurtownikw ydowskich, Henryk zaoy sklep towarw mieszanych (artykuy spoywcze, mydo, nafta, pasta do obuwia itp.). Cho handel artykuami spoywczymi by reglamentowany, co wymagao olbrzymiej pracy przy rozwaaniu maych porcji, sklep funkcjonowa do dobrze i dawa rodzinie utrzymanie. Henryk i nas, dzieci pisze Wisia wcign do pomocy w dnie rozsprzeday przydziaw mki, cukru i kasz. Oboje z Frankiem waylimy wedug tabeli zrobionej przez ojca. Organizacja roboty bya tamowa: odbir pustego woreczka od kupujcego, tarowanie go, wsyp, waga, inkaso nalenoci, wrczenie kupujcemu. Sprawno nasza dziaaa uspokajajco na atakujcych lad sklepow ludzi, obawiajcych si susznie, e nie dla wszystkich wystarczy towaru. Pamitam pisze dalej e byy dnie, w ktrych rozwaalimy ogromne iloci porcji, tak, e wieczorem ze zmczenia nie mielimy siy nawet do jedzenia kolacji. Pomagaa w sklepie rwnie Mania, gdy nie byo do roboty krawieckiej u pani Onyszkiewiczwej. Asystowa jej czasem przy tej pracy Marian Deblessem, student politechniki we Lwowie, zatrudniony jako drogomistrz w Wydziale Drogowym Starostwa w Dolinie, To niby spokojne ycie w Galicji Wschodniej 10 sierpnia 1916 roku przerwaa wiadomo, e Rosjanie przeamali front pod Tumaczem i s u wrt Stanisawowa. Z Doliny ewakuowano urzdy i poczt, zamknito kolej dla ludnoci cywilnej, gazety przestay nadchodzi. Na szczcie front stan pod Stanisawowem, jak si okazao, na przecig kilku miesicy. W kilka dni pniej, gdy si nieco uspokoio, nagle Marian rzuci prac na Salinach, bo postanowi z Michaem Pilerem i Stanisawem Neuburgerem dosta si do Legionw. Starszy od nas Piler wyjecha, a nam 16-latkom pozostay zy napisa pniej w swoich wspomnieniach. Musia wic powrci do zaj gospodarczych w domu i to wcale nie lekkich, zwaszcza przy rcznym wzku, ktrym dowozi karm dla krowy z odlegych k. Ale nie na dugo, Karolina bowiem wykorzystujc znajomo z Marianem Deblessemem budujcym drogi dla potrzeb wojny w Strutynie i w gr rzeki Mizunki do Seneczowa i Wyszkowa, umiecia go przy tych budowach. Zawizaa si z czasem pomidzy obydwoma Marianami prawdziwa przyja. Przeyli w Karpatach wiele ciekawych i niebezpiecznych przygd. Przyja dotrwaa do koca ich ycia.

43 Pod koniec wakacji, ktre Mila spdzia w domu, rozwaano co zrobi z Wisi, absolwentk szkoy ludowej: nie byo komu przygotowa jej do egzaminu w Szkole Wydziaowej we Lwowie. Uprawniona do takiej nauki nauczycielka Tuliswna chorowaa, a druga, Sanecka, bya zajta inn grup kandydatek. Postanowiono, e Wisia pojedzie do Wedzirza, gdzie Mila pomoe jej w nauce. W okresie dwch lat trwajcej wojny, Polacy coraz Wyraniej przekonywali si, e ogromne oary w koszmarnych bitwach bratobjczych nie przynosz nagrody. Wojna, zamiast wolnoci niosa krajowi ruin. W godzie witaa Galicja nowy rok 1917. Nie lepiej byo w Dolinie i w rodzinie Stemlerw. Do tego Henryk chorowa, bo pracujc w Komisji Kwalikacyjnej Koni i Sprztu dla potrzeb wojny, przezibi si ciko. Leczy go dr Kostarkiewicz. O chorobie ojca dowiedziaa si przypadkiem Mila w Wedzirzu: zapakana przyszam do klasy i spytaam dzieci czy nie wiedz aby kto z rodzicw wybiera si do Doliny. Bya zima i trway zawieje. Ledwo wrciam do domu przyszed zawodowy wonica. yd Wulich i owiadczy, e pojedzie zapytaam: dlaczego pan, mimo zawiei, chce jecha. Odpowiedzia mi, e kiedy by ewakuowany podczas walk o przecz wyszkowsk, z Wedzirza do Doliny i z ca rodzin siedzia tam na rynku, a dzieci pakay z godu, nikt z jego wiary nawet nie podszed. Natomiast jaki pan przyszed i zapyta co tu robi i czego potrzeba. Dzieci s godne i nie mam czym nakarmi, odpowiedziaem. Za chwil dostaem chleba dla dzieci i mki na gotowanie. Dowiedziaem si, e by to pan Stemler. Czy ja teraz nie pojad do takiego czowieka?. Choroba ojca odbia si mocno na sytuacji rodziny. Cay ciar prowadzenia sklepu spad na Mani. Wobec niepewnej posady przy budowie drg dla potrzeb wojny, Deblessem szuka zarobkw w handlu: kupowa rne towary na Wgrzech, dokd dociera w zwizku z prowadzonymi robotami drogowymi, i przywozi do Doliny. Sprowadzi ze Lwowa swojego brata Franciszka i zaoy sklep przy rynku, pod nazw Consum. Posady jednak nie rzuca i nie mg tego nawet zrobi, bo roboty byy prowadzone dla potrzeb wojny. Wiosn 1917 roku stacjonujcy w rejonie Salin Sturm-Batalion urzdzi na polach Paczowskiego pokaz nowej broni. Byy to miotacze ognia olepiajce i zwglajce przeciwnika. Celem pokazu byo podniesienie morale onierzy i ludnoci cywilnej. Cesarz Austro-Wgier, Karol I postanowi zwiedzi front w Galicji i nocowa w Dolinie, na Salinach. Lotnictwo rosyjskie, widocznie na czas poinformowane o planie przejazdu, usiowao zakci monarsze podr. 5 kwietnia przywitano go picioma bombami, z ktrych jedna spada na rynek, uszkadzajc nowo uruchomiony sklep Consum, druga traa w gospodarstwo kominiarza Guchowskiego koo Salin. Pozostae trzy byy rwnie niecelne. Uroczysto w Dolinie odbya si z pomp. Jak wynika z treci projektu dekoracji miasta z powodu przejazdu JCK Wysokoci Arcyksicia Karola Franciszka Jzefa (orygina w archiwum Jzefa Szysza) na bramie triumfalnej wisia napis z obu stron w jzykach krajowych: Jego Cesarska i Krlewska Wysoko Najdostojniejszy Arcyksi Karol, niech nam yje. Nad bram umieszczony by herb Habsburgw, nad nim aga polska i ruska oraz 4 agi austriackie, po obu stronach herb miasta i herby polskie i ruskie. Na dekoracje zuyto 426 m ptna biaego, tego i niebieskiego; wykonano 65 chorgwi polskich, ruskich i austriackich i 56 masztw; uyto 300 sztuk jodeek i 1500 m wiecw. W rodzinie Stemlerw panowao jakie napicie: Mania, ktrej powierzono prowadzenie sklepu, miaa niestety gow zajt Deblessemem i jego interesami. Karolina bya wyjtkowo nerwowa, moe dlatego, e Henryk chorowa, ale chyba najbardziej dlatego, e, jak poszeptywaa Katarzyna, wkrtce miao si urodzi dziecko. Nic wic dziwnego, e w tej atmosferze najwicej dostawao si Wisi, ktra zawsze bya pod rk. 1 czerwca Karolina urodzia Adasia Jzefa. W cigu 29 lat wydaa na wiat 14-nacioro dzieci. Pora tu na reeksj. Czyby osobiste ycie Karoliny byo zamknitym, powtarzajcym si cyklem: cia-pord-karmienie? Nieatwo dzi poj tak prost etyk ycia maeskiego tych dwojga ludzi: nic przeciw naturze!

44

Wojna

W pniejszych latach Jzio, chodzc ze mn po brzegach doliskiego Kotowicza, rozwaa t stron ycia rodzicw. Z jak godnoci i szacunkiem! Sam mia ju wwczas czworo dzieci, a wic rozumia surowo norm etycznych w poyciu maeskim. Dawa zreszt wyraz czci dla rodzicw i wwczas, kiedy przyjmowa serdecznie i gorco coraz nowych przychodzcych na wiat braciszkw i siostrzyczki. Na 4 czerwca Wisia miaa wyznaczony egzamin wstpny do Szkoy Wydziaowej im. Mickiewicza we Lwowie, ale nie byo komu jej zawie, bo Mila nie miaa paszportu, a Henryk chorowa. Wprawdzie nauczycielka Sanecka przyrzeka Karolinie, e si Wisi zaopiekuje, ale zajta swoimi uczennicami zostawia j na dworcu we Lwowie z cik paczk ywnoci dla pani Nowakowej. I tak musiaa Wisia od razu sta si samodzieln. Odszukaa ulic Na Bajkach 18, gdzie zamieszkiwaa nasza znajoma, i za jej rad swoj szko, aby nastpnego dnia nie bdzi. Wszystko skoczyo si dobrze: egzamin zdaa i szczliwie wrcia do domu. Na rozadowanie atmosfery w domu wpyna decydujco dopiero rozmowa Mani z rodzicami. Mania bez wstpu poprosia ojca, aby poszed z ni i jej narzeczonym Marianem Deblessemem da na zapowiedzi. Reakcja Henryka bya rwnie prosta. Zapyta: A co bdziecie robi jak wam zabraknie chleba (narzeczony nie mia adnego zawodu). Dzielna Mania odpowiedziaa, e sama potra zapracowa na utrzymanie zakadanej rodziny. Obawy Henryka sprawdziy si. Ju w kilka miesicy pniej zabrako modym chleba. Spenia si rwnie gotowo Mani utrzymywania wasnymi siami maonka. Nie jeden miesic i nie jeden rok Deblessemowie yli z pracy jej rk. 30 czerwca 1917 roku w kociele paraalnym w Dolinie, wrd kwiatw i radoci odby si lub Mariana Deblessema z Mari Stemlerwn. Wesele wyprawiono w opuszczonym budynku plebanii przy cerkwi w. Mikoaja na Husakowie, gdzie te modzi zamieszkali. Byo wesoo, nawet przygodnych przechodniw pan mody czstowa wgierskim rumem. Jedna tylko starsza kobieta wybraniaa si przed piciem, bo przysigaa od wdki. Deblessem j jednak przekona, e to nie wdka, a rum. I wypia na zdrowie modej pary. Zjechaa na wakacje z Wedzirza Mila, za ni zacz dojeda naczelnik wedzirskiej poczty, Henryk Turecki. I te przyjazdy wprowadziy niepokj. Cae otoczenie rodzinne Mili nie sprzyjao wizytom tego 36-letniego kawalera. Z zachowania si Mili jak to pniej czsto wspominano wynikao, e zawiedziona w swojej pierwszej mioci, tylko tolerowaa natarczywe owiadczyny Tureckiego. Pewnego dnia wpad on nagle do domu Stemlerw z wiadomoci, e otrzyma przeniesienie do Felsztyna i pragnie przed wyjazdem zawrze z Mil zwizek maeski. Karolina, bagaa crk o rozwag. Sprzeciwiaa si rwnie temu zwizkowi Wisia, ktra znaa Tureckiego z Wedzirza i wyczuwaa w nim jak pisze fasz. Ale Mila bya jakby zahipnotyzowana 20 sierpnia Mila wysza za m za Henryka Tureckiego. By tylko lub wspomina w swojej relacji. Odby si w Wedzirzu. By ojciec i Franek. Deindel da konie, ale takie, e nie mogy dojecha tych 16 km. Ojca to bardzo denerwowao. Na lubie wszyscy pakali. Od tego momentu zaczyna si moja niewola turecka. Ze strony ma przesodzona, agresywna mio, u drugiej strony brak prawdziwego uczucia, ucieczka do ksiek i do pracy nauczycielskiej pozwolia maestwu przetrwa dziesi lat; krtko w Felsztynie, bardzo dugo w piknej miejscowoci Podkamie koo Brodw. I tak wystartowao z Doliny drugie dziecko Stemlerw. Zobaczy swoje rodzinne miasto dopiero po dziesiciu latach. We wrzeniu z frontu w Albanii przyjecha Stasio na swj pierwszy urlop. Przywiz ze sob wszy i ksiki. Wszy, w adnym nawet mundurze austriackim, tpia elazkiem Wisia, z ksiek przygotowa si do zdania egzaminu trzeciego roku seminarium nauczycielskiego we Lwowie. Wieczory spdza w towarzystwie Mariana u Feli Dzieranowskiej: Ja piewaem ukraiskie dumki wspomina Marian Stasio zabawia Fel, bo oni si miowali, brat Feli gra na harmonii, mama Dzieranowska popakiwaa. A jednoczenie do domu, na adres Stasia, przez cae lata nadchodziy listy od Mili Sokric ze Sowenii, zaczynajce si zawsze jednakowo Drogi Stanko.

45 Po tym urlopie Stasia, wszystko jakby poszarzao. Marian wrci do swoich zaj i do podrowania z Deblessemem na linii Dolina Wyszkw i z powrotem. Urozmaiceniem byy dla nich tylko przygody: spotkanie z wilkami w nocy, upadek konia przy przeprowadzaniu transportu przez prowizoryczny most itp. Obszerne opisy tych przygd obydwaj Marianowie umiecili w swoich wspomnieniach napisanych pod koniec ycia. W miecie i w domu byo te smutno, dawa si cigle we znaki niedostatek ywnoci. Od czasu do czasu ludzie otrzymywali zawiadomienia o mierci na wojnie kogo ze swoich najbliszych. Lepsze ju byy gotowe karty pocztowe nadchodzce z frontu z nadrukowan treci, jedynie z podpisem nadawcy w rodzaju: Ich bin gesund und geht mir gut (jestem zdrw i powodzi mi si dobrze). Docierajce do Doliny wieci ze wschodu o rewolucji w Rosji nie budziy entuzjazmu. Zawsze bano si Moskali (czsto mawiano Maskali) a sowo rewolucja budzio nieokrelony lk. Wiksze wraenie robiy wiadomoci o wybuchach niezadowolenia i o strajkach w Krlestwie. Pewnie dlatego, e i w Galicji panowa powszechny gniew mieszkacw przeciw okupantom za ndz, za gd, za brak moliwoci zarobkowania, za szerzc si spekulacj. Gospodarowanie Deblessemw w sklepie Consum i w ich domu budzio zastrzeenia Henryka i Karoliny. Deblessem sprowadzi jeszcze dwu braci: Jzefa i chorego na grulic Stanisawa. Zaniedbywa si w subie, zniechci si te do handlu; prowadzenie sklepu powierzy Wadce Dymkwnej, dalekiej powinowatej z Wieliczki. Ale najbardziej niepokoio Henryka zaduanie si Deblessema u ydw. Wycofanie si ma Mani z handlu spowodowao, e 17-letni Marian rwnie znalaz si bez pracy, a e rozsadza go temperament, wchodzi w nie najlepsze towarzystwo, robi ydom gorzkie kaway, na ktre skarono si Henrykowi. Do tego zakocha si w crce ssiada na Husakowie nieomal za miedz, Maryni Borowskiej. Powstaway wic w domu konikty, ktre Karolina moga tylko czciowo tumi i nie wprowadza w nie ma. wita Boego Narodzenia 1917 roku, rodzina spdzia jak kade wita wojenne, w smutku. Wprawdzie Deblessemowie przyszli na Wigili z ubran choink, nastrj jednak by ponury. Karolina pakaa za nieobecnymi dziemi, Henryk tumi wybuch. Dopeni miary Sylwester. Rozeszy si w miecie pogoski, e u Deblessemw zebrao si na powitanie Nowego Roku duo goci: krewni Deblessema Majewscy, drogomistrzowie z powiatu Spaczyski i Sarna, bracia pana domu. Wypito duo alkoholu i wytuczono wszystko szko, w tym rwnie lubny serwis Mani. Takie ekscesy nie mogy by tolerowane w maym miecie galicyjskim i to w cikich czasach wojennych. W styczniu 1918 roku przyjecha na duszy urlop Stasio. Przygotowa si do Kriegsmatury jako ekstern. Po zdaniu egzaminu przebywa w domu, wieczory spdza u Dzieranowskich. 1 lutego Marian winien by zgosi si do wojska, ale wyjazd nie by mu w gowie. Stasio, znajcy dobrze karzc rk wadzy austriackiej, nakania go usilnie do wyjazdu. Wreszcie w dniu 6 lutego, jako spniony rekrut pisze w swoich wspomnieniach Marian zgosiem si do wojska w Stryju. Austria zawdzicza Stasiowi, e wsadzi mnie do pocigu i to do pierwszej klasy. Gdyby nie on, to kto wie czy w ogle pojechabym. Z 9 puku piechoty powiz mnie do Wiednia kapral. Tam by gd, ndza, ubstwo, tak e starzy onierze chodzili do stert wysuszonych koci i zjadali z nich struyny. Nie reim wojskowy dawa si Marianowi we znaki (cho frajter yd nie przypad mu do gustu), lecz wanie zimno i gd. Przed Wielkanoc postanowi uciec na kilka dni do domu. Nkaa go tsknota za kochan dziewczyn. Dwa dni trwaa nielegalna podr z Wiednia do Doliny bez papierw i bez biletu. Po witach spdzonych w domu i dodatkowych dwch dniach wolnoci, uleg wreszcie probom matki i grobom ojca i z ogromnymi przygodami w czasie podry, wieczorow por wcisn si przez mur koszar do oddziau, Nastpnego dnia jak pisze frajter szala, nawet chcia mnie uderzy kolb, ale ostrzegem go, e te mam karabin Odda mnie ostatecznie w rce szefa kompanii, ktry zapyta dlaczego uciekem? Bo byem godny. A co przywioze?. Likier. To dawaj. I tak skoczya si moja dezercja z armii austriackiej.

46

Wojna

W maju przeniesiono Mariana wraz z omioma protegowanymi szefa kompanii na front. W rzeczywistoci wyldowali w Wojskowych Warsztatach Samochodowych we Lwowie. Po ndzy wiedeskiej, wstpiem do lwowskiego raju wspomina Marian praca dobra, zesp ludzi solidarny, wyywienie wystarczajce, moliwo wyjazdw i odwiedzin, z ktrych korzystali rwnie rodzice. Komendantem by kapitan Bogucki z zawodu nauczyciel. W czerwcu Wisia zdaa w Stanisawowie egzamin eksternistyczny z II klasy wydziaowej a zaraz po tym kolega Jzia, Jaremko, donis, e zostaa dopuszczona do egzaminu wstpnego w Seminarium Nauczycielskim we Lwowie. Wyjechaa z ojcem i nie zrobia mu wstydu. Przyda si bardzo, bo dla wpisu do I klasy potrzebna bya dyspensa Namiestnictwa (nie miaa 15 lat) i zawiadczenie o stanie zdrowia wydane przez Fizyka (dzisiejszej Sanepid). Mieszkaa, jak zawsze wszystkie dzieci przyjedajce do Lwowa, u pani Nowakowej, ojciec za u siostrzenicy Pauliny. Nadeszy cikie czasy rwnie dla braci Deblessemw. Musieli i do wojska. Marian Deblessem szybko si wyreklamowa dla potrzeb wojny i znw znalaz si w Dolinie. Rwnie Henryk otrzyma wezwanie do wojska. Karolina przyja to z humorem. Zamiewaa si kiedy 54-letni m, wziwszy pod rk swego rwienika Leopolda Regnera, pomaszerowa do poboru dla ratowania upadajcej Austrii. Ludno godowaa, okupanci niemieccy i austriaccy wywozili resztki zapasw, dezerterzy niepokoili wsie i miasteczka. W Dolinie rozpoczy si kradziee. Kradziono kartoe z pola i z kopcw, kury, siano z k, a nawet krowy z obr. Zodzieje nie omijali nawet najbiedniejszych mieszkacw. Henryk, przy pomocy dzieci zorganizowa ochron przed kradzie. Jesieni chodzilimy o wicie i wieczorem pilnowa ziemniakw na polu, a zim ziemniaki w pryzmie byy zabezpieczone specjalnym urzdzeniem mechanicznym pomysu Henryka: zbliajcy si noc do kopca zodziej musia dotkn drutu (kabla), ktry uruchamia dzwonek zaoony przy oknie mieszkania. W oborze wydzielono pomieszczenie na siano, na ktrym nocowali chopcy mocno od wewntrz zamknici. W razie niepokojcych szmerw, podnie mieli alarm. Przez kilka lat ja i Kazio, a nawet Miecio, na zmian, przewanie we dwch, nocowalimy w oborze. Miecio w swoich wspomnieniach w rozdziale Puapka napisa: na zodzieja kartoi z kopca nie czekalimy dugo przyszed, zaczepi o drut, narobi alarmu i uciek. lady na niegu prowadziy do jednego z ssiadw. U nas ju nie kradli. We wrzeniu 1918 roku w Dolinie rozpocz si nowy rok szkolny we wskrzeszonym Gimnazjum z dwoma klasami. Mnie wpisano do I klasy. Dziaao te Gimnazjum Ukraiskie. Do szkoy Ludowej w Dolinie chodzi Kazio, Miecio i Zosia. W tym czasie Wadka, ekspedientka w sklepie Deblessemw sprowadzia z Wieliczki Helen Sitkwn, a sama wyjechaa. Jak pisze Fela Dzieranowska, przyjanica si z Wadk: Hel przyjam kwiatami i traktowaam j jak szczer koleank. Ta atwo zawizana przyja dwch modych dziewczt miaa si skoczy klsk sercow Feli. Wobec oddalenia si frontu od granic miasta i powiatu, powrciy do Doliny dalsze rodziny, a wrd nich waciciel sklepu zajtego przez Henryka Jungerman. Henryk musia wic przenie si do innego lokalu sklepowego przy gwnej ulicy, tu za rynkiem. W padzierniku 1918, w dniach nieuniknionej katastrofy wojennej pastw centralnych, istniay cztery polskie orientacje: Rada Regencyjna w Warszawie, paryski Komitet Narodowy, obz Pisudskiego z utajon POW jako si szturmow oraz SDKPiL i PPS. Ale ycie dyktowao rozwizania nie zawsze po myli tych orientacji. 28 padziernika 1918 roku, kiedy imperium austriacko-wgierskie dogorywao, powstaa w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, ktrej przewodniczcym zosta prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast, Wincenty Witos. Miaa ona na celu likwidacj zaborczej wadzy i przejcie jej w swe rce. dla pniejszego przekazania centralnemu rzdowi polskiemu. Dnia 31 padziernika onierze Polacy z 56 i 57 puku austriackiej piechoty opanowali w Krakowie koszary. Uformowane kampanie z orzekami na czapkach wyszy na miasto. Znikay napisy i emblematy niemieckie, ludzie entuzjastycznie witali pierwszych onierzy okrzykami niech yje Polska. Okoo godziny 11-tej na honorowym odwachu Krakowa,

47 zamiast warty austriackiej, przybya uzbrojona kompania polska. Dowdca warty przekaza sub polskiemu oddziaowi, uwieczniajc to w ksice raportw. Chorgiew austriack opuszczono, a wcignito na maszt przy wiwatach i zach radoci biao-czerwon. Ale co si udao w Krakowie, nie powiodo si we Lwowie. Z inicjatywy posw ukraiskich w parlamencie wiedeskim powstaa bowiem we Lwowie 18 padziernika 1918 roku Ukraiska Rada Narodowa pod przewodnictwem Eugena Petrusewicza. Rwnoczenie uformowa si zakonspirowany Ukraiski Generalny Komisariat Wojskowy, na ktrego czele stan Dmytro Witowskij. Gdy dotara do Lwowa wiadomo, e Polska Komisja Likwidacyjna zamierza przej wadz w Galicji Wschodniej, Ukraiski Generalny Komisariat Wojskowy postanowi ogosi powstanie i obj wadz we Lwowie i innych miastach. 1 listopada o godzinie 4 rano Ukraicy opanowali Lww i Galicj Wschodni oraz ogosili powstanie Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej. Ze strony polskiej walk podja PO W i Zwizek Wojskowy Polakw. Marian tak relacjonuje pierwsze dni bojw we Lwowie: 1 listopada jak zwykle szedem z koszar do zaj w warsztatach wojskowych, gdy podeszo do mnie dwch onierzy z karabinami, zabrali mi pas i bczek z czapki z liter K (Karol I). Zauwayem, e maj przypite kokardki o barwach ukraiskich. W warsztacie, gdzie byo ju tylko dwch kierowcw, dowiedziaem si o upadku Austrii Nastpnego dnia zastaem w miejscu pracy jakiego studenta mczcego si przy uruchamianiu wozu ciarowego Wybralimy obydwaj najlepszy samochd ciarowy i pojechalimy na punkt zborny przy ulicy Polnej Dostaem zadanie rozwoenia onierzy na wskazane miejsca w czci Lwowa zajtej przez Polakw. Pewnego dnia w czasie jazdy z onierzami, natarli Ukraicy. Z wozu wszyscy uciekli zostawiajc mnie na domiar zego w niesprawnym wozie. Jako si wydostaem i zgosiem si na placwk przy ulicy Bema. Ocjalnie nie przyjli mnie, ale nie przeszkadzali, abym tam zosta. Zadaniem placwki byo ostrzeliwanie koszar przy ulicy Grdeckiej i obrona ulicy Bema Organizacja bya fatalna, wszyscy rozkazywali. Z czasem staem si tam zbdny. Inwazja ukraiska zaskoczya Stemlerw i mieszkacw Doliny nie mniej ni ludzi we Lwowie. 2 listopada panowaa w miecie mga. W domu postanowiono wic, e sklep otworzy Karolina, a Henryk dojdzie nieco pniej, gdy si rozjani. Karolina jednak zaraz wrcia zdenerwowana, bo miejscowi i obcy Ukraicy w mundurach austriackich z kokardkami niebiesko-tymi legitymowali ludzi, szczeglnie wojskowych. Zaalarmowany Henryk uda si popiesznie do miasta, gdzie stwierdzi, e w Starostwie, w Wydziale Powiatowym i w Magistracie wszystkie stanowiska zajli Ukraicy. Zobaczy te na rynku gromadzce si tumy onierzy w mundurach austriackich z odznakami ukraiskimi, Siczowcw (organizacja paramilitarna) i chopstwo z pakami. Zorganizowano pochd zakoczony delad. Nastpne dni w Dolinie byy pene niepokoju. Wszystkimi drogami powracali z wojny wyndzniali onierze, niektrzy z odznakami ukraiskimi. andarmeria ukraiska rewidowaa powracajcych, zatrzymujc byych legionistw. Wprowadzono godzin policyjn, nastpiy rewizje i aresztowania Polakw. Nowe pastwo ukraiskie miao w Stanisawowie parlament, rzd oraz armi (Ukraiska Haycka Armia) Naczelnym dowdc zosta ataman Grzegorz Mykietyj. Wprowadzono wasne rodki patnicze karbowace. W Dolinie starost zosta adwokat Seweryn Danyowycz, komendantem miasta kapitan Czapelski, a pierwszym posem z Doliny do parlamentu dr Micha Paczkowski. W grudniu, ssiad z Kayniwki, Jan Merynowicz, przyprowadzi do domu saniajcego si Stasia. Obydwaj wrcili z frontu albaskiego. Merynowiczowi zawdzicza Stasio i dotarcie do domu, i to przede wszystkim, e go wybroni przed Ukraicami wszcymi w nim legionist. Merynowicz, jako Ukrainiec, przypi sobie kokardk niebiesko-t, lecz nie da si zmobilizowa. Dr Kostarkiewicz stwierdzi u Stasia zapalenie puc. Na szczcie mody organizm, przy pielgnacji mamy, zwalczy chorob. Dnie spdza Stasio na czytaniu ksiek, wieczory u Feli Dzieranowskiej. Przestrogi rodzicw, e nie powinien si pokazywa w miecie lekceway, mawiajc mnie ju nic nie mog zrobi, wszystko mam za sob.

48

Wojna

Tu przed witami Boego Narodzenia dotar do domu Marian. Zaj si sprawami gospodarczymi, ale wikszo dnia spdza w domu Borowskich. Z Antonim Borowskim, bratem swojej narzeczonej Maryni, zwozi drzewo z Lipowej, budowa obor. W styczniu 1919 roku na Horyszu panowa wrd dzieci koklusz. Niemal z kadego domu wychodzi pogrzeb z ma, bia trumienk. Rwnie i ja niosem na rcznikach we czworo trumienk zmarego dziecka rodziny Zygmuntowstwa Regnerw. Niestety i nasz ptoraroczny braciszek Ada zmar 23 stycznia na kokluszowe zapalenie puc. Pamitam dugie umieranie tego dziecka. Wszyscy bezradnie pakalimy nad nim. Trumienk w kondukcie pogrzebowym w biaych szatach nieli do kocioa i nastpnie na cmentarz: Stasio z Fel Dzieranowsk i Marian z Hel Lubaczewsk. Ten ponury czas szczeglnie dawa si we znaki Stasiowi, ktry pozostawa w domu bez konkretnego zajcia. Tote z zadowoleniem przyj propozycj Mariana Deblessema wsplnej z kilkoma osobami nauki ksigowoci. Udzia w tym kursie sta si dla Stasia wymwk do rzadszych odwiedzin domu Dzieranowskich. Ale byy rwnie inne, dostrzeone przez Fel, symptomy zaniedbywania narzeczonej. Jak na czasy niebezpieczne, u Stemlerw zbierao si sporo modych ludzi. Radzili, co w wytworzonej sytuacji naley pocz. Wczesn wiosn powstaa myl ukrycia si i ewentualnego podjcia zbrojnej obrony przed ukraisk andarmeri. Broni dostarcza zawsze ruchliwy Marian Deblessem i pewien byy andarm austriacki. Na pocztku kwietnia 1919 roku doliscy Ukraicy zaczli opuszcza stanowiska wojskowe i cywilne i znika, wywoc zgromadzone mienie. Nowi funkcjonariusze przeprowadzali liczne aresztowania i wywozy ludzi do obozu w Koomyi. Grupa modych ludzi, skupiajca si przy rodzinie Stemlerw, w dzie ukrywaa si przewanie w lasach, gdzie Ukraicy nie zdradzali ochoty wchodzi. W ostatnich dniach kwietnia dosza Stemlerw wiadomo, e zmar Jzef Marszaek. Do Nowosielnicy uda si Henryk z Marianem, a mnie zabrali z aski. Bya straszliwa plucha, pada deszcz ze niegiem. Pogrzeb Marszaka dnia 1 maja odby si zgodnie z miejscowym zwyczajem: wpierw trumn ze zwokami wieziono do kocioa w Wygodzie, za furmank szed po straszliwym bocie kondukt skadajcy si z Katarzyny, Henryka, Mariana i mnie oraz dwch czy trzech ssiadw zmarego. Po naboestwie aobnym ksidz usadowi si obok furmana i rozpocza si ostatnia droga zmarego na cmentarz. Po egzekwiach trumn wpuszczono do przygotowanego grobu, w poowie z powodu soty wypenionego wod. Pamitamy, jak po pochwku skary si grabarz, e mia bardzo zy rok, bo we wsi byo tylko dziesiciu umarlakw. Pnym popoudniem wracalimy we trzech do domu. Na przedmieciu Henryk zwrci uwag Marianowi, e winien pj na skrty, aby nie wpa w rce Ukraicw, zwaszcza e by w nowych butach saperkach, ktre odziedziczy po Marszaku. Marian zawsze pewny siebie, zignorowa uwag ojca. I stao si! Obok sdu jak pisze zatrzyma nas wartownik. Ojca puci, a mnie zaprowadzi do Komendy Miasta, gdzie mi zabrano saperki, plecak, spodnie wojskowe i pas. Pucili mnie na interwencj naszego znajomego podporucznika Bojdunika. Jak Karolina i Henryk musieli, do chwili powrotu Mariana, przeywa aresztowanie syna W pierwszych dniach maja zakwaterowa si u Stemlerw podocer ukraiski z wonic i furmank zaadowan jakimi materiaami. Szara zachowywa si brutalnie, wyrzuci Katarzyn z ka, i sam si pooy. Cigle co wszy Wonica ostrzeg Henryka: Wy si tego mojego zwierzchnika strzecie, bo to zy czowiek, a sam ulotni si. Pamitam zachowanie si ojca w tych ponurych godzinach. Zacite usta, napita twarz, zacinite nieomal do krwi pici. A oczy? Niebieskimi srogimi oczyma obserwowa ruchy Ukraica i wyranie walczy ze sob o decyzj, co zrobi z tym czowiekiem. Marian wyczu myli ojca i dawa do zrozumienia, e moe go wynie nawet na zawsze. Karolina bagaa ma szeptem o opamitanie. I ciko za to zapacia: na drugi dzie Ukrainiec sprowadzi patrol, ktry aresztowa Henryka i Stasia. Kiedy wieczorem nic o tym nie wiedzcy Marian, wchodzi do domu, tknity przeczuciem, przed otwarciem drzwi woy rewolwer na stryszek w przybudwce. W mieszkaniu panowaa dziwna cisza, mczyzn nie byo, a matka,

49 klczc, modlia si. Zanim zrozumia przyczyn nieobecnoci ojca i powd modlitwy matki o tej niezwykej porze, dostrzeg w kcie za drzwiami andarma. Mariana zrewidowano i zaprowadzono na posterunek. Wtedy wszed do izby kwaterujcy podocer, usiad rozkraczony przed Karolin i objania j jak tam mcz jej ma i synw Tych sw Karolina nigdy nie zapomniaa. Po godzinie otworzyy si drzwi, wrcia caa trjka. Okazao si, e Komendant zna Henryka jak sam powiedzia z uczciwego i yczliwego stosunku do ludzi i zwolni zatrzymanych. Podocer widzc skutki swojej intrygi, popiesznie odjecha. Do przey tych powracano w domu wielokrotnie. Rozwaano moraln stron zamiaru pozbawienia ycia odaka protoplast banderowca z lat pniejszych. I zawsze wychodzio na to, e Karolina miaa jednak racj, cho trwaa wojna, a na wojnie nie trzeba si dawa gnbi i choby powoli zabija. Dni majowe byy tragiczne: Ukraicy organizowali apanki, aresztowania i mordy. Zamordowano w lasach Jakubowskich prezesa Sdu Powiatowego Drozdowskiego, sdziego Bizupa i doktora praw Mielnika. Modzie ukrya si w lasach. Na szczcie dochodziy ju do miasta odgosy zbliajcego si frontu; szczeglnie noc i o wicie syszano artyleri. W niedziel, 25 maja 1919 roku, o godzinie 5 rano ostatnie oddziay ukraiskie opuciy Dolin. W ten soneczny, pikny, wiosenny dzie okoo godziny 10-tej od strony Zamczysk, przez Horysze, nadjecha pierwszy konny polski oddzia. Pod nogami kopyt koskich trzeszczao szko z wybitych przez Ukraicw szyb. Polskich uanw w szarych mundurach ludno witaa spontanicznie kwiatami. Kady chcia dotkn onierza polskiego, lub przynajmniej konia, by upewni si, e to nie sen. Za kawaleri nadeszy oddziay piechoty. I tak dotara do Doliny, spniona o siedem miesicy wolno Polski, sercem przyjta przez wszystkich mieszkacw: i Polakw, i tych spokojnych, a zawstydzonych Ukraicw oraz ydw. Dzieci doliskie powitay Polsk przy koniach kawaleryjskich w rozmowie z onierzami mwicymi po polsku i obdarowujcymi je pieszczotami i sucharami. Niektre szukay wrd onierzy swoich tatusiw

Dolina, miasto startu

Krtko, bo zaledwie kilka dni wadz w Dolinie sprawowao wojsko. W poniedziaek 26 maja o wicie zebra si sd polowy i skaza na kar mierci trzech dziaaczy ukraiskich Bojdunika, Mazurkiewicza i Fryszczyna i trzech nieznanych z nazwiska andarmw. Za miastem, przy drodze do Strutyna rozstrzelano trzech innych Ukraicw. Take w Krechowicach skazano na kar mierci trzech andarmw ukraiskich. W miecie zaczy si organizowa wadze pastwowe i samorzdowe. Starost zosta ponownie Gaewski, burmistrzem dr Stanisaw Kotowski. W sekretariacie Magistratu rozpocz prac energiczny, mody czowiek Karol Weyman. W krtkim czasie obj on, sprawowane od lat przez Pawa Roja, stanowisko sekretarza Zarzdu Miejskiego. Ogoszono zacig ochotniczy do wojska. Zgosi si rwnie Marian z wasnym karabinem starannie przechowywanym od czasw frontu w 1915 roku. Otrzyma przydzia do sub porzdkowych w Krechowicach. W miecie narastay trudnoci z wyywieniem. Kolej nie moga kursowa z braku mostw na rzekach i potokach. Zorganizowano wic transport furmankowy do Stryja (48 km). Henryk, Stasio i Marian Deblessem podejmowali rnorodne zabiegi dla zdobycia towarw. Najbardziej przydatnym okaza si Stasio: kupowa w Stryju i w Stanisawowie, pniej we Lwowie, potrzebne artykuy cile wedug wskaza ojca, tak e sklep Stemlerw mg coraz lepiej zaopatrywa mieszkacw Doliny. Nieatwa bya sytuacja w miecie. Mao byo miejsc pracy i szczeglnie modzi Polacy spogldali na zachd, gdzie podobno brakowao ludzi; Ukraicy, nawet ci spokojni, czuli si nieswojo i nie wykazywali aktywnoci; ydzi cigle yli w lku, zwaszcza, e onierzom nie by obcy antysemityzm. Sklep Deblessemw Consum podupad. Przyjto bowiem jak na cikie i krytyczne czasy faszywy kierunek: zapeniano pki galanteri jak latarki, zapalniczki, grzebienie, szelki itp., a to wwczas nie interesowao mieszkacw. W tej sytuacji Marian Deblessem za namow ocerw wynaj od pani Kilarskiej pitrowy dom, w ktrym na parterze urzdzi cukierni-kasyno, a na pitrze mieszkanie dla swojej rodziny. Cukierni prowadzia dotychczasowa pracownica sklepu Helena Sitkwna. Henryk przestrzega zicia, e wojsko pojedzie dalej, a ty zostaniesz w godnym miecie na lodzie. I tak si stao. Po kilku tygodniach jedynymi gomi cukierni byli bracia Deblessemowie. Wisia, uczennica I klasy Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego eskiego we Lwowie i mieszkanka Internatu dla dziewczt Sistr Rodziny Marii, zdecydowaa si na podr furmank do Stryja, dalej ju pocigiem. Szkoa bya czynna ju od kilku miesicy. Podr t wspomina, bo najada si strachu przejedajc w brd rzek Stryj. Ruszya te nauka w Szkole Powszechnej i w Gimnazjum w Dolinie. W roku szkolnym 1918/1919 byem uczniem drugiej klasy. Zaczo te dziaa Gimnazjum ukraiskie im. Markijana Szaszkiewycza. W miesicach letnich do miasta zacza nadchodzi pomoc amerykaska dla ludnoci: sonina, mka, suchary. Stopniowo Uruchamiano komunikacj, odywa handel. W Dolinie podstaw gospodarki jak od wiekw znw staa si sl, ktr wywoono w hurcie i detalu. Przywoono za ni zboe, mk, kasz, kukurydz i tyto. Pocigi z Doliny zapenione byy ludmi z woreczkami soli, za ktr uzyskiwano potrzebne w gospodarstwach domowych artykuy. Rozmiowa si w handlu Stasio. Jako agent handlowy Bugsganga i innych kupcw, jedzi na Podola i na

52

Dolina, miasto startu

Bukowin, skd sprowadza artykuy zboowe dla potrzeb miasta. To by okres w yciu Stasia kiedy mia pienidze, wspomina Marian. Wielka mio Stasia i Feli Dzieranowskiej zacza ju od wiosny wyranie blednc. Jak wspominaa po latach Fela, Stasio odwiedza j coraz rzadziej, tumaczc si brakiem czasu, ale stawao si dla niej jasne, e zwiza si uczuciowo z Helen Sitkwn. By to dla Feli ogromny cios, bo kochaa go pierwsz prawdziw mioci. Do tego opuszczenie przez Stasia zbiego si z cik, nieuleczaln chorob jej matki. Sprawa ta podrania ambicj caej rodziny Dzieranowskich. W tym czasie zacz si w Dolinie ywioowy rozwj organizacji spoeczno-owiatowych, dziaajcych w gmachu Sokoa i w Kole TSL z siedzib w starym domu Kilarskich, tu przy rynku. Orodkiem oywienia stao si rwnie gimnazjum, ktrego dyrektorem by wwczas A. Ligman. Szczegln rol zacz odgrywa profesor matematyki i piewu starorusin Izydor Hyczko. Zgodnie z cytowan przez siebie dewiz: kto nie zna matematyki i muzyki, nie ma tu wstpu, wpaja modziey wiedz z tych dziedzin. Dziaa pod jego kierownictwem chr szkolny i Sokoli, zorganizowa orkiestr, w ktrej wyrniali si uczniowie Ignacy Rabczuk i Wacaw Czapelski. Dziaa teatr amatorski pod kierunkiem Leona Heilmana a pniej Otylii Kckiej. Zreorganizowano bibliotek i czytelni Sokoa. Dziaao Towarzystwo Muzyczne im. Chopina. Powoli wracaa te normalno do naszego domu rodzinnego. Nadeszy pomylne wiadomoci o Jziu, e przey wojn, jest w Kijowie i szuka okazji powrotu. Marian w tym czasie peni sub w oddziale wojskowym na odcinku Dolina Roniatw Kausz. Kocha si nadal w Maryni Borowskiej, dla ktrej przebywa pieszo ogromne przestrzenie. Wyjechali z Doliny Deblessemowie. Bya to waciwie ucieczka przed wierzycielami: Gottesmanem i Weinrebem. Zatrzymali si w Mikuliczynie, gdzie Deblessem w 1915 roku pozostawi swoje mieszkanie z rzeczami. I tak trzecie dziecko Stemlerw, kochana szczeglnie przez ojca, najstarsza z crek, gboko wyta w rodowisko doliskie Maria opucia gniazdo rodzinne podajc za mem w nieznane. Pozostawione przez Deblessema dugi Henryk spaca przez dugie lata, z trudnoci ratujc przed licytacj sypialni i szaf crki. Wyjechaa rwnie do domu w Wieliczce Hela Sitkwna. Nadchodzce informacje prasowe i pantoowe budziy w Galicji Wschodniej, a w tym w Dolinie, oywione dyskusje. cieray si szczeglnie pogldy na temat zamierze Pisudskiego. Entuzjastw wierzcych w jego talent polityczny i wojskowy byo wielu, ale te wszyscy odczuwali zmczenie po piciu latach wojny. Wieci wojenne, wiadomoci o przebiegu rewolucji w Rosji najbardziej przeywaa Karolina, zawsze bojca si o dzieci. Pn jesieni 1919 roku nagle zjawi si w domu Jzio. By mizerny, nosi brod. Rado bya nie do opisania. Karolina na zmian pakaa i miaa si. Nawet twardy Henryk mia zy w oczach. W nas, dzieciach, wywoa wraenie obcoci: by jaki nowy, wany, cho bardzo serdeczny. Najspokojniej witaa go Katarzyna cichutkim paczem radoci. A Jzio? Nie wypuszcza z obj Matki, ciska Ojca, a Babk nieomal podnis na przywitanie. Wreszcie przysza kolej na nas: ma Hel, ulubienic jego Jank, Zosi, Kazia, Miecia, no i na mnie. Jak opowiada, w gronie przyjaci wyruszy przed kilku tygodniami piechot z Kijowa w morze rewolucji. Wrd licznych niebezpieczestw przewdrowa od Dniepru do Dniestru. Niestety w drodze zachorowa i jaki czas lea w tiepuszce na Ukrainie. Pniej znalaz oparcie w Hotelu Polskim w Benderach (Besarabia). Wreszcie w niatynie rzuci si w ramiona kolejarzy polskich, ktrzy serdecznie si nim zaopiekowali i dowieli do Lwowa, skd po kilku dniach przyby do rodzinnego domu. Czteroletni okres ycia Jzia poza domem rodzinnym, to duga i barwna historia. Ze Lwowa w 1915 roku wywdrowa w gronie przyjaci politycznych do Rwnego, gdzie znalaz prac w ksigarni Ludwika Rutkowskiego w charakterze pomocnika sprzedawcy. Niestety, wkrtce sta si osoba podejrzan i wraz z innymi zosta zesany na wschd. Lecz szczcie mu

53 sprzyjao, tra do dobrze zorganizowanych i niele zorientowanych w stosunkach rosyjskich oarnych rodakw. Po kilku miesicach znalaz si w Kijowie, miecie polskich emigrantw. Tu wcignito go do pracy pocztkowo w biurze emigracyjnym, pniej powierzono mu organizowanie tajnego szkolnictwa polskiego. Niestety, wiosn 1916 roku zachorowa na grulic, ktr leczy a w kraju Kirgizw. Pozna ycie Baszkirw i Tatarw. Jaki czas przebywa wrd Polakw w Moskwie, gdzie pozna Wadysawa Grabskiego, Stanisawa Wojciechowskiego, braci Lutosawskich Kazimierza i Wincentego. Jesieni 1916 roku powrci do Kijowa, gdzie powici si pracy owiatowo-opiekuczej wrd dzieci polskich wysiedlecw wojennych w ramach Polskiej Macierzy Szkolnej, ktrej prezesem by Jzefat Andrzejowski. Szczeglnie serdecznie wspomina krzepice znajomoci kijowskie, a wrd nich z Jaraczem i Osterw. Od 1916 roku mia w Kijowie narzeczon Wiktori Krynick. W Dolinie odwiedzi przyjaci: Stefani oysk, Olg Onyszkiewiczow, Leona Heilmana. Bardzo szybko wyruszy do Warszawy, gdzie podj prac w Zarzdzie Cywilnym Woynia i Frontu Podolskiego jako naczelnik wydziau szk powszechnych i seminariw nauczycielskich. W lutym 1920 roku zosta dyrektorem Polskiej Macierzy Szkolnej. Wkrtce, wykorzystujc sprzyjajce okolicznoci, rnymi rodkami dotar do Kijowa. Zaj si tam likwidacj spraw Macierzy i przygotowywaniem wyjazdu do kraju narzeczonej i jej siostry. Nage ruszenie frontu zaskoczyo przebywajcych jeszcze w Kijowie Polakw. Jzio tylko szczciu zawdzicza, e wcisn do pocigu ewakuacyjnego swoje panie i prezesa Polskiej Macierzy Szkolnej w Kijowie, Jzefata Andrzejowskiego. Po szczliwej cho morderczej podry do Warszawy, 20 czerwca 1920 roku Jzio zawar zwizek maeski z Wiktori Krynick. lub odby si w kociele w. Antoniego. Maonkowie zamieszkali przy ulicy Senatorskiej. ycie w domu Stemlerw przebiegao w atmosferze czstych niedomaga Henryka. Zostawiaa wic Karolina dzieci pod opiek Katarzyny i zamieniaa si w sprzedawczyni sklepow. Wobec licznych wama do sklepw i gospodarstw; na tzw. zapleczu sklepu skadajcym si z dwch izb, wrd skrzy, beczek i workw, Henryk ustawi szerokie oe, na ktrym we dwch z Kaziem lub Mieciem zamknici na rne haki i zasuwy nocowalimy pilnujc dobytku. Pewnego wieczoru, przed zamkniciem si od wewntrz postanowilimy jak nieraz wywietrzy pomieszczenie. W tym celu otworzylimy na chwil frontowe drzwi na ocie i zmczeni posnlimy siedzc. W nocy zbudziy nas jakie szmery i szepty w sklepie. Okazao si, e sklep otwarty, a dwaj nocni stre miejscy, nie mniej przestraszeni od nas, skradajc si, zamierzali zapa zodzieja Skoczyo si na wesoym rozpoznaniu, ale nam nie byo do miechu, balimy si ojca. Cho na nasze proby stre zapewnili, e zachowaj cae zdarzenie w tajemnicy, pierwsz osob po otwarciu rano sklepu by jeden ze strw. Udowodni ojcu jak dzielnie pilnuje mienia obywateli i niedwuznacznie da do zrozumienia, e naley mu si nagroda. Ojciec nie skarci nas tym razem. Wiedzia dobrze, co to jest potrzeba snu. Wtedy te zrozumiaem powiedzenie matki, e sen to zodziej; dzi myl, e raczej oszust. Cho w domu Stemlerw z ywnoci byo nieco lepiej ni u ssiadw, bo posiadali wasne ziemniaki, kapust i mleko, to jednak coraz czciej na stole jako podstawowe danie pojawia si mantu, ktry Kazio ucze IV klasy szkoy ludowej przejawiajcy zamiowania do matematyki, sprawiedliwie dzieli przy pomocy szpagatu midzy szecioro rodzestwa. Pracujcy Henryk i dokadajcy na utrzymanie domu Stasio, nie byli w stanie zapewni naleytego poziomu wyywienia rodziny, cho Jzio te pomaga wpadajc nagle na dwa trzy dni. Byy to dla Stemlerw chwile pene radoci i szczcia. Zaj si rwnie Stasiem, bo dalsze handlowanie w warunkach doliskich mijao si z celem. W lutym Stasio wyjecha do Siedlec, gdzie po stosownym przeszkoleniu, otrzyma posad na kolei. Przed objciem pracy, wzi w Wieliczce lub z Helen Sitkwn.

54

Dolina, miasto startu

W ten sposb czwarte dziecko Stemlerw wystartowao na zawsze z Doliny w tzw. wielki wiat. Jak wszystkie dzieci Henryka i Karoliny, bdzie ju tylko odwiedza rodzicw, spdza tu urlopy, przywozi swoje potomstwo i wspomina dom rodzinny do mierci. Od stycznia 1920 roku Marian suy w oddziale w Tarnopolu, gdzie zosta kapralem. Ndzne to byo wojsko, dyscyplina adna, z wyywieniem ciko napisa w swoich wspomnieniach. Pniej skierowano go do Rohatyna a stamtd do Podwoczysk. Henryk i Karolina ciko przeywali now wojn. Przez kilka tygodni nie mieli wiadomoci o synach: Jziu, Stasiu i Marianie, nie wiedzieli nic o losach dwch crek, Mani i Mili, ani o ich mach. Najwczeniej nadesza wiadomo przywieziona przez ydw o Marianie, e yje. Informator Henryka, znajomy kupiec, uspokaja rodzicw: Jemu nawet genera nie da rady. Wkrtce zjawi si w domu on sam i opowiada przygody wojenne. Pewnej nocy, po cikim marszu, zatrzymalimy si w wiejskiej kolonii. Wlazem na stg siana, aby si przespa. Gdy mczyem si wejciem na szczyt stogu, usyszaem, e kto z drugiej strony zsun si. Na sianie znalazem paszcz rosyjski i naboje. Spaem tam straszliwie zmczony do rana. Byo mi wszystko jedno Jadc ze Lwowa do Dobromila wstpiem w Felsztynie do Tureckich. Mila witaa mnie ze zami dostaem od niej r, ktr zasuszyem i przez kilka lat przechowywaem. Nadeszy te listy od Jzia i Stasia, pisywaa do domu Mania. Niech do wojny, spadek wartoci polskiej marki, choroby przywiezione przez ludzi wdrujcych po ywno, pryszczyca wrd byda wywoyway przygnbienie. Dolina, jak z zapisanych stron wynika, zawsze ya swoimi wasnymi sprawami, jakby bya oaz, niestety nie zawsze oaz spokoju. I tak wanie, jakby nic waniejszego si nie dziao, 12 czerwca 1920 roku zostaa zaoona I Druyna Skautowska im. Karola Chodkiewicza (poprzednio istniaa druyna o innej nazwie). Jak wiadcz zachowane do 1939 roku rozkazy, czonkami jej byli uczniowie Prywatnego Gimnazjum, im. Zygmunta Krasiskiego, a funkcj komendanta peni Karol Weyman. Ruch w stanie liczebnym by zmienny i przekracza 40 harcerzy. Prac w druynie obok Karola Weymana prowadzi Stanisaw Kunc. 4 lipca naczelny dowdca Micha Tuchaczewski rozpocz wielk ofensyw wszystkimi siami frontu zachodniego: 11 lipca wojska bolszewickie zajy Misk, 14 lipca weszy do Wilna, w tych samych dniach oddano Nowogrdek i Baranowicze. Lawina sza coraz szybciej: 21 lipca utracilimy Grodno i Sonim. Na szczcie udao si zatrzyma natarcie na twierdz w Brzeciu. W Dolinie wadze i organizacje spoeczne wszystkimi sposobami skaniay ludzi zdolnych do noszenia broni do wstpowania do armii. Chcc zawstydzi byych onierzy, ktrzy ju do mieli wojny i nie wykazywali ochoty do munduru, zorganizowano spord skautw uczniw Gimnazjum oddzia ochotniczy. Kilkunastu z nas otrzymao karabiny jednostrzaowe Werndel z przydziaem do suby w Stacji Jecw i Internowanych na Podliwczu. Skutek by minimalny, tylko kilka ze znanych w miecie obywateli zgosio si do puku w Stryju. W ogromnym napiciu penilimy sub wartownicz na Podliwczu. Baraki zapenione byy jecami i rnymi podejrzanymi osobnikami, przewanie Ukraicami. Na wart wychodzilimy po dwch: jeden prawdziwy onierz i jeden skaut. Mj dowiadczony wojak lubi sobie pogada, po czym gdzie znika, zostawiajc mnie samego. Przeywaem mk na myl, e moe mi przyj po raz pierwszy w yciu strzela z mego cikiego Werndla, ktry jak mwiono, tak kopie, e mona si przewrci. Noc wywoyway we mnie lk odgosy dzwonicych hemw legionowych zawieszonych na krzyach grobowych na pobliskim cmentarzu. Do jakiej-takiej rwnowagi dochodziem w domu, dokd wypuszczano nas na kilkugodzinn przepustk, przewanie po jado, bo w tym wojsku byo godno. Ciko przeyem jedn z tych wypraw. Oto wracajc do barakowych koszar minem spacerujcego ze swoj mamusi modszego koleg gimnazjalnego, Adama Trbickiego, ktrych po wojskowemu pozdrowiem. Po wyprzedzeniu usyszaem gony miech chopca i uciszanie go przez matk. Zmieszaem si, nie mogem jednak zrozumie z czego mg si mia kolega. Dopiero wieczorem w baraku, skadajc sorty mundurowe w kostk, zrozumiaem powd miechu: w spodniach bya dua dziura, przez ktr przewityway biae gacie. Bojowa mina, mundur, pas, bagnet i dziura w portkach z przewitem gaci to zestawienie rzeczywicie godne byo miechu.

55 Na wiczeniach i w koszarach chonem pieni onierskie nie najwyszej wartoci literackiej. Po powrocie do domu spotkay mnie gorzkie wymwki ojca za piewanie brzydkich piosenek. Dolina przeywaa znw swoje cikie dni. 17 sierpnia Budionny usiowa przekroczy Dniestr pod Mikoajowem. W obronie mostu na tej rzece zgina caa zaoga zarbana szablami kozackimi, a wrd niej Antoni Borowski brat Maryni, przyjaciel Mariana. 20 sierpnia 1920 roku zapanowaa w Dolinie panika, bo nadeszy wiadomoci, e wojska bolszewickie zajy Stryj i Morszyn. andarmeria, policja i reszta urzdw ewakuoway si w kierunku Wyszkowa, lecz do granicy wgierskiej nie doszy, bo caa kolumna zostaa rozbita i obrabowana przez uzbrojone chopstwo. Jecw wywieziono a osoby cywilne wypuszczono. Nas, modocianych onierzy, zdemobilizowano do domu. W miecie czynny by tylko Magistrat. Zorganizowano stra obywatelsk: cz obywateli patrolowaa z karabinami, reszta z laskami. Ochotnikami w Stray byli rwnie ydzi. Jeden z nich poucza nas jak obchodzi si z broni: Z karabinem nigdy nie wolno artowa, bo nabity, czy nie nabity wystrzeli moe. Nuce byo oczekiwanie w bezbronnym miecie na rozwj wypadkw. Napicie roso, lub sabo w zalenoci od nadchodzcych wiadomoci, najczciej nieprawdziwych. Wszyscy oczekiwali na wkroczenie bolszewikw. Wikszo w ogromnym lku, niektrzy z chlebem i sol. Chyba trzeciego dnia w porze poudniowej, da si sysze od strony wschodniej ttent galopujcych koni. Gromadzcy si caymi dniami przed domami ludzie zaczli w popochu ucieka do domw, zamyka si od wewntrz, zasania okna. Jedcy przyjechali galopem od Salin, przez rynek, do kocioa a nastpnie stpem wrcili. Byli to czterej chopcy z Odenicy w kuczmach na gowie, na oklep i boso, pod dowdztwem jednego z Soroczyskich. Dnia 22 sierpnia wieczorem nuca cisza zostaa przerwana. Da si sysze gwizd lokomotywy. Okazao si, e od strony Stanisawowa do stacji Dolina zblia si polski pocig pancerny Po kilku dniach przystpiy do pracy urzdy, otwierano sklepy, wznowiono nauk w szkoach. Rozpoczo si nowe ycie. Na uwolnionych terenach leczono rany. W padzierniku 1920 roku ekshumowano szeciu onierzy, obrocw mostu na Dniestrze w Mikoajowie, wrd nich kaprala Antoniego Borowskiego, brata Maryni narzeczonej Mariana i uroczycie pochowano na miejscowym cmentarzu. W pogrzebie wzi rwnie udzia Marian, odbywajcy jeszcze sub wojskow. Atmosfera pokoju wkraczaa stopniowo do doliskich domw. Niestety przy wigilijnych stoach 1920 roku w wielu rodzinach mona byo jedynie wspomina ojcw i synw, ktrzy z tej dugiej wojny nie powrcili. Od momentu wyjazdu z Doliny nie najlepsze wiadomoci nadchodziy od Deblessemw. W Mikuliczynie, gdzie najpierw osiedli, o budowie drg w tym czasie nikt nie myla, wic Deblessem wzi si za handel. Wpierw sprowadza wiece, ktre szy jak woda, pniej prbowa przywozi z Rumunii spirytus i na tym si cay handel zaama. Wadze skarbowe bowiem zakwestionoway transakcj. Mania powicaa si pielgnacji chorych, z ktrych wielu przechodzio tyfus. Wegetacja taka nie moga trwa dugo, wic maonkowie, wykorzystujc koniunktur, zdecydowali si na przeniesienie do Poznania, gdzie brakowao ludzi znajcych jzyk polski i posiadajcych jakie-takie przygotowanie do pracy biurowej. Na pokrycie kosztw podry, ktra okazaa si mordercza (droga wioda przez d), sprzedali obrczki i poduszki a na zagospodarowanie si w Poznaniu Deblessem sprzeda bekiesz, nazywan tam witk. Po pokonaniu ogromnych trudnoci, Mania przyjta zostaa do pracy na kolei, a Deblessem w rmie przewozowej Hartwig. W maju 1920 roku odwiedzi ich Jzio. Ubolewa po powrocie, e jego ukochana siostra musi chodzi do pracy pieszo ca godzin i to na 5 rano i e jej 12-godzinna praca na dworcu towarowym Garbary jest w wikszoci zyczna. Sceptycznie oceni pomysy Deblessema

56

Dolina, miasto startu

reorganizacji starej rmy Hartwig jak i wiar maonkw w duchy, ktre nieomal co wieczora wywoywano Niestety nic nie by w stanie pomc. Henryk kochajcy bardzo swoj najstarsz crk, zasypywany by listami, w ktrych zachcaa ojca do przyjazdu do Poznania. Informowaa te o poday tam rnych towarw. T wypraw tak wspomina Wisia: Pn jesieni wezwaa mnie do rozmwnicy nasza furtianka. Okazao si, e czeka na mnie Ojciec. Jest przejazdem po zakupy do Poznania, bo jak Mania podaje, jest tam towarw w brd. Ojciec mia przy sobie sporo pienidzy, zapaci internat za dwa miesice i u przeoonej zostawi troch na moje wydatki Mia wraca za tydzie, tymczasem dopiero przed Boym Narodzeniem wstpi do mnie. Wyglda bardzo le, by osabiony i skary si, e to nie dla niego taka cika droga W Poznaniu niczego nie kupi, a pienidzy sporo wyda, bo bardzo chorowa. U Mani bieda, ciko im si yje, wic i jej zostawi. Pamitam rozpacz Karoliny na wiadomo o chorobie naszego ojca z dala od domu. Czynia sobie wyrzuty, e zgodzia si na wyjazd Henryka ktry, podobnie jak w czasie pobytu Mani w Wieliczce, wykaza sabo wobec crki. Czua pielgnacja Karoliny, opieka doktora Kostarkiewicza i doliskie powietrze pomagao Henrykowi w stopniowym powrocie do zdrowia. Trudno poj, jak Karolinie wystarczao czasu i si na prowadzenie wesp z Katarzyn gospodarstwa i na prac w sklepie. wita w rodzinie Stemlerw byy spokojne i nawet radosne. Henryk by silniejszy, od dorosych dzieci byy wiadomoci, e wituj ze swoimi, modsze cieszyy si z dobrodziejstw tradycyjnej gwiazdki. Aktywna inteligencja miejscowa wywalczya przez kuratorium we Lwowie dla Prywatnego Gimnazjum im. Z. Krasiskiego prawa publicznoci na rok 1920/21. By to duy sukces w wczesnych trudnych czasach. Dyrekcj Gimnazjum obj Roman Gadyszowski. Przyszli nowi nauczyciele, a wrd nich Bazyli Maruszczak i pan od geograi i niemieckiego Lener. Rozwijao si Gimnazjum Ukraiskie pod dyrekcj dr. Michaa Paczowskiego. Druyna skautowska zmienia nieco formy pracy. Zmniejszono program w zakresie musztry i gimnastyki, zwikszono natomiast ilo zaj wietlicowych. wita te pamitam, bo wanie Gimnazjum urzdzio w sali Sokoa, po raz pierwszy we wasnym zakresie, bogato wystawiane jaseka. Nie pomn ani autora sztuki, ani reysera, wiem tylko, e przestaem ju grywa na scenie pastuszka, a otrzymaem rol sowizdrzaa, w ktrej odniosem duy sukces. Nabita przewanie dziemi widownia ryczaa ze miechu suchajc, jak to ojciec kijem obraca mnie czsto, a nie lekko tote wychowa ze mnie syna zucha i da mi sodkie imi Macibrzucha. Dalej nastpoway dziwne przypadki, od ktrych skra cierpa, na szczcie koczce si pogodnie. Rozwijao si ycie polityczne i gospodarcze. Ruszyy tartaki w Wygodzie i w Dolinie. Firmy naftowe, szczeglnie Galicja i Maopolska, rozpoczy odbudow zniszczonego okrgu naftowego i prace poszukiwawcze oraz wiertnicze w Karpatach. Inacja bowiem sprzyjaa inwestowaniu: przemysowcy za tani robocizn otrzymywali rodki trwae i w ten sposb uciekali od chorej marki. Cierpia za to robotnik, bo ceny galopoway w gr. Rozpocza wwczas dziaalno Polska Partia Socjalistyczna, w ktrej bardzo czynni byli Karol Weyman i sdzia ukasz Kulczycki. Zaoono koa PPS na Salinach, w Wedzirzu, w Wygodzie, w Bolechowie i Broszniowie. Powstaway czytelnie, teatry amatorskie i orkiestry dte. Na tle przygotowa do wyborw w powstajcej Kasie Chorych rozgorzay namitnoci wrd pracodawcw i robotnikw. Rwnie Ukraicy zaczli w tym czasie stopniowo rozwija dziaalno kulturaln w caej Galicji. Bujnie rozkwitaa ona w Dolinie. Wobec braku zgody starosty Romana Soskiego na budow gmachu Sokoa, wzgldnie uhu, postawiono przy cerkwi budynek i nazwano go Bratska Chata. Ocjalnie budynek by przeznaczony dla bractwa cerkiewnego, ale faktycznie skupiay si w nim ukraiskie organizacje kulturalne: chr cerkiewny i wiecki, zesp amatorski, ktry prowadzia Daria Paczowska-Hadijowa, czytelnia, biblioteka itp.

57 Miaa te Dolina i swoje wasne, smutne przeycia, bolesne dla wszystkich jej mieszkacw. Oto oarnie walczcy z tyfusem w miecie i w powiecie dr Kostarkiewicz pewnego wiosennego dnia w czasie odpoczynku w domu zapa na wasnym ciele wesz przywiezion od chorego i zaprorokowa sobie bd mia tyfus, z ktrego nie wyjd. I sprawdzio si. Mimo ratunku miejscowych i lwowskich lekarzy po kilku dniach zmar. Pogrzeb Kostarkiewicza by ogromn manifestacj wdzicznoci ludzi za wieloletni, oarn walk lekarza o ycie i zdrowie mieszkacw. Zmarego poegna przed jego domem Jzio, specjalnie zaproszony z Warszawy. Jako ucze IV klasy Gimnazjum pierwszy raz w yciu wysuchaem piknej mowy pogrzebowej. Zrobia na mnie due wraenie. Wiosn 1921 roku Marian Deblessem z on opuci Pozna i jako penomocny dyrektor rmy Hartwig przystpi do organizowania oddziau we Lwowie. Start osobisty maonkw nie by najszczliwszy: w obszernym mieszkaniu przy ul. Traugutta 10 straszyo, spaday obrazy ze cian Prace organizacyjne, dziki licznym znajomociom Deblessema we Lwowie, przebiegay sprawnie, tak e po kilku tygodniach mogo ju nastpi w Hotelu Georga uroczyste otwarcie oddziau Firmy przy uczestnictwie dyrektorw centrali poznaskiej. Ale Deblessem, ktrego w czasie bankietu chwalono, nie by zadowolony i nie zabiera gosu. Wkrtce prac t porzuci i zaoy sklep kosmetyczny Wschdpol we Lwowie, ktry z miejsca powierzy wsplnikowi, a sam obj dyrekcj spki majcej za zadanie zaopatrywanie lska w produkty zboowe. 17 kwietnia 1921 roku plutonowy Marian Stemler, ku ogromnemu swemu zadowoleniu, przechodzi do cywila. Wraca do domu i staje wobec problemu, co ze sob zrobi. Pisze do Stasia, referenta w organizujcej si Dyrekcji PKP w Wilnie z tymczasow siedzib w Siedlcach. Stasio pomaga: 6 czerwca Marian, po egzaminie rzemielniczym ze lusarstwa, zostaje przyjty do suby w Warsztatach PKP w Siedlcach. Tak rozpocz twarde ycie lusarza w warsztacie kolejowym, pomocnika maszynisty na parowozach, a w pniejszych latach maszynisty. Pod koniec lata, 26 wrzenia, Marian wzi lub z Mari Borowsk i opuci rodzinny dom na zawsze. I tak wystartowao w wiat pite dziecko Stemlerw. Pozostanie mu ju tylko tsknota za soneczn Dolin i dorywcze powroty nawet z odlegych stron. Wakacje tego roku spdzilimy w mniejszym ni w latach ubiegych gronie. Z dorosych dzieci Stemlerw nikt si nie zjawi, nawet Wisia nie przyjechaa. Przebywaa bowiem w Warszawie u Jzefw przy ul. Krlewskiej 16 i uczszczaa na kurs owiaty pozaszkolnej, zorganizowany przez Jzia jako dyrektora Polskiej Macierzy Szkolnej. Takich kursw PMS prowadzia setki. Jziowi ta forma pracy owiatowej najbardziej przez cae ycie odpowiadaa. By wietnym, sugestywnym mwc, atwo nawizywa kontakt ze suchaczami. Nigdy tekstw nie czyta, mwi z gowy. Nic wic dziwnego, e jeszcze w szedziesit lat pniej i w pitnacie lat po jego mierci, w styczniu 1981 roku, tak wspominano go w yciu Literackim: Jzef Stemler z Polskiej Macierzy Szkolnej jedzi po kraju z odczytami 6 wykadw w 3 dni o owiacie dla dorosych i adna sala w miecie nie moga pomieci zafascynowanych i wytrwaych suchaczy. Dla minie te wakacje byy szczeglnie cikie: nie przeszedem do V klasy. Nie nadaem przez cay rok za programem nauki. Zmczony prac zyczn w gospodarstwie, niedospany w zakamarkach sklepowych, zasypiaem nad ksik w domu i nie mogem utrzyma uwagi w klasie, a zalegoci narastay. Ciko, ze wstydem w sercu przeyem to zdarzenie, jak mi si zdawao, na skal ycia. Z alem rozstawaem si z koleankami i kolegami klasowymi: Dzidk Heilmanwn, Rak Przestalsk, Mari Hoszowsk, Waciem Czepelskim, Teolem Jaroszyskim i innymi. A w domu? Nie zaskoczyem rodzicw z wiadomoci. Wiedzieli od kilku tygodni co mnie czeka i zdawali sobie spraw z przyczyn katastrofy. Cz wakacji spdziem ciko pracujc zarobkowo z kolegami szkolnymi przy wybieraniu wiru z rzeki wicy w Hoszowie, adowaniu na wzki wskotorowej linii (na tzw. kubiki) i dowoeniu do wagonw kolei szerokotorowej. Poznalimy wtedy co to jest prawdziwa praca zyczna, cho dla mnie osobicie nie byo w tym nic nowego. Reszt wakacji przepracowaem z Adasiem Regnerem w gospodarstwie Leopolda Regnera przy sianie i przy niwach. Ta cika praca na

58

Dolina, miasto startu

szczcie nie zabia we mnie fantazji i wyobrani jaka si rodzi wrd pl, gdzie sycha dalekie kocielne dzwony, brzczenie pszcz, piew ptakw. W czasie krtkiego pobytu Jzia w domu podczas wakacji 1921 roku rozwaano co robi dalej z Kaziem, ktry wanie ukoczy szko powszechn. Wzito pod uwag jego zdolnoci do rachunkw i zdecydowano, e pjdzie do trzyletniej szkoy kupieckiej. I tak si stao: 1 wrzenia Kazio znalaz si w Bursie Zgromadzenia Kupcw we Lwowie, przy ul. Krlewskiej 3 i zosta uczniem I klasy lwowskiej Handlwki. Wrzesie 1921 roku w kraju, to okres ogromnej kampanii uwiadamiajcej w sprawie udziau ludnoci w spisie powszechnym. By to chyba jedyny przypadek w owym czasie, kiedy wszystkie polskie stronnictwa byy zgodne co do wanoci spisu. Postawa mniejszoci narodowych bya niejednolita, wrd Ukraicw sugerowano nawet bojkot. Spis z 30 wrzenia 1921 roku wykaza midzy innymi, e kraj zamieszkuje ludnoci polskiej 18 814 239 (69.2 %), ukraiskiej 3 898 431 (14,3 %), ydowskiej 2 110 448 (7,8 %). W granicach Galicji Wschodniej ludno ukraiska stanowia 53,7 %, polska 39,1 %, ydowska 6,6 %. Liczba ludnoci Galicji zmniejszya si w porwnaniu ze stanem z 1910 roku o 8,7 %. Dolina liczya 9 960 mieszkacw. Spis wykaza, e z 14 670 osiadych w Galicji za Jzefa II osadnikw niemieckich zostao w 1921 roku w 90 koloniach 868 osb. Reszta si spolonizowaa. W tym czasie odbyy si w Dolinie wybory do Kasy Chorych. Pracownicy reprezentowali 2/3 gosw, pracodawcy 1/3. Po burzliwej kampanii prezesem zosta dr Redisz, dyrektorem Karol Weyman. Rozwinie on w powiecie szerok dziaalno tej instytucji w sprawie szpitali, schronisk dla dzieci i starcw, lecznictwa otwartego, prolaktyki itp. W Dolinie, jak i w caym kraju, daa si odczu poprawa koniunktury. Zwikszyy si obroty w Komunalnej Kasie Oszczdnoci, ktr od lat kierowa dyrektor Wadysaw Kossakiewicz. Rozwin si ruch spdzielczy: oywia si dziaalno Kasy Stefczyka, ktrej prezesem zosta sdzia ukasz Kulczycki, a do zarzdu weszli: ks. Berezdecki, Leskiewicz, Pawowicz, Ignacy Soroczyski, Henryk Stemler, Tomasiewicz. Dziaaa Spdzielnia Rolnik z siedzib w gmachu Sokoa. W okresie wit Boego Narodzenia Gimnazjum znw wystawio jaseka. Tym razem byem strasznym Herodem, miotajcym si na tronie, nakazujcym mordowanie dzieci, pogardzajcym prorokami. Podniesiony gos Heroda i stuk berem o porcz tronu wywoa grobow cisz i lk na widowni. Sala odya dopiero, gdy wysoka, a chuda Jadwiga Ozgowiczwna, ubrana w biae przecierado, upudrowana mk pszenn, z oklejon srebrn bibuk kos w rku, przysza w charakterze anioa mierci pozbawi mnie ycia. I nic nie pomogy moje proby skadane na klczkach, Ozgowiczwna bya bezlitosna, zabia Heroda Ale pena rado na sali zapanowaa, kiedy Tadzio Fuchs jako diabe, prawdziwymi widami w rku naigrawa si ze mnie, szturchajc gdzie si dao. Uregulowa sobie w ten sposb wszystkie sprawy, jakie mia do mnie. A ja niestety nie mogem go nawet kopn, cho miaem na to ogromn ochot. Oddaem mu dopiero, gdy mnie zacign do pieka, to jest za kulisy. Henryk po chorobie puc na szczcie nabra si i przy pomocy Karoliny, przy wsparciu moralnym, a czsto i materialnym Jzia, prowadzi sklep. Pochonity by jak zawsze robot i przemyliwaniem rnych spraw, co Karolina nazywaa ukadaniem kalendarza na nastpny rok. Rwnie i modsze dzieci Stemlerw powoli wcigane byy do pracy. Ilustruje to tre listu jedenastoletniej Zosi do Wisi: ja pierem, prasujem i wszystko gotujem. Na listy nie mamy czasu. Pracowite ycie rodziny Stemlerw w tych powojennych czasach nadal cechowa ustalony porzdek i dyscyplina domowa, na szczcie ju nie tak wojskowa jak za modych lat Henryka. Uczszczanie dzieci na niedzieln msz w kociele byo cile przestrzegane i kontrolowane. Dla zapobieenia wagarom, Karolina czsto zabieraa ze sob ktre z najmodszych. Siedzc w pierwszej awce modlia si szeptem i gono piewaa. Jak wspomina Miecio, trzeba byo sta przed awk i mona byo tylko uszami strzyc Bya pikna, soneczna wiosna 1922 roku. Mama kazaa mi i ze sob na niedzieln sum. Nie bardzo mi to odpowiadao, wic przy wejciu do kocioa zawieruszyem si dziki Dzikiej Babie, jak nazywalimy

59 Miecia Czapelskiego. Pocign mnie za rkaw i szepn idziemy na konwalie. Las by niedaleko Zrywajc konwalie, koniecznie na wysokich odykach, w pewnej chwili schylony do kwiatw spostrzegem gow mii. Wypryem si, a z garda wydoby si gos mija. Dzika Baba dal sobie z ni rad Pod wraeniem przeycia przyznaem si pniej Mamie do wszystkiego. Karolina zaatwia spraw pedagogicznie: Pan Bg chcia ci ukara, ale moja modlitwa ci uratowaa. Zapamitaj to sobie. Wiele razy w yciu powracaem w mylach do tego zdarzenia, a mij do dzi panicznie si boj. W wita Wielkanocne atmosfera w domu bya podminowana. Powodem byli Deblessemowie, ktrzy przyjechali ze Lwowa z nowym denerwujcym pomysem: bd prowadzi we Lwowie ogrodnictwo, ba, nawet pszczelarstwo, co Henryk, pamitajcy ich gospodarowanie przed laty w Dolinie, kwitowa ironicznymi uwagami, a Karolina wprost ostro wyoya crce, e pora najwysza, aby przesta by postrzelecami. Jednak modsze rodzestwo: Zosia, Janka, Hela byo zadowolone z przyjazdw Mani, bo jak pisze Janka: ona zawsze dbaa o nas, zwaszcza dziewcztom przywozia duo sukienek, wic byymy, jak na dzieci, zawsze piknie ubrane, co rwnie byo ambicj Mamy. W domu oczekiwano wiadomoci o wyniku egzaminu maturalnego Wisi, co czyo si z odcieniem rodzicw od ponoszenia do wysokich opat za jej internat. I rzeczywicie, w kocu maja nadszed telegram mniej wicej tej treci: Siadam, zrobiam z odznaczeniem. Wiadomo ta zbiega si z przyjazdem do rodzinnego domu Jzia z on, jej starsz siostr Zo i z prawie roczn creczk Rysi. Jzio zaprezentowa rodzin i wyjecha. Maonka Jzia, pikna blondynka z dugimi wosami, nie bardzo dawaa sobie rad z pielgnacj dziecka w do twardych warunkach doliskich. Wprawdzie do pomocy miaa siostr Zo, ale te be dowiadczenia w chowaniu dzieci. Przyjy wic ju w Warszawie, e dziecko bdzie prowadzone cile wedug ksiki dr Kamiskiego z 1918 roku, i ywione na godziny. Ale ta dyscyplina w warunkach doliskich jako nie zdawaa egzaminu, dziecko pakao jak adne z urodzonych w tym starym domu. Karolinie takie chowanie dziecka nie podobao si, lecz poza uwagami, e dziecko jest godne, nie mieszaa si. Wreszcie zrozpaczone panie zaczy dopytywa si o lekarza, zabray Rysi i kilka zielonych pieluch i uday si do dr. Kotowskiego po porad. Po powrocie byy napite i milczce, wreszcie zapytana przez Karolin o wyniki wizyty, Wiktoria wybucha: To jaki gbur, wpierw pogratulowa mi tak znakomitego i mdrego ma, a kiedy przyszo do badania dziecka odprawi nas: Ja dzieci nie mam powiedzia: a pani Karolina Stemlerowa wychowaa chyba kilkanacioro i panie do mnie przychodzicie?. Kopoty z Rysi szybko miny. Babcia wzia j, jak wszystkie swoje, na mamayg z mlekiem, skrzydeko z kury, kartofelki i raczkujca Rysia przestaa paka, zacza radonie patrze na doliski wiat i uwielbia Babuni. Pa jakim czasie podpatrzyem ma brataniczk jak podbieraa kurom zaprawione otrbami kartoe. Moe dlatego wyrosa na pikn, podobn do swego ojca, dziewczyn. Dnia 2 czerwca 1922 roku okoo godziny dziesitej w naszej klasie mieszczcej si na parterze budynku dawnej poczty, lekcj aciny prowadzi profesor Bazyli Maruszczak. Wyciska z nas ostatnie poty, bo zbierao si na koniec roku. Nie pamitam czy krzyk pali si, czy widok supa czarnego, gstego dymu postawi na nogi ca szko. Pali si dom, w ktrym mieci si sklep Henryka. Kiedy dobiegem na miejsce, beczki z naft byy ju wytoczone i wanie przez drzwi frontowe i okna wyrzucano rne towary i sprzty sklepowe. Skd przybieg Karol Weyman i ju zorganizowa pomoc. Nauczyciele i uczniowie utworzyli kolejk z wiadrami od studni w. Floriana na rynku do miejsca poaru. Toczya wod pompa straacka. Z palcego si pitra wyrzucano rne sprzty, pierzyny, poduszki, sienniki. Towarzyszy temu straszliwy wrzask ydowskich kobiet. W tym zamcie tylko kilka osb byo opanowanych, wrd nich Henryk i cicho paczca z alu Karolina. Dom ze sklepem spon, zostay tylko mury. 4 czerwca powrcia do domu Wisia. Oto jej relacja: Zdziwio mnie, e w wagonie na dworcu we Lwowie ludzie z Doliny jako dziwnie na mnie patrz, zagaduj Zaczam si ba. Wreszcie tu przed Dolin przysiad si do mnie adwokat Lubliner i wprost zapyta czy

60

Dolina, miasto startu

wiem co si stao w miecie. Na moje zaprzeczenie prosi, abym si nie baa, moim rodzicom nic si nie stao, sklep spalony, ale wszystko ze sklepu uratowano Pierwsz z ssiadw spotkaam Mikulsk. Staa na wysokim progu swego domu i zawoaa: Znowu si spalilicie, a ta wasza bratowa to jak wita Helena z rozwianymi wosami biega na ratunek. Byli w Dolinie ludzie, ktrzy zamierzali wykorzysta zdarzenie jako argument do ledwo tlejcej walki z ydami. Gosili, e to ydzi spalili jeden z trzech polskich sklepw, cho oczywiste byo, e przyczyn poaru bya wada kominowa w pionie mieszkalnym budynku i najwicej ucierpiao kilka rodzin ydowskich, ktre straciy dach nad gow. Henryk wprawdzie nadal powica si pracom spoecznym w Magistracie i w Kasie Stefczyka, ale chodzi zmartwiony i przygnbiony. Szuka nowego lokalu i organizowa na nowo sklep w warunkach niepewnoci waluty, nie doradzano. Na szczcie i tym razem pomogli ludzie. Oto w kraju organizowano nowe pastwowe przedsibiorstwo przemysowo-handlowe Polmin: nafta, benzyna, oleje mineralne, smary. Dyrekcja we Lwowie badaa wanie moliwoci uruchomienia na terenie Doliny powiatowego oddziau i w Magistracie kto o ile wiem Karol Weyman wskaza Henryka jako kandydata na kierownika oddziau. Wprawdzie stan zdrowia ojca pozostawia wiele do yczenia, to jednak, po naradzie z Jziem, podj prac i ju w sierpniu ruszy Oddzia rmy Polmin, powszechnie nazywany skadem Polminu. Wynajto due piwnice, a waciwie stare lochy pod posesj Magistratu od strony potoczku Mynwka, maleki budyneczek pooony na podwrzu magistrackim przystosowano na potrzeby biura i na punkt sprzeday detalicznej, zatrudniono dwch robotnikw i rozpoczto sprzeda. Zaczy gromadzi si na placu magistrackim rne wozy konne po beczki z naft dla wsi, przyjeday nieco lepsze furmanki z tartakw po olej i smary, a jednoczenie sprzedawano do baniek po kilka litrw nafty dla potrzeb domowych. Z chwil uruchomienia w Dolinie Oddziau Polmin rozpocza si cicha walka z konkurencyjnymi ydowskimi sklepami sprowadzajcymi produkty naftowe przewanie z rm Galicja i Maopolska. Ale Henryk szanowa ydowskich, powanych kupcw, Tannego i Rubina, u ktrych przecie nabywa do chwili spalenia sklepu phurtowo towary i unika zbdnych koniktw. O rozwoju Oddziau decydowaa lepsza jako produktw naftowych wytwarzanych w Fabryce Olejw Mineralnych w Borysawiu, szerszy asortyment towarw i dobra obsuga. Jzio, odwiedzajcy czsto rodzinny dom, w ktrym przebywaa przez cae lato jego maonka z dzieckiem, mia okazj przyjrze si bliej modszemu rodzestwu. Interesowa si moimi postpami w nauce, przyjrza si te zainteresowaniom Miecia, ktry koczy sidm klas szkoy powszechnej. Naradza si z rodzicami w sprawie kierunku dalszej jego nauki. W poowie sierpnia przekaza wiadomo, e Miecio przejdzie od nowego roku szkolnego na kurs przygotowawczy nazywany Preparand w Liceum Krzemienieckim. Karolina z miejsca wzia si za szykowanie wyprawki dla nastpnego dziecka, wyjedajcego do szk. Tu przed pierwszym wrzenia, cile z otrzyman od Jzia instrukcj, zabraem braciszka z manatkami i, cho miaem dopiero 17 lat, w zastpstwie ojca, wyruszyem w do trudn podr przez Lww, Brody, Dubno do Krzemieca. Nie pomn ju nazwiska nauczyciela, do ktrego zgosilimy si jako do przyszego wychowawcy Miecia, ale pamitam, e by to wysoki blondyn i e mia poczucie humoru. Zainstalowawszy Miecia w bursie zwiedziem Krzemieniec, podniecony bezporednim zetkniciem si z pikn ziemi Sowackiego. Ze szczytu Gry Krlowej Bony ujrzaem na dalekim horyzoncie zote kopuy awry Poczajowskiej i niedugo si namylajc, wyruszyem pieszo do Poczajowa. Ale, jak to zdarza si niedowiadczonym turystom, klasztor by niby blisko, a daleko. Drogi bowiem w tym piaszczystym terenie polskie, wijce si, czyli to przybliay, to oddalay mnie od celu podry. Po kilku godzinach dotarem na miejsce zgrzany i godny. Nic dziwnego, odlego przebyta, jak pniej ustaliem, Wynosia 22 kilometry. awra Poczajowska, klasztor bazyliaski z cudownym obrazem Matki Boskiej, istnieje od redniowiecza. Cerkiew stoi na grze, a na jej stokach dookoa wbudowane s kapliczki i cele

61 dla pustelnikw. W cerkwi stopka Matki Boskiej odlana ze zota umieszczona w gablotce na czerwonej atasowej poduszce. Historia stopki datuje si od najazdu Tatarw. W czasie oblenia Poczajowa, bronica si w klasztorze ludno i mnisi znaleli si w skrajnej rozpaczy, bo zabrako wody. Wtedy to jeden z mnichw, nazywany witym Jowem, wyszed za mury obronne i gorco modli si o pomoc. I sta si cud objawia si Jowemu Matka Boska i stopk wskazaa, gdzie ma kopa studni. Do dzi w podziemiach klasztoru wyciekaj ze ska kropelki wody, ktra ma moc wody z Lourdes. Mona t wod na miejscu otrzyma po zoeniu oary. Do stopki na kolanach cign tumy pielgrzymw zarwno w niedziel, jak i w dnie powszednie. Obok cerkwi pikna dzwonnica z obrazem Chrystusa Bogosawicego. Ogromny dzwon daje si przy pogodzie sysze na odlego 25 km. Nasyciwszy oczy przepikn sztuk, a odek jakimi tanimi plackami sprzedawanymi poza murami klasztoru, zaczem si zastanawia co robi dalej? Do linii kolejowej bardzo daleko, do Krzemieca wraca nie chciaem. I wtedy przyszo mi do gowy, e z Poczajowa do Podkamienia, gdzie mieszkali od 1 stycznia 1921 roku Tureccy, mona by doj pieszo. Cho godzina bya mocno popoudniowa, po zasigniciu jzyka; e do celu bdzie ze 2 mile z hakiem, wyruszyem w drog. Mijaem wioski i osady, w ktrych modzie gromadzca si na rodku gwnych ulic piewaa pikne ukraiskie dumki w innym narzeczu i rytmie ni galicyjskie piewanie Nieduo uszedem, kiedy zacz mnie powoli ogarnia lk przed zbliajc si noc wrd zupenie obcych i, jak mi si zdawao, nieprzyjaznych ludzi. Od czasu do czasu mijay mnie furmanki, niektre z wygldu polskie (poznawaem po uprzy koni), ale nikt nie zwraca na mnie uwagi, a ja nie miaem miaoci prosi o podwiezienie. Wreszcie si zamaem. Zaywni gospodarze, widzc zmczonego chopca w mundurku uczniowskim, wygodnie usadowili mnie w nieznanych u nas w Dolinie pkoszkach i zaczli rozpytywa: skd jestem, skd i dokd id? Niedowierzajco kiwali gowami, e mogem w jednym dniu (pokona tak drog i to po nie przespanej w pocigu nocy. Po jakim czasie furmanka wjechaa w zagrod. Gospodyni poywia mnie drzemicego przy stole i w oddzielnej izbie uoya w czystej pocieli. Rano niadanie szo mi ju lepiej. Otrzymaem niez wawk do torby i wyprowadzony przez gospodarza z zapotkw, ruszyem we wskazanym kierunku. Po przejciu kilku kilometrw, dostrzegem na horyzoncie ogromn ska i wie kocioa klasztornego dominikanw. Mniej zmczony ni dnia poprzedniego, dotarem do wzgrza i w dolinie ujrzaem miasteczko Podkamie. W parterowym budynku poczty w Podkamieniu najpierw zobaczyem duy pokj z dwoma otwartymi oknami, przez ktre wlatywao i wylatywao rnorodne ptactwo, prowadzce ze sob krzykliw walk. Na rodku pokoju stay garnki, rondle, baniaki suce za ptasie karmiki, a wszdzie peno byo cuchncego ptasiego nawozu. Jak si okazao, Tureccy tak kochali stworzenia Boe Przez nastpne okno, rwnie otwarte, ujrzaem moj siostr Mil pracujc przy biurku, nieco dalej urzdowa jej m Henryk Turecki, naczelnik poczty. Mila, nieatwa do paczu, witajc mnie miaa zy w oczach, Turecki co mrucza, e nie uprzedziem, zalewa mnie potokiem sw nie dajc ani mnie, ani onie doj do sowa. Mwic o Mili uywa zwrotu ona, bo ona zawsze, bo ona dziwna, co mnie irytowao. Wieczorem odwiedzili Tureckich dwaj dominikanie, bya herbatka i preferans. Jeden z nich, bardzo przystojny, inteligentn rozmow bawi Mil, co jak mwiono w rodzin Stemlerw nie wzbudzao w Tureckim uczucia zazdroci z racji habitu. Do pory spania Turecki tak manewrowa, aby nie pozostawi mnie z Mil sam na sam. Zauwayem te, e karabin subowy przenis z przedpokoju do sypialni maonkw i ustawi koo swego ka. Rano, egnany przez rozdygotan Mil i szczliwego (e ju wyjedam) Tureckiego, wyruszyem pieszo do Brodw (23 km), a stamtd kolej do domu. 24-godzinny pobyt w domu siostry pozwoli mi zrozumie atmosfer, w jakiej ya i ktr susznie nazywaa niewol tureck.

62

Dolina, miasto startu

Prcz tego, e opisana wyprawa daa mi okazj zobaczenia wielu ciekawych rzeczy, pomoga mi take w sprawdzeniu siebie samego. W domu i w szkole odnalazem si jakim innym, mocniejszym. Rok 1922 by w kraju rokiem wyborw do sejmu i senatu. Z rnych poczyna rzdu mona byo wnosi, e wybory na terenie Galicji Wschodniej miay by czym wicej ni gosowaniem na listy kandydatw. Miay bowiem sta si form akceptacji polskiej wadzy przez ludno ukraisk. Natomiast dla ukraiskich k nacjonalistycznych bya to okazja do wykazania saboci polskiej wadzy na tym terenie. Tote partie ukraiskie ogosiy bojkot wyborw. Tylko w niektrych okrgach udao si wystawi lokalne listy ukraiskie. Byy to listy ugodowe, zwalczane przez wszystkie partie ukraiskie tak dalece, e dwaj kandydaci na posw z tych list zostali zamordowani. Dla bojkotu wykorzystywano legalne instytucje kulturalne i owiatowe, ambony cerkiewne. Ogromn rol odegrao sowo pisane prasa, odezwy, ulotki. Jednoczenie rs terror: wydano wiele wyrokw mierci, spalono liczne majtki. Frekwencja wyborcza bya w Galicji wyjtkowo niska, a udzia ludnoci ukraiskiej bardzo niky. W okrgu wyborczym nr 52, do ktrego naleaa Dolina, frekwencja bya najnisza, co trzeba przypisa rwnie wyjtkowo niskiej wiadomoci wsi. Z list ukraiskich wybranych zostao piciu posw. Z polskich stronnictw dziaajcych w Galicji najwikszy sukces odnioso PSL Piast 20 mandatw. Z tej listy wszed do sejmu z Doliny przybyy kilka lat wczeniej lekarz dr Targowski. Zarobi sobie na ten sukces, bo w pracy zawodowej nieomal ca dob przyjmowa chorych, jedzi furmankami do najdalszych nawet wsi. Zamonym zdziera skr, od biednych nie przyjmowa honorariw. Ale najwicej zasyn wrd ludzi tym, e leczy wszystko i na wszystko pomaga (mnie wyrwa zb). Mia typowe gotowe recepty, ktre wrcza chorym, stosowa cudowne kolorowe lampy przynoszce ulg przy blach gowy. Nic dziwnego, e gosowano na niego bez wahania. Nie wiadomo do dzi, czy dla demonstracji, czy moe dla jakich innych celw politycznych, doliskie UNDO (Ukraiska Partia Radykalna) zaczo czyni starania o przeniesienie siedziby starostwa z Doliny do Bolechowa, miasteczka w powiecie doliskim znanego raczej jako grd emerytw. Sprawa otrzymaa bieg urzdowy. Przybya z wojewdztwa komisja dla rozpoznania propozycji. Wiadomo zbulwersowaa mieszkacw miasta wszystkich trzech narodowoci. Zorganizowano na dziedzicu Sokoa wiec, w czasie ktrego ks. Kaczorowski grzmia Polacy maj tysicletni kultur, ktrej Ukraicy mog przeciwstawi najwyej apcie. Na uspokojenie wpyno powoanie w czasie wiecu komisji obywatelskiej dla opracowania stosownych wnioskw do wadz powiatowych. W memoriale podniesiono argumenty historyczne, geograczne, etniczne, polityczne i ekonomiczne uzasadniajce dotychczasow lokalizacj siedziby starostwa i innych urzdw w Dolinie. Dolina jak podano bya od XV wieku siedzib starostwa, ley ona w centrum powiatu przy gwnym trakcie gocica podkarpackiego i przy podkarpackiej linii kolejowej. W memoriale dano rwnie liczenia si z wol mieszkacw, czego wyrazem by protest 54 gmin (na 87) przeciwko przenoszeniu urzdw do Bolechowa. Od siebie mog doda, e godna zachwytu jest forma i tre dokumentu. Z czasem sprawa umara mierci biurokratyczn. Na memoria nie otrzymano adnej odpowiedzi, nikt te jej ju nie wskrzesza. W Dolinie z koniktowej sytuacji w Magistracie znaleziono wyjcie powoujc kierownika Zarzdu miasta w osobie dotychczasowego burmistrza dr. Stanisawa Kotowskiego. Do zarzdu weszli midzy innymi: Stefan Kardasz i Henryk Stemler, jako asesorowie. Nowy Zarzd podj z miejsca decyzj w sprawie najboleniejszej dla Doliny. Od kilku lat mieszkacy rdmiecia i pobliskich dzielnic Zagrza, Nowiczki, Oboonia i czciowo Odenicy, razem okoo piciu tysicy osb odczuwao, jak przed laty, brak wody pitnej. Zaopatrzenie miasta w wod byo znw niedostateczne i stale si pogarszao: zamiast minimum 50 litrw na gow dziennie na skutek wad w przewodach, zego uoenia i korozji wodocigu

63 otrzymywano zaledwie 14 litrw, a w okresie suszy nastpowaa klska. Podjto wic kopanie nowych studzien na terenie wodononym nad stawem na Starej Drodze, budow zbiornika elbetowego wyrwnawczego dwukomorowego oraz przebudow wodocigw. Jak si okae, zabiegi te byy rozwizaniem czciowym i sprawa wody dla miasta i Salin bdzie jeszcze powraca w latach nastpnych (1925, 1926). yciu miasta nadawaa wwczas ton Polska Partia Socjalistyczna. Daje temu wyraz Ignacy Rabczuk w swoich wspomnieniach: Gboko w duszy utkwiy mi przeycia z okresu kocowych lat w Gimnazjum. W Dolinie dziaa prny aktyw PPS. Zorganizowano robotnikw na Salinach, utworzono wietlic z pierwszym aparatem radiowym w miecie, przygotowano orkiestr dt. W jej skadzie by tylko jeden robotnik, ktry grywa w orkiestrze wojskowej, reszta to dyletanci, a poowa to analfabeci. Trbkarz nazywa si Kdzierski, ale jak gra, nie mg dyrygowa. Poniewa miaem przygotowanie muzyczne (w orkiestrze szkolnej grywaem na trbce), zwrcono si do mnie o pomoc w szkoleniu orkiestrantw Robotnicy po pracy wiczyli caymi godzinami. Faszowalimy co niemiara, ale po kilku miesicach nauczylimy si gra marsza nawet w pochodzie, jedn atw uwertur i Czerwony Sztandar. Ambicj Partii byo wystpienie 1 maja 1926 roku w pochodzie z orkiestr. Dyrektor Gimnazjum, Roman Gadyszowski, na prob delegacji robotnikw, wyrazi zgod bym publicznie dyrygowa orkiestr. Na 1 maja cigno do Doliny kilkuset robotnikw z okolicznych zakadw pracy, orkiestra prowadzia pochd przez cae miasto z Salin do Kocioa, gdzie ks. praat Wojnarowicz, wyprosiwszy sztandar partyjny ze wityni, odprawi msz wit. Po mszy odby si na rynku wiec, po ktrym orkiestra, pod moj batut odegraa Czerwony Sztandar. Byem bohaterem dnia. Dyrektor przez okno obserwowa widowisko, koleanki i koledzy tylko o mnie mwili. Mj sukces trwa jeszcze kilka dni. 3 maja uroczycie obchodzono rocznic Konstytucji. Po naboestwie w kociele odbya si akademia w sali Sokoa z udziaem miejscowej inteligencji. W pierwszym rzdzie siedzieli: ks. Wojnarowicz, starosta Mahr, dyr. Gadyszowski, grono nauczycielskie. Po referacie okolicznociowym prof. Michaa Kdziora, orkiestra ulokowana na proscenium odegraa uwertur. W pewnym momencie zjawi si na scenie przed kurtyn sdzia ukasz Kulczycki i skania orkiestr do odegrania Czerwonego Sztandaru. Na sal wkrad si niepokj. Ja odmawiaem, ale orkiestra zachcana przez Kulczyckiego obietnic beczki piwa, ju si dostrajaa. Wtem kurtyna posza do gry, sala zamara, ale zamiast Sztandaru rozleg si hymn Jeszcze Polska nie zgina. W wyniku intensywnych stara PPS otrzymaa w 1923 roku pozwolenie rzdu na powoanie organizacji kulturalno-owiatowej pod nazw Towarzystwo Uniwersytetw Robotniczych TUR. Kierownicy ruchu socjalistycznego w Dolinie Weyman i Kulczycki rwnie skorzystali z nowych moliwoci i przystpili do przeksztacania komrek dziaalnoci kulturalno-owiatowych w koa TUR. W koach tych, w miasteczkach i wsiach powiatu doliskiego, rozwijano czytelnictwo, organizowano chry i orkiestry, teatralne zespoy amatorskie. Fela Dzieranowska, ju jako ona pracownika Salin Grzegorza lipkiewicza, wspomina, e za namow Weymana graa wtedy w sztuce Miecz Damoklesa. W niezwykle trudnej sytuacji kraju Wadysaw Grabski mia na sercu przede wszystkim sanacj nansw. Jego inicjatywy spotkay si z masowymi przejawami patriotycznej oarnoci spoeczestwa wyraajcej si oarami na rzecz Daru Narodowego. Rwnie w Dolinie powsta Komitet Funduszu Narodowego, ktry zbiera walory do skarbu pastwa. Na oarowanym mi przez Dari Hadij ozdobnym pokwitowaniu czytam: Wdziczna Ojczyzna oarodawcom. P. Piotr Filipczak podarowa na Skarb Narodowy metalowe: pokrywk i talerzyk (wagi 225 g.) ze srebra, jedn kopert od zegarka, jeden piercionek (wagi 5 g.) oraz 0,35 rb w bilonie srebrnym. W sprawie ukraiskiej rzd Grabskiego przygotowa wprawdzie program ugodowy, ale jednoczenie na ziemiach wschodnich stosowa polityk represji wobec Ukraicw. Zamykano pisma, likwidowano ukraiskie towarzystwo kulturalno-owiatowe. Twarda rka rzdu sigaa rwnie Ukraicw w spokojnej na og Dolinie. Jak pisze Daria Hadijowa: Gimnazjum

64

Dolina, miasto startu

ukraiskie przestao istnie po pacykacji w 1924 roku. Zostaa tylko Ridna Szkoa. Gimnazjum zdoao wyda tylko jeden rocznik maturzystw. Wyszli z niego midzy innymi Jzef Weinreb pniejszy lekarz w Dolinie, Redisz pniejszy prezes Kasy Chorych, Iwakiewicz prawnik, Weidenfeld, Paraszczij, Derycia i Stefan Bandera. Jakby na zo Ukraicom, Gimnazjum Polskie im. Z. Krasiskiego, na mocy rozporzdzenia z 12 lutego 1924 roku otrzymao prawa pastwowe. Jednoczenie zmieniono typ szkoy na klasyczny, nowy z acin, grek i niemieckim. Przyznano szkole pi etatw pastwowych. Bya to ulga dla rodzicw i cios dla uczniw o zdolnociach matematycznych, co odczu w naszej klasie szczeglnie Ignacy Rabczuk. Przyszli do Gimnazjum nowi nauczyciele: Magdalena Nadecka historia, Izydora Drelichowska geograa, Micha Kdzior jzyk polski, Smolana zyka i piew, Karol Roek matematyka. Profesora Hyczki ju nie byo. Nie mg si zgodzi z brutalnym traktowaniem przez dyrektora Gadyszowskiego zarwno nauczycieli jak i uczniw. Gimnazjum rozwijao si. piewa chr szkolny, grywaa orkiestra, w ktrej du rol nadal odgrywali uzdolnieni muzycznie Wacaw Czapelski i Ignacy Rabczuk. Polonista prof. Micha Kdzior przygotowywa przedstawienia teatralne wystawiane w sali Sokoa. Na jak uroczysto Kdzior wyreyserowa III akt Wesela Wyspiaskiego. Mnie powierzy rol Czepca, w ktrej znw na scenie spotkaem si z Jadwig Ozgowiczwn, tym razem jako moj on. Do dzi utkwiy mi w pamici sowa Czepca do niej skierowane caf si babo, bom pijany Trudne sceny zbiorowe spotkay si ze suszn krytyk, szczeglnie pani Otylii Kckiej, e wypady sabo i za rozwlekle. Realizowana te bya wrd polskiego spoeczestwa nowa inicjatywa. Dziaa Komitet Budowy Bursy dla modziey pod przewodnictwem rejenta Albina Limanowskiego. Osaba dziaalno skautingu; zaczto uywa nazwy harcerstwo. Rozwin si w Gimnazjum huec szkolny z musztr i wiczeniami z broni na strzelnicy. Powracajcy z wicze ulic Mickiewicza huec oglday nie tylko dziewczta. Wychodziy przed domy nawet rodziny miejscowej palestry, a my dobrze zgranym chrem piewalimy Marsyliank lub pikn pie, przywiezion przez Jdrka Onyszkiewicza, studenta (mawiano akademika) Politechniki Lwowskiej, Madelon. W roku szkolnym 1924/1925 przyszed nowy katecheta ks. Henryk Kaczorowski nauczajcy jednoczenie logiki i propedeutyki lozoi. Jzyka niemieckiego uczya Fany Schauder nazywana popularnie Fanci lub Fifci. W dwa lata pniej, po wyjciu za m za lekarza Jzefa Weinreba, przyja nazwisko ma. 8 wrzenia 1924 roku odbya si w Dolinie wielka uroczysto szkolno-kocielna powicenia dzwonu modziey ufundowanego przez Jzia, a odlanego w Fabryce Dzwonw Braci Felczyskich w Przemylu. Do zgromadzonych na cmentarzu kocielnym przemwi podniole ks. Kaczorowski: ten dzwon oaruje modziey dziecko Doliny Jzef Stemler. Radowali si z tego nasi rodzice i aowali, e Jzia przy tym nie byo. Dzwon otrzyma imi Jzef. Obok emblematw dekoracyjnych zawiera napis: Dzwon modziey Jzef i Wiktoria. Latem tego roku Henryk postanowi pooy na staruszku-domu, pamitajcym jeszcze rodzicw Aleksandra Hoyca, nowy dach, oczywicie z drewna. Byo to wane dla nas zdarzenie. W czasie wakacji zjawia si nagle Mila. Okazao si, e postanowia uciec z niewoli. Ogromnie si cieszylimy majc j wrd siebie, cho jednoczenie opuszczenie ma budzio w rodzinie katolickiej kontrowersyjne uczucia. Turecki zasypywa on bagalnymi listami, lub przyjeda i urzdza wielkie sceny. Skoczyo si powrotem uciekinierki do maonka. Pomogli podkamiescy dominikanie. Na kilka dni wakacyjnych przyjecha Jzio z dobr wiadomoci, e ukoczy rozpoczte w 1920 roku studia w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. Ucieszy tym szczeglnie rodzicw, ktrzy susznie uwaali go za utalentowane dziecko. Henryk by pochonity rozwijaniem Polminu w powiecie. W sklepie, przy detalicznej sprzeday produktw naftowych, pomagaa mu Karolina. Wcigano do czynnoci pomocniczych

65 w czasie wakacji nawet 13-letni Zosi, uczennic VI klasy. Zadaniem jej byo sporzdzanie spisw numerw beczek zwoonych na plac polminowski z bocznicy kolejowej przez przewonika Mechla Zankla. Regularne zarobki Henryka i pomoc Jzia pozwoliy rodzicom na zwolnienie mnie czciowo z zaj gospodarczych. Za to ojciec zatrudnia mnie co wieczora do pisania tzw. raportw sprzeday dziennej, ktre stanowiy w Centrali Polminu we Lwowie dowody ksigowoci i rozlicze oddziaw. Miaem kopoty z czytelnym pisaniem. Ojciec wic narzeka, e tak si pisze recepty, a nie dokumenty. Mona sobie tylko wyobrazi wysiek Karoliny z czeniem dwch zaj: w Polminie i w domu, przy ktrym prowadzia nadal gospodarstwo: dwie sztuki byda, wieprz, kury, uprawa kartoi, kapusty, burakw i brukwi. Praw rk Karoliny bya na szczcie jak zawsze Katarzyna. W domu Stemlerw szczeglnie w godzinach rannych panowaa cisza: caa domowa trjka dzieci Zosia, Janka i Hela chodziy do szkoy. Tylko na wita i na wakacje oywiao si, zwaszcza kiedy Miecio przyjeda z Krzemieca z butami obwizanymi drutem, bo czubki (w Dolinie mwiono szpice) szybko zuyway si w czasie gry w pik. Rodzice karcili chopca na szczcie tylko sownie i szli do sklepu Drimera po nowe trzewiki. Przy sposobnoci patrzyli Mieciowi w oczy: czy aby to pikarstwo w Krzemiecu nie rozwija si kosztem nauki? Wkrtce wydao si, e nie tylko pika przeszkadzaa Mieciowi w nauce W ktre popoudnie opisuje Miecio Ojciec wsta z ka po ktrym z rzdu przezibieniu. W domu nie byo nikogo. Przeszed si po pokoju, popatrzy przez okno na grzdki i na pikne re rosnce przed domem. Szklane kule na palikach wrd r mieniy si w socu. W pewnej chwili odwrci si i zapyta: Moe zagramy w karty? Zaskoczyo mnie to, bo by to zaszczyt nie lada. Pierwsz parti wygraem, drug te. Zrobio mi si gupio, bo i trzeci Ojciec przegra. W pewnej chwili wsta i rzek: W karty ty ju umiesz gra, co ty jeszcze umiesz?. Z dorosych dzieci Stemlerw, Stasio ju pracowa w Wilnie w Dyrekcji Kolei i zamieszkiwa z rodzin w przepiknej lenej dzielnicy Zakrt. Marian, po ukoczeniu wieczorowych kursw zawodowych, zosta w 1923 roku pomocnikiem maszynisty. Ukoczy w odzi kurs dowdcw kolejowych stray poarnych i pracowa spoecznie w tej specjalnoci. Deblessem, cho w przedsibiorstwie zboowym ciko pracujc dobrze zarabia, wycofa si ze spki i doradza wacicielom jej rozwizanie. Powodem byo nasycenie lska ywnoci przez przedsibiorstwa pastwowe i trudnoci ze skupem zboa i przemiaem. Pozostay Deblessemom z okresu tej pracy tylko mie wspomnienia o lzakach, ktre po latach miay sta si bodcem do nowej inicjatywy tego wdrujcego maestwa. I tak latem 1923 roku Deblessemowie znw stanli wobec problemu co dalej ze sob zrobi. Na szczcie istnia klan braci Deblessemw. Tym razem brat Franciszek poda rk. Marian Deblessem zatrudni si jako drogomistrz w Biaymstoku z przydziaem do budowy drogi Biaystok Baranowicze, a Mania zaoya na przedmieciu gospodarstwo mleczarskie skadajce si z dwch krw. Niedugo to trwao, rok tylko i ju zaczy nadchodzi niepokojce wiadomoci z Biaegostoku. Stosunki Mariana Deblessema z Dyrekcj Drg Publicznych ukaday si coraz gorzej. Nieopacalne stawao si te gospodarstwo mleczne prowadzone przez Mani, bo zaczo brakowa paszy pochodzcej z koszonych pasw przydronych. Tym razem skorzystano z rady Stasia i ju latem Deblessemowie urzdzali na peryferiach Wilna ferm kurz. Ze rwnie informacje nadeszy o nauce, a raczej o nieuctwie Miecia. Jzio zareagowa bardzo zdecydowanie: zabra chopca z Liceum Krzemienieckiego i ulokowa w Seminarium Nauczycielskim w Tomaszowie Mazowieckim, w ktrym uczy jego przyjaciel Kacper Zazula. By te problem co robi dalej z Kaziem, ktry koczy szko kupieck we Lwowie i z Zosi koczc szko powszechn. Wprawdzie Henryk Stemler Gwna, zlokalizowany by w Dolinie, jednak szef sztabu rodzinnego Jzio, mia siedzib w stolicy i jak wszyscy szefowie sztabw duy wpyw na decyzj ojca. Rozstrzygnicie wkrtce nadeszo i miao

66

Dolina, miasto startu

na celu zdjcie rodzicom cho czci kopotw z gowy. Kazio poszed na patn praktyk do znanej rmy Riedel, Towary Kolonialne i Nasiona we Lwowie, za Zosia do I klasy Prywatnego Seminarium Nauczycielskiego SS Zmartwychwstanek w Warszawie z kwater u Jzia. 13 padziernika 18-letni Kazio, praktykant handlowy, zamieszkay we Lwowie przy ul. Krlewskiej 3, zosta zarejestrowany jako poborowy. W domu panowa spokj, bo tylko trzy siostry w nim wyrastay. Kazio i Miecio objawiali si przewanie na ferie witeczne i na wakacje letnie. Wisia ju trzeci rok pracowaa jako nauczycielka w Warszawie, mieszkajc u Jzia, ktry na jej temat pisywa: nie wiem czy Jadzi grzeje mio wojskowa, czy cywilna. Bya to aluzja do jej dwch sympatii. Miaem wic w domu dobre warunki uczenia si i do odrabiania brakw z poprzednich lat, ale czasu cigle nie wystarczao. W Dolinie byo nam gimnazjalistom (mawiano studentom), chopcom ju pod wsem, nudno. Chodzenie po miecie z koleank byo le widziane, bywanie w domu dziewczyny raczej nie przyjte, wyprawa w pole, czy do lasu bya moliwa tylko w wikszej gromadzie, prywatek najbardziej bali si rodzice, bo o wszystkim byskawicznie dowiadywa si dyrektor Gadyszowski i zaraz rozpoczyna ledztwo, w rodzaju: Stemler (Rabczuk, Niewierski), gdzie bye wczoraj o 20-tej?. Wczylimy si wic w mskich gronach po Horyszu, czy Obooniu i wyywali si w piewie nie zawsze cenzuralnych piosenek, w maych zbytkach, jak zamiana w ciemnoci bramek domw, przenoszenie szyldw z jednej ulicy na drug itp. Na szczcie pojcie chuligan nie byo w Dolinie jeszcze znane, a i czyny nasze nie kwalikoway si chyba pod t norm. Szukalimy te okazji do zarobkw, bo na og chodzilimy bez grosza w kieszeni. Henryk Stemler korzysta czasem z naszej pracy przy magazynowaniu towarw do lochw Polminu. Wiele beczek przewanie 200-litrowych zaadowalimy z Ignacym Rabczukiem, po latach docentem Akademii Rolniczej w Krakowie. Wspominalimy przy rnych okazjach te roboty, bo po nich przez kilka dni trudno si byo wyprostowa. Nie umielimy chyba poj nauki przewonika Mechla Zankia: beczka musi sama chodzi, nie trzeba jej dwiga. Wspominam rwnie reklamacj zgoszon do kierownika Polminu, Henryka Stemlera mego ojca, e za analogiczn robot przyznawa robotnikowi murkiewiczowi wiksz stawk ni nam uczniom. Odpowied bya prosta i chyba suszna: Bo on ma dzieci na utrzymaniu. W maju zakochaem si na mier i ycie. Ojciec, jak mi si zdawao, nic nie widzcy, wiecznie zamylony, zapracowany, saby, pewnego dnia najniespodziewaniej zagadn mnie: zakochae si?. Na mj jaki bekot, usyszaem: teraz odpowiadasz za ni. Przez cae mskie ycie, przy wszystkich zblieniach z drug pci w celach nawet najidealniejszych, syszaem ten gos ojca i staway przede mn jego niebieskie, widrujce oczy. Rok 1925 by dla Jzia podny w prace wydane drukiem. Ukazao si drugie wydanie Elementarza dla nauki starszych, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w opracowaniu dla samoukw i Ksika Obywatela. 10 padziernika 1925 roku odby si w kociele w. Krzya lub Wisi z Jzefem ukasiewiczem, prawnikiem zatrudnionym w Notariacie w Warszawie. lub by bardzo skromny i skromne byo mieszkanie (nabyte za drogie wwczas odstpne), w ktrym modzi rozpoczli nowe ycie, pracowite i nieatwe. Wiosn 1926 roku Henryk przeszed kolejne zapalenie puc, po ktrym dugo sabowa. W polminowskim skadzie zastpowaa go jak zawsze Karolina, a ja przy przyjmowaniu dostaw hurtowych i w sprawozdawczoci. W zastpstwie ojca jedziem rwnie na konferencje instrukcyjne do Lwowa, na ktrych siedziaem czsto jak na tureckim kazaniu. Pocieszaem si, e mi te sprawy objani pniej oddany Henrykowi kierownik Polminu w Stryju, pan Scheer. Ale i po jego komentarzach na wnikliwe pytania lecego przewanie w ku ojca, czsto nie umiaem trafnie odpowiedzie. ycie nasze toczyo si monotonnie. Atrakcj byy listy od dzieci i niestety rzadkie ich przyjazdy. W poowie kwietnia wkrad si do domu nowy niepokj. Oto w czasie przerwy

67 obiadowej Karoliny, zastpujcej w sklepie chorujcego Henryka, przybieg zdyszany robotnik Polminu z powiadomieniem, e przyjechali jacy panowie i chc rozmawia z kierownikiem skadu. Jak pniej opowiadaa Karolina, by to jaki wany dyrektor z Warszawy, pan z siw brod, ktry w towarzystwie asysty przyjecha na lustracj. Z niezadowoleniem stwierdzi, e dzie targowy, a sklep zamknity i od jakiego czasu cae przedstawicielstwo Polminu w Dolinie nie rozwija si. Wszyscy zdawalimy sobie spraw z sytuacji jaka si wytworzya z powodu choroby Henryka, lecz nie widzielimy wyjcia z niej, poza pocieszaniem si, e ojciec powrci do zdrowia. O lustracji napisalimy do Jzia. Na skutki nie trzeba byo dugo czeka. W niedziel 9 maja odbywaa si prba chru gimnazjalnego. Wanie wiczylimy, kiedy wywoaa mnie z klasy zdyszana siostra Janka i zdenerwowana objania, e przyjecha jaki pan ze Lwowa w sprawie Polminu. Kiedy wszedem do pokoju, zastaem lecego na wznak, bardziej ni zwykle rozgorczkowanego i ciko oddychajcego ojca, zapakan i zdenerwowan matk. Przy stole siedzia pan powyej 50-tki, a obok w butach z cholewami sta dwudziestokilkuletni syn ssiadw Zenek Weiss z trzcink uywan do konnej jazdy, ktr uderza sobie z fantazj po cholewach. Pan Wajda, dyrektor handlowy Polminu we Lwowie, objani mnie uprzejmie, e zachodzi konieczno sporzdzenia w mojej obecnoci, w zastpstwie chorego ojca, remanentu zapasw magazynowych Polminu w Dolinie, gdy skad przejmie Zenon Weiss. Ojciec otrzyma wynagrodzenie za urlop i ustawow odpraw. Z treci wypowiedzi pana Wajdy wywnioskowaem, e rodzice ju milczco zaakceptowali jego propozycj. Jest taka chwila w yciu kadego modego czowieka, w ktrej rodzi si jego doroso umysowa. Jednych z dziecistwa budzi mio, innych matura, ja chyba wanie tej niedzieli, 9 maja 1926 roku, poczuem si dorosym. Owiadczyem mianowicie panu Wajdzie z ca stanowczoci, lecz ze spokojem: My si na to nie zgadzamy. Nie zaley nam na odprawie, lecz na zachowaniu godnoci. Nie jest win ojca, e zachorowa w warunkach, w jakich pracowa w Polminie, prosz ojcu wypowiedzie prac w terminie ustawowym, wtedy zrobimy remanent. Nastpia grobowa cisza, po czym pan Wajda wsta i powiedzia: W takim razie moja misja jest zakoczona, poegna nas grzecznie i wyszed. Za nim jak niepyszny poszed Zenek. Dopiero po dobrej chwili mama wrcia do rwnowagi i wytarszy zy zapytaa: Synu, czy dobrze zrobie?. Ojciec nadal milcza, ale umiechn si oczami. Uspokoiem rodzicw, a do Jzia nadaem obszern depesz. Z tego zdarzenia wzi si mj optymizm, ktry mi suy przez wikszo ycia. Sprawy posuny si jak na owe czasy byskawicznie. Ju 10 maja Jzef rozmwi si z panem z brod to jest z dyrektorem Departamentu w Ministerstwie Przemysu i Handlu Hoszowskim: zaprotestowa przeciwko formie zwalniania Henryka, spowodowa wstrzymanie angaowania Weissa i rozpatrzenie podania naszego brata Kazia (lat 19) na kierownika Oddziau Polmin w Dolinie. Mnie obciono (tu przed matur) wyjazdem do Lwowa celem przekonania Kazia, eby rzuci handel artykuami kolonialnymi we Lwowie i wzi si za handel olejami i naft w Dolinie; przekonania naczelnego dyrektora Polminu we Lwowie, pana Brhla, e Kazio jest najlepszym kandydatem na kierownika Oddziau doliskiego; uzyskania od pracodawcy urlopu dla Kazia, z ktre moe nie wrci. Niemao to byo jak na gow niedowiadczonego ucznia redniej szkoy w maym miecie. Jednak w tym nieszczciu mielimy szczcie, co wynika z treci mego listu do Jzia z 14 maja: Donosz ci, e sprawa zostaa pomylnie zaatwiona. We Lwowie byem we rod 12-go. Bylimy z Kaziem w Dyrekcji, gdzie nas bardzo uprzejmie przyjto. Pan Brhl by bardzo zadowolony ze wiadectwa Kazia. Owiadczono nam, e pensja Kazia bdzie wynosia 200 z (ojciec mia 160 z) i 1/2 % prowizji. Kazio ma pooy szczeglny nacisk na powikszenie obrotw

68

Dolina, miasto startu

Pan Riedel zwolni Kazia do 30 maja nawet kiedy go prosiem owiadczy, e gdyby chodzio o zupene zwolnienie, on nie bdzie si upiera. Zy by czego. Wyda mi si kupcem, ktrego nic na wiecie nie obchodzi, tylko wasna kiesze. Jutro przyjeda pan Wajda i oddajemy Skad Kaziowi. Ojciec czuje si o wiele lepiej. Wstaje prawie codziennie. Wybacz form i styl, ale mam Vormaturaleber. 14 maja stawaem do poboru. Otrzymaem kategori AZZ (zdolny do suby wojskowej, zupenie zdrw), z przydziaem do artylerii, zgodnie z moim wyborem. Nie bez trudu 19-letni Kazio wgryza si w nowe dla niego sprawy handlu olejami mineralnymi. Na szczcie by to umys lotny, a jednoczenie cisy. We wszystkie problemy zarwno polityki handlowej Polminu w powiecie, jak i towaroznawstwa wprowadza go Henryk, cho by ju bardzo saby. Pomaga rwnie dyrektor Wajda, ktry dwa razy w tych sprawach przyjeda. Zdarzyo si nawet pewne nieporozumienie zwizane z tymi przyjazdami, ktrym wraliwa nasza mama, jako pani domu, zawstydzia si. Ot podajc obiad szepna Kaziowi, eby poczstowa gocia wdk. Kiedy sprztaa po obiedzie, stwierdzia, e na stole s kieliszki likierowe i wino. Okazao si, e Kazio zamiast wdki nalewa do 20-gramowych kieliszkw czerwone wino. Musiaem, na prob mamy, przy najbliszym pobycie we Lwowie specjalnie odwiedzi pana Wajd i przeprosi za pomyk Kazia. Rozbawiony przypomnieniem tego zdarzenia pan Wajda powiedzia mi wtedy: wikszej przyjemnoci nie mg mi zrobi nasz nowy, mody kierownik. A by Kazio nie tylko wwczas, ale jeszcze przez kilka adnych lat najmodszym pracownikiem Polminu na kierowniczym stanowisku. W gimnazjum rozpoczy si matury. 4 czerwca 1926 roku zdawaem egzamin ustny wsplnie z Wodziem Niewierskim. Zaczo si od egzaminu z religii, bo ks. Kaczorowski, znajc zainteresowania doktora lozoi Sonickiego, chcia zademonstrowa Komisji, e jak mawia nie jestemy tacy gupi na jakich wygldamy. Udao si. Mj temat Jaki mamy interes w studium rodowodu Chrystusa pamitam do dzi, cho nie potrabym go obecnie rozwin. Tumaczenie tekstu greckiego szo mi ju jak po grudzie, pltaem temat z historii, ale Sonicki pod wraeniem poziomu wiedzy z religii, ju nie zwraca na mnie uwagi zwaszcza, e ks. Kaczorowski wcign go do jakiej dyskusji. Matura moja bya wielk radoci dla rodzicw: pierwszy z dzieci ukoczyem gimnazjum niedostpne starszym, zdolniejszym. Sta ich byo i to z trudem najwyej na posyanie dzieci do seminarium. Jak dalece ten sukces by wany dla matki wiadczy fakt, e wszystkie moje wiadectwa otrzymane w Gimnazjum przechowywaa w rodzinnym domu, a po wojnie, opuszczajc Dolin, zabraa ze sob. Znalazem je w zbiorach matki we Wrocawiu w 1979 roku. Mama, gonic resztkami si, cae noce spdzaa przy ku tak bardzo kochanego chorego ma, a gdy brzask dnia zaczyna zaglda w otwarte okna, opieraa si o parapet i modlia 20 lipca 1926 roku ojciec ostatni raz pooy swoje spracowane, zbolae rce na mojej gowie i tak egna syna wyjedajcego do wojska. Cho obydwaj milczelimy patrzc sobie w oczy, to zdawalimy sobie spraw, e jest to ostatnie nasze poegnanie. Zrozpaczony stanem ojca, z obaw w sercu o matk, o staruszk bardzo kochan babk Katarzyn, o modsze rodzestwo, pierwszy raz po 21 latach przeytych z rodzicami egnaem dom rodzinny. We Wodzimierzu Woyskim zastalimy Komend Szkoy Podchorych Rezerwy Artylerii ze remu na nie rozpakowanych walizkach. Jak mwiono, za postaw podchorych w czasie wypadkw majowych przeniesiono j tu do pustych od lat koszar rosyjskich. 6 sierpnia szef drugiej baterii szkoy, ogniomistrz Bona, odwoa mnie z wicze i delikatnie poinformowa, e otrzymuj 3-dniowy urlop na pogrzeb ojca. Pouczy jak mam si zachowywa aby nie pokaza, e jestem rekrutem, wrczy dokumenty i wyprawi na dworzec kolejowy. Szeciu synw wynioso 7 sierpnia trumn Henryka Stemlera z domu, w ktrym przey 39 lat wrd radoci i smutkw, zawsze pracowicie, uczciwie, przykadnie.

69 Spoeczestwo Doliny godnie egnao swego obywatela i spoecznika: w imieniu Zarzdu Miasta burmistrz Jzef Neuburger, w imieniu ukraiskiej ludnoci Stefan Kardasz, w imieniu miejscowych ydw adwokat Aleksander Rubin. Po pogrzebie w czasie spotkania rodzinnego wkroczya w nas dzieci, ktre dopiero co stay nad grobem ojca, jaka dziwna rado, bo mamy matk. I od tej chwili do jej mierci wszystkie nasze najpikniejsze uczucia jakie moe mie czowiek, koncentroway si na niej. Bya nimi obdarzana w czynach, w mowie, w listach, w naszych mylach. Koczyy si wakacje, rozjeday si dzieci Karoliny w rne strony, lecz gdziekolwiek nie byy zawsze chroniy i chroni do dzi w swojej pamici, jako rzecz najdrosz i najcenniejsz, wspomnienie swoich rodzinnych stron, rodzinnego ogniska. Kazio rozwija dziaalno polminowsk ku zadowoleniu wasnemu i Dyrekcji we Lwowie, dociera nawet do maych zakadw w powiecie, rozszerza asortyment towarw. W domu panowaa zgoda i serdeczno. Kazio uwaa si za opiekuna mamy i sistr. Karolina jak dawniej prowadzia gospodarstwo, w ktrym zatrudniaa suc. Chtnie korzystaa z rad syna, ale jednoczenie swoj postaw wobec dzieci i otoczenia podkrelaa, e jest gow rodziny. Mila opucia ostatecznie ma i z dniem 1 stycznia 1927 roku obja posad nauczycielki w Duksztach, w wojewdztwie wileskim. Szczliwie dotrwaem do maja 1927 roku, kiedy po uroczystej promocji, otrzymaem dyplom plutonowego podchorego z przydziaem do 8 puku artylerii cikiej w Toruniu. W rodzinnym domu w czasie wakacji Karolina z dziemi przeya mier babki Katarzyny. Zmara 15 lipca, w wieku 80 lat. By to dla Karoliny ogromny wstrzs. Odesza najblisza i najserdeczniejsza, zawsze jednakowo jej oddana, matka. Na naradzie rodzinnej postanowiono nie wzywa mnie na pogrzeb z dalekiego Torunia. Ostatnie p roku czynnej suby w piknym, penym zieleni i kwiatw Toruniu, to jeden z najprzyjemniejszych okresw mojego ycia. Stosunki z przeoonymi bardzo dobre, wiczenia na poligonie i manewry ciekawe, duo wolnego czasu i pikna dziewczyna Hanka Habichwna radonie umiechnita. Utrapieniem w subie byy jednak tzw. zajcia owiatowe, ktre w bateriach prowadzili tradycyjnie podchorowie. Wyniki ich pracy rozliczano statystycznie: analfabetw tyle, panalfabetw (tzn. tych ktrzy umiej si tylko podpisa) tyle i reszta wedug ukoczonych klas. Sztuka polegaa na tym, aby szczeglnie pierwszych szybko zlikwidowa. Miaem osignicia i statystyka bya zadowalajca, co si ujawniao w kad sobot przy podpisywaniu przez kanonierw listy odu. Analfabeci stawiali w miejscu podpisu trzy krzyyki. Odziedziczony od mojego poprzednika kanonier Masiewicz, Poleszuk, wysoki i miy, zawsze umiechnity chopiec, niestety ama statystyk baterii: umia cay elementarz na pami, ale sztuki czytania i pisania nie mg opanowa. W rozmowach o potrzebie nauki, wyprzedza swoich nauczycieli gotowymi sloganami chodz sobie po Toruniu, wszdzie tyle napisw, a ja ich przeczyta nie mog, jestem jak ptak w klatce. Wreszcie wpadem na genialny pomys. Pewnego dnia wrczyem dowdcy warty czysty zeszyt, w ktrym na pierwszej stronie napisaem czytelnie Masiewicz i poleciem, aby wszystkie wolne godziny ten kanonier powici na przepisywanie swego nazwiska. Po 24 godzinach suby wartowniczej otrzymaem zeszyt kanoniera Masiewicza, cay zapisany jego nazwiskiem, a najbliszej soboty ogniomistrz-patnik nieomal nie spad ze stoka. Kiedy bowiem zwrci si jak zwykle do Masiewicza maluj tu cmentarz, Poleszuk ze stoickim spokojem piknie wymalowa na licie odu swoje nazwisko. Mnie te spotkaa pochwaa ogniomistrza: jest pan cudotwrc, e pan takiego durnia nauczy pisa. Masiewicz by dumny ze swego osignicia, tylko e od tego czasu na cianach stajni pojawiay si jego autografy. Gorzej byo z nauk wiedzy obywatelskiej. Ten chopiec interesowa si po swojemu tym, o czym mwiono w klasie, by bowiem na swj sposb yciowo mdry np. kiedy samowolnie opuci koszary i powrci do baterii dopiero po trzech dniach, w czasie raportu karnego a u dowdcy puku, tumaczy si powtarzajc monotonnym gosem byem godny,

70

Dolina, miasto startu

byem godny i dziki temu ukarano go tylko nagan, za to wszczto ledztwo dla ustalenia dlaczego kanonierzy skar si na gd. Poniewa Masiewicz by nieobliczalny, na wszelkie zapowiedziane wizytacje, wysyaem go do zaj w stajni. Ale raz nie zdyem. Genera z ca asyst wszed do izby lekcyjnej najniespodziewaniej, bo zacz lustracj od pierwszej jednostki puku, w ktrej suyem. Zameldowaem bateri przy zajciach owiatowych i razem z dowdc kpt. Wrblewskim zaczem umiera ze strachu przed kompromitacj. Asysta generaa rozsiada si wygodnie, a sam genera rozpocz od sprawdzania wiadomoci obywatelskiej kanonierw. Wzi trzcin, lecz na szczcie nie podszed do mapy a do portretw dostojnikw pastwowych zawieszonych na cianie. Wskaza na portret Pisudskiego i zapyta ktrego kto to jest? Pada odpowied prawidowa. Nastpnie wskaza portret Sikorskiego, byego ministra Spraw Wojskowych i uzyska rwnie dobr odpowied. Wreszcie wskaza na trzeci portret, a zapytany kanonier odpowiedzia jak naley: Generalny Inspektor Si Zbrojnych Pastwa gen. Sosnkowski. Idc po domniemanej linii rozumowania, genera postawi dalsze, trudniejsze pytanie: kto bdzie naczelnym wodzem na wypadek wojny?. I rozglda si po klasie kto mgby odpowiedzie. Zatrzyma wzrok na Masiewiczu, ktry w ostatniej awce, cho wysokiego wzrostu, jeszcze wyciga szyj i patrzy wprost na generaa, jakby prosi si do odpowiedzi No to niech kanonier odpowie, rzek. Masiewicz wsta i meldujcym tonem odpowiedzia caym zdaniem: na wypadek wojny naczelnego dowdc sprowadzimy z Francji. Zrobia si grobowa cisza. Genera uderzy we mnie piorunujcym wzrokiem, lecz zamiast wybuchn zawaha si jeszcze i wciekym gosem zapyta kanoniera: kto wam to powiedzia?. A Masiewicz z waciwym mu spokojem wyjani to mnie jeszcze w domu mwili i pod moim adresem przymruy jedno oko, jakby chcia powiedzie spokojna gowa, panie podchory. Genera, ju opanowany, zwrci si do mnie protekcyjnie ma pan, podchory, ywy przykad komunistycznej roboty na kresach, i w ten sposb komunici wyratowali mnie od niechybnej paki. W sierpniu ktrej niedzieli, odwiedzi mnie Jzio i po spacerze po parku toruskim i starym miecie, zaprosi do restauracji w Dworze Artusa. Rozmawialimy o mojej przyszoci. Jzio zaproponowa mi rozpoczcie studiw w Warszawie. Bd mieszka z jego rodzina, za utrzymanie nie bd paci, a za to w analogiczny sposb odwdzicz si modszemu rodzestwu, lub gdyby zasza potrzeba jego dzieciom. Uzgodnilimy te, e podejm prac i okrelon cz moich zarobkw bd przesya mamie. Miaem o czym rozmyla, a do zakoczenia suby. Z cikim sercem opuszczaem 20 wrzenia 1927 roku Toru. Jechaem do domu Jziw w Warszawie, gdzie 1 padziernika miaem rozpocz studia na wydziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Na peronie, cho umiechnita, ale bardzo smutna Hanka dugo powiewaa chusteczk, gdy pocig ruszy. Tydzie spdzony w domu w Dolinie to aklimatyzacja do warunkw cywilnego ycia, zbieranie manatkw na wyjazd w ycie nowe, odwiedzanie cmentarza, gdzie w nowym grobowcu spoczywa ojciec i babka Katarzyna. Start z Doliny by smutny. Ju tylko Matka pooya rce na mojej gowie i wyprawia w nieznane. Kazio nadrabia min, Janka i Hela pakay. Dla Doliny by to bujny czas rozwoju. Trwaa budowa gmachu Powiatowej Kasy Chorych wedug projektu lwowskiego architekta Mariana Nikodemowicza, zatwierdzonego przez burmistrza Jzefa Neuburgera. Nadzr budowlany sprawowa inynier miejski Natan Aptowitzer. Roboty prowadzia rma In. arch. S. Keil Biuro Architektoniczne i Przedsibiorstwo Budowlane we Lwowie, roboty instalacyjne Przedsibiorstwo Higiena w Katowicach. Kosztorys zamkn si sum 852 950,62 z (bez czci elektrycznej). W tym samym czasie zbudowano Lecznic w Mizuniu, oraz budynek Kasy Chorych w Broszniowie. W Bolechowie zakupiono dla potrzeb tej instytucji dom przy ul. Kociuszki i adaptowano go na lecznic. W Maksymwce koo Wedzirza w budynkach byego klasztoru, urzdzono dom starcw. Dziao si to wszystko z inicjatywy dyrektora Powiatowej Kasy Chorych w Dolinie Karola Weymana, ktry chtnie wciga do pracy modych ludzi: Z. Kunca, S. Kriegla, F. Kalityskiego,

71 M. Belitzaja, I. Rabczuka (dorywczo). Jest godne uwagi, e obecnie w gmachu Kasy Chorych w Dolinie mieci si szpital dla dzieci. Nowa konstelacja polityczna u wadzy zacza wywiera wpyw rwnie na ycie Doliny. Przewodniczcym BBWR w miecie zosta dyrektor Gimnazjum Roman Gadyszowski. Ruch PPS, dziaajcy dotychczas bez trudnoci, zacz natraa na opory urzdnicze. Karola Weymana usunito z zarzdu Strzelca a na jednym z wiecw na rynku zamierzano go nawet aresztowa. Zapobiega temu postawa robotnikw. Moja sytuacja na pierwszym roku studiw nie bya atwa. Jzio z miejsca wyprawi mnie na kilkumiesiczny wieczorowy kurs handlowy Gracjana Pyrka i ju od 1 stycznia 1928 roku zatrudni w Wydawnictwie Nasz Kraj Podrczniki Szkolne w Jzyku Ukraiskim dla Woynia. Pracowaem w godzinach popoudniowych, wskazwki dawaa mi ksigowa, pani Czarnecka (ktra za jak pomyk nazwaa mnie bawanem) i wony Andrzej Gazek. Zarabiaem pocztkowo sto zotych miesicznie (tyle co pocztkujca nauczycielka), z czego poow przekazywaem mamie. Ale najwiksze trudnoci napotykaem w nauce. Odbijay si braki wyniesione ze szkoy redniej. Chodziem pilnie na wykady, lecz treci ich czasem zupenie nie rozumiaem, szczeglnie z teorii prawa wykadanej przez prof. Eugeniusza Jarr. Wszystko usiowaem pokona pracowitoci. Sypiaem czsto tylko po pi godzin. Pocieszycielk obserwujc moje zmagania, bya bratowa Wiktoria. Dziwny spokj miaa w sobie i bardzo prosty sposb perswazji. Wydawao mi si nieraz, e te rozmowy zabieraj za duo czasu, ale pniej orientowaem si, e wanie w czasie dyskusji odpoczywaem od kucia i e jako lepiej mi idzie Skoczyo si dobrze, wakacje byy zasuone, cho krtsze, bo przecie zatrudniaem si zarobkowo. Po przeamaniu pierwszych lodw na Uniwersytecie, odwaniej patrzyem w ycie. Korzystaem z teatrw. Liczne wieczory spdzaem w domu Wisi i Juna (jak nazywano Jzefa ukasiewicza). Spotykaem tam brata Mariana, ktry by wtedy na procznym kursie maszynistw kolejowych w Warszawie. By pilnym uczniem, zda egzamin jako prymus. Nauczycielem moim: jak si uczy, czego si uczy, jak si zachowa na uczelni by Jun. Przestrzega przed udziaem w strajkach akademickich i w walkach o numerus clausus dla ydw w czym by zgodny z przykazaniami mamy jeszcze z czasw uczniowskich: niech Bg broni, aby mia rk podnie na yda. W tych latach na uczelniach byo burzliwie. Powstajce w 1928 roku, w ramach Obozu Wielkiej Polski (w miejsce Zwizku Ludowo-Narodowego) Stronnictwo Narodowe agitowao modzie do wstpowania do tej odnowionej partii Dmowskiego i przy rnych okazjach demonstrowao swoj si. Walczya o zwolennikw prorzdowa organizacja akademicka Legion Modych, demonstrowao swoje istnienie komunistyczne ycie, miaa swoich zwolennikw PPS. Dochodzio do licznych star i bjek. Wiosn 1929 roku Wydawnictwo Nasz Kraj podnioso mi pensj do dwustu zotych i delegowao na Powszechn Wystaw Krajow w Poznaniu. W pocigu spotkaem profesora Lernera, ktry na pocztku lat dwudziestych uczy w Gimnazjum w Dolinie niemieckiego i geograi. Wszystkie szczegy z ycia miasteczka zachowa w pamici, a ludzi doliskich mile wspomina. Wyjani, e jest z zawodu handlowcem, aktualnie przedstawicielem powanej rmy zagranicznej na Polsk. Prac w Gimnazjum w Dolinie przyj by, bo po wojnie nie mg nic lepszego znale. Okazao si z rozmowy, e mylnie ocenialimy jego zamiowanie do sportu, czy raczej do biegania, z ktrego zasyn. Nie miaem palta powiedzia wic zim biegaem, aby si nie przezibi. Na wystawie najwicej czasu spdziem w stoisku Fabryki Dzwonw Braci Felczyskich w Kauszu, Filia w Przemylu. Cae biuro Fabryki miecio si pod dzwonem Ignacy-Jzef o wadze 8 800 kg, a wic wikszym od Zygmunta w Krakowie. Felczyscy, ktrych znaem od dziecka, byli dla mnie serdeczni i opiekuczy. Poczstowali winem. Jzefostwo Stemlerowie brali udzia w tzw. yciu towarzyskim i mnie wprowadzali w grono rodzin posw, dziennikarzy i dziaaczy spoecznych. Niestety, wobec braku wyrobienia towarzyskiego i abstynencji alkoholowej czuem si na przyjciach le. Tote przy ktrym

72

Dolina, miasto startu

z rzdu zaproszeniu do domu posa Wierczaka, wykrciem si Jziowi, e le si czuj wrd starych Dotknity, wwczas 42-letni brat, zareagowa: Ty te bdziesz stary. I spenio si, modzie do mnie si ju nie garnie Przyjemniejsze dla mnie byy przyjcia w domu Jziw. Tu rwnie bywali posowie i dziennikarze, ale przewaali lwowscy i kijowscy koledzy Jzia. Nastrj bywa pogodny i wesoy. Najmilsze jednak byy potacwki organizowane przez modzie akademick, na ktre zapraszano Jzia. T drog wczeni studenci na dugie lata zaprzyjanili si z rodzin Jzefostwa, a nazwiska: Grudzie, Kaczyski, Kornatowski, Lewicki i inne wspominane byy w ich domu do mierci. W Warszawie przez cay okres mego w niej ycia miaem i drugi dom z drzwiami zawsze dla mnie otwartymi, dom dobrej rady w sprawach codziennych i yciowych, gdzie dzieliem si sukcesami i radociami. By to dom Wisi i Juna. Wiosna 1930 roku bya dla mnie niezwykle cika. Hanka Habichwna, ktr do czsto odwiedzaem w Toruniu, od kilku miesicy chorowaa. Zaczo si od niewinnej grypy i poprzez grulic puc, leczon w sanatorium, doszo do grulicy garda. 30 kwietnia nadesza z Torunia hiobowa wiadomo, e dziewczyna zmara. mier t przeyem bardzo ciko. Aby uciec od przygnbienia zaczem wcza si w ycie akademickie. Przyjem godnoci kierownicze w Akademickim Kole Polskiej Macierzy Szkolnej, wstpiem do organizacji ideowo-wychowawczej pod nazw Konfederacja Falconia. Uleczyy mnie jednak dopiero wakacje u mamy. Z Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie mieszkajc u Zoi i Kacpra Zazulw ukoczy Seminarium Nauczycielskie, powrci do domu Miecio. Zjechali na wakacje: Mila, Zosia, Stasio, Marian i ja, organizowano chry, tace, wycieczki. Jedn z nich opisuje Miecio: Aby byo weselej, Franek przywiz swoich kolegw Stefana Kaczyskiego i Wiktora Kornatowskiego. Uradzono sposb rozlunienia mini na wycieczce. Wybrano kierunek Podlute. Dzie by upalny, marsz dugi po bezludnych bezdroach. Za to mij tyle, e warszawiakom nie chciao si zabija. Wczesne popoudnie, podne Popadii a moe Arszycy. S jakie znaki, ktre prowadz blokami skalnymi i szczelinami Wreszcie szczyt z punktem triangulacyjnym. Wspaniay widok na Podlute z letni rezydencj metropolity Szeptyckiego. Wszystko wydaje si blisko tylko rk sign. Kazio nie bra udziau w wycieczkach, bo pochonity sprawami Polminu nie mia po prostu czasu, za niedziele powica na wyjazdy do piknej brunetki o klasycznych rysach, Meli, mieszkajcej z rodzicami w urawnie. Dla atwiejszego pokonywania trudnoci komunikacyjnych, sprowadzi z Belgii motocykl FN z przyczep, sam go zmontowa wieczorami w dawnym warsztacie Henryka i po tych strasznych galicyjskich drogach dla sprawy serca ciga si z wiatrem. Karolina ciko przeywaa te wyprawy syna, bo nie miaa zaufania do motoryzacji. Mel Kazio pozna jeszcze jako uczennic w czasach szkolnych we Lwowie u pani Nowakowej, ktr czsto odwiedza i ju wtedy straci dla dziewczyny gow. Nieduo o niej wiedzielimy, bo Kazio by dyskretny, a mio t traktowa powanie. Moje usiowania wywiedzenia si czego skoczyy si niefortunnie Kazio, w czasie wolnym od spraw zawodowych i sercowych, zacz si uczy. Chodzi na prywatne lekcje jzyka niemieckiego do Fanci Schauderwny, po mu Weinereb, ktra zwierzya mu si jak to my, doroli chopcy w mojej klasie, na jej pierwszych lekcjach, deprymowalimy j patrzc nieomal bez przerwy na jej nogi, ktre miaa brzydkie Dzieci Karoliny przebywajce w tzw. wiecie daway wyraz pamici o matce. wiadczy o tym midzy innymi znaleziona w archiwum Karoliny w 1979 roku kartka z Wilna z 22 padziernika 1929 roku: przez dwa dni, ktre spdzilimy tu razem mylami bylimy u Mamy. Przesyamy najlepsze pozdrowienia i uciski Jzef, Mila, Stach, Hela, Nuna, Alina. Brak tu Mani, ktra od kilku lat przebywaa w Katowicach. Deblesemowie podjli tam now inicjatyw. Zaoyli Klinik Aparatw Radiowych. Pomysodawc by tym razem

73 brat Mariana, Stanisaw. Firma rozwijaa si dobrze, zaczto nawet montowa nowe aparaty o nazwie Deblessefon. Take w nastpne wakacje w domu byo gwarno. Zjechay si prawie wszystkie dzieci i kilkoro wnuczt Karoliny. Przytaczam ze wspomnie Miecia wraenia z wycieczki braci furmank do Bubiniszcz. Dzie by deszczowy, ale miao si przetrze Po kilkugodzinnej podry dotarlimy do pieczar legendarnego Dobosza. Jzio na miejscu wrd duych blokw skalnych mia wykad. Byo o morenach czoowych, o pracy ludzkiej dla wykucia w masie skalnej ogldanych komnat. Suchalimy z naboestwem i dziwnym uczuciem, kiedy deszcz przemaka ubrania, a krople spywaj pomidzy opatkami i niej Powrt by trudniejszy, bo rozmoka ziemia. Humory poprawiy si nam w karczmie wsi Witwica, przy gorcym posiku i grajcej szae. W domu Marian leczy nas krupnikiem. Jako nam przeszo przezibienie, tylko Jzio duej cierpia na gardo, a niebo przecierao si jeszcze kilka dni. Z rozmw z Marianem, ju maszynist kolejowym, wywnioskowalimy, e ma kopoty w swoim rodowisku pracy. Zawodowo by bez zarzutu, cieszy si jako fachowiec dobr opini, ale politycznie, jak to wwczas mawiano, by podejrzany o komunizm. Nie moglimy z rozmowy wywnioskowa czy to dziaaa zwyka zawi wrd kolejarzy siedleckich, czy moe rzeczywicie nalea do nielegalnej w Polsce Partii Komunistycznej. Jzio doszukiwa si przyczyn w instynkcie przywdczym Mariana, wyraajcym si midzy innymi w wystpieniach na rnych zebraniach, nie zawsze po myli reimu. Ani Karolina, ani Kazio nie interesowali si bliej polityk i nie dawali si wciga do adnej organizacji. Rwnie Janka i Hela, uczennice miejscowego Gimnazjum, nie naleay do organizacji modzieowych. Miecio po odbyciu suby wojskowej zatrudni si w pracowni aparatw radiowych Maciaszkw w Katowicach z zamieszkaniem, utrzymaniem i jakim-takim zarobkiem. W tym czasie Jzio postanowi na dziace spadkowej po babce Katarzynie wybudowa nowy dom rodzinny, gdy dom Karoliny, w ktrym przyszy na wiat wszystkie dzieci, chyli si ju ze staroci. Nowy dom, wedug zamysu Jzia, mia suy rwnie na zjazdy wakacyjne i witeczne dzieci i wnuczt mamy. Zlokalizowano go dokadnie na miejscu spalonego w 1903 roku domu naszej babki Katarzyny. Robot powierzono budowniczemu z Turzy Wielkiej, bo by najtaszy. Jak nieomal kada budowa, tak i ta w pewnym stadium zacia si: majster wybra maksimum zaliczek i zszed z roboty. Zdarzenie to wywoao rodzinn ktni: wikszo namitnie upieraa si, e chop bdzie siedzia, a tylko Stasio twierdzi z uporem: nic mu nie zrobicie. I mia racj. W toku procesu cywilnego przed sdem w Stryju, jak pniej opowiadaa Karolina, pozwany tumaczy si, e le skalkulowa, a biegy orzek, e majster mgby za umwion cen postawi dom gdyby kombinowa, lecz nie umia sdowi wyjani co rozumie pod sowem kombinowa Budynek po pewnej przerwie zosta ukoczony. Na parterze byy cztery obszerne pokoje i dwie kuchnie oraz przedpokj z piecem piekarskim, z gankiem i werand oszklon, na pitrze dwa pokoje z kuchni i przedpokj. Jeden pokj na parterze urzdzi dla siebie Kazio, wprowadzajc czeczotkowe meble. Karolina pozostaa w starym domu, gdzie nadal koncentrowao si ycie. Dziao si to ju w okresie najwikszego w dziejach kryzysu gospodarczego. W Dolinie kryzys dawa si odczu zgodnie z jego wczesn natur w nadmiarze towarw w sklepach i w braku kupujcych. Na targach i jarmarkach tak zawsze ywych, widziao si ludzi wczcych si i tylko przystajcych przy stoiskach, ale bez moliwoci zakupu. Nic dziwnego, bo jak obliczono dochd netto z hektara spad z 214 z w 1928 r. do 8 z w 1932 r., a wic 27-krotnie. Skd wic drobni rolnicy mieli wzi rodki na zakup artykuw przemysowych? Wie powrcia do gospodarki naturalnej. Rwnie i w naszym miecie drobni rolnicy znieli ze strychw dawno nie uywane arna i stpy. Rozalony sytuacj gospodarcz, wzorowy

74

Dolina, miasto startu

rolnik na 30 morgach, Leopold Regner, u ktrego jeszcze jako ucze pracowaem w czasie wakacji, z zawici powiedzia do mnie podczas przygodnego spotkania: Ty, Franiu, masz dobrze, bo masz sta pensj. Bya to wypowied wiele mwica. Straszliwa ndza wkrada si do rodzin drobnych kupcw ydowskich. Stojcy przed swoim sklepem towarw mieszanych blady i zrezygnowany znajomy od lat chopicych, Mendee, ktrego popoudnia zwierzy mi si: ja nawet na cebul dzi nie utargowaem. Ale najbardziej cierpieli Bojkowie w podgrskich wsiach Gorganu Wschodniego, co moglimy obserwowa w czasie wycieczek. W pamici pozostay mi na wp nagie, osowiae dzieci z ogromnymi brzuchami. Na tle ekonomicznym wiosn 1932 roku wezbraa fala wystpie chopskich w Maopolsce. Policj brutalnie spacykowaa wsie. Byy oary miertelne. Wiadomoci o tych wydarzeniach przyjto w Dolinie z groz i oburzeniem. Tym bardziej, e w powiatach kronieskim i leskim ukraiscy chopi wystpili solidarnie z chopami polskimi. Rzdy pukownikw coraz gbiej sigay w teren. Usuwano niewygodnych ludzi ze stronnictw opozycyjnych, a na ich miejsce wsadzono czsto nieprzygotowanych, zwalnianych z wojska ocerw zawodowych. W Dolinie stanowisko starosty zaj dotychczasowy vice-starosta Mieczysaw Raape. Usunito ze stanowiska Dyrektora Kasy Chorych, Karola Weymana, ktry opuci rodzinne miasto na zawsze, a Dolina stracia znakomitego organizatora i spoecznika, ktremu tyle zawdziczaa. Jakby dla powetowania tej straty przybyo w latach 19281930 do miejscowego Gimnazjum sporo modych, inteligentnych profesorw, ktrych byli uczniowie do dzi wspominaj: Byli to: polonici: Z. Heilmanwna-Bazaowa, Lis, Sotyswna, Szwed; lologia klasyczna: Przylipski, Kijka; zycy: Polana, Pellech; matematycy: Cygan, Mazepa; geograf: A. Tabor; historia: Kozakwna; germanistyka: Hercan-Jerzyna; biologia: Josefsberg; wychowanie zyczne: Bazaa; lekarz szkolny: dr Zabiega. Duchowym przywdc szkoy by wwczas ks. Gromadzki. Ten zesp ludzi odznacza si odwag we wprowadzaniu postpu pedagogicznego, kierowaniu szkoy na nowe tory; organizowano kka przedmiotowe, opracowania naukowe, komrki pracy spoecznej. W zamierzeniach swoich umieli pokonywa opory rwnie dyrektora Gimnazjum Romana Gadyszowskiego, dobrego administratora, lecz niestety czowieka o dyktatorskim usposobieniu. Mielimy w wikszoci niewiele ponad 20 lat, pisa po latach prof. Tabor, wic potralimy zwalcza przeszkody. Sprawa dyrektora rozwizaa si za spraw losu, cho jake tragicznie! Dyrektor Gadyszowski, nie liczc si z obowizujcym od do dawna zakazem stosowania w szkoach kary karceru polegajcego na zamykaniu ucznia po lekcjach w klasie, nadal korzysta z tej dyscypliny. Na domiar zego zamyka ukaranego bez dozoru nauczyciela, pozostawiajc sobie opiek nad nim, jako e sam mieszka w gmachu szkolnym. Pewnego dnia w ten sposb ukara ucznia V klasy Horowitza, a kiedy po kilku godzinach przyszed go uwolni, zasta chopca powieszonego. Przeprowadzone przez naczelnika szk rednich kuratorium we Lwowie, dr Justa dochodzenie, ustalio win Gadyszowskiego. Postawiono mu rwnie zarzuty natury gospodarczej. Musia wic opuci stanowisko i wyjecha z miasta. Dyrekcj Gimnazjum obj tymczasowo nauczyciel matematyki prof. Cygan, a od nowego roku 1932/33 dyrektorem zosta profesor historii dr Krystanowski, ktry prowadzi Gimnazjum a do wybuchu II wojny wiatowej. Wprowadzono now metod nauczania w formie zwanych szkicw i zagadnie, ktra wyrabiaa w uczniach samodzielno mylenia i dziaania. Powstaa pracownia na wolnym powietrzu, szkolna stacja meteorologiczna; rozwin si ruch krajoznawczy, dziaao kko przyrodnicze, fotograczne; rozwin si sport. Krystanowski zjedna sobie szybko cae grono nauczycielskie i zdoby uznanie Komitetu Gimnazjalnego. Ale nie tylko Gimnazjum byo nosicielem wiedzy w Dolinie. Do rozwoju owiaty i kultury w naszym miecie, obok nauczycieli i inteligencji, przyczyniali si ksia katolicy. Od czasw zaboru, tradycyjnie wstpowali do stowarzysze owiatowo-kulturalnych i gospodar-

75 czych. Wymieni wypada angaujcych si w prace spoeczne ksiy: Hipolita Zaremb, Wojnarowicza, Potrzebskiego, Filipka, Jana Beresteckiegc, Henryka Kaczorowskiego, Szlachetk, Jzefa Gromadzkiego. Analogicznie w Prowicie i Kooperatywie dziaali ksia obrzdku greckokatolickiego. W pamici yjcych wyznawcw tej religii pozostali ksia: opatyski, Weyczkowski, ada, Chawuk, Bodak, Micha Czorniega, Chomyn. Warto rwnie wspomnie nauczycieli religii mojeszowej: Turteltauba, Gerstena i Zwerdlinga. Wszyscy trzej w rnych latach czynni byli w rozwoju wieckiej owiaty pozaszkolnej w miecie. Zmiany nastpoway we wszystkich dziedzinach ycia miasta. Odszed ze starostwa dugoletni komisarz Winiarski, a jego miejsce zaj Piskozub, onaty ze Stefani Weisswn, crk naszych ssiadw. W starostwie zatrudniony by na wanym stanowisku aba. W tym czasie Magistrat, kierowany przez Zdzisawa Olszewskiego, podj nowe kroki dla poprawy zaopatrzenia ludnoci w wod. Przystpiono do wyduania na dalsze ulice sieci wodnokanalizacyjnej. Roboty prowadza jak poprzednio in. Natan Aptowitzer. Wobec mierci wieloletniego dyrektora Komunalnej Kasy Oszczdnoci Powiatu Doliskiego, Kossakiewicza, z dniem 4 grudnia 1934 roku reskryptem Ministra Skarbu mianowany zosta dyrektorem Jzef Wrbel. W tyme roku z inicjatywy i w wyniku osobistych zabiegw Darii Hadijowej powstao w Dolinie nowe ukraiskie Towarzystwo Robotnycza Hromada, z siedzib w domu stolarza Zborowskiego obok cerkwi. Stosunki spoeczno-polityczne i kulturalne w Dolinie w okresie midzywojennym tak wspomina Salo Enis, absolwent Gimnazjum z 1936 roku, w latach powojennych obywatel USA: Dolina bya jednym z wyjtkowych miast, w ktrym wszystkie istniejce grupy narodowociowe yy na og zgodnie. Polacy, Ukraicy, Niemcy i ydzi umieli jako znale wsplny jeyk. Byy szkoy, koci, cerkwie, synagogi, byy czytelnie polskie, ukraiskie, ydowskie i kady czonek spoeczestwa Doliny mg pogbia swoj wiadomo W Dolinie nigdy nie byo pogromw Byy uprzedzenia z powodu rnych rytuaw, byy ekonomiczne niezgody, niewielkie bojkoty. Panowa jednak liberalizm. Polski antysemityzm nie by rasowy a raczej ekonomiczny. W latach 30-tych przychodziy do Doliny nastpujce gazety: Robotnik, Gazeta Polska, May Dziennik, Dziennik Popularny, Chwila, Wiek Nowy, Czas, Dio, Hajut i Moment. Z czasopism przychodziy Wiadomoci Literackie, Prosto z Mostu, Po prostu. Najwiksz bibliotek w Dolinie mieli ydzi, a w niej 95 % ksiek byo w jzyku polskim. Prcz autorw polskich takich jak Leopold Sta, Zegadowicz, Conrad Korzeniowski byy przekady literatury angielskiej, francuskiej i niemieckiej. Biblioteka o nazwie hebrajskiej Safah Berura utrzymywaa si z wolnych datkw czonkw biblioteki. Czynna bya od 48 wieczorem, od poniedziaku do czwartku. W Dolinie byy trzy ochronki: polska, prowadzona przez zakonnice, ukraiska przy Towarzystwie Prowita i ydowska. Z tej ostatniej wyszo sporo dzielnych ludzi m.in. Ben Zio Engelsberg, ktremu doliski adwokat Hausman umoliwi ukoczenie Gimnazjum. Ben Zion by wsporganizatorem eksportu kwiatw z Polski do krajw zachodnich. Dla Karoliny, ktrej ambicj byo, aby kademu dziecku da wyksztacenie i kawaek chleba lejszego od tego, jaki Henrykowi i jej wyznaczy los wiosna 1931 roku bya wiosn radoci. Oto w maju Zosia doniosa depesz o zdaniu matury w Pastwowym Seminarium Nauczycielskim w Jaworowie. W kilka tygodni pniej ja rwnie telegracznie zameldowaem mamie o ukoczeniu studiw. Cieszy si te Jzio zarwno z mego sukcesu, jak i ze spenionego wobec rodzicw obowizku. Rozumowa prosto i logicznie: Rodzice umoliwili mi zdobycie wyksztacenia i zawodu, musiaem im si odwdziczy i pomc Franiowi. Wyoy to w czasie obiadu, na ktry mnie zaprosi do restauracji Empir. Rwnie Wiktoria cieszya si z mego dyplomu. Wyznaem jej szczerze, e sukces i jej zawdziczam, bo stworzya mi bardzo dobre warunki do nauki i rozpraszaa moj niewiar we wasne siy. W atmosferze spokojnej radoci przyjli mnie jako dyplomanta Wisia i Jun. Kompetentni w zawodzie prawniczym, doradzali, co dalej trzeba uczyni. Ale mnie cigno do domu.

76

Dolina, miasto startu

Tote po bibie w gronie koleanek i kolegw w udostpnionym mi mieszkaniu Wisi i Juna, pojechaem do mamy, aby podzieli si z ni moj radoci. Po wakacjach dwoje dzieci Karoliny wystartowao z domu na swj chleb. Z dniem 9 wrzenia Zosia otrzymaa posad nauczycielki w Prywatnej Szkole Powszechnej Sistr Urszulanek Szarych w Warszawie. Zamieszkaa w internacie przy klasztorze. Zaraz te wpisaa si do Akademickiego Koa Polskiej Macierzy Szkolnej, gdzie poznaa liczne koleanki i kolegw, studentw i absolwentw uczelni warszawskich. Ja poegnaem swoich dobroczycw, Wiktori i Jzefa, listem, ktrego orygina znalazem latem 1979 roku w ich archiwum rodzinnym: Najdrosi, nie mog zdoby si na taki wysiek, aby Wam osobicie podzikowa za tyle trosk o mnie, tyle trudw i zmartwie przeto t drog wyraam najgortsz wdziczno. Zapewniam Was, e zdaj sobie spraw, i kade sowo podzikowania jest nieproporcjonalne do tego, co otrzymaem. Rozmowy z Jziem przed wstpieniem na Uniwersytet pamitam. Niech si Wam i Waszym dzieciom tak dobrze powodzi, abym naprawd nie mg znale sposobnoci do odwdziczenia si. Moj szorstko, ktra nigdy nie bya podyktowana z wol, nietakt, a moe i ze sowo wybaczcie. Caym sercem Wam oddany Franek Nieomal jednoczenie otrzymaem nominacj na aplikanta Sdu Apelacyjnego z przydziaem do Wydziau VIII Karnego Sdu Okrgowego w Warszawie. Aplikacja bya bezpatna, ale nadal pracowaem popoudniami w Wydawnictwie Nasz Kraj, wic miaem z czego y. Dla Karoliny byy to lata najatwiejsze pod wzgldem gospodarczym. Trzymaa dwie sztuki byda, wieprza i kury. Pasz surow (buraki pastewne i brukiew) uzyskiwaa jak dawniej z uprawy roli kolonistw. Uprawiaa nadal ziemniaki i kapust. Stale zatrudniaa pomoc domow, a do zbiorw wynajmowaa tzw. czelad. Na dobr spraw gospodarstwo to prowadzone byo raczej dla przyjemnoci i zapenienia dni codziennych mamy. Wystarczay bowiem na ycie rodki jakie otrzymywaa od Kazia i innych dzieci. W mylach, a moe i gono, rozwaalimy: teraz mgby nasz ojciec dobrze y, a nie ma go midzy nami. Za rad Jzia Karolina wyjedaa co roku na kilkutygodniow kuracj balneologiczn do Lubienia Wielkiego koo Lwowa. Bardzo czekaa na te wyjazdy, gdzie odwiedzay j dzieci i gdzie spotykaa Jzia i jego przyjaci posa Jana Korneckiego, Stanisawa Rymara i innych. Wczesn wiosn 1932 roku na zabawie w Szkole Pracownic Spoecznych PMS spotkaem moj mio. Bya pikn dziewczyn. Pochodzia z Siedlec, a mieszkaa u swojej siostry Heleny w Warszawie. Pewnej niedzieli maja naszed na nas, spacerujcych po Krakowskim Przedmieciu Jzio, nauczyciel mojej dziewczyny. W godzin pniej przed rozpoczciem obiadu w jego domu (na ktry ju wczeniej byem zaproszony) wystpi w roli opiekuna swojej uczennicy: e to nie jest dziewczyna do zabawy i spacerw, itp. tak jakbym by znanym mu uwodzicielem. Wysuchaem pokornie kazania brata i zapewniem, e powanie traktuj t znajomo W tym samym czasie Zosia cieszya si powodzeniem w gronie moich kolegw z Akademickiego Koa PMS, ale wzajemn jej sympati cieszy si szczeglnie mj starszy kolega Stanisaw Szwedowski. Po rocznej aplikacji sdowej, od padziernika 1932 roku odbywaem dalszy sta w Prokuratorii Generalnej. Luty 1933 roku to miesic uroczystoci rodzinnych: 2 lutego odby si w Warszawie lub Zosi ze Stanisawem Szwedowskim, a 4 lutego mj lub z Regin Rejenciakwn. Przyjechaa na te wesela nasza mama. Wzili udzia rodzice i rodzestwo Stanisawa i Reni, oraz moi bracia i siostry nieomal w komplecie.

77 Renia i Stanisaw weszli do klanu Stemlerw i byli przez Karolin traktowani zawsze jak wasne dzieci, a przez moje rodzestwo jak najserdeczniejsi siostra i brat. Nowe rodziny radonie wystartoway w nowe, nieatwe jak si okae ycie. Kazio niewtpliwie zamierza polubi Mel, ale zwizany caoksztatem prac zawodowych (wanie budowa duy jak na Dolin magazyn Polminu przy dworcu, z wasn bocznic) i opiek nad mam i siostrami, zbyt dugo odwleka realizacj osobistych planw. Moe czeka z propozycj lubu do matury przynajmniej jednej z sistr Nagle przesta jedzi do urawna. Doprowadzia do tego Mela bdnym rozegraniem susznej sprawy. Chodzio dziewczynie o nakonienie chopca do wstpienia na lubny kobierzec, jako e chodzenie trwao ju przydugo, lecz niestety le to obmylia. Kazio zaskoczony dziwnym zachowaniem dziewczyny, zareagowa inaczej ni si spodziewaa. Po kilku zdawkowych zdaniach, wsiad na motor i odjecha Na zawsze! I tak zamiast lubu nastpio rozstanie. Karolina w tajemnicy ciko przeywaa t spraw, lecz nie tracia nadziei na zgod midzy modymi. Kres wyczekiwaniu pooy sam Kazio: wrczy mamie zwrcony przez Mel piercionek. Nosia go do koca ycia i zabraa ze sob do grobu t pamitk po Kaziu. W 1934 roku Hela nagle opucia Dolin. Miaa w Gimnazjum jaki zatarg z nauczycielem, ktry dowiadczona Karolina, postanowia przeci, odbierajc crk ze szkoy. Dalsz nauk pobieraa w Pastwowym Gimnazjum w Siedlcach. Mieszkaa u Marianw. 1 lipca Janka zdaa matur w doliskim Gimnazjum. Wakacje rodzinne w 1934 roku byy jak zwykle rojne, tyle e dzieci Karoliny dziwnie wydorolay, a niektre przywoziy ze sob podchowane ju wnuczta. Byo znw radonie i wesoo. Mila prowadzia rodzinny chrek. By te czas na powane rozmowy i dyskusje. Jzio opowiada o wraeniach ze swoich licznych w tych latach podry zagranicznych. Mila ogosia zamiar wstpienia na studia polonistyczne na Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Marian opowiada o przeniesieniu si do suby na stacji Warszawa-Praga, a Stasia o sukcesach w amatorskiej hodowli gobi pocztowych i o wynikach konkursu ich lotu: Katowice Wilno. Wisia informowaa o sukcesach Juna, adwokata, w nowym mieszkaniu w centrum Warszawy, przy ul. Smolnej 15. W czasie wakacji, ustalono, e maturzystka Janka wstpuje na Wydzia Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Mieszka bdzie w naszym Reni i moim domu. Na wakacjach w Dolinie nie byo Zosi i jej ma Stanisawa Szwendowskiego, sdziego w Cieszynie, ktrym 27 lipca urodzi si syn Andrzej. Kazio spdza urlop nad morzem. Podczas wita Boego Narodzenia 1934 roku Renia przebywaa u Mamy w Dolinie wraz z nasz prawie roczn creczk El, ja za przygotowywaem si do egzaminu zawodowego w Prokuratorii Generalnej. Kiedy po kilku tygodniach, gdzie w lutym 1935 roku, przyjechaem po on, mama doskonay taktyk zaraz po przywitaniu ujawnia mi, e pozwolia bya Reni pj z Kaziem do Sokoa na zabaw, ktra si bardzo udaa. Oczywicie miaem pene zaufanie do ony i brata, a sposb rozegrania sprawy przez mam sprawi mi nawet przyjemno. Zrozumiaem, e Renia troch si mnie boi i chowa za moj mam. Sama Renia bya w sidmym niebie, bo miaa na zabawie doskonaych tancerzy do walcw, polek i mazura, a tango rezerwowaa dla Kazia, bo on ten taniec lubi. Bardzo podoba jej si kadryl i lansjer, ktrego przedtem nigdy nie taczya. Zabawne byo, e wszyscy brali j za ktr ze Stemlerwien. Wiosn zdaem egzamin referendarski z uprawnieniami adwokackimi: W sdzie wystpowaem ju w todze. By to wielki sukces dla mnie, dla Reni, mamy i rodzestwa. 12 maja 1935 roku zmar Jzef Pisudski. Wanie byem w tym czasie suchaczem kilkutygodniowego kursu obrony przeciwgazowej dla ocerw artylerii zorganizowanym w Wojskowej Szkole Gazowej w Warszawie, na Marymoncie. Razem z caym kursem wziem udzia w bardzo paradnym pogrzebie, dwigajc przydzielonymi do niesienia wieniec od Ambasady Krlestwa Szwecji. Wielkie wydarzenia, cho miay duy wpyw na nasze take ycie, interesoway pracowit rodzin Stemlerw tylko tyle, ile winien wiadomy czowiek wiedzie w jakim kraju yje.

78

Dolina, miasto startu

Jzio, najbliszy spraw politycznych, ledzi te wszystkie zdarzenia i w przewidywaniu ich rozwoju, prowadzi robot owiatow. Kierowan przez siebie organizacj PMS gbiej wprowadza do miasteczek i wikszych wsi. Organizowa czytelnictwo i w tym celu opracowa dwie broszury: Biblioteki Paraalne i Na drodze do czytajcej Polski. Firma Deblessefon w Katowicach, z Mieciem jako pracownikiem produkcyjnym, jako-tako egzystowaa. Mila przygotowywaa si do studiw wyszych. Stasio, ustabilizowany pracownik Dyrekcji Kolejowej, pracowa z zadowoleniem. Marian, po przeniesieniu si do suby w Warszawie, odczu tylko chwilow ulg w przeladowaniu za lewicowo. Widocznie nadeszy za nim papiery i wkrtce musia od nowa zacz obron. Pisa do swoich wadz nadrzdnych i politycznych w Lublinie i w Warszawie, da przeprowadzenia dochodzenia, ale wszystko bez rezultatu. Dobrze wiodo si Wisi i Junowi. We wrzeniu 1935 roku wobec pewnych intryg w Wydziale Prokuratorii Generalnej, w ktrym byem zatrudniony jako referendarz, przeniosem si do pracy w Najwyszej Izbie Kontroli. Przyj mnie osobicie Prezes, gen. Krzemiski i po krtkiej rozmowie zapewni: Wam tu bdzie dobrze. Istotnie przygotowanie prawnicze, praktyka sdowa i referendarska w Prokuratorii i o dziwo wiedza nabyta na Kursach Gracjana Pyrka wraz z dowiadczeniem zdobytym w maym przedsibiorstwie Nasz Kraj, daa mi atwo rozumienia duych, powierzanych mi problemw. Bezporedni przeoeni, i koledzy a wrd nich mj przyjaciel z PMS Stanisaw Konferowicz stwarzali mi atmosfer pracy. Otrzymaem wynagrodzenie wysze ni w Prokuratorii. Cho do Doliny byo daleko, kade z dzieci coraz wpadao, choby na kilkudniowy wypoczynek. Starsze wnuczta przebyway u babci nawet po kilka tygodni. Kazio prowadzi ustabilizowany tryb ycia. By zadowolony z wybudowania nowego magazynu polminowskiego z kantorkiem. Duo czasu powica mamie, bawi j dobrym humorem. Mama dogadzaa synowi. W tym czasie Karolina dowiedziaa si, e spadkobiercy ogrodu ssiadujcego z jej parcel od strony poudniowej chtnie sprzedaliby cz swojej dziaki. Po krtkich pertraktacjach, 12 marca 1936 roku Karolina, aktem notarialnym sporzdzonym przed rejentem Limanowskim w Dolinie, nabya od rodziny Smorgw parcel gruntow numer 781/1 o powierzchni 264 sni kwadratowych za cen 158,40 z, liczc 60 groszy za kady se. Niezwocznie te kazaa postawi mostek brzozowy na granicznym dotychczas potoczku. Mostek poczy nabyt ziemi z jej ogrodem i suy nam za pikne to do zdj rodzinnych. W maju 1936 roku nadesza do mamy stereotypowa depesza od Heli o zdaniu matury, a w kilka dni pniej pojawia si w domu rozemiana maturzystka. Niektrzy profesorowie doliskiego Gimnazjum mieli rzadkie miny, e Hela bez trudnoci uzyskaa matur w pastwowej szkole redniej. 1 padziernika wyjechaa do Wilna na Wydzia Biologii Uniwersytetu Stefana Batorego. Wiosn 1937 roku powana groba zawisa nad bratem Marianem. Sukcesy zawodowe i w pracy spoecznej przysaniaa jak pisa po latach smuga nienawici ludzkiej. Do adnej partii nie naleaem, tylko do Zwizku Kolejarzy. Na zebraniach wystpowaem z krytycznymi uwagami, co byo le widziane. Ale najbardziej naraziem si bronic majstra, ktrego posdzono, e by czynny w latach rewolucji w Rosji. Tote dziaacze z BBWR wykoczyli go i zabrali si do mnie. To nkanie cigno si od 1928 roku, ale w 1937 grozio mi zwolnienie z pracy bez praw emerytalnych. Uchodziem za wroga politycznego. Kiedy wystpienia moje do rnych instancji nie daway wynikw, zwierzyem si Jziowi z moich kopotw. Przedstawilimy nastpnie szczegy Janowi Sawickiemu, ktry by wwczas naczelnikiem Wydziau Politycznego w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Jak si okazao, bya to ostatnia chwila. Sawicki wstrzyma w Wydziale Personalnym Ministerstwa Kolei dekret zwalniajcy, a mnie poleci, abym nie zabiera publicznie gosu. Wakacje 1937 roku w Dolinie spdzilimy w mniejszym gronie. Oprcz Janki i Heli przyjechaa tylko Wisia z creczkami Dank i Luni. Ja za to przywiozem koleg Stanisawa Konferowicza, z ktrym mocno pochodzilimy po grach. Kazio jak zawsze wyjecha nad

79 morze. Miecio ju nie przyjeda na wakacje, bo mia w Katowicach narzeczon, Magdalen Fiolk, z ktr spdza wszystkie letnie tygodnie uprawiajc turystyk piesz w Tatrach. Oywio si w domu, gdy zjawi si chopiec Janki Tadeusz Szczsny. Podr swoj tak wspomina: Z listw Janki miaem dokadne instrukcje, ktrego dnia mam si zjawi, o jakiej godzinie, ale najwaniejsz bya ta, abym ze stacji kolejowej do siedziby Stemlerw, zajecha akrem dwukonnym, najlepiej Frieda Pocig zajecha do Lwowa ok. 8 rano. Nigdy dotd nie byem jeszcze we Lwowie, wic z naleytym naboestwem postawiem nog i walizk na lwowskim peronie. Przecie to Lww, Orlta, lwowskie piewanieRozgldaem si wic, aby zaczerpn co z tej lwowskiej atmosfery. Obejrzaem si i zobaczyem numerowego Pan pierwszy raz we Lwowie? I pokaza mi Lww w towarzystwie jeszcze innych dwch numerowych, kolesiw. W pocigu do Stryja pkaa mi gowa. Staraem si nie przegapi stacji, gdzie znw miaem si przesiada W pocigu Stryj Stanisaww wypatrywaem, kiedy bdzie Bolechw, gdy Janka napisaa, e to ju potem bliziutko Dolina. Wsiadali coraz ciekawiej wygldajcy pasaerowie, Rusini czy Bojkowie w pciennych koszulach wypuszczonych na portki, ydzi w czarnych, lnicych chaatach z jarmukami obszytymi lisimi ogonami na godnie podniesionych gowach Wreszcie Dolina! Na stacji ruch duy, bo akurat tu mijay si dwa pocigi Pamitam tylko jedno DWUKONKA! Rzuciem okiem na budynek stacji (przecie byem synem kolejarza). Zobaczyem, e przed stacj stoi dugi rzd doroek, byy take dwukonki. Zaczem obserwowa tumek kbicy si na peronie. Tu jaki dostojny rebe z brod po pas i wspania lisi czap tam Bojko w swoim lnianym stroju, ale w kouchu wywrconym sierci na wierzch, cho by upa harmider i pokrzykiwania Wszystko to tak mnie zafrapowao, e oprzytomniaem po odejciu pocigw. Ruszyem do akrw, i nagle pojem groz sytuacji. Przed stacj staa tylko jedna doroka i to jednokonka Wsiadem do dryndy i mwi: prosz do Doliny. Po chwili zorientowaem si, e drynda stoi. Czemu pan nie jedzie? Nu, chwileczk, moe jeszcze kto nadejdzie No i widzi pan. I zobaczyem, e dochodzi do akra rudy yd z jakim duym pakunkiem Dorokarz o wygldzie Cygana wreszcie ruszy. Po drodze zatrzyma konia i pyta Pan sianowny gdzie? Zapolskiej 3. Za nastpn grk pyta, A gdzie Zapolskiej 3?, Pomylaem sobie, e ta informacja pomoe mu tra: Do pastwa Stemlerw. No to dlaczego Zapolskiej 3, trzeba byo od razu mwi, e do Stemlerw. A za chwil: czy sianowny pan to Stemlerw jeszcze jeden e.. Jak si pniej okazao, Karolina dostrzega zbliajc si dorok, ale nie dopucia myli, e to do niej kto jedzie jednokonk. Do mnie, jednokonka, wykluczone powiedziaa do przechodzcej ssiadki, Pierwsza wybiega Helka, za ni Janka. Helka powiada mi do ucha: wszystko stracone, chyba e si ze mn oenisz. Stanem przed obliczem Mamy. Mdre oczy omioty mi przez moment uwanym spojrzeniem, bya w nich dobro, yczliwo i wesoo Rudy yd okaza si krawcem wiozcym kostium dla Janki. Rozmowa jego z Karolin miaa jak si pniej okazao nastpujcy przebieg: Pani Stemlerowo, czy ten nowy pan, to panny Janci narzeczony?. Ale prosz pana, to kolega ze studiw;. To dziki Bogu, ten pan to taki nerwus, jaki nerwus, cakiem narwaniec. Trudna zmiana czekaa Karolin tu po wakacjach 1937 roku. Dyrekcja Polminu potrzebowaa dowiadczonego, energicznego kierownika do Oddziau w Biaymstoku. Zdawano sobie spraw, e powiat doliski pod wzgldem handlowym jest opanowany przez Polmin i wietnie zorganizowany, a Kazio na dobr spraw jest nie wykorzystany. Wiedzia o tym te i Kazio, i Karolina. Pada wic propozycja trudna zarwno dla niego, jak i dla mamy, ale jej stanowisko byo szczere i jednoznaczne: Dam sobie rad, nie mog by przeszkod w twojej karierze. I nie byo dyskusji cho Kazio si waha. Szef sztabu rodzinnego Jzio przychyli si do pogldu matki. Przemyliwa tylko jak urozmaici jej ycie.

80

Dolina, miasto startu

Rozstanie byo bardzo cikie. Kazio nadrabia min i humorem, mama bogosawic syna, pakaa. Dwukonny akier zabra Karolinie Kazia. By to start ostatniego z szeciu synw z rodzinnego gniazda. Bardzo tsknia po wyjedzie Kazio, ale jednoczenie miaa satysfakcj, e szczliwie realizuje zaoenia swego ycia wymarzone wsplnie z mem w pierwszych latach maestwa: da kademu dziecku kawaek chleba. Oczywicie nie tylko dzieci Henryka i Karoliny Stemlerw startoway z Doliny w wielki wiat. wiadomi rodzice z ubogiego miasta mieli ambicje ksztaci swoje potomstwo i przygotowywa je do ycia dla potrzeb kraju. Pomostem w duej mierze by Lww i jego uczelnie. Oto przykady losw byych uczniw gimnazjum im. Krasiskiego w Dolinie. Czarka-Kodello Stanisaw (ur. w 1904), od 1938 r. pracownik Towarzystwa Eksploatacji Soli Potasowych w Kauszu, onierz Wrzenia i Armii Polskiej na Zachodzie, po II wojnie mieszkaniec Francji. Czapelski Wacaw (1905 1982), Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, 1931 r. praca w szkoach rednich w Zaleszczykach, w Sokalu, w Chemie Lub. W czasie wojny tajne nauczanie, po wojnie profesor szk rednich we Wrocawiu i w Oawie. Czapelski Mieczysaw, (ur. w 1908), WSH w Poznaniu, tame pracownik skarbowoci i spdzielczoci. Enis Kuba, w latach 30-tych pracownik rmy Gazy Ziemne w Warszawie. Gottwald Jan (ur. w 1905), dr med. wet., lekarz wet. w Janowie i w odzi, powiatowy lekarz weterynarii w Nowogrdku, w czasie wojny m.in. garnizonowy lekarz weterynarii w Armii Francuskiej, po wojnie mieszkaniec USA. Jacyna-Onyszkiewicz Andrzej (1902 1980), Politechnika we Lwowie, dziaacz katolicki w Pocku, po wojnie dziennikarz w Londynie. Jacyna-Onyszkiewicz Tadeusz (19061973), gimnazjum we Lwowie, Wydzia Lekarski Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i tame praca zawodowa, po wojnie profesor AM w Lublinie. Najsarek Maria (ur. w 1905), Wydzia Filologii Uniwersytetu JK we Lwowie, praca w szkoach rednich w Maopolsce, onierz AK, po wojnie w szkole redniej w Katowicach, dyrektor Liceum w Chorzowie. Rabczu Ignacy (1904 1980) Politechnika we Lwowie (1934), praca geologa i geodety w rnych czciach kraju. Po wojnie docent WSR w Krakowie. Sawicki Jan (1889 1967), Gimnazjum i Wydzia Prawa Uniwersytetu JK we Lwowie. Wieloletni pracownik sub bezpieczestwa we Lwowie i w Ministerstwie Spraw Wewntrznych w Warszawie. Po wojnie mieszkaniec Londynu. Soroczyski Mieczysaw (19001981), wieloletni pracownik Lasw Pastwowych w dyrekcji lwowskiej, po wojnie w Opolu. erebecki Jzef, Akademia Weterynarii we Lwowie, od 1935 r. lekarz weterynarii w powiatach Maopolski do wybuchu wojny, po wojnie w Bielsku Biaej. Od wyjazdu Kazia Karolina pozostaa sama z oddan jej pomocnic domow. Dzie dzielia na dwie czci: do 11-tej czekanie na listonosza i po 11-tej ycie uprzyjemnione wiadomociami od dzieci. Na szczcie pamitay o Matce. Jesieni 1937 roku Jzio wybra si w do dug podr na Wgry, do Austrii, Niemiec i Woch. Przedmiotem jego zainteresowania bya problematyka wydawnicza ksiek i periodykw. W Niemczech i we Woszech mia sposobno, jako turysta, przyjrzenia si objawom ruchw faszystowskich. Z podry pisa do mamy: Rzym, dnia 5.XI.1937, hotel San Remo. Droga Mamo! Byem dzi w Kaplicy Sykstyskiej w Watykanie na mszy w. za zmarych papiey, celebrowanej przez kardynaa Paccelego, w obecnoci Ojca witego. Jestem szczliwy, e mog widzie te osobliwoci, zabytki i wite miejsca Myl o Mamie. Jzef. Niedobrze zaczo si dzia w rodzinie Deblessemenw. Przedsibiorstwo byo zaduone, nowe poyczki zacigano ju nie w banku, lecz u osb znajomych, midzy innymi u artysty

81 opery katowickiej. Miecio opuci zakad i przeszed do zawodu nauczycielskiego. Uczy w szkole powszechnej we wsi Kucw, gmina Kleszczw powiatu radomszczaskiego. Na domiar zego Maciaszek zapad na grulic i prowadzi drog, kuracj w Zakopanem. Jzio robi, co mg chcc pomc samotnej siostrze, lecz moliwoci mia niewiele. 11 wrzenia 1937 roku odby si we Lwowie z okazji Targw Wschodnich, wielki zjazd mieszczaski pod hasem rozwoju gospodarczego Maopolski Wschodniej. Obok przedstawicieli wadz wzili w nim udzia uczeni i dziaacze zwizkw gospodarczych. Zjazd zwrci uwag, e odsuwanie interesw gospodarczych Maopolski Wschodniej na dalsze tory nie znajduje uzasadnienia ani w bogactwach naturalnych tej dzielnicy, ani w wysiku gospodarczym ludzi. Nowy szlak kanaowy, czc Morze Czarne z Morzem Batyckim, przyczyni si do rozwoju i podniesienia gospodarczego kraju. Z trzech rozporzdzalnych rde energii: si wodnych, wgla i gazu, pierwsze miejsce naley odda gazowi ziemnemu Gaz ziemny jako rdo energii oraz surowiec wybija si w Maopolsce Wschodniej na plan pierwszy Wzdu trasy gazocigowej naley zabezpieczy powstanie szeregu gazi przemysowych i stworzy orodki przemysu chemicznego i innych licznych warsztatw i zakadw. Istnieje stwierdzono konieczno budowania uzdrowisk i stacji klimatycznych. Nadwyk ludnoci miasteczek i przeludnionych wsi maj czciowo wchon miejscowoci uzdrowiskowe. Warto zaznaczy, e program ten z ogromn nadwyk zrealizowali mieszkacy tych ziem po drugiej wojnie wiatowej. Dawne tereny Maopolski Wschodniej dzi Zachodnia Ukraina to potne zagbie gazu i ropy, przemysu chemicznego, region uzdrowisk, stacji klimatycznych i urzdze turystycznych; Rwnie w Dolinie szukano sposobw oywienia ycia gospodarczego. Wydzia Powiatowy wybra miejscowoci godne propagowania jako letniska: w Nowym Mizuniu, Ludwikwce, Rwni nad rzek Sukiel, koo ska Bubniszcza. Ludnoci przybyo nowe rdo dochodw rozpoczto skup zi leczniczych. Budowano domy ludowe w Niagrynie i Witwicy oraz koci w Goryni. Uruchamiano kasy bezprocentowe dla kupcw i rzemielnikw w Dolinie i Bolechowie. W Magistracie postanowiono zbilansowa wyniki trzyletnich zabiegw o popraw zaopatrzenia mieszkacw w wod. Okazao si, e wprawdzie sie uliczn powanie rozszerzono, lecz nadzieja na zaegnanie braku wody pitnej jeszcze raz zawioda. Tote burmistrz Olszewski zleci przeprowadzenie podobnych bada moliwoci generalnego rozwizania sprawy. Specjalici w 1937 roku zaproponowali dwie moliwoci: bd woda z rzeki wicy w iloci 14,25 l/sek, bd ze stawu doliskiego po podniesieniu lustra wody. Druga alternatywa byaby znacznie tasza z uwagi na krtsz drog prowadzenia wody. Niestety na koncepcyjnych rozwaaniach sprawa utkna. Przyszo wykazaa, e projekt prowadzenia wody ze wicy sprawdzi si w rzeczywistoci: obok Kniaouki znajduj si obecnie urzdzenia korekty wody rzecznej, skd doprowadza si j do miasta. Dnia 10 czerwca 1938 roku Dolina uroczycie obchodzia 25-lecie swego gimnazjum. Zjechali dawni nauczyciele i uczniowie. Z moich czasw byli: Nadecka, Szczepanowski i Smolana. Wspominano: Hyczk, Skulsk, Jerzyn, Kdziora, Mazep, Tabora, Kurtyb, Kaczk, Marie Kozak, Kilko, Maruszczaka i Schauderwn-Weinrebow. Nieliczni tylko pomiatali dyrektora Ogrodziskiego i polonist Radziszewskiego, ktrzy w pierwszych latach powojennych, cierpic niedostatki, sumiennie nas uczyli. Z referatu wygoszonego w sali Sokoa, przez dr. Krystanowskiego o dorobku naukowo-wychowawczym Gimnazjum wynikao, e szkoa osigna due postpy organizacyjne oraz dydaktyczne. Dowiadczalne nauczanie metod szkicw i zagadnie zostao uznane przez wizytatorw dr. Justa i dr. Baliskiego za udany eksperyment. Kierowano do szkoy obserwatorw. Przyby midzy innymi specjalista z USA, ktry rwnie oceni metod pozytywnie i zachwyca si modzie. Warto doda, e wspomniany wyej eksperyment zosta pniej opisany w dwch ksigach dr. Krystanowskiego: Metoda szkicw i zagadnie oraz Modzie mwi.

82

Dolina, miasto startu

Hoszowski?

Ale najcenniejsza wydaje si opinia prof. Adama Tabora przekazana mi w 1981 roku: Kiedy patrz z perspektywy 45 lat mojej pracy dydaktycznej na kierowniczych stanowiskach stwierdzam, e bya to wyjtkowa i dobra szkoa, ktra moga wspzawodniczy z niejedn dobr i znan szko w wielkich miastach, pomimo, e w stosunku do nich Gimnazjum doliskie byo mae i biedne. Oto jak dzi wspominaj szko i nasze miasto byli uczniowie Gimnazjum. August Jaguszewski: Urodziem si w pierwszej wiartce tego wieku w jednym ze wschodnio-maopolskich, powiatowych miasteczek, jakich adnych kilka dziesitek rozrzuconych byo na obszarze od Sanu do Zbrucza. Miasteczka te cechowaa mozaika narodowociowa i wyznaniowa nie majca odpowiednika w jakimkolwiek innym zaktku Rzeczypospolitej Wychowawcami moimi, i to w polskiej szkole powszechnej, a jednoczenie wykadowcami jzyka polskiego i historii, byli nie Polacy, ale Ukrainiec i yd. Jan Makuszka uczy mnie a do czwartej klasy wcznie. Lekcje jego zmierzay do rzetelnego opanowania pisowni oraz nauki pynnego czytania. Oddzielne miejsca zajmowaa lekcja kaligrai. W klasie pitej wychowawstwo od Makuszki przej Maks Zwerdling. Jako byy ocer Legionw syn, nie tylko w naszej szkole, jako wielki patriota, a przy tym zwolennik surowej dyscypliny By jednym z najbardziej sprawiedliwych nauczycieli. Uczy nas jzyka polskiego i historii. Z wygldu Semita, wspaniale wada jzykiem polskim. Na jego lekcjach panowaa niepowtarzalna atmosfera szacunku dla przeszoci: wszyscy w klasie zamienialimy si w such. Nasz pan przyj rol nie tylko nauczyciela, ale przede wszystkim przewodnika. Wielk pomoc bya nam zorganizowana przez Zwerdlinga klasowa biblioteka. Czego w niej nie byo? May, London, Cooper czy Bieniasz, Gsiorowski, Rodziewiczwna, a przede wszystkim Makuszyski. Lekcje polskiego, a jeszcze bardziej polskoci, otrzymywalimy rwnie od ksidza kanonika Jana Beresteckiego, naszego prefekta. By ju podeszy wiekiem lekcji religii udziela jeszcze mojemu ojcu W Gimnazjum pod kierownictwem dr. Jzefa Krystanowskiego dyrektora Szkoy, wychowawcy Marka Gramskiego oraz polonistki pani Furmankiewicz, ksztatowano nasze charaktery i przygotowywano do ycia wedug najlepszych metod i wzorw jakimi w tym czasie dysponowaa pedagogika. Po raz pierwszy zetknem si z moliwoci dokonania oceny zjawisk przez ucznia z pominiciem nagromadzonych stereotypw i spaszcze. Pobudzao to nas do samodzielnego mylenia, krytycznego spojrzenia Opracowywalimy referaty na okrelone tematy. Trzeba byo siga do wielu rde W ten sposb poznaem Melchiora Wakowicza Na tropach Smtka, pasjonowaem si ksikami Sergiusza Piaseckiego. Przez pewien czas mczyem si nad Kapitaem Marksa Losem moim w gimnazjum nadal interesowa si p. Zwerdling i to jeszcze dugo, udzielajc mi szeregu cennych rad. Pana Makuszk widywaem jeszcze w czasie okupacji. W 1940 roku straci obu synw, popad w melancholi. Maks Zwerdling, ktrego niedzielnego poranka, w lipcu 1943 roku, zosta zastrzelony przed dworcem kolejowym w Dolinie. Zostaa o nich jedynie pami i wspomnienie. Salo Enis: Zdaem matur w 1936 roku w tym samym dniu co Roman Lachowicz, Kazimierz Czarkowski, Czesawa Scigaczwna, Enis, Mank, Tadeusz Horzowski, Siarkiewicz i inni. Byli to wspaniali koledzy, ludzie wielkiego serca. Co si z nimi stao? Wiem, e Marka (syna inwalidy, wonego w Starostwie) i Siarkiewicza zamordowao w 1945 roku w Swaryczowie UPA. Najserdeczniej wspominam moich nauczycieli ze szkoy powszechnej: Makuszk, Sztemia, Polaka, a z Gimnazjum: Bazaow, Kozakwn, Przylipskiego i Tabora. Mona o nich napisa obszern ksik. Prof. Adam Tabor, czowiek niezwykle liberalny, o ogromnej wiedzy, mgby wykada na uniwersytecie. Pani Bazaowa rozbudzia we mnie mio do literatury. Dziki niej poznaem poetw i pisarzy: Przybosia, Jalu Kurka, Jastruna i innych.

83 Korzystajc z pobytu w rodzinnym domu i wolnej niedzieli wybraem si z mam furmank do akli okoo 20 km od Doliny, gdzie na stoku gry stay samotnie trzy domy. Wskazaem na nie mamie mwic, e w jednym z nich chciabym z rodzin spdzi urlop. I udao si: mama wybraa dom, w ktrym w dwu izbach spdzilimy z Reni i czteroletni El wakacje. Byy wspaniae, cho przywitanie nieomal nie skoczyo si tragicznie: spokojna z natury krowa, widocznie zdenerwowana czerwon sukieneczk Eli, wzia j na rogi. Ale nic si nie stao. Ela po krtkim strachu, powiedziaa z satysfakcj: krowa dostaa lanie od swojej pani. Odwiedzilimy kilkakrotnie mam. Byo jak zwykle w czasie wakacji do due grono dzieci i wnuczt Karoliny. Cae beczuki rydzw i duo soikw przetworw z malin, poziomek i czarnych jagd zawielimy do domu w Warszawie. W czasie jednej z wycieczek w gry, w lesie na wysokoci Ludwikwki, zamieszkaej czciowo przez niemieckich kolonistw, zobaczyem kilkunastu chopcw w mundurach ze swastyk na piersiach. Zorientowaem si, e to oddzia Hitlerjugend tajnie wiczy. Zrobio to na mnie nieprzyjemne wraenie, ale dopiero w kilka miesicy pniej miaem zrozumie jak daleko w gb naszego kraju sigay macki hitlerowskie. W pracowitej Dolinie, gdzie starost by Franciszek Kutanowski, a burmistrzem Wiktor Powronicki, do instytucji i stowarzysze take wstpi duch mobilizacyjny. Sok, Zwizek Strzelecki i Klub Sportowy Strzelec zmieniy program na bardziej militarny. W organizacjach spdzielczych: Rolnik, Kko Rolnicze, Silski Hospodar, Kooperatywa Sya zaczto gromadzi zapasy. Podniecenie dao si zauway w szeregach inteligencji, ktr w miecie reprezentowao obok sdziw, ksiy i urzdnikw jedenastu adwokatw, szeciu lekarzy, dwch lekarzy weterynarii, notariusz, trzech inynierw, dwch inynierw mierniczych. W dniu 12 lipca 1938 roku odby si w Katowicach lub Miecia z pani Magdalen Fiolk. Niestety, nie byem na tej uroczystoci. Uczestniczyy w niej ze strony modego siostry Mania, Zosia z mem, Janka i Hela. Moda para zamieszkaa w Piotrowicach koo Katowic, gdzie oboje byli nauczycielami. W rodzinnym domu od czerwca 1938 roku przebywaa z mam tylko Janka. Panowa ustalony porzdek. Gospodark prowadzia nadal osobicie Karolina przy pomocy dobrze j rozumiejcej pomocnicy domowej. Janka, po kursie bibliotecznym, wsporganizowaa powiatow bibliotek publiczn (300 tomw plus budet na zakup ksiek w wysokoci piciu tysicy zotych), a wolne chwile powicaa na pisanie listw miosnych, wybieraa si bowiem za m za Tadeusza Szczsnego, magistra lologii polskiej, pracownika PKO. 1 lipca nastpnego roku w kociele witego Krzya w Warszawie odby si lub modej pary. Przyjechaa Mama i prawie cae rodzestwo Janki. Z rodziny pana modego uczestniczyli trzej bracia, wrd nich ksidz Mieczysaw Szczsny. Widocznie groza wojny nie docieraa do umysw Stemlerw skoro w czasie ferii w 1939 roku myleli spokojnie o materialnym wzmocnieniu gniazda rodzinnego. Rozpoczo si od dyskusji na weselu Janki: e niedawno wybudowany przez Jzia dom ma suy jako dochodowy dla mamy, a stary, chylcy si, winien by rozebrany. Na jego miejscu za ma powsta nowy dom rodzinny. O tej sprawie pisa Kazio z Biaegostoku do przebywajcej w Dolinie Mili w licie z dnia 8 sierpnia 1939 raku: Kochana Milu! Wbia mi klin w gow, ktry nie tak atwo daje si wybra. Cigle myl o budowie domu Nie wiem jeszcze co z tego mylenia wyjdzie, ale prosz Ci o przeprowadzenie rozmw i zorientowanie mnie: ile kosztuje budowa takiego domu, ile potrzeba materiau podogowego i dbowego, ile kosztuje okno (bez oszklenia), drzwi, blacha? Duo kopotu, ale bdziesz co o tym wiedziaa. Poza tym moe bdziemy mieli now chat. Mila polecenie brata wykonaa sumiennie: opracowaa wstpny projekt na dom o powierzchni 1311 m2 : 4 pokoje, kuchnia, azienka; wybraa wykonawc w osobie budowniczego Jzefa Neuburgera, zebraa dane kosztorysowe i przekazaa Kaziowi do Biaegostoku, bo on mia budow nansowa.
akla, to kilka domw nad wic, synna z tego, e na przeomie XIX i XX wieku bya tam hamernia (red. warsztat kowalski).

84

Dolina, miasto startu

Niestety, nie tylko te projekty przekrelia wojna. Sprawa odya ju tylko we wspomnieniach. 14 lutego 1968 roku Mila pisaa do mnie; Kochany Franiu! W licie tym posyam Ci jedyn pamitk po Kaziu, jego list z sierpnia 1939 roku. U mnie ta pamitka przepadnie, Ty masz dzieci i wnuki, moe u ktrego z nich przechowa si list stryja, ktry do ostatnich prawie dni ycia myla o domu dla Matki staruszki, zamiast myle o wasnym domu (mia wtedy 32 lata) Emilia. Dnia 31 sierpnia 1939 roku przybieg do Karoliny Stemlerowej jej chrzeniak ssiad, Stanisaw Hredczak z wiadomoci, e ogoszona zostaa powszechna mobilizacja, idzie na wojn i przyszed si poegna Jak pniej opowiadano, mama rozpakaa si i zacza rozwaa, ktry z synw pjdzie na wojn. Przypuszczaa, e tylko Miecio. Ale za chwil wstpi, wracajcy z miasta ssiad Adamek i objani, jakie roczniki zostay objte mobilizacj. Wtedy uwiadomia sobie, e musi i rwnie Franio. Jednak mama, optymistka, zaoya sobie, e wszystkie jej dzieci przeyj wojn

Druga wojna
W naszym rodzinnym miecie u Karoliny przebyway od czasu ferii Hela i Zosia z dwoma synkami. Na pobliskim Husakowie rwnie od wakacji, u swojej matki, mieszkaa Marynia ona Mariana z synkiem Henrykiem i crk Iren. Mila w dniu 1 wrzenia obejmowaa posad nauczycielki w Nowych wicianach. Mania popiesznie opucia Katowice i dotara do ma w Zakopanem. Wisia z dziemi i Jank Szczsn spdzaa wakacje u teciowej w Krzymoszycach w powiecie radzymiskim. Mobilizacj sub kolejowych objci zostali: w Warszawie Marian, w Wilnie Stasio. Na posterunku Polmitnu w Biaymstoku pozosta zwolniony od czynnej suby wojskowej Kazio. Jzio zabezpiecza majtek i dorobek kulturalny Polskiej Macierzy Szkolnej. Miecio, podporucznik 3 Puku Strzelcw Podhalaskich 21 Podhalaskiej Dywizji Piechoty (Armia Krakw) zosta zmobilizowany 24 sierpnia. Jako dowdca plutonu cikich karabinw maszynowych w dniach 1 i 2 wrzenia walczy w obronie przedpola pod Bielskiem, a nastpnie w manewrze zaczepnym pod Krakowem. 7 wrzenia podczas przeprawy przez Dunajec, po rozbiciu Dywizji przez Niemcw, dosta si do niewoli. Zi Karoliny porucznik 36 Puku Piechoty Jzef ukasiewicz (Jun) ju 14 sierpnia w ramach 28 Dywizji (Armia d) wyruszy z Warszawy. Dnia 1 wrzenia znalaz si w boju na przedpolach Wielunia, a 4 i 5 wrzenia nad Widawk. 7 wrzenia uczestniczy w bitwie na przedpolach odzi, skd ciko skrwawiona Dywizja w dniu 10 wrzenia przebia si w rejon Skierniewic, a stamtd na kierunek Modlina. Drugi zi, podporucznik Tadeusz Szczsny w 14 Wocawskim Puku Piechoty 4 Dywizji wchodzcej w skad Armii Pomorze (Grupa Operacyjna gen. Botucia), dowodzi (plutonem cyklistw. Walczy nad Oss i na przedpolach Grudzidza. Po wycofaniu Dywizji za Wis, szed ze swoim pukiem do boju nad Bzur, lecz zosta ranny. Ja; jako ocer ogniowy 1 baterii 98 Dywizjonu Artylerii Cikiej znalazem si z caym Dywizjonem w skadzie Armii Warszawa bronic rejonu Modlin Warszawa (dowdca gen. Juliusz Rummel). Udzia zarwno 98 dac jak i mojej pierwszej baterii w walkach nad Narwi by niewielki. Demoralizowana przez nieprzyjacielskie lotnictwo piechota polska wycofujc si bez uprzedze, odsaniaa majc j wspiera artyleri, co zmuszao nas do kilkakrotnych pospiesznych zmian pozycji. Mam do dzi koszmarne wspomnienia. Cae, dobrze uzbrojone nasze bataliony lece na pozycjach przed stanowiskami artylerii, w pewnym momencie zryway si i na lepo uciekay w bezadzie. Sprawiali to niemieccy myliwcy siejcy ogniem z broni pokadowej z niskiego lotu. Wszystkie drogi i przejcia na tyach pozycji nagle zapeniay si na wpprzytomnym, ogarnitym panik tumem ludzi w mundurach. I nie byo sposobu zatrzymania potoku oszalaych ludzi. Ogniomistrz mojej baterii, Dobrowolski, onierz 1920 troku, staje na drodze uciekajcych z rozpostartymi ramionami i zrozpaczony woa: ludzie opamitajcie si! Jezus, Maria, szlag by was tra, dokd uciekacie?. Bez skutku. Wszyscy go mijaj i biegn dalej na tyy A my? Z mozoem, zupenie odkryci dla Niemcw, (ktrzy nie nacieraj, bo byo to dopiero przygotowanie lotnicze) wycigamy ledwo wstrzelane dziaa. Zrozumiaem wtedy co znaczy panika i rola lotnictwa, o ktrej tyle mwiono na wykadach. Dnia 12 wrzenia gen. Juliusz Zulauf broni dostpu do Warszawy od strony pnocno-wschodniej. Wsparcie ogniowe zapewniaa wraz z licznymi jednostkami bojowymi 98 dac. Stanowisko 1 baterii zajlimy w Markach.

86

Druga wojna

W dniu 13 wrzenia liczne jednostki bojowe wycofyway si do Warszawy, w tym rwnie nasz dywizjon. Zosta on wczony do obrony odcinka Warszawa-Zachd. Moja bateria zostaa wydzielona do obrony pododcinka Poudnie (Mokotw) i wesza w skad artylerii bezporedniego wsparcia. Dowdc pododcinka Poudnie by ppuk. major Jzef Lancau. Dowdc pierwszej baterii by, jak nad Narwi kpt. Tadeusz Henryk Dbrowski, ocerem zwiadowczym plut. podch. Jurewicz, ocerem ogniowym pporucz. Franciszek Stemler, dowdc I plutonu plutonowy Jarzbowski, dowdc II plutonu porucznik rezerwy Edward Maksymilian Szostak. Zgodnie z rozkazem bateria wycofaa si do Warszawy i w dniu 15 wrzenia okopaa si w azienkach pod paczcymi wierzbami, po prawej stronie pomnika Szopena, z kierunkiem strzau na Suew, Suewiec, Szopy Polskie, Szopy Niemieckie, w rejonie dzisiejszych ulic Wielickiej i Domaniewskiej. Dowdca baterii obra za punkt obserwacyjny pite pitro domu przy ulicy Bagatela 15 (rg placu Unii Lubelskiej). W ten sposb los wojny wyznaczy mi pozycj oddalon o zaledwie trzysta metrw od domu przy Koszykowej 11, w ktrym przebywaa w naszym mieszkaniu moja ona z picioletni El i ze swoj siostr Helen. Funkcj mojego cznika z domem peni kanonier jednej z rozbitych jednostek, warszawski chopiec Edzio. Na pozycj baterii przybiegaa te niemal codziennie Renia. Strzelalimy wedug da piechoty do celw ywych przewanie salw, granatem stalowym na rozprysk. Chyba trzeciego dnia odkry nas nieprzyjacielski lotnik i zrzuci na bateri seri lekkich bomb. Byli pierwsi zabici i ranni, w tym kucharz bateryjny. Zgino kilka koni. Pogrzeb zabitych artylerzystw odprawia i stosowne modlitwy odmawia z ca woln zaog, ogniomistrz Dobrowolski. onierzy chowano wrd r i krzeww tego piknego parku. Dnia 18 wrzenia oarn prac bojow baterii wstrzsna hiobowa wiadomo o wtargniciu Armii Czerwonej na ziemie polskie. Jakby miao si jeszcze raz sprawdzi porzekado, e nieszczcia lubi chodzi w parze, nadesza i druga wiadomo, e dowodzcy marszaek migy Rydz ze swoim sztabem 17 wrzenia opuci terytorium Polski i uda si do Rumunii, gdzie zosta internowany. Wiadomo t przyjli kanonierzy z ogromnym rozgoryczeniem. Na szczcie nie mielimy czasu na analiz i rozmylanie. Piechota z pierwszych linii frontu nie ustawaa w daniach ognia. Okoo 20 wrzenia intensywno nalotw nieprzyjacielskich na azienki wzmoga si. W czasie jednego z nalotw bomba traa w schron polowy pierwszego dziaonu. Zgina caa obsuga dziaa. Ubytki uzupeniaem zgaszajcymi si ochotnikami przewanie spord artylerzystw konnych z armii Pozna, ktrzy przebili si przez Puszcz Kampinosk do Warszawy. Okoo poudnia tego 20 wrzenia zjawia si na pozycji moja ona z dzieckiem i swoj siostr. Dom, w ktrym mieszkalimy pali si. W plecaku przyniosa moje cywilne ubranie i cay nasz dobytek Rodzin ukryem w podziemiu Obserwatorium. W tych trudnych dniach, kiedy Niemcy kadli na park seri niebezpiecznego ognia z powek i z cikich karabinw maszynowych, a obsuga naszych dzia musiaa coraz chroni si w schronach, lub pod drzewami, zdarzay si sceny icie bohaterskie, np. gdy sanitariuszki pod straszliwym ogniem udzielay pomocy rannym (na moich oczach odciy onierzowi zwisajc, urwan rk). Ale byy rwnie sceny budzce miech, np. kiedy ogniomistrz Dobrowolski kompletnie zaamany, klczc w krzakach gono zapewnia Pana Boga, e jak przeyje ten dzie, to poprawi swoje ycie, nie bdzie gra w karty i zdradza ony Panie poruczniku, zareagowa na jaki mj pocieszajcy art, niech si pan nie mieje, ja czuj, e nie przeyjemy do wieczora. Albo kiedy wiecznie przeklinajcy Hitlera yd, fryzjer bateryjny kanonier Woda, na .postawione mu pytanie czy daby sobie odci rk gdyby Hitler zaraz umar, odpowiedzia lozocznie: Panie poruczniku, ja panu zaraz przyprowadz z Nalewek stu ydw, ktrzy za to dadz sobie odci nie tylko rce, ale gowy.

87 Poniewa sytuacja stawaa si bardzo powana, pchnem w niedziel 24 wrzenia, kanoniera Edzia do ks. praata Marcelego Nowakowskiego, proboszcza parai Zbawiciela, z prob o spowiednika. W czasie przerwy obiadowej Niemcw (kiedy wstrzymano na dwie godziny ogie), taki mona byo zobaczy w azienkach obraz: onierze w rzdzie do ksidza po rozgrzeszenie in periculo mortis, a nieco pniej szereg klczcych kanonierw do komunii w. A by to dla Warszawy straszny dzie. Niemcy kadli na rdmiecie i na Mokotw koncentryczny ogie artyleryjski pociskami kruszcymi i zapalajcymi. Piechota odcinka frontu poudniowego, ktry nasza bateria wspieraa, cofna si i przyszo nam osania j z haubic pod wysokim ktem podniesienia. Strzelalimy na bardzo bliskie odlegoci na ulic: Doln, Belgijsk, na Park Dreszera. W ogromnym podnieceniu dowodziem salw pal i co kilka minut rozryway si nad gowami nacierajcego wroga jednoczenie cztery 120-kilogramowe pociski, co ocer cznikowy naszej baterii z pierwszych linii frontu, podchory Jurewicz kwitowa meldunkiem: piechota dzikuje za wsparcie. Czasem informowa: doszo do walki na bagnety w rejonie Belgijskiej. W poniedziaek 25 wrzenia o 7 rano rozpocz si caodzienny atak lotniczy. Dookoa azienek szalay poary. We rod 27 wrzenia wezwaem puszkarza baterii polowej okopanej przy teatrze na wodzie w azienkach, aby uzupeni olej w haubicach (nasz puszkarz zgin przed kilkoma dniami). Oczekiwaem bowiem rozkazu wytoczenia dzia na barykady do walki ogniem bezporednim. Podocer, zawodowy puszkarz, patrzy na mnie ze zdziwieniem, a wreszcie powiedzia: Mog dopeni, ale po co? Przecie lada godzina nastpi kapitulacja: I spenio si. W cigu dwch godzin doszed do nas rozkaz o zawieszeniu broni. Rozkaz kapitulacji by cikim ciosem dla zaogi mojej baterii. Sytuacj rozadowa w pewnym stopniu odwany i zdecydowany przedwrzeniowy dowdca mego 9 pac, dowdca artylerii odcinka Warszawa-Zachd, ppuk. dypl. Adam Dziant, ktry na ostatniej odprawie ocerw udzieli nam dyspensy mwic: Pozostawiam ocerom woln rk w wykonaniu rozkazu udania si do niewoli niemieckiej. Trzydniowy okres do wyjcia baterii z pozycji bojowej na punkt zborny do niewoli wykorzystalimy na wymontowanie z dzia wanych mechanizmw, czynic je nieprzydatnymi, na zakopanie broni maszynowej i rcznej i na zatopienie ostatnich stu pociskw w stawie azienkowskim. Pozostae przy yciu konie rozdaem kanonierom-rolnikom. Te wszystkie czynnoci wykonywalimy pod nieobecno dowdcy kpt. Dbrowskiego, ktry kompletnie rozstrojony nerwowo nie powrci z punktu obserwacyjnego przy ul. Bagatela 15 na stanowisko baterii w azienkach. Sam wic w sobot, 30 wrzenia na odprawie podzikowaem onierzom za bohatersk postaw i zapewniem zgodnie z wasnym gbokim przekonaniem e to dopiero pocztek wojny, e walczy bdziemy dalej, wic spotkamy si jeszcze, najpniej w wolnej Polsce. Po odpiewaniu Roty, resztka baterii wysza ma punkt zborny na Placu Inwalidw, na oliborzu. Na czele szli z bia broni ogniomistrzowie: Frczak i Dobrowolski. Zdekompletowany sprzt artyleryjski pozosta na miejscu w azienkach. W godzin pniej, ju w cywilnym ubraniu, odwiedziem doktora Jana Gadomskiego, penicego przez okres wrzenia obowizki gospodarza Obserwatorium Warszawskiego i jego on Mari, redaktora czasopisma Bluszcz, aby si poegna. Z rodzin t w czasie dwch tygodni wojowania w azienkach zdoaem si zaprzyjani. Tu, ku memu zdumieniu zastaem ju w cywilnym ubraniu por. Szostaka i jeszcze dwch panw. Jednym z nich jak si pniej okazao by dr Stanisaw Poski, pniejszy szef Wojskowego Biura Historycznego AK. Poinformowali mnie, e 27 wrzenia zostaa zaoona w Warszawie tajna organizacja wojskowa Suba Zwycistwa Polsce (SZP), ktrej komendantem zosta gen. Micha Karaszewicz-Tokarzewski. I w ten sposb, niemal z pozycji bojowej wstpiem w nowe, konspiracyjne, jake cikie ycie.

88

Druga wojna

mowa o 1939

Tymczasem z plecakiem na ramieniu ujem jedn rk on, drug dziecko i wyszedem na zagruzowane ulice Warszawy szuka nowego miejsca postoju. Bylimy bowiem bezdomni. 2 padziernika wkroczyy do Warszawy regularne oddziay Wehrmachtu w mundurach odwitnych, z orkiestrami. Dugo w uszach dzwoni mi marsz zwycizcw. Trzewo jednak oceniaem poziom uzbrojenia nieprzyjaciela, jego sprzt bojowy i rodki transportu. Poziom techniki naszej i niemieckiej by nie do porwnania. Zrozumiaem dlaczego wygrali. Satysfakcja przysza dopiero po piciu latach. Staem w bramie dopiero co wyzwolonego przez wojska amerykaskie obozu hitlerowskiego w Kahla (Turyngia), w ktrym si znalazem po Powstaniu Warszawskim, i ogldaem przemarsz Niemcw do niewoli. Patrzc w ziemi, przygnbieni posuwali si w gstych szeregach do punktw zbiorczych. Buta znikna z ich twarzy. Jak to ju w historii naszego miasta nieraz bywao, Dolina swj wrzesie przeywaa inaczej. I tu rwnie dochodziy pogoski o koncentracji wojsk radzieckich na granicy, tyle e wczeniej, bo ju od 10 wrzenia. Niepokoje wywoane t wiadomoci ogarny niektre domy tak dalece, e modzi ludzie decydowali si wczy w nurt uciekinierw z zamiarem dotarcia do Rumunii. Wypraw tak opisa Stanisaw Szwedowski, zi Karoliny Stemlerowej. Z plecakami wyruszylimy na wdrwk. Na drodze prowadzcej do Kausza peno byo rnego rodzaju znuonych uciekinierw wojskowych i cywilnych. Ludzie czepiali si jadcych wozw konnych, a przynajmniej skadali swoje zawinitka i tak suna fala ludzka przez te pikne pagrkowate okolice. onierze byli zaamani i zabiedzeni. Szli z nimi te ocerowie. rodkiem drogi cigny rne wozy wojskowe. Niekiedy przesuna si pikna limuzyna, a w niej eleganckie panie, pewnie ony wyszych ocerw. Na pobrzeu szosy leay trupy tych, ktrzy nie znieli ciaru wdrwki w trudach upalnych dni. Przy drogach stali ludzie z konwiami zsiadego mleka, ktrym czstowano spragnionych. Od czasu do czasu pokazyway si na horyzoncie samoloty, ale nie ostrzeliway idcych. W Kauszu pochody uciekinierw zatrzymywano i starano si zawraca, a onierzy kierowa do punktw zbornych. Przespawszy w prymitywnych warunkach jedn noc pod Kauszem, Szwedowski z koleg wrcili przygodnym pocigiem do Doliny. Okoo 15 wrzenia istniaa ju pewno, e Niemcy poza rzeki Dniestr i Stryj si nie przesun i e o losie Maopolski Wschodniej zdecyduje Zwizek Radziecki. Tote rni uciekinierzy zmienia zaczli kierunek pchania si przez Dolin na Rumuni i ruszyli ku wsi granicznej Wyszkw i dalej na Wgry. 18 wrzenia od strony Odenicy da si sysze w miecie turkot cikich wozw. Ludzie zastanawiali si gono co to moe znaczy i sami znajdowali odpowied prost i trafn: Sowieci zajmuj miasto. Istotnie, jak si okazao, rne formacje samochodowe i konne przesuway si tras od Stanisawowa w kierunku Lwowa. Bocznymi drogami wkraczay mniejsze jednostki. Ignacy Rabczuk tak opisa zajcie Doliny. Byem z Fedaszczukwn na rynku w czasie zajmowania miasta. Wojsko otoczyo rynek, na schodach sklepw ustawiono czterolufowe karabiny maszynowe. Zabiedzonym polskim onierzom rozkazano oddawa bro i skada j obok studni z gur w. Floriana. Stosunek Ukraicw do Polakw w Maopolsce by wwczas na og lojalny: Ukraiskie Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO) w wydanej w przeddzie wybuchu wojny odezwie potpio prowokacyjne i dywersyjne poczynania Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw na korzy III Rzeszy. Wielu Ukraicw spenio swj obywatelski obowizek wobec Polski. Wrd tysicy onierzy narodowoci ukraiskiej byo 40 ocerw kontraktowych, w tym 2 podpukownikw, 17 majorw, 8 kapitanw i 10 porucznikw oraz kilkudziesiciu ocerw rezerwy. Wkraczajcych onierzy Armii Czerwonej tylko niektrzy Ukraicy doliscy witali z radoci. Entuzjazm wykazywaa modzie wiejska: dziewczta przypinay onierzom kwiaty, caoway chopcw w mundurach.

89 W trzecim tygodniu wojny day o sobie zna tu i wdzie wrogie wystpienia Ukraicw, lecz nie miay charakteru masowego. W Dolinie byy ledwo zauwaalne. Za to niektrzy ydzi wyranie podnieli gowy. Ujawnia si komunistyczna komrka: Chakel, Szpric, Szumski (Ukrainiec), mody Zankel i inni. Na wiecu wystpowali przeciwko Polakom, np. adwokat Emil Redisz wymyla tak ohydnie, e jego ojciec, rwnie adwokat, wypar si go. Ludno polska zachowywaa si z rezerw, czsto z lkiem. W lad za wojskiem zaczli zjeda urzdnicy. Pod wzgldem administracyjnym powiat doliski podzielono na trzy rejony: Dolina, Bolechw, Roniatw. Naczelnikiem rejonu w Dolinie zosta Kowalow. Na rne nisze posady przyjmowano Ukraicw. Modzi ydzi wciskali si gdzie si dao. Przybyli urzdnicy, funkcjonariusze i onierze skwapliwie wykorzystywali poda artykuw odzieowych, materiaw, bielizny i przedmiotw ozdobnych. Dla Ukraicw wicych losy swego narodu z Niemcami, zawarcie 23 sierpnia 1939 roku traktatu radziecko-niemieckiego o granicach i przyjani byo cikim ciosem moralnym. Dwa charakterystyczne kroki podjli Ukraicy nastawieni proniemiecko: ju w 1939 roku zorganizowali nielegalne przejcie graniczne koo Rawy Ruskiej na tereny zajte przez Niemcw, przez ktre kierowano modych ludzi z Maopolski do szeregw policji hitlerowskiej i wprowadzono do rzdu hitlerowskiego w Krakowie przedstawiciela nacjonalistw ukraiskich w osobie Wodzimierza Kubijowicza. Karolina stoicko przyja historyczn zmian. Pochonita sprawami gospodarczymi staraa si wyywi dzieci i wnuki przebywajce pod jej dachem, a tylko w mylach rozwaaa jakie mog by losy jej dzieci rozsianych po Polsce. Jako pierwsza nadesza wiadomo od Jzia. Da zna o sobie Marian, Kazio nadesa wiadomo o Mili i Stasiu z Wileszczyzny. O dziwo, dotara te do szybko kartka z pierwszych dni padziernika wrzucona na wszelki wypadek w Warszawie, w ktrej donosiem mamie o losie Mieciw, ukasiewiczw, Szczsnych i rodziny Jzia. Pierwsze tygodnie zdaway si potwierdza optymizm Karoliny, e moje dzieci przetrwaj wojn. Tylko czy ca? Wszak to dopiero by pocztek i nie wida byo oznak, e wojna potrwa jak do powszechnie sobie wyobraano trzy miesice Ogromn rado sprawi mamie Kazio, ktry przyjecha w padzierniku z Biaegostoku. Odwiedziny powtrzy jeszcze raz na pocztku listopada. Pozosta w domu przez trzy dni. Hela opowiadaa: Poszam z Kaziem na spacer na Zamczyska. By powany, zamylony. Zwierzy mi si, e jest w organizacji. Kiedy wyraziam obaw, e moe mu si co sta, odpowiedzia: gdyby wszyscy tak myleli, nie byoby nigdy Polski. W padzierniku i listopadzie zgaszali si do Karoliny mczyni wygldajcy na ocerw z prob o pomoc w przedostaniu si na Wgry. Powoywali si na Kazia. Przyszli te salezjanie, skierowani przez Jank, ale bali si gr i podjli prb przejcia przez Bug, w tym celu pojechali do Kazia. Karolina ywia przybyszw, doradzaa jak drog wybra i kto moe pomc. Niektrych turystw Hela doprowadzaa do Lipowej i po wskazaniu kierunku, wracaa. Pewnego razu tu po poegnaniu spostrzega w pobliu dwch Sowietw. Zamara ze strachu, bo bya przekonana, e wszystko widzieli, ale oni po prostu tylko przechodzili tamtdy. Przez Dolin w drodze na Wgry skierowa si rwnie genera Sosnkowski. Po rozwizaniu w lasach brzuchowickich koo Lwowa mocno wyniszczonej Armii Maopolska dotar z pukownikiem Demelem do Dublan. Tam obydwaj, przebrani w zniszczone cywilne ubrania, 18 wrzenia dostali si pod wadz radzieck. Nie rozpoznani, piechot i przygodnymi furmankami 26 wrzenia osignli Dolin, gdzie ukryli si w izdebce przy chlewiku podmiejskiego leniczego Morawskiego. Wypraw na Wgry zorganizowa im nadleniczy Rajmund Scholc, przy pomocy leniczego Winiewskiego. Udzia w wyprawie wzili: gen. Sosnkowski, pk. Demel oraz prowadzcy: kapral rez. Czarka-Codello i nadleniczy Scholc. Wyruszono wieczorem 29 wrzenia przyjmujc kierunek Horysze (obok domu Stemlerw) i nastpnie obok ydowskiego cmentarza w stron Maej Turzy. Std przez lasy do potoku Loliniec na wysokoci Nigryna. Nastpnie przez skalnoomy Gorganu Iemskiego i dalej na stok prawego zlewiska rzeki wicy, do potoku Prawicz. Dalsza droga wioda stokami poprzecinanymi potokami zlewiska wicy. Len drog

90

Druga wojna

dotarli do doliny Suchy leb. Przy fatalnej, nienej, mglistej pogodzie, nocujc w kolibach, pod drzewami na mokradach, mocno wyczerpani, po czterech dniach zmaga, dnia 2 padziernika przekroczyli granic z Wgrami, aby ju przy pomocy wadz wgierskich atwo dotrze do Francji. W pierwszych dniach padziernika 1939 roku dotara do Doliny wiadomo o zaoeniu 27 wrzenia w Warszawie tajnej organizacji wojskowej Suba Zwycistwa Polski (SZP). Stao si to bodcem do zorganizowania w naszym miecie tajnego oddziau, w skad ktrego weszli przewanie absolwenci i uczniowie Gimnazjum: Milo Merk, Mieczysaw erebecki, Tadeusz Serwacki, Stanisaw Polaski, Antoni Piotrowski, Kazimierz Dyczko. W miar przeksztacania si SZP w ZWZ (1940) i w AK (1942) doszli do oddziau: Stanisaw acyk, Jzef Bendyk, Marian Belitzaj, Jerzy Prosowicz, Sowiski, Wadysaw Codello, Popawski, Hanes, Edmund Romaczukiewicz, Mieczysaw Sawicki, Hory, Kunc i inni. W pierwsze wojenne wita w Dolinie nie byo sycha nawet koldnikw. Tylko pod okno pokoju w domu Karoliny zajtego przez radzieck rodzin podeszli dwaj chopcy i po odpiewaniu Wrd nocnej ciszy wyskandowali w jzyku rosyjskim: barisznia, barisznia z obrzydliwym dodatkiem i uciekli. Rok 1940 rozpocz si w Maopolsce Wschodniej od przykrego w skutkach zarzdzenia o wymianie waluty polskiej na ruble. Czasokres wymiany by tak krtki, e wielu ludzi zostao ze rodkami patniczymi wyczonymi z obiegu. Dotkno to rwnie rodzin Szwedowskich. Zaczy te sprawdza si pogoski o wywzce ludzi na Sybir. Pierwsza nastpia w lutym. Pod wybrany dom podjeday zwyczajne wozy konne, na ktre adowano wedug listy cae rodziny z minimum rzeczy osobistych i przewoono do wagonw towarowych podstawionych na bocznicy kolejowej. Stanisaw Szwedowski tak opisuje wywz lokatorki o imieniu Kama z I pitra nowego domu Karoliny: Okoo godziny 4 rano zapukano do drzwi Kamy. W odlegoci kilku krokw od domu sta wz i caa tyraliera onierzy. Byo w tym co gronego. Kama popiesznie si spakowaa i odniosa klucze Karolinie mieszkajcej w starym domu. onierzy uspokoia, e musz zaczeka, bo idzie po swj rewolwer. Po wyjciu od Karoliny pokazaa zdziwionym onierzom ksieczk do modlitwy i wyjania, e to jest jej bro. Karolina, egnajc Kam, wetkna jej na wz bochen chleba. Jak pniej Kama pisaa z Sybiru, ten chleb uratowa j od mierci godowej. Los Kamy podzieliy liczne rodziny. Karolina wprawdzie nie dopuszczaa myli, e j ten sam los moe spotka, ale jednoczenie zdawaa sobie spraw, e organy radzieckie nie z powietrza zestawiaj listy wywozowe, lecz e kto im w tym pomaga i wanie ten kto moe rwnie j wysa na Syberi. Orodkiem, jak przypuszczaa, moga by grupa znanych komunistw skadajca si przewanie z ydw: Zakla, Szpiria, Chasikiela i innych. Tote postanowia tra do tego rda. Pewnego mronego lutowego dnia, wybraa si z Hel do swego szkolnego kolegi Bercia Wernreba, przewodniczcego Kahau. Rozmowa bya twarda i przypominaa kltw opowiadaa po latach Hela. Mnie wywioz mwia Karolina ale moje dzieci zostan. Wojna si skoczy i one rozlicz si z tob. Odpowied przestraszonego, starego yda, wyprbowanego przyjaciela rodziny Stemlerw, bya krtka: sprawdz. W niedziel donis: daem gwarancj, e jestecie rodzin lojaln wobec wadzy radzieckiej. Szczeglnie tragiczny los dotkn rodzin doktora Stanisawa Kotowskiego. Krtko po wypuszczeniu z aresztu w Stryju znalaz si na licie wywozu, o czym kto go uprzedzi. Po jego nagej mierci, ktra wtedy nastpia, mwiono, e popeni samobjstwo. Kiedy do mieszkania zgosia si ekipa wywozowa, zastaa doktora na katafalku, a przy nim zrozpaczon on. Takie wiadomoci wprowadzay pod dach Karoliny niepokj, zdenerwowanie i lk. Ale czarne dni miay dopiero nadej. Musia je jednak najpierw przey Marian w Biaymstoku. 21 lutego NKWD aresztowao w Biaymstoku naszego brata Kazia. Po trzech dniach z wiksz grup aresztowanych Polakw wywieziono go. Wiadomo o aresztowaniu do

91 szybko dotara do Doliny. Nadszed niepodpisany list od kogo, kto przebywa z nim w wizieniu i nastpnie zosta zwolniony. List ten zatajono przed Karolin, ale matka przeczuwaa, e co zego dzieje si z synem i dociekaa czy si czego przed ni nie ukrywa. Z czasem dosza prawdy, ale wierzya, e syn wrci i t nadziej ya do ostatnich swoich dni. Obraz codziennego ycia wczesnej Doliny ilustruj wspomnienia Stanisawa Szwedowskiego. Stawaem i ja w kolejkach po ywno. Pamitam jak na rynku w kolejce po miso sta inynier Ignacy Rabczuk. Rzeniczka, przystojna pani Wajmanowa, bya jego znajom, a on odznacza si dowcipem, wic i przygaduszki miay charakter rewii kolejkowej Wprawdzie Rabczuk nie mia powodw do miechu, bo kiedy pewnego dnia lea pod swoim samochodem i co tam majsterkowa, przyszo dwch osobnikw i wz zabrao, ale nie rozpacza, takie byy czasy Po chleb w czasie tej cikiej zimy o godzinie 4 rano biegay Zosia i Hela By to wielki trud, ale inaczej chleba zdoby nie byo sposobu Na spacery nie chodziem, nie chciaem pokazywa si policji zwaszcza, e byo w niej nieco ydw i prostych nieokrzesanych Ukraicw. Syszao si, e dziay si rzeczy mao zwizane z praworzdnoci. Rozpoczy si rwnie aresztowania. Po siedmiu rewizjach domowych zabrano Stanisawa Kunca, kierownika Wydziau Finansowego i jego syna 16-letniego Lesawa za dziaalno w harcerstwie. Pierwsz rewizj przeprowadza miejscowy ukraiski milicjant Szumski. Po procesie w Stanisawowie, Kunc zosta skazany na kar mierci za rzekom dziaalno kontrrewolucyjn, za jego maoletni syn na doywotnie wizienie. Taki sam los spotka pracownika Magistratu Jzefa Lubaczewskiego oraz byych profesorw gimnazjum w Dolinie Szczepanowskiego i Michaa Kdziora. 13 kwietnia na Polesiu, Woyniu i w Maopolsce, w tym rwnie w Dolinie, rozpocza si nowa, druga fala wywozu ludzi. Ignacy Rabczuk pisze: W ponur noc wyrwano z ek moich rodzicw Mari ze Soniewskich i Antoniego Rabczukw z crk Elbiet, z nakazem opuszczenia domu w cigu dwu godzin. Zostali wywiezieni wagonami towarowymi do Kazachstanu. W tym to czasie dotara do Doliny wiadomo, e w Przemylu dziaa radziecko-niemiecka komisja repatriacji bieecw przebywajcych na ziemiach Zachodniej Ukrainy. Szwedowscy przystpili wic do pakowania rzeczy i 28 kwietnia wyruszyli pocigiem. Po dramatycznych przeyciach na granicy z Generaln Guberni i dziesiciu dniach podry dotarli do Warszawy. Stanisaw na krtko instaluje si na posadzie kierownika domu noclegowego dla repatriantw, a jednoczenie czyni starania o otwarcie kancelarii adwokackiej. Na przeomie lipca i sierpnia nastpiy nowe, trzecie ju, masowe deportacje ludnoci z terenw zajtych przez Zwizek Radziecki. Tym razem wywoono uchodcw wojennych przybyych z wojewdztw zachodnich i centralnych, w liczbie okoo 240 tysicy ludzi. Jakie szczcie miaa rodzina Szwedowskich, e na czas wyjechaa! Ja, do posiadanej ju od kilku lat plenipotencji Jana Woydygi, waciciela dwch domw w Warszawie, otrzymaem drug od hr. Wacawa Pusowskiego rwnie z upowanieniem zarzdzania jego dwoma domami. Sprawy prowadziem przy pomocy dobranych przeze mnie administratorw i dozorcw. Domy te miay wkrtce sta si siedliskiem organizacji konspiracyjnych. Uzyskaem rwnie kcyjn posad w niemieckiej rmie B.G. Witt-Kunsthoning (fabryka sztucznego miodu), ktra miaa siedzib w jednym z domw Woydygi przy ul. Puawskiej 140. Pacono mi nawet ma pensj, cho nie wymagano jakiejkolwiek pracy. Pomogli mi w tym Ukraicy z grupy politycznej Kocia Lewickiego dyrektorzy rmy. Istotna bya dla mnie oryginalna legitymacja z pieczci Kriegswichtig (wany dla potrzeb wojny). Chodzc nieco swobodniej po Warszawie, 25 maja ogldaem ze zami w oczach niszczenie przez Niemcw pomnika Chopina, ktrego przed p rokiem broniem. onierze niemieccy w kombinezonach, gwidc wulgarne melodie, planowo cili pikny pomnik na paty, ktre skadano na ciarowy wz ustawiony obok cokou. Tylko garstka ludzi przygldaa si temu ze smutkiem.

92

Druga wojna

W Warszawie wzmg si terror: 12 lipca aresztowano ponad stu adwokatw i prawnikw, wrd nich Jzefa ukasiewicza. 12 sierpnia wielka obawa obja teren caego miasta ulice, mosty, dworce kolejowe i kolejki dojazdowe. Wycigano ludzi z bram, z tramwajw, ze sklepw. Tysic kilkuset mczyzn ujtych w ten sposb zawieziono do koszar i po segregacji 1153 osoby oraz 513 winiw Pawiaka (wrd nich 47 spord aresztowanych w lipcu adwokatw) wywieziono w dniu 15 sierpnia wsplnym transportem do Owicimia. W grupie wywiezionych adwokatw znalaz si Jzef ukasiewicz. W Owicimiu, jak to wynikao z jego pierwszego listu, otrzyma numer obozowy 2 303. Aresztowanie i wywiezienie Juna to ogromny cios dla rodziny, a tragiczny dla Wisi i crek: Danusi i Luni. Dla Luni aresztowanie ojca byo takim wstrzsem, e ciko si rozchorowaa. Uratowaa j decyzja Wisi zawioza dziecko do Deblessemw w Zakopanem. Pikne Tatry, wspaniay klimat, doskonay pedagog Mania, pogodny bajarz Maciaszek, pomogy Luni odzyska zdrowie i rwnowag. Po roku wrczono Wisi okrutny dokument stwierdzajcy, e jej m zmar 7 czerwca 1941 roku. Jak si pniej okazao w czasie selekcji winiw otrzyma zastrzyk z benzyny. Zima 1940/1941 roku bya dla ludnoci polskiej jednakowo cika zarwno w Generalnej Guberni, jak i na terenach zajtych przez Zwizek Radziecki czy przyczonych do Rzeszy. Ludzie cierpieli gd i zimno. W Warszawie pocieszano si ulotkami rozlepianymi przez chopcw i dziewczta z organizacji Wawer: My Hitlera w d mamy, Drug zim przetrzymamy Marzec 1941 by okresem cikich przey dla warszawskiej rodziny Jzia. 4 marca pnym wieczorem wtargno do ich mieszkania przy ulicy Lipowej piciu gestapowcw i po rewizji, skatowaniu Jzia i sterroryzowaniu dzieci i ony, zabrano go. W czasie rewizji poszukiwano i rozpytywano o mnie. Wiadomo o tym otrzymaem nastpnego dnia razem z meldunkiem, e szukano mnie take na Puawskiej 140. Gestapowcy nie chcieli uwierzy wyjanieniom Jana Jarania, e ja tam nie mieszkam a tylko przychodz od czasu do czasu dla zaatwienia spraw administracyjnych. Przeszukali jego mieszkanie, brutalnie zbudzili kilku lokatorw, by potwierdzili jego informacje. Jaro, chop z owickiego, sprowadzony przeze mnie na dozorcostwo i pniej do ZWZ, czowiek absolutnie godny zaufania, bardzo rycho waciw drog da mi zna o tym zdarzeniu. Trudno byo natychmiast ustali powody, dla ktrych mnie poszukiwano. Renia, wwczas w dziewitym miesicu ciy, opucia mieszkanie siostry i przeniosa si do swojej przyjaciki. Ja, za rada moich przeoonych z ZWZ, wyjechaem do Oarowa do przyjaciela naszej rodziny Zdzisawa Zieliskiego. Po kilku dniach, gdy adna z osb powizanych ze mn nie bya ju niepokojona, wrciem do Warszawy i zamelinowaem si przy Reni na ulicy Rakowieckiej. 15 marca 1941 roku urodzi si nam syn Marek. By to jeden z nielicznych okupacyjnych dni, kiedy mogem powiedzie, e czuem si szczliwy. Wkrtce Renie z dziemi wywiozem do jej rodzicw w Siedlcach. 5 kwietnia Jzia wywieziono do Owicimia. adne interwencje podejmowane w celu wyjanienia przyczy jego aresztowania nic w tym czasie nie day. Dopiero po roku, gdy brat wrci, mogem poinformowa go o dalszych wypadkach, ktre pozwoliy wykry sprawc. By nim doktor A. Z. W roku 1943 za wszystkie haniebne uczynki, jakie mia na sumieniu sd wojenny AK skaza go na kar mierci; wyrok wykonano. Matka nasza, oddzielona wojenn granic, nie wiedziaa, e ju drugi jej syn znalaz si w miertelnym niebezpieczestwie. W maju i czerwcu 1941 roku nastpia czwarta fala deportacji. Zabrano wwczas z Doliny midzy innymi Izydor Kuncow, profesork Gimnazjum, on Stanisawa, wraz z czworgiem dzieci od 2 do 14 lat. Wywieziono rwnie komrk komunistyczn z Zanklem. Tak zachowa to w pamici Krystyn Kunc (ur. w 1932 r): Mama, po zabraniu ojca i brata Leszka spodziewaa si wywozu na Sybir. By moe odkadano to z uwagi na czworo maych

By to pierwszy transport winiw z Warszawy do tego obozu, zaoonego przed kilkoma miesicami.

93 dzieci. Jednak 10 maja zabrano nas na furmank i zaadowano do wagonu towarowego na bocznicy doliskiego dworca. W wagonie znalazo si kilka rodzin: doroli, chopcy, dziewczta i dzieci. Mama usadowia si z najmodszym braciszkiem (urodzonym w 1939 roku) na koszu i tak siedzc noc spaa. Okna wagonu byy zakratowane, drzwi zadrutowane. Droga prowadzia przez Lww i Smolesk. Tu po dziesiciu dniach podry bez picia, noc zaczto otwiera wagony i dawa kipiatok. Dotychczas na rnych postojach ludzie usiowali poda przez okienka ywno, ale ich nie dopuszczano. Dalsza droga sza przez Tu, Uf, Kujbyszew, Tomsk. W Krasnojarsku nas wyadowano. Okazao si, e z transportu ucieky trzy osoby, kilka umaro m.in. 80-letnia Lasotowa, a kilka zachorowao na skrt kiszek na skutek wstrzymywania si z potrzeb naturaln; W Krasnojarsku biwakowalimy dwa tygodnie na stadionie, gdzie podpisywalimy dokument na dobrowolny pobyt w ZSRR przez 25 lat. Dalsz drog odbywalimy statkiem Orozonikidze po rzece Jenisej, na pnoc. Trwao to dwa tygodnie. W drodze skradziono wszystkie dokumenty rodzicw i nasze metryki. Na tym statku dowiedzielimy si, e wybucha wojna niemiecko-radziecka. Dotarlimy do jarczyskiego rejonu, do sowchozu im. Mootowa, uczastok i Smolnaja. Bya to tajga na brzegach Jeniseju. Osada skadaa si z trzystu osb zamieszkaych w czterech barakach. Gospodarstwo prowadzio hodowl koni, krw i wi. Spotkalimy tam trzy polskie rodziny, bytujce od 1932 roku. Dwa nazwiska zapamitaem: Kouchowscy i Majewscy. Pi lat przebywalimy w tym sowchozie, pracujc latem przy uprawie jczmienia, owsa i kartoi, zim w gospodarstwie lenym. ycie byo nieatwe: latem temperatura do 42 C, zim do minus 58 , na szczcie bez wiatru. Chodzilimy w ubraniach z workw. We wspomnieniach wnuczki Karoliny, Alinki, pozosta taki obraz letniego wywozu ludzi z Wileszczyzny: Przez Podbrodzie, dokd wyjechaam 6 czerwca 1941 roku, szy transporty na Syberi. Byy wtedy straszliwe upay, usiowalimy podawa ludziom przynajmniej wod, ale i tego zabraniano. Przez okratowane okna wagonw towarowych ludzie wyrzucali grypsy, ktre zbieralimy. Ogem w cigu dwudziestu miesicy kresy polskie straciy co najmniej 1 700 tysicy obywateli. 60 % deportowanych to Polacy, pozostali to Ukraicy, Biaorusini i ydzi. Oar masowych deportacji w czterech falach, obok wspomnianych ju Kuncw, Lubaczewskich i Rabczukw, pady z Doliny bliskie Stemlerom rodziny: Serwackich, Pawowskich z Zagrza, J. Soroczyskich z Nowiczki, Lekiewiczw, Dzieranowskich z Zagrza, Bendekw, Narogw, Wajmanw (wyjechali z dzieckiem chorym na szkarlatyn), Powronickich (on by ostatnim burmistrzem miasta); wywieziony zosta rwnie wysugujcy si NKWD Szumski, ktry pniej zgin na Syberii Przeraajcym zamkniciem dwuletniego okresu przebywania wadzy radzieckiej na terenach polskich stay si po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej masowe masakry polskich winiw politycznych. Wobec zbliajcych si szybko Niemcw i braku czasu na ewakuacj do Rosji, NKWD rozstrzeliwao ludzi skazanych na cikie kary, chorych, sabych zycznie, niezdolnych do przetrzymania marszu pieszo w najciszych warunkach. We Lwowie na przykad ludno miasta z przeraeniem ogldaa stosy cia zamordowanych w czterech wizieniach lwowskich, gwnie w Brygidkach i na Zamarstynowie: siedem osiem tysicy ludzi. Wrd zamordowanych znalaz si syn ksidza grekokatolickiego z Doliny, Czorniga. W niedziel 22 czerwca 1941 roku wstpia do Karoliny Ludwikowa Dobrzaska z Kuli z wiadomoci, e rozpocza si wojna niemiecko-radziecka. Mama zareagowaa byskawicznie: diabe pjdzie; a czort przyjdzie. Natarcie na Dolin rozpoczo si od nalotu niemieckiego na Sadzaw, gdzie by skad amunicji radzieckiej. Nalot czono z dziaaniem V kolumny z Oblisk. W poniedziaek rodziny sowieckie popiesznie opuszczay miasto samochodami, a nawet furmankami. W dniach 2324 czerwca od strony Bolechowa wjecha na wozach pancernych Niemcy a od strony Wyszkowa wkroczyli Wgrzy. Zajto budynki urzdw i biur. Sicherheitpolizei usadowia si w domu adwokata Deresza, obok Ochronki przy ul. Mickiewicza.

94

Druga wojna

Wrd ydw zapanowaa panika. Cz Ukraicw doliskich, nastawionych proniemiecko, urzdzia dla nowych okupantw przyjcie w restauracji Bazarkiewicza, na ktre przyszli ku zmartwieniu organizatorw tylko ocerowie wgierscy. Powsta Ukraiski Komitet dla wsppracy z Niemcami, w ktrym uczestniczyli m.in. Stefan i Daria Hadijowie. Og ludnoci ukraiskie] wita Niemcw z rezerw. Polacy wiedzieli dobrze, co dzieje si pod okupacj hitlerowsk. Wkraczajcym Niemcom Ukraicy zorganizowali we Lwowie i innych miastach jak najuroczystsze powitanie. Byy nie tylko kwiaty, nie tylko tradycyjne chleb i sl, ale i gsto porozwieszane chorgwie o barwach ukraiskich. Wieczorem 30 czerwca ogoszono nawet przez opanowan stacj radiow, e Bandera zostaje wodzem i naczelnikiem pastwa ukraiskiego. Niemcy jednak w odpowiedzi na ten chleb i sl Bander i jego rzd aresztowali, a po miesicu zajte wojewdztwa wschodnie wczyli do Generalnej Guberni jako dystrykt Galizien. Zlikwidowany zosta rwnie Komitet Ukraiski w Dolinie, a jego waniejsi czonkowie znaleli si w wizieniu gestapowskim w Stanisawowie, z ktrego wyszli dopiero po kilku miesicach z zakazem zamieszkiwania w Dolinie. Los ten podzielia rwnie rodzina Hadijw. Taka postawa Niemcw bya nowym potnym ciosem w gmach rachub i nadziej Ukraicw. 30 lipca podpisano ukad polsko-radziecki. Rzd ZSRR anulowa traktat niemiecko-radziecki z 1939 roku, wyrazi zgod na tworzenie armii polskiej podlegej rzdowi w Londynie oraz zobowiza si ogosi amnesti dla wszystkich obywateli polskich. 10 sierpnia dowdc Polskich Si Zbrojnych na terenie ZSRR zosta, uwolniony z wizienia, genera Wadysaw Anders. Z doliskich ludzi do armii polskiej zgosio si sporo chopcw i dziewczt wywiezionych na Sybir. Do Taszkientu dotar Lesaw Kunc, syn Stanisawa i Izydory. Jego droga z Doliny, po wyroku w Stanisawowie, wioda jako skazanego na doywocie przez wizienie w Kijowie i przez rne kopalnie w Karagandzie, w Kazachstanie, w Magadanie i w Workucie. Dotara te do armii Elbieta Rabczuk z rodzicami Antonim i Mari Rabczukami. Niestety, mimo pomocy PCK i Caritasu, rodzice jej zmarli w Teheranie z wyniszczenia i tam zostali pochowani. Nie dojechali do Iranu bliscy mi ludzie z Doliny, Franciszkowie Lubaczewscy. Zmarli w drodze. Trzecie wita Boego Narodzenia byy w Polsce biedne i mroczne, spdzane przewanie przy karbidwkach i wiecach. Pocieszay wiadomoci z frontu wschodniego, e Armia Radziecka pod Moskw odrzucia Niemcw, e trudn maj sytuacj pod Leningradem, e tysice odmroonych bohaterw wraca do Vaterlandu w opakanym stanie, co kady mg naocznie stwierdzi na dworcach kolejowych. Zamiast koldy w tym roku chopcy piewali: Czego ty, Hitlerze, wci pod Moskw stoisz, Czy na Wocha czekasz, czy si Ruska boisz? Na Wocha nie czekam, Ruska si nie boj. D mi przymarza, wic pod Moskw stoj. Dnia 19 marca 1942 roku z obozu zagady w Owicimiu zostao zwolnionych 72 hftlingw, a wrd nich kompletnie wyniszczony Jzio. Nastpnego dnia po powrocie znalaz si w szpitalu, gdzie go wkrtce odwiedziem. Cho za cian lecznicy szala terror niemiecki, oddychaem pen szczcia piersi, e mj brat cudem znalaz si wrd swoich. W czerwcu ju dziaa w podziemiu antyniemieckim, w Departamencie Informacji Delegatury Rzdu. Dolinie, jak i caemu Generalnemu Gubernatorstwu grozia likwidacja ydw. Akcje byy rne w rnych dystryktach i powiatach. I tak np. w naszym miecie zajto si wpierw lekarzami weterynarii. Opisa t histori Krzysztof Donigiewicz: W kwietniu 1942 roku specjalna jednostka gestapowska zoona z kilku osb przybya do Doliny i zabraa do Stanisawowa lekarza wet. Stefana Goldwassera wraz z on. Rwnoczenie zabrano ich mienie, midzy innymi bibliotek naukow, instrumenty i leki mwic, e przenios ich na Ukrain, gdzie organizuje si opiek weterynaryjn nad zniszczonym inwentarzem ywym. Po kilku dniach otrzymaem od Goldwassera kartk, w ktrej donosi, e zakwaterowano ich w poydowskim mynie na peryferiach Stanisawowa i przygotowuj si do wyjazdu na Ukrain. Dosza te wiadomo, e w tym samym czasie, z terenu wojewdztwa stanisawowskiego zabrano wszystkich ydw weterynarzy z rodzinami i skomasowano w tyme mynie. Po kilku dniach zlikwidowano ich.

95 Ale straszne przeycia zwizane z likwidacj ydw w Dolinie miay dopiero nastpi. Zaczo si niewinnie. Chyba w czerwcu 1942 roku pisze Jzef Szysz na adres Magistratu nadesza przesyka skadajca si z dwch duych beczek wapna chlorowanego, ktrego nikt nie zamawia. Beczki zoono w magazynie na przechowanie. Nikt si nie domyla w jakim celu je przysano. Dnia 31 sierpnia 1942 roku mieszkacw domu Karoliny Stemlerowej obudziy o godzinie czwartej rano odgosy krokw jakiej grupy ludzi. Wyranie dochodziy z pobliskiego mostku prowadzcego na cmentarz ydowski usytuowany na wzgrzu na wprost domu Stemlerw, w odlegoci okoo dwustu metrw. Ukradkowo wygldajc przez zasonite okna stwierdzono, e pod stra w kierunku cmentarza maszeruje Judenpolizei doliskiego getta kilkunastu modych ydw dwigajcych szpadle, kilofy i skrzynki z amunicj. Wkrtce na cmentarzu przystpiono do kopania dow. W jaki czas pniej day si sysze od strony rynku (okoo 500 metrw od domu Stemlerw, z ktrego obserwowano cae zdarzenie) odgosy strzaw, nawoywania, pacz. To mordercy ze Schwarzkorpusu wchodzcego w skad Einsatzgruppe rozpoczli akcj. Bez wzgldu na wiek, pe, stan zdrowia wypdzano ydw z domu na rynek, gdzie ustawiano ich w rzdach w pozycji siedzcej. Chorych, bezsilnych, opieszaych i usiujcych ucieka zabijano na miejscu. Niemowlta rozrywano. Tak zabito dziecko Terriikw przy ulicy Sowackiego. Popyna krew po chodnikach i ulicach. Kilka godzin pniej zaczy nadchodzi w kierunku cmentarza grupy wyniszczonych ydw w otoczeniu odakw. Byli to mieszkacy getta, jak i ydzi spdzeni z pobliskich miejscowoci. Jako pierwsza sza inteligencja: lekarze, adwokaci, urzdnicy, bogaci kupcy. Dalsze grupy to tum pobonych ydw, chasydw w lisich czapkach, biedota ydowska z rodzinami i dziemi. Osobicie widziaem parti pdzonych panienek. Szy z gonym piewem na czekajc je mier napisa Teodor Koladzyn. Temu pochodowi mierci towarzyszy okropny lament, jk dzieci, gosy modlcych si, straszliwe przeklestwa. W otoczeniu pobonych czonkw Kahau szed rabin przemawiajc do tumu o karze Boej, jaka spada na ydw za grzechy. Przewodniczcego Kahau Berka Weiinreba niesiono na noszach, bo nie mia ju si na ostatni drog. Na wysokoci domu Stemlerw kto zawoa Pani Stemlerowo!, lecz c moga Karolina pomc niewinnym ludziom w tym straszliwym nieszczciu? Gdy jedna z grup mijaa dom wszed do mieszkania Stemlerw jaki ocer Gestapo. Zasta Karolin klczc, pogron w modlitwie. Posta chwil i bez sowa wyszed. Na cmentarzu musieli ydzi rozebra si do naga i na pracym socu czeka dalszego swego losu. Najbardziej cierpiay dzieci jczce z pragnienia. Ten jk przeladowa mieszkacw domu Stemlerw przez dugi czas. Okoo godziny czwartej po poudniu oprawcy z podwinitymi rkawami mundurw rozpoczli swoje dzieo. Strzelali z karabinu maszynowego ustawionego od strony zachodniej na miedzy ogrodu Dobrzaskich i cmentarza. Ludzi nagich ustawiano partiami na skleconych z desek trampolinach. Matki musiay trzyma dzieci na rkach. Traeni pociskami padali do wykopanych dow. W przerwach w strzelaniu SS-mani wzmacniali si wdk. Ca ekip kierowali ocerowie Mller i Schulz. By te na miejscu szef Gestapo w Stanisawowie Kruger. Miejsce na doy wybra Jzef Jarosz , Polak na subie hitlerowskiej zdrajca z Roniatowa powiatu doliskiego. Pod koniec akcji dobijano jeszcze ruszajcych si nieszcznikw, po czym Judenpolizei zasypaa doy. Ale ziemia ruszaa si podobno nawet jeszcze po zakryciu dow. Liczne dzieci znalazy si w doach nie traone kulami. By wrd nagich skazacw czowiek niezwykej odwagi, Morris Klein. W pewnym momencie zeskoczy z trampoliny i pomidzy kamiennymi nagrobkami zacz zygzakiem ucieka. Dobieg do zaroli cmentarza, przeby wski pas pola i wbieg do lasu Teinera. Ogie karabinowy na szczcie nie by celny. Morris dotar lasem do chaup na Babijowej Grze, gdzie
Jarosz ma na sumieniu liczne zbrodnie w 194243 roku, midzy innymi udzia w mordzie bestialskim okoo 300 ydw w Broszniowie (14 km od Doliny).

96

Druga wojna

go ludzie ubrali i przechowali. Wojn przey, mieszka w Stanach Zjednoczonych i pisuje do ludzi doliskich yjcych w Polsce. Ostatnie zadanie dramatu przypado kierownikowi Stacji Sanitarnej, dr. med. Tadeuszowi Zabiedz: zdezynfekowa teren. W tym to celu nadesano kilka tygodni wczeniej na adres Magistratu wapno. Po akcji, kiedy ydowscy policjanci i czarna Einsatz-kompania opucia cmentarz, ludzie spostrzegli, e ostatnia droga ydw od rynku do cmentarza przypominaa drog po procesji katolikw na wito Boego Ciaa, z tym, e zamiast patkw z kwiatw, usiana bya drobnymi listkami podartych banknotw. Przez nastpne dni gestapowcy urzdzali jeszcze polowania na ydw ukrywajcych si w lasach, na polach i w gospodarstwach. Zabijano ich na tym samym cmentarzu wyjtkowo sadystycznie: wpierw strzelano w koczyny, a po mczarniach dobijano. Wielu Polakw i Ukraicw za pomoc ydom, podzielio ich los. Pewnego dnia do domu Stemlerowej dotar z miasta, idc w gr potoku i wcisn si do kuchni may chopiec. Tumaczy si ja nie jestem ydem, ja jestem Cyganem. Z ostronoci podkadano mu codziennie na miedzy ogrodu chleb, cebul i kartoe, ktre regularnie znikay. T sam drog potokiem przychodzi poprzednio po ywno kupiec doliski Schechter, lecz kiedy Niemcy zaostrzyli kurs, poegna si i wyjani, e nie moe duej naraa Stemlerw na niebezpieczestwo. Wojn przey, mieszka w Szczecinie. Nie wszyscy doliscy ydzi dawali si w taki bestialski sposb mordowa. Niektrzy popeniali samobjstwa. Zasuony dla miasta i powiatu dr med. Jzef Weinreb jeszcze przed akcj, oszukany przez Niemcw, e ma jecha do pracy w Stanisawowie, kiedy ju na dworcu w Dolinie dowiedzia si, e tu po jego wyjciu z mieszkania zamordowano mu on, targn si na ycie. W Dolinie zamordowano okoo trzech tysicy ydw w tym pewn ilo z pobliskich miejscowoci. Opustosza doliski rynek. Zostaa tylko martwota tego placu. Nie ma szyldw Fichmana, Langnera, Leitera, Chany-Sosi, Jungermana, Fischera, Klersfelda Nie ma kupcw w jarmukach. Zabili ich zbrodniarze w mundurach, a szyldy zniszczy wiatr, jeeli nie zabray ich ludzkie hieny wraz z pozostaymi po zamordowanych szcztkami mienia. Nie spotkamy ju brodatych ydw wystajcych przed swoimi sklepami, a wrd nich wyprbowanych przyjaci Stemlerw, nie spotkamy spacerujcych naszych rwienikw wyznania mojeszowego, jak si okrelali. Nie spotkamy piknej Fredzi Winterfeldwny, crki piekarza z Nowiczki, ktrej troskliwa matka zapraszaa polsk modzie do domu bo Fredzia si zaamaa i nie chce wypija mietanki. Dzi mona tylko zapyta, czy susznie przekonywalimy Fredzie, e grulic musi zwalczy ydom, ktrzy uratowali si ucieczk, zorganizowa Stanisaw Babij schronisko w przepastnych lasach leszczynowych Pod Zapustem w Dolinie. W podziemnych, zamaskowanych kryjwkach kilkudziesiciu ydw przeyo najstraszniejszy dla nich czas. Byli to w wikszoci mieszkacy Lwowa, przewanie inteligencja: lekarze, adwokaci, kupcy. ydzi uciekinierzy z gett we Lwowie, Drohobyczu i w Stryju traali drog ustalon przez jak komrk organizacyjn do punktu kontaktowego w domu Teodora Koladzyna, pooonym pomidzy wsi Jaworw i dzielnic Doliny, Broczkowem. Stamtd zabiera ich Jan Hory z Horysza i doprowadza do obozu Babija Pod Zapustem. O zaopatrzenie dbali ludzie pobliskich okolic, Polacy i Ukraicy: z Pouwanek, Babijowej Gry, z Husakowa i z Pod Zapusta. Wytworzya si z czasem swoista symbioza: miejscowi przynosili na okrelone punkty kontaktowe w lesie: lekarstwa, ywno, pras, a lekarze podchodzili do najbliszych chaup dla niesienia pomocy miejscowym chorym. Np. Franciszk Stasiukiewiczow leczy lekarz ze schroniska. Ale dla wyywienia ukrywajcych si zdobywa trzeba byo ywno masowo. Babij organizowa wic napady na niemieckie magazyny, na sklepy nur fr Deutsche itp. zarwno w Dolinie jak i w pobliskich wsiach np. w Grabowie, czy w Krzywej. I tak obz zamienia si w partyzantk.

97 W Dolinie syszao si czsto o wyczynach Babija i jego wyprbowanych podopiecznych. Poniewa sprawa zrobia si gona, zajo si ni Gestapo ze Stanisawowa. Pewnego wczesnojesiennego dnia 1943 roku mieszkacy zobaczyli kilku wasowcw, (prowadzcych w stron lasu leszczynowego dwch skutych onierzy niemieckich i jedn kobiet, z wygldu Niemk . Pod lasem rozkuto Niemcw i rozstrzelano. Niemka korzystajc z zamieszania zdoaa uciec. Po 23 dniach ludno pogrzebaa Niemcw, a partyzanci Babija znaleli bkajc si w lesie wyniszczon kobiet i po bardzo szczegowych badaniach m.in. ze znajomoci jzyka jidzisz, przyjli j do obozu. Nowa atwo si zadomowia, a po jakim czasie znikna W ostatnich dniach padziernika 1943 roku przybya do Doliny ze Stanisawowa kompania mierci i ogromn tyralier otoczya osady Pod Zapustem, Babijow Gr, Pouwanki, Husakw. Przeczesujc dom po domu, zabierano mczyzn i kobiety. W zorganizowanej popiesznie rozprawie Niemka rozpoznawaa tych, ktrzy pozostawali w kontaktach z partyzantami Babija. Dnia 1 listopada 1943 roku sd Gestapo skaza na kar mierci 48 osb, wrd nich: 1. Antonowicz Micha 2. Artymiak Rudolf 3. Babij Jan 4. Babij Katarzyna 5. Babij Micha 6. Babij Maria 7. Babij Olga 8. Bian Donko 9. Bian Joanna 10. Bian Alnna 11. Herman Antoni 12. Kozak Wadysaw 13. Kozak Sawiko 14. Kozak Helena 15. Kutyk Wadysaw 16. Lolko Wadysaw 17. Macewicz Aniela (z d. Babij) 18. Macewicz Kazimierz 19. Meck Antoni 20. Rniatowski Stanisaw 21. Roniatowski Jan 22. Bian Izydor 23. Soroczyski Kazimierz 24. Stasiukiewicz Bronisaw 25. Stasiukiewicz Micha 26. elazny Jzef 27. murkiewicz Teodor 28. murkiewicz Stefania 29. murkiewicz Micha 30. murkiewicz Jzefa 31. murkiewicz Jzef

lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat lat

36, 46, 35 64, 57 65, 40, 35, 50, 38, 40, 24, 20, 44, 41. 40 26, 30, 34, 23. 40 21, 23, 21, 42, 39, 35, 51, 43, 55,

ona Jana, ona Michaa,

ona Stefana,

Istnieje domniemanie, e byli to zapani przez Gestapo partyzanci przebrani w mundury niemieckie Teodor Koladzy na podstawie pniejszych rozmw z Bobijem, stwierdza, e bya to czeska ydwka (list do autora z (14.V.1984 r).

98 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. murkiewicz Zenon murkiewicz Wiktoria Lubliner Wajda Halina Kiecu Izydor Krechowiecki Antoni Klain Maria Babij Jzef Bian Maria Bian Sawomir lat 23, lat 19, lat 43.

Druga wojna

Wyrok wykonano na tyach nowej bonicy w Dolinie. Czterech radzieckich partyzantw z grupy wasowcw wyznaczonych do ledzenia Babija powieszono na rynku. Stanisawa Babija nie ujto. Spalono jego domek, a matk staruszk wrzucono do ognia. Obz w lesie leszczynowym by nkany m.in. z samolotw,; lecz trzyma si nadal. Caa akcja zbiorowego mordu, tym razem na Polakach i Ukraicach bya perdnie przygotowana. W czasie publicznej egzekucji stay w pobliu furmanki, aby bezporednio po rozstrzelaniu przewie ciaa tych, ktrzy pomagali ydom, na ydowski cmentarz i zakopa w zbiorowych jamach, jak poprzednio ydw. Mia to by dla yjcych akt haby. Na cmentarzu tym zakopano rwnie czterech partyzantw radzieckich. Epilog zbrodni niemieckiej na ludziach Doliny za pomoc ydom mia miejsce 1 listopada 1944 roku. W tym to dniu otwarto na ydowskim cmentarzu zbiorowe mogiy 48 zamordowanych Polakw i Ukraicw. Rodziny bez trudnoci rozpoznay swoich najbliszych. Utworzya si procesja przy udziale ksiy rzymsko- i greckokatolickich z 48 trumnami w kierunku kocioa, gdzie po naboestwie odprawionym przez ksiy obu wyzna, odby si pogrzeb na cmentarzu katolickim. Ekshumowano rwnie szcztki czterech partyzantw radzieckich i godnie ich pochowano obok tamtych mogi. W Maopolsce, gdzie od pocztku 1943 roku zaczy coraz silniej przenika radzieckie oddziay partyzanckie, Kubijowicz, zwrci si do Niemcw z propozycj stworzenia ukraiskich oddziaw wojskowych. W wyniku tych dziaa powstaa dywizja SS Galizien Hayczyna. Inn drog posza grupa Bandery. Wyrzekajc si dalszej wsppracy z Niemcami, przystpia do organizowania na Woyniu i w Maopolsce oddziaw partyzanckich pod nazw Ukraiska Armia Powstacza UPA, tolerowanych przez okupanta ju od pierwszych dni swojej dziaalnoci. Wiosn 1943 roku UPA rozpocza walk z bezbronnymi ludmi zamieniwszy dawne haso bojowe UDN Lachy za San, na bezwzgldny nakaz oczyszczenia ziemi ukraiskiej z ludnoci nieukraiskiej. Zdarzenia te miay tragiczne skutki dla Polakw zamieszkaych na Woyniu i w Maopolsce. W Dolinie panowa spokj a do jesieni, kiedy znonego dla ludnoci Landkomisarza Babea zmieniono na mwicego po polsku Reichsdeutscha Grallczyka. To jemu przypisywano inspirowanie band UPA przeciwko Polakom i spokojnym Ukraicom. Jeeli nie inspiracj mwiono wwczas to zbytni tolerancj wobec zbrodniczych poczyna. Przykadw dziaalnoci UPA w Dolinie na przeomie lat 1943/44 nie brakuje. Zdarzao si, e na peryferiach miasta jednej nocy pono nawet 30 zabudowa, a do ludzi uciekajcych z palcych si domw strzelano. By taki dzie, w ktrym odbywa si pogrzeb czterdziestu osb. W Perehisku zabrano polskie rodziny, przywizano do drabiniastych wozw i wywieziono. lad po nich zagin. Na Odenicy w bestialski sposb zamordowano obywatela Bidziskiego, a jego syna powieszono za nogi w lesie, zabity zosta pracownik nadlenictwa Marian Weiss i wielu innych. Kadego ranka spotykano na poach i w lasach wieo pomordowanych. Karolina, podobnie jak caa ludno miasta, baa si band, ale jakby dla dodania sobie odwagi zakadaa, e tajne dowdztwo UPA w Dolinie nie powinno mie do Stemlerw, jako do ludzi spokojnych, pretensji, chyba jaka lepota pchnaby na jej dom banderowcw.

99 Liczya: te troch na Wgrw w subie niemieckiej, kwaterujcych w ssiednich zagrodach, cho pniej stracia do nich ca sympati, bo ukradli jej kos i dali si napuci zoliwym ssiadom na rewizj. Szukano w komorze amunicji artyleryjskiej. I rzeczywicie znaleziono uski pociskw armatnich, ale z okresu pierwszej wojny, suce od lat jako akony na kwiaty. Na pocztku lata 1944, kiedy Niemcy byli ju w defensywie na froncie wschodnim, zdecydowaem si na ryzykown podr do Doliny. Do Lwowa dojechaem przez Krakw i Przemyl, dalej jedziy pocigi tylko dla potrzeb wojny. Ale kolejarze polscy rozumieli swoj sub spoeczn: wysyali podrnych ze stacji we Lwowie na jaki punkt rozjazdowy skd zabierali ich w dalsz drog. Tak byo rwnie w Stryju. Wszystko za darmo, nawet obraali si na propozycj zapaty. Na peron w Dolinie wysiadem o zmroku sam. Gdzie si podziali pasaerowie stanowicy folklor naszego miasteczka? Gdzie akry dwukonne Sternberga i Frieda, jednokonne Fiszka i Cygana? Gdzie ten ruch i szum przy zajmowaniu miejsc, piknie opisany przez Tadzia Szczsnego? Dobrze mi znana droga do domu bya pusta, na ulicach miasta ani cywilw, ani Niemcw, ani wojakw na ich subie Wgrw. Zrozumiaem to w domu: wszyscy yli w lku. Agresorzy pod wpywem zbliajcego si frontu i w obawie przed partyzantami siedzieli w skupiskach koszarowych, ludno w obawie przed bandami UPA pozamykana od wewntrz w mieszkaniach. Mam znalazem jak zawsze pen energii i radoci ycia. Bardzo si mn ucieszya, jak za szkolnych czasw zwracaa si do mnie Franuniu, mylc czasem na Stasiuniu, co skaniao do uwiadomienia sobie, e ju upyno 18 lat od opuszczenia rodzinnego domu i prawie sze lat od ostatniego widzenia mamy. W rozmowie o dzieciach i wnukach, to miaa zy w oczach, to miaa si, jak zawsze. Dobrze orientowaa si, e wojna si koczy i prbowaa mylami wybiec poza wyjtkowo ponuro rysujc si najblisz przyszo z bandami UPA w pobliskich lasach i zbliajcym si frontem radziecko-niemieckim. Niestety i ja nie miaem jasnego obrazu czy Dolina bdzie w Polsce. Chtnie opowiadaa o ssiadach, o przyjaznych nam mieszkacach miasta, Polakach i Ukraicach. Uskaraa si na niektre ssiadki, ale pena bya dla nich wyrozumiaoci. Do rozmowy czsto wczaa si siostra Hela, jak zawsze w sposb trudny do rozgryzienia: mwi na serio czy artuje Serdeczn rozmow przeprowadziem z Krzysztofem Donigiewiczem, narzeczonym Heli i z jego rodzicami, zamieszkaymi w domu Karoliny. W dniu 4 czerwca odby si lub Heli z Krzysztofem. Wntrze kocioa moich zielonych lat z gwnym otarzem w bieli kwiatw i mod par u jego stp tak mocno wpisao mi si w pamici, e do dzi jeszcze nie mam pewnoci, czy to widziaem rzeczywicie, czy to tylko wyobrania Po lubie spotkaem si w domu z ks. Jzefem Garbiczem i sdzi ukaszem Kulczyckim. Omawialimy sytuacj w kraju w wietle sukcesw frontowych aliantw, perspektywy dla Polski, porwnywalimy warunki ycia w Warszawie i w Dolinie. Obydwaj rozmwcy byli powcigliwi, robili wraenie zalknionych. Ja wprawdzie nie dekonspirowaem si, ale zdecydowaem si na postawienie pytania: czy Dowdztwo AK nie powinno wysa do Maopolski kilku batalionw dla umierzenia terroru UPA w miasteczkach. Obydwaj z lkiem odpowiedzieli negatywnie: bataliony AK pjd dalej, a nas zniszcz banderowcy. Doradzali mi szybki wyjazd z miasta, zanim wywiad UPA mnie wytropi. Obszedem wszystkie zaktki ogrodu i sadu, dotknem starych jaboni. Odmwiem pacierz na grobie Ojca i po trzech dniach wyjechaem. Mama jak dawniej pobogosawia mnie na drog ze zami w oczach Natarcie wojsk radzieckich na Dolin nastpio 29 lipca od strony Perehiska i Strutyna. Centrum miasta znalazo si w kotle. Linia radzieckiego natarcia sza od Babijowej Gry Pod Zapust. Resztki oporu niemieckiego utrzymyway si rwnie pod Kul. Strzelanina trwaa przez kilka dni. Jak opowiadaa Hela, takie koczowanie w piwnicach z wyskakiwaniem w przerwach w strzelaniu po wod i dla nakarmienia krw, byo bardzo mczce. Najgorzej denerwowa

1944

100

Druga wojna

brak informacji. Niestety, nikt z ssiadw nie chcia si ruszy. Tote wybraam si ktrego dnia z przyby ze Zotego Potoka lokatorka na niemiecki punkt oporu, ktry mieci si na podwrzu opuszczonego gospodarstwa Lubaczewskich, aby zapyta si onierzy, co si waciwie dzieje. W odpowiedzi strasznie zmczony i zdenerwowany Niemiec, obsugujcy ckm, pokaza zabitego przed chwil koleg i radzi ucieka, bo lada moment moe nastpi nowy ostrza. Zapyta tylko, ktrdy do Lwowa? Kiedy schodziymy do mostku na naszym potoku, punkt oporu otrzyma seri od Sowietw, a nasz rozmwca zgin. Po omiu dniach strzelaniny, 5 sierpnia wkroczyy do Doliny wojska radzieckie. Ludno umczona okupacj niemieck, wywzk ludzi na roboty do Rzeszy, a najbardziej terrorem UPA z radoci witaa zdobywcw maszerujcych w kierunku Lwowa z hasami na Berlin. Za wojskiem zjedali urzdnicy organizujc administracj, sub sanitarn oraz komrki bezpieczestwa i polityczne. Ludzi w miecie byo mao, bo bd biedowali w agrach, w kochozach na Syberii, bd w obozach niemieckich. Nieliczni modzi Ukraicy suyli w SS-Galizien, lub ukryli si z bandami UPA w lasach karpackich. Wadza radziecka bya tym razem agodniejsza. Aresztowaa w razie donosw, a takich nie brakowao, lecz karaa jawnie. Tylko ujtych banderowcw rozstrzeliwano na miejscu za napady na onierzy radzieckich. Ludno polska i spokojna ludno ukraiska bya niestety nadal pod terrorem UPA, cho ju nie tak agresywnym. W Dolinie, gdyby nie lk przed bandami, ycie mamy i jej najbliszych oceni by mona jako znone. Gnbia jednak myl co do przyszoci ziemi, na ktrej ya i troska wyraana sowami czy ja jeszcze zobacz moje dzieci. Orientujc si w przygotowaniach do powstania, ktre miao wybuchn w chwili zbliania si wojsk radzieckich do Warszawy z obliczeniem trzydniowego czasu trwania (z rezerw dalszych trzech dni) postanowiem przygotowa Reni na spodziewane zdarzenia. Uwiadomiem on, e nie bd przy niej, co byo nieatwe dla nas obojga, bowiem bya w powanie zaawansowanej ciy. Wyjechaem te na jeden dzie do jej rodzicw w Siedlcach, czym wzbudziem u Reni suszne podejrzenie, e widocznie spodziewam si czego najgorszego, skoro wpierw odwiedziem mam w Dolinie, a nastpnie jej rodzicw. Spostrzeenia ony byy trafne, cho nie przyznawaem si, e najblisze dni i tygodnie widziaem ponuro. Podr do Siedlec bya niebezpieczna. Od Miska Mazowieckiego Polacy mogli jedzi tylko na otwartych lorach pchanych przez lokomotyw przed pocigiem jako swego rodzaju detonator: w razie, gdy pocig wjecha na min, wylatyway w powietrze tylko lory Jechaem wic na takiej lorze; partyzanci na szczcie miny zakadali noc, a Polacy podrowali przewanie za dnia. Jakie inne byy Siedlce tych dni! Rzdzi ju Wehrmacht, Gestapo ucieko i chyba opucio miasto. Rni Niemcy pakowali pospiesznie zdobycz wojenn i wagonami i ciarwkami uciekali. Nieatw mieli sytuacj: w Polsce byo niebezpiecznie, bo na kadym kroku groziy im partyzanckie miny i kule, front radziecki by blisko, a w Reichu czekay ich nocne naloty Anglikw i Polakw z Wyspy, za za dnia Amerykanw. Rodzicw Reni, ktrych bardzo kochaem, znalazem w dobrych nastrojach. Ju widzieli koniec wojny Ze wschodu suny pocigi pene ndznie wygldajcych onierzy niemieckich rnych broni. Rejenciakowie znajdowali w tym jakby sprawiedliwy odwet za zamordowanie ich syna w Dachau. Powstanie 1 sierpnia 1944 roku zastao w Warszawie z dzieci Karoliny: Zosi i Stanisawa Szwedowskich (na szczcie bez dzieci, bo od pocztku wakacji przebyway u Deblessemw w Zakopanem), Wisi z crk, Jank i Tadeusza Szczsnych z dwoma synkami i mnie. Dnia 2 sierpnia zgin pod Babicami, w czasie przebijania si powstacw do Puszczy Kampinoskiej, 19-letni Jzef Stemler, w rodzinie nazywany Dziadkiem, syn Jzefa i Wiktorii, onierz Legii Akademickiej AK, pseudonim Michaek, absolwent Liceum Grskiego. Rozgrywany na ziemiach polskich pod koniec lata i jesieni 1944 roku teatr wojny jeszcze bardziej ni przed Powstaniem rozdzieli rodzin Stemlerw. Na terenie Ukraiskiej Republiki Radzieckiej, w Dolinie, pozostawaa mama z Hel i jej mem. W Litewskiej Republice

101 Radzieckiej, w Podbrodziu Mila, w Wilnie rodzina Stasia. W Polsce, ju Ludowej, w widrze, mieszkaa Renia z dziemi; w Jzefowie ona Jzia Wiktoria z dziemi i Zo Zazulow, a w Biaymstoku Marian. W Reichu, w Piotrowicach mieszkali nadal Mieciowie. Reszta rodziny przebywaa w naszej wojennej bazie w Zakopanem. W obozach znale si miay Wisia z crk w Berlinie i ja na terenie Turyngii. Najtrudniejszy los przypad Jziowi. Uratowany z Owicimia znalaz si jeszcze raz nie ostatni w wizieniu. Po upadku Powstania wikszo dziaaczy politycznych polskiego pastwa podziemnego skupia si po lewej strojnie Wisy, w rejonie Milanwka, Grodziska Mazowieckiego i Brwinowa. Mimo wkroczenia na tereny Polski armii radzieckiej, aparat cywilny Delegatury Rzdu i Armii Krajowej ani nie wychodzi z konspiracji, ani nie ujawnia si wobec organw nowej wadzy. Sytuacja zaostrzya si po ofensywie styczniowej. W marcu 1945 roku szeroka reprezentacja polska zostaa podstpem wywieziona do Moskwy i osadzona w wizieniu na ubiance. Wrd aresztowanych znalaz si Jzef Stemler. Mimo protestu caego wiata ledztwo przeciwko przedstawicielom polskiego pastwa podziemnego oskaronym o kontrrewolucj na zapleczu armii radzieckiej cigno si niemiosiernie i to bez jakichkolwiek informacji o jego przebiegu i o yciu winiw. W dniach 1821 czerwca 1945 roku odby si przed Sdem Najwyszym ZSRR pokazowy proces 16 polskich dziaaczy politycznych, w tym Delegata Rzdu Polskiego w Londynie na Kraj, ministrw oraz ostatniego komendanta AK. Jzefa oraz dwch innych podsdnych uniewinniono. W Dolinie propaganda szalaa wykorzystujc ustalenia aktu oskarenia, e Jzef Stemler-Dbski, urodzony w 1888 roku w Dolinie, obwodu lwowskiego, Polak, obywatel polski, wyksztacenie wysze, zastpca dyrektora Departamentu Informacji Delegatury Rzdu na rozprawie midzy innymi zezna: Zwizek Radziecki uwaalimy za pastwo zaborcze; Armi Czerwon przedstawialimy w naszej prasie jako armi okupacyjn, ktra zaja miejsce armii niemieckiej; na mityngach w naszym miecie nazwano go polskim banderowcem. 4 padziernika moja grupa konspiracyjna zebraa si w lokalu przy ulicy Nowy wiat 7. Byo nas dwanacioro. Przez trzy dni debatowalimy co robi dalej: czy usiowa przepyn Wis, gdzie bya ju Polska Ludowa, czy wyj jako onierze z powstacami, czy podzieli los ludnoci cywilnej. Nie mielimy zaufania do Niemcw o honorowym traktowaniu jecw Powstania. Tyle razy nas oszukano. Obawialimy si te, e po stronie radzieckiej potraktuje si nas jako szpiegw i zlikwiduje, lub wyle na Sybir. Dlatego 7 padziernika z tobokami wczylimy si w pochd ludnoci cywilnej w kierunku Dworca Zachodniego. Posuwajc si w bezadnej kolumnie umczonych ludzi po bruku penym szka i gruzu, pod stra uzbrojonych Niemcw, gow miaem wypenion myl, e oddalam si od najbliszych, bez pewnoci, e jeszcze ich zobacz. Po krtkiej jedzie, popychani kolbami znalelimy si w nie przytulnej, zapenionej ludmi hali montaowej Zakadw Mechanicznych w Ursusie. Wprawdzie wszystkie bramy hali byy strzeone przez wartownikw, Jasio, pomocnik dozorcy domu przy ul. Nowy wiat 7 nazywany Czarnym Jasiem, zdoa wymkn si i po dwch godzinach wjecha razem z kilkoma innymi ludmi na hal furmank jako rozdzielacz zupy. Kiedy podszedem po swoja porcj, zdoa mi szepn: id pan na koniec hali, wyjedziesz pan za mnie, a z kuchni pana wyprowadz. I doda: ja i tak uciekn. Rozpoczem walk ze sob: co robi? Moi towarzysze niedoli byli jednomylni: ucieka, cho jako dziwnie na mnie patrzyli. Zostaem, za co Jasio mia do mnie pretensj przez dugie powojenne lata. Po morderczej nocy na betonie, w zaduchu, z gow opart o jakie urzdzenie mechaniczne, brudny i zmczony stanem rano wraz z innymi w ogonku do segregacji. Rozkraczony ocer Wehrmachtu z du asyst, na oko kwalikowa ludzi, wskazujc szpicrut: rechts modzi, zdrowi, lub links chorzy, starzy Z naszej grupy podszedem jako pierwszy. Szpicruta jak wskazwka mechaniczna poleciaa w prawo. Stanisaw Szwedowski i ranny dozorca domu

1944

102

Druga wojna

przy ul. Nowy wiat, przeznaczeni zostali do tych na links, na roboty w kraju. Caa reszta naszej grupy na rechts. Po zaadowaniu ludzi do oczekujcych na bocznicy wagonw towarowych i po zaplombowaniu drzwi, pocig ruszy i wlk si niemiosiernie. Po przejciu Durchgangslagrw we Wrocawiu, w Berlinie, w Erfurcie (ju pod stra SS) dotarlimy 2 listopada o 2-giej w nocy do jakiej zalesionej kotliny grskiej, gdzie pad rozkaz auststeigen. Kiedy czekalimy co z nami dalej zrobi, kto zapyta nie wiem czy siebie, czy ludzi, czy samego Pana Boga Boe, a co my tu bdziemy robi? i otrzyma czysto warszawsk odpowied: najpierw bdziemy pdzi bimber, a pniej zrobimy powstanie. Odpowiedzi strzeli Zdzisaw Koper, wspaniay mody czowiek. Miejscem, w ktrym nas wyadowano w Turyngii byo miasteczko Kahla nad Saal. Nad t rzek wybudowano kilka obozw powizanych organizacyjnie z KZ Buchenwald. Wcinici do znajdujcych si w budowie w lesie barakw, wrd gr, w prymitywnych warunkach pod surowym reimem SS, otrzymalimy wkrtce rzeczywist odpowied na pytanie: co my tu bdziemy robi. Ludzie z dziewiciu podbitych krajw, ujci przez Gestapo, przeznaczeni byli do budowy w Grze Walpersberg podziemnej fabryki samolotw. Dwadziecia tysicy winiw i klika tysicy Niemcw pod nadzorem SS rozbudowywao (w penej tajemnicy nawet przed mieszkacami tamtejszych terenw) sztolnie powstae po wybraniu piasku dla pobliskiej fabryki porcelany, kopao nowe podziemne pomieszczenia, budowao maskowane hale, bunkry itp., do ktrych stopniowo wprowadzano maszyny i organizowano linie produkcyjne. ycie winiw zalene byo od przydatnoci do pracy. Wyniszczonych forsown prac i niedoywieniem eliminowano z obozw i grupami wywoono w nieznane na zawsze, aby tajemnicze przedsiwzicie pod nazw Reimahg (od nazwiska Reich Marschal Herman Gring) nie zostao zdekonspirowane. Dziao si tak zgodnie z programem Himmlera: wszystkich fachowcw pochodzenia polskiego wyzyska si w naszym przemyle wojennym. Potem Polacy znikn ze wiata. Przy sposobnoci niszczyli w Reimahgu Rosjan, Ukraicw, Belgw, Wochw i innych zmuszajc do nadludzkich wysikw. W cigu jednego roku wykonano 75 sztolni, dugoci 32 km. Mimo poganiania, rozstrzeliwania za opr i opieszao, spnialimy si praktykujc tak zwany may sabota pracuj powoli i le. Na koniec przeylimy jeszcze ewakuacj obozu i uniknlimy zagazowania w wybudowanych przez nas samych bunkrach i korytarzach. Uciekajcy przed 8 Armi amerykask Niemcy, i w ostatnich godzinach zdobyli si jeszcze na podpisanie takiego rozkazu, ale wykonawcw ogarn strach. I dlatego przeylimy. Niestety nie wszyscy, bo poowa zgina w cigu jednego roku budowy zakadw mierci, jak nazwano po wojnie Reimahg. e dotrwaem do dnia wyzwolenia, 14 kwietnia 1945. roku, zawdziczam przyjacioom niedoli: Polakom, Ukraicom, Belgom. Przez okres szeciu miesicy pobytu w obozie straciem 34 kilogramy. Na chwiejnych nogach witaem onierzy USA i Kanady, wrd ktrych wielu byo pochodzenia polskiego. Moje ycie po wyzwoleniu obozu przez 8 Armi amerykask w kwietniu 1945 roku mona okreli jako walk e samym sob. Pracujc jako burmistrz dla cudzoziemcw w miasteczku Kahla, miaem realne moliwoci wyjazdu na Zachd. Z drugiej strony tsknota i obowizek wobec Reni i dzieci kaza mi wraca do domu. Ale byy te i przeciwwskazania zwizane z szalestwem bezpieki w kraju, o czym gono byo w radiu. 20 lipca 1945 roku, kiedy Amerykanie w myl porozumie jataskich oddawali Turyngi, a wic i moje miasteczko Kahla, Armii Czerwonej, rozstrzygnem spraw ostatecznie. Poegnaem kolegw wyjedajcych na Zachd, przekazaem radzieckiemu komendantowi miasta, majorowi Wierutinowi, zebrane przeze mnie i przez kolegw materiay i dokumenty o zbrodniach niemieckich w obozach w Kahla i rozpoczem przygotowania do wyjazdu do kraju.

103 Zaczo si zaraz po przekroczeniu nowej granicy z Polsk w miejscowoci Forst, w polskim miasteczku Zamsz (obecnie Zasieki?), w wojewdztwie zielonogrskim, dokd kilkoro nas przybyo pchajc lekki wz konny (bez konia) z naszymi tobokami. Rejestrujcy nas zezowaty sierant UB, po dokadnym sprawdzeniu naszych papierw, zacz mnie przesuchiwa, stawiajc najmniej spodziewane pytania: dlaczego nie byem w Oagu, jaki miaem cel uchylajc si od udania si do niewoli niemieckiej po wrzeniu 1939 roku, co robiem w czasie okupacji itp. W ten sposb pierwszy raz spotkaem si z mentalnoci ubowsk. Na dworcu Gwnym w Warszawie pocig przybyy z Zielonej Gry z ludmi wracajcymi z obozw, stalagw i oagw zaatakowa ogromny tum. Ludzie wciskali si do wagonw, przygldali si przybyym, rzucali rne nazwiska, pomagali w wysiadaniu. Powsta straszny tumult, w ktrym wikszo z nas zostaa okradziona. Mnie na oczach, pod pretekstem pomocy w wydostaniu si z wagonu porwano worek (wszystko miecilimy w woreczkach), w ktrych przywiozem rzeczy tylko cudem przechowane przez cay okres obozowy. Z sercem rozdartym uczynion mi krzywd i widokiem zniszczonej Warszawy, resztk si pocignem w kierunku Pragi. Spotkanie z rodzin niespodziewanie odbyo si na ciuchciowym dworcu w widrze, gdy tym samym przepenionym pocigiem wracaa z Warszawy Renia z El. a na ich spotkanie wyszli Marek i na rku swojej cioci Heli 10-miesiczna Teresa Naszego wzruszenia i radoci nie usiuj nawet opisa Tylko Terenia, nasza maa creczka, o ktrej narodzinach tak czsto mylaem, patrzya na mnie spod oka i nie pozwalaa si pocaowa. Helena, siostra Reni opowiedziaa mi, jak wszystko si odbyo. 21 wrzenia 1944 roku w poudnie Renia poczua ble porodowe. O odwiezieniu jej do jakiegokolwiek (szpitala, wobec trwajcej bitwy o Warszaw, nie byo mowy. Na szczcie u ssiadw przebywaa lekarka, matka chorego onierza AK, ktrym si Renia opiekowaa. Pord trwa trzynacie godzin. Z ssiedniego pokoju Ela od czasu do czasu pytaa czy ju?, a ocerowie AK z ssiedztwa dopytywali si chopczyk czy dziewczynka?. 22 wrzenia, w pitek, okoo godziny 9-tej dziecko przyszo na wiat. Niestety, lekarka odesza, a Renia przez kilka tygodni zmagaa si z gorczk poogow. Nasza rado bya wielka, lecz bya to rado ludzi prywatnych, domowa. Wystarczyo wyj na ulic, by poczu smutek i lk. Bolay oczy i serce od napisw AK zapluty karze reakcji Pierwsz prac podjem W PLL Lot, lecz ju 1 stycznia 1946 roku pocignli mnie koledzy do tworzcego si Zjednoczenia Przemysu Piwowarsko-Sodowniczego na stanowisko zastpcy naczelnego dyrektora. Nominacj podpisa minister rolnictwa Stanisaw Mikoajczyk, byy premier rzdu polskiego w Londynie. Podpis ten mia mnie w niedalekiej przyszoci wiele kosztowa.

Tuaczka
W latach 19441945 powszechnie liczono, e Lww i przynajmniej cz Maopolski zostan wyczone z Ukraiskiej Republiki Radzieckiej i przyznane Polsce. Rzeczywisto okazaa si inna. W myl porozumienia midzy Tymczasowym Rzdem PRL a rzdem ZSRR, penomocnicy polskiego Urzdu Repatriacyjnego wsplnie z organami wadzy Ukraiskiej SRR ju od wiosny 1945 roku przygotowywali w Dolinie transporty repatriacyjne z kierunkiem na Ziemie Odzyskane. Stopniowo obywatele polscy Polacy i rodziny mieszane polsko-ukraiskie otrzymywali tak zwane karty ewakuacyjne i oczekiwali na terminy wyjazdw. 10 sierpnia 1945 roku rwnie moja 75-letnia matka Stemler Karolina Aleksandrowna otrzymaa tak kart, z numerem 591, jako dowd, e za zezwoleniem Penomocnika Rzdu Narodowego ewakuuje si z terytorium Ukraiskiej SRR do Polski i wywozi ze sob produktw ywnociowych 5 cetnarw, w tym ziarna 4 cetnary, przedmiotw uytku domowego 12. Analogiczny dokument otrzymaa siostra moja Helena, z tym e w rubryce Rogacizna wpisano: Jedna krowa. Poniedziaek 13 sierpnia 1945 roku by najtrudniejszym dniem w yciu naszej mamy. W tym dniu egnaa na zawsze ziemi swoich przodkw, ziemi, na ktrej przysza na wiat, a pniej urodzia i wychowaa dwanacioro dzieci. Wrd tych pl, lasw, gr i potokw przeya cae swoje ycie i teraz wszystko to opuszczaa. Pozostawiaa wasny dom i ogrd zagospodarowane przez jej ojca i ma; koci, w ktrym modlia si w dniach szczcia i nieszczcia; cmentarz z grobami rodzicw i ma. Rozstawaa si z ssiadami, dla ktrych miaa zawsze dobre sowo, za co j szanowano i kochano. W ten pogodny soneczny poranek poegnaa si z domem posadowionym na miejscu chaty swojej matki. Uklka u jego progu, ucaowaa prg, zapakaa i tylko te sowa wyrzeka: ja ju tu nigdy nie wrc. Podr odbywaa si z przygodami. Ju na stacji Lww Podzamcze jaki maruder usiowa okra ludzi. Dzielna postawa podrnych pohamowaa zapdy napastnika. W Dbicy maszynista odmwi dalszej jazdy. Pomoga skadka pasaerw. Po trzech dniach podry Karolina Stemlerowa oraz Helena i Krzysztof Donigiewiczowie dotarli do Strzelec Opolskich, a w kilka godzin pniej, w towarzystwie krowy, przygodn ciarwka dobrnli do Opola. Dzieci Karoliny sdziy, e wanie w Opolu, gdzie przebyway trzy crki z rodzinami Mania Deblessemowa, Zoa Szwedowska, a teraz take Helena bdzie mamie najlepiej. Willa Bajka, w ktrej Deblessemowie osiedli, z duym ogrodem i gospodarstwem, moga bya da choby namiastk zaj, na jakich w Dolinie mija Karolinie dzie codzienny. Lecz cho materialnie niczego nie brakowao, cho crki dokaday wszelkich stara nie byo matce w Opolu dobrze. Nie suy jej tamtejszy wilgotny klimat, uskaraa si na ble reumatyczne. Bya smutna, czua si osamotniona. Wiosn 1946 roku przeniosa si do Wisi, ktra z dwiema crkami od roku ciko borykay si z yciem w Toruniu. Karolina przyjechaa tu chora na r. Wisia pielgnowaa matk z najwiksz oarnoci i mioci, ale skromnych warunkw mieszkalnych w starej czci Torunia nie bya w stanie zmieni ani poprawi. Smutek i zaduma, ktre mamy nie opuszczay przygnbiay nas wszystkich. Tym razem inicjatyw wykazaa Mila, ktra po repatriacji osiada we Wrocawiu. W maju 1948 roku przewiozem tam mam. Zaaklimatyzowaa si na pozr atwo, interesowaa si maym gospodarstwem warzywnym Mili i jej przyjaciki z Wilna Hanki Wikoj, karmia kury, chtnie przebywaa w duym ogrodzie.

106

Tuaczka

Lecz smutek, ten wyraz trapicej Karolin od dnia opuszczenia rodzinnych stron tsknoty, przerodzi si z czasem w swego rodzaju chorob duchow. Do niegasncego niepokoju o Kazia nigdy nie przestaa wierzy, e yje i wrci doczy si lk o dwch nastpnych synw, gdy w roku 1948 ja, a w 1952 aresztowany zosta Jzef. Ta jeszcze przed kilku laty w Dolinie dynamiczna, zawsze gotowa do dowcipnej riposty pani Stemlerowa, staa si milkliwa. Samotny czas (Mila zapracowana w szkole, Hanka Wikoj zajta studiami) spdzaa na modlitwie i czytaniu. Zawsze oczekiwaa przyjazdu ktrego z dzieci, no i listonosza. Listy trzymaa przy sobie i wielokrotnie odczytywaa. Interesowaa si wszystkim, strzegc, aby czego przed ni nie ukrywano. Umys pracowa bardzo dobrze, podejmowaa dyskusje o sprawach z codziennych gazet, ale bya smutna i wypatrywaa synw przez pikny, cichy ogrd przydomowy. Z czasem zacza si objawia choroba wtroby. Grony by atak w 1951 roku; jeszcze ostrzejszy jesieni 1953 roku. Nasza najukochasza Mama zmara w 84 roku ycia, w pitek 8 stycznia 1954 roku. Z dzieci Karoliny zabrako na pogrzebie a czterech jej synw: los jednego by nieznany, dwch byo wizionych, a Marian by chory. Wrd nabonych pieww, zgodnie z obyczajami naszych rodzinnych stron (proboszcz i wikszo paraan pochodzia z Maopolski), przy licznym udziale ssiadw z dzielnicy Zgorzeliska, gdzie spdzia ostatnie lata, odprowadzono witej pamici nasz Matk na cmentarz na Psie Pole. O mierci mamy, ju po pogrzebie, poinformowaa mnie na widzeniu ona. Telegramw z wiadomoci o zgonie Matki ani mnie, ani Jziowi wadze wizienne nie przekazay. Zapyta kto: jak potoczyy si losy rodzestwa? Na miar czasw i ludzi. Jedni z nas radzili sobie lepiej, inni gorzej. Wszyscy swoj wiedz i prac staralimy si dobrze suy Krajowi, cho chleb, ktry otrzymywalimy jako zapat, by czasem gorzki, a dla mnie i dla Jzefa przez dugie lata wizienny. Spotykalimy si czsto w rodzinnym gronie i kade z tych spotka rodzio w nas dum z naszych dzieci, a pniej take z ich dzieci, naszych wnukw. Oni zastpowali tych z nas, ktrzy odchodzili. Ci modzi i najmodsi mniej bolesn czynili pustk, jaka powstawaa, gdy opuszczali nas kolejno drodzy i kochani:
Stanisaw Stemler Jzef Stemler Maria Deblessem, z domu Stemler Regina Stemler, ona Franciszka Emilia Turecka, z domu Stemler Mieczysaw Stemler Wiktoria Stemler, ona Jzefa Marian Deblessem, m Marii Helena Stemler, ona Stanisawa Stanisaw Szwedowski, m Zoi Marian Stemler 9 maja 1962, 9 wrzenia 1966, 15 lutego 1972, 15 maja 1974, 14 lipca 1976, 28 lutego 1977 20 lipca 1977, 8 wrzenia 1977, 4 kwietnia 1980, 28 grudnia 1980. 13 wrzenia 1981.

mowa o 1989

Kazimierz Stemler data i okolicznoci mierci dotychczas nieznane. Polski, ktra znowu jest Rzeczpospolit, doczekao picioro z nas Wisia, Zosia, Janka i Helena; cztery moje siostry i ja. *** W licie do mnie z 6 lipca 1966 roku Jzef Szysz, doliski historyk-amator, tak opisa ewakuacj, kocioa w Dolinie: W dniu 15 sierpnia 1945 roku ksidz kanonik Jzef Garbicz po raz ostatni odprawi w doliskim kociele naboestwo. Wszystkie przedmioty liturgiczne i kocielne, jakie mona byo wywie, byy ju zapakowane. Obraz Matki Boskiej Czstochowskiej z gwnego otarza zo-

107 sta po naboestwie zdjty, pozosta tylko obraz ruchomy, zasaniajcy, z wizerunkiem Matki Boskiej Racowej. Z bocznych otarzy zdjto i zabrano gury w. Jzefa i w. Antoniego oraz obraz Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy. Po przewiezieniu rzeczy kocielnych na dworzec, klucze od kocioa zabra Goowa i Rajispokoma. Dzwony zabrano jeszcze podczas okupacji niemieckiej. I tak od dnia 15 sierpnia dla Polakw, ktrzy jeszcze pozostali w Dolinie, przestao istnie ycie religijne. Po ewakuacji naszych rodakw na ziemie zachodnie koci zosta zamknity, a po usuniciu z niego pozostaych przedmiotw liturgicznych i reszty wyposaenia kocielnego, jak otarze, ambona i organy, przeznaczony na szko wicze gimnastycznych. Prawdopodobnie wszystkie ksigi liturgiczne i inne znajdujce si w skarbcu dokumenty oraz otarze i ambona zostay spalone; co si stao z organami tego nie wiem. Krzy w wiey zegarowej usunito, a wieyczk sygnaturki rozebrano do poowy. Na pozostaej czci z czasem zagniedzi si bocian. Figura Matki Boskiej umieszczona nad oknem okrgym owietlajcym chr, zostaa usunita. Zamurowane zostay take krzyyki wyksztacone na grnej czci larw wzmacniajcych ciany nawy kocielnej. Drzwi s te same, a w kruchcie pozostay w cianach kamienne kropielnice z wod. Na fasadzie frontowej po prawej stronie wejcia do kocioa pozostaa tablica pamitkowa wmurowana w 1917 roku w setn rocznic zgonu Tadeusza Kociuszki. Trudno rozszyfrowa wedug jakiego klucza kierowano doliskich ludzi na nowe osiedlenie. Wiadomo, e paraa zaja budynek kocioa w miejscowoci wita Katarzyna koo Wrocawia. Moi znajomi i przyjaciele z Doliny osiedlili si: W Bielsku-Biaej w Bydgoszczy w Bystrzycy Oawskiej w Cieszynie w Darowie w Jeleniej Grze w Katowicach w Krakowie w w w w w w w w w w Koniuchowie Lublinie odzi Niemodlinie Opolu Poznaniu Rzeszowie Sieniawie Szczecinie Warszawie Dobrzaski Benedykt i Konopacki Franciszek, Adamek Roman, Koladzyn Teodor, Heilman-Bazaltowa Zdzisawa, Filipczak-Krausowa Wanda, Hadij Jarosaw z on Dari i Hadij-Lasoniowa Niza, Kilarski Adam, Najsarek-Greszczukowa Maria, anowski Marian z on Ann, Onyszkiewicz Olga i Maria, Rabczuk Ignacy z on Mirosaw, Szmelcer Olga, Berkowski Edward i Myska Franciszka, Hebal-Krwawiczwa Zdzisawa i Onyszkiewicz Tadeusz, Heilman-Kdziorowa Czesawa, Popowicz Jzef, Popowicz Julian, Popowicz Zenon, Wajman Jan, Stasiukiewicz-Kuyk, II-voto Bartoszewska Julia, Lubaczewski Jan i Soroczyski Mieczysaw, Czapelski Mieczysaw i Pawowicz Jzef, Szysz Jzef, Heilman Zoa, Kuncowa Izydora i Soroczyska Celina, Belitzaj Micha, Freilich Henryk, Kalityski Wadysaw, Strumie Marian i Weyman Karol, Czapelski Wacaw, Lasota Jzef, ubaczewska-Sawicka Helena i Siewierski Wodzimierz, Polaski Stanisaw, Onyszkiewicz Andrzej, Szmelcer Hugo, Enis Salo, Gottwald Jan, Kulczycki ukasz (junior), Soroczyska Wanda.

we Wrocawiu w Wielkiej Brytanii w Stanach Zjednoczonych

108

Tuaczka

Zachowalimy doliskie obyczaje. Spotykalimy si czsto i zawsze byo wwczas serdecznie, wspomnieniowo, odmadzajco. Pomagalimy sobie; szczeglnie przy ratowaniu zdrowia, wyborze szk dla dzieci i wnukw. Dawalimy sobie dowody wzajemnej pamici z okazji wit i imienin; spotykalimy si na chrzcinach, weselach i na pogrzebach w ostatnich latach niestety czsto. Niewtpliwie Polacy wyznania rzymskokatolickiego wczyli si w sposb chciaoby si powiedzie naturalny do parai miejsc, w ktrych osiedli. Trudniej przyszo to nielicznym przybyszom wyznania greckokatolickiego. A co z ydami ocalonymi z poogi wojennej? Przed drug wojn stanowili przecie 1/3 mieszkacw Doliny. Powiedzie mona, e pozostay tylko lady ich istnienia: w Krakowie, we Wrocawiu, w Szczecinie i odzi. Nieliczni w latach 19641968 dotarli do Izraela i USA.

Epilog
W czerwcu 1972 roku i w padzierniku 1979 odwiedziem rodzinne miasto. Za drugim pobytem towarzyszya mi crka, Ela. Geograa moich zainteresowa szczeglnych w czasie obu pobytw pokrywaa si z krgiem wspomnie z modych lat: Brockw stacja kolejowa Zagrze z siedzib rodziny Sawickich dom Tatarkiewicza Nowiczka, Odenica ze stacj solanki (nazywan surowic), Oboonie Pod Zapustem Babijowa Gra Zamczyska Obliski. W cigu kilku dni obiegaem liczne miejsca objte tym piercieniem i nie jeden raz zadumaem si nad przeszoci. Tak geogracznie zakrelona moja Dolina jest pikna, adniejsza ni bya w czasie mojej modoci. Czysta, bardzo zielona, pachnca czeremch, pdzik r i jaminem. Czy to ze Zniesienia, czy z Babijowej, czy z Zamczysk zawsze wita mnie barwny, pikny obraz, ktry staraem si utrwali w pamici. Spotkanie z miejscem urodzenia to gbokie przeycie. Ulica Sadowa 3, dawniej Zapolskiej, to nasza ziemia, na ktrej rodzilimy si i wyrastali, to dawny nasz dom oznaczony numerem 290. Na Kuli krzy, jak za naszych dni. W ogrodzeniu przy krzyu kwitn kwiaty. Zadbane domy: Dobrzaskich, Antonowiczw, Stasiukiewiczowej. W ogrodach krzewy, kwiaty, warzywa, czasem pikna pszenica. Usiadem na awce przy krzyu, chon obraz z dobrze widoczn std ojcowizn. Rynek nie zmieni ksztatu. Na stronie wschodniej ogromnych rozmiarw paskorzeba przedstawiajca walk onierza radzieckiego z hitlerowskim najedc. wity Florian musia ustpi mu miejsca i zej z kilkusetletniej suby patrona straakw przy studni dajcej wod mieszkacom rdmiecia. Idc w d miasta rozpoznaj poszczeglne domy i sklepy, obecnie znacznie lepiej urzdzone cho tradycja zostaa utrzymana: tekstylia nadal naprzeciw cerkwi, na dawnych miejscach sklepy Miaso i Chleb. Doszy nowe z nazw na szyldach Mooko. Wracam ulic Zielon, czyst jak nigdy dawniej, tu ma siedzib poczta. Odwiedzam budynki Polminu (obecnie garae) i Magistratu. Ten ostatni bardzo kolorowy, ale gdzie zagubiono herb miasta: pi topek soli. W gmachu Sokoa Dom Kultury. Architektura nie naruszona. Odruchowo jak dawniej patrz w okna na I pitrze: nie ma tam od dawna piknej Dzidki Hebalwny, najadniejszej dziewczyny naszych czasw. Dom Sztenia jakby jeszcze bardziej przysiad do ziemi. Liebesbrcke (most mioci), obok szkoy, poatany ledwo si trzyma. Skwer przed szko sta si ponury, bo drzewa wyrosy na wysoko piter. Przypominam sobie, e kosilimy tu z Kaziem i Mieciem koniczyn i wozili rcznym wzkiem na pasz dla krowy. Mijam introligatorni Weiningera i siedzib Kka Rolniczego, cel kilkuletnich wdrwek naszego ojca. Na Obooniu kapliczka w. Jzefa piknie zadbana. Dom rodzinny Soroczyskich przebudowany. Nie ma zaronitej dzikim winem werandy mioci. Dom zaja rodzina twardych Ukraicw. Wyprawa moja tym razem w pojedynk na Odenic wykazaa, e kapliczka w. Jana za zakrtem na Nowiczk nie istnieje, a mostek na Siwce tylko dla pieszych (na Odenic jedzi si przez Nowiczk). Studnia solankowa starannie zabezpieczona, nieczynna.

110

Epilog

Patrz z gry Zniesienia w kierunku Horysza i podziwiam nasze modziutkie siy, kiedy to z Kaziem i Mieciem cigalimy rczny wzek z pasz dla ywicielki krowy z takiej odlegoci jak Nowiczka, Odenica, Obliski, Broczkw. Ile dziecicych naszych dni surowe ycie zamienio na dni cikiej pracy. Zamczyska zwiedzam z dwiema modymi nauczycielkami muzyki. Dziwi si, e waciwie nic si tu nie zmienio. Dziel si wspomnieniami zwizanymi z tymi miejscami z czasw modoci. Tu odbywaa si zabawa w fanty. Niestety, moje towarzyszki nie maj o tym pojcia. Jedno popoudnie spdziem w towarzystwie osb modych na stawie. Pywalimy hamburk, a dziewczta jak to dziewczta, wypytyway o ycie w Warszawie: jak modzie spdza czas, jak si ubiera, jakie ma pogldy itp. Nie wierzyy, e mona chodzi po miecie w szortach i e mode dziewczta pal w lokalu. Zorientoway mnie przy tej okazji w stosunkach spoecznych w Dolinie. Modzie nie ma gdzie spdza wolnego czasu. W domach kultury ciasno i nudno. Tace w jednej, sali modzieowej co prawda bezpatne ale tylko w sobot i niedziel, orkiestra gra jedynie walce, polki i kozaczka. Nie wiedz co to s prywatki. Zorganizowanie czego takiego wywoaoby oburzenie i plotki. Cerkiew w Dolinie piknie odrestaurowana, ogrodzona nisk siatk koloru srebra, czynna w niedziel przez cay dzie, a w dni powszednie tylko w godzinach rannych i wieczornych. Kiedy ja byem w tej cerkwi ostatni raz? Chyba w 1924 roku, w Wielki Pitek na Boym Grobie. Malowida i zote wrota chyba te same Wanie odbywa si aobne naboestwo. Postawny ksidz wysiedlony z Polski i diak razem z kilkoma kobietami, przepiknie piewaj. Melodia Wicznaja pamiat przeladowaa mnie przez kilka dni. Od 1946 raku naboestwa w cerkwi odbywaj si tak jak we wszystkich cerkwiach na Ukrainie wedug rytu prawosawnego. W tym to bowiem roku odby si we Lwowie w dniach od 8 do 10 maja zorganizowany przez wadz radzieck tak zwany Synod Lwowski, na ktrym ulegli biskupi i nieliczni ksia wyznania greckokatolickiego anulowali Uni Brzesk z 1596 roku i zerwali z Kocioem Rzymskim, aby powrci do wiary prawosawnej i zczy si z Cerkwi Wszechrosyjsk. Liczni biskupi i ksia obrzdku greckokatolickiego, ktrzy nie uznali tych zmian znaleli si przed sdem radzieckim, w wizieniach i agrach, a czsto zapacili za opr yciem. Wiele cerkwi greckokatolickich zostao zamknitych. Liczni wierni tego obrzdku od 1946 roku korzystali z naboestw w tych kocioach rzymskokatolickich, ktre pozostay. Budynek kocioa nie zmieniony od moich czasw, piknie odnowiony. Tylko nie ma krzya na wiey, sygnaturki i dzwonnicy. Moda kobieta pielgnujca trawnik przy kociele chtnie opowiada o urzdzonej w budynku kocioa hali sportowej. Na nic si nie przydaa. Kiedy ogrzewam zim hal na dole, to na sucie, na skutek przemarzania dachu, tworz si sople, ktre opadaj i uniemoliwiaj korzystanie z urzdze. Opada te farba, gdy pik tra w sut. Zlikwiduj chyba t hal, jak dokocz budow nowego domu sportu na Broczkowie. Przed wojn byy w Dolinie dwa cmentarze: jeden tak zwany stary na zapleczu cerkwi, drugi w pobliu kocioa. Pierwszy, zamknity na dugo przed wojn, zamieniony jest obecnie na skwer. Drugi zosta zamknity okoo 1950 roku. Czynny jest od tego czasu nowy cmentarz na poudniowo-wschodnim stoku Babijowej Gry, o bardzo adnym pooeniu. Na cmentarzu w pobliu kocioa zachoway si liczne grobowce, pomniki, nagrobki. Setki grobw nad ktrymi rozrosy si gszcza pdzikiej ry i rnych krzeww, wrd nich grobowiec naszego .p. Ojca. Obronia go pewnie sama przyroda: od wschodniej strony przykryty jest rozoyst dzik jaboni, z pozostaych stron pdami akacji. Pyta wierzchnia nadwyrona staroci, ciany boczne z nielicznymi odpryskami. Cmentarz ydowski opuszczony, drzewa w tym tuje i cyprysy zginy. Zostay tylko lady grobw i gdzieniegdzie porozwalane pyty nagrobkowe z hebrajskimi napisami. Zbiorowe mogiy zamordowanych ydw zrwnane z ziemi; wida tylko sfadowan powierzchni i muraw o innej nieco zieleni.

111 Podczas obu wizyt, w rnych towarzystwach, rozmowa nieodmiennie schodzia na stosunki narodowociowe dawne i obecne. Trudno nie zauway potgujcego si patriotyzmu Ukraicw. Miaem wraenie, e mode pokolenie silniej si w te sprawy angauje ni ojcowie. Bardzo nieprzyjazny jest stosunek do Rosjan. ydzi? Ich tu po prostu nie ma A jak z Polakami? Gdzie si zgubia nienawi do Polakw. Jest serdeczno i denie do przyjani. Na uwag: a UPA, a Bandera?, pada zawsze gotowa odpowied: a nas Bandera nie mordowa, nie pali? Tras Babijowa Gra Pod Zapustem Oboonie przebywam z Jank Pawowicz-Rothbauerow, ktra objania histori ostatnich lat wszystkiego, co na widnokrgu: U nas sowchozy tylko na dalekiej Odenicy i na Zniesieniu. Widzisz tam pola jednolicie uprawione i stada byda kochozowego w zagrodach?. Pod Zapustem spotykamy przy pracy w polu przystojn schludnie ubran kobiet w rednim wieku. Poznajete pyta Janka. Tak, to pan Stemler, tylko nie wiem ktry. Ja ich nigdy nie rozpoznawaam. Wiem tylko, e bardzo szanowali swoj matk. Bya to Hrycejwna, po mu Antonowiczowa. Drugi pobyt po kilku latach ukaza dalsze zmiany. Jesienna Dolina jest na polach brudno-zielona, tylko lasy na poboczach miasta w socu, ktrego niebyo zbyt wiele, maj przepikny koloryt. Ulice rozbite cikimi wozami, a niektre nie do przejcia, jak na przykad prowadzca do domw Turteltauba i Hausmana, albo na Obooniu przy wjedzie na Saliny czy na Odenicy przy mostku na Siwce. Domy malowane na zielono lub rowo w sotne dni wygldaj brzydko. Klub sportowy opuci ju budynek kocioa. Obok na cmentarzu uderzy nas przykry widok: wszystkie grobowce pootwierane, cho w 1972 roku stwierdziem rozbicie tylko kilku. W grobowcu naszego .p. Ojca koci jego i naszej; babki Katarzyny zgromadzono po jednej stronie. Podobny porzdek w innych otwartych grobowcach Polakw i Rusinw. Gospodyni pasca na cmentarzu krowy (wacicielka dziaki rolnej na kocielnych gruntach, z wasnym domem zlokalizowanym na miejscu domu kocielnego Ozgowicza i organisty Koznochy), opowiada, e przed kilkoma miesicami jacy li ludzie pootwierali grobowce poszukujc zota. Inni rozmwcy podawali nawet nazwisko sprawcy. Nasze usiowania podniesienia pyty, by zamkn grb, nie day wynikw. Uprosiem przeto trzech ludzi zajtych budow domu jednorodzinnego na pobliskim Zagrzu, ktrzy bezpatnie, uywajc elaznych drgw, zamknli grobowiec i uszczelnili, za gospodyni zwerbowaa swego ma do oboenia zamknicia betonem. Posmutnielimy z El zwiedzajc ojcowizn. Obecny waciciel, czowiek samotny, w sile wieku, wielokrotnie karany midzy innymi za pasoytniczy tryb ycia, straszliwie zapuci sad i ogrd. Drzewa owocowe stare, pokracznie powyginane; a cho od lat nie oczyszczane i zaronite, wydaj owoce: szare renety i pikne czerwone jabka

112

Epilog

Fot. 1. Henryk i Jzef Stemlerowie jako sokoli 19111912

Fot. 2. Koci w Dolinie

Fot. 3. Teatr amatorski Sokoa w Dolinie; 1919

113

Fot. 4. Wacaw Sieroszewski wrd uczniw gimnazjum w Dolinie; 1925

Fot. 5. Rodzina Karoliny i Henryka Stemlerw; 1922

Fot. 6. Rodzina Stemlerw; 1930. Od lewej stoj: Mieczysaw, Stanisaw, Jadwiga, Marian, ona Mariana Maria, Franciszek, Kazimierz; siedza: Emilia, Jzef, Karolina, Maria, Deblessem ma Marii; niej: Zoa, Helena, Janina

114

Epilog

Fot. 7. Franciszek Stemler jako ogniomistrz podchory rezerwy; 1929

115

Fot. 8. Kazimierz Stemler aresztowany przez NKWD w lutym 1940, skazany na mier w Misku 3 lutego 1941 r.

Fot. 9. Jzef Stemler; lata trzydzieste

Fot. 10. Jzef Stanisaw Stemler (s. Jzefa ps. Michaek, onierz Legii Akademickiej AK, zgin w Powstaniu Warszawskim 2.VIII.1944; 1943

116

Epilog

Fot. 11. od lewej: Marian Stemler, ks. Chmielewski, Franciszek, Kazimierz i Mieczysaw Stemlerowie na wycieczce, lata trzydzieste

Fot. 12. Zesp taneczny gimnazjum w Dolinie; 1932

117

Fot. 13. Kaplica w. Jana w Dolinie; 1935

Fot. 14. Figura w. Floriana na rynku w Dolinie; lata trzydzieste

118

Epilog

Fot. 15. Dom rodzinny Karoliny i Henryka Stemlerw w Dolinie; lata trzydzieste. Tu przyszo na wiat dwanacioro dzieci, tu si wychoway i std wyruszyy w wiat. Od lewe: Babcia Karolina, Janka Szczsna, dwie koleanki, Hela, Danusia, Jadwiga z Luni

Fot. 16. Jzef (w dzie po powrocie z Owicimia) i Franciszek Stemlerowie; 1942

119

Fot. 17. Stanisaw Babij; Dolina 1944

Fot. 18. Karolina Stemler (18701954); Wrocaw 1953 (8 mie. przed mierci)

Fot. 19. Rodzina Stemlerw (bez Zoi Szwedowskiej); Opole 10.X.1959 lub Ludmiy ukasiewicz (crki Jadwigi) i Juliana Borowskiego

120

Epilog

Fot. 20. Franciszek Stemler autor tej ksiki; 1988

Fot. 21. Ulica Sowackiego w Dolinie; 1979

121

Fot. 22. Koci w Dolinie; 2006

Fot. 23. Msza z udziaem Biskupa w kociele w Dolinie; 2006

122

Epilog

Fot. 24. Pomnik ku czci pomordowanych przez Niemcw mieszkacw Doliny w 1943

Fot. 25. Widok z Babijowej Gry; 2006

123

Fot. 26. Plebania w Dolinie; 2006

Fot. 27. ZAKS (urzd stanu cywilnego) w Dolinie; 2006

124

Epilog

Fot. 28. Stary cmentarz w Dolinie; 2006

125

Fot. 29. Stary cmentarz w Dolinie; 2006

Fot. 30. Stary cmentarz w Dolinie; 2006

126

Epilog

Fot. 31. Cmentarz na stokach Babijowej Gry w Dolinie; 2006