Max Weber Obiektywno poznania w naukach spoecznych

I
Nauki spoeczne (moe z wyjtkiem historii politycznej), wywodz si historycznie z praktycznych punktw widzenia. Std pierwszym celem ekonomii politycznej np. byo wydawanie sdw wartociujcych o okrelonych przedsiwziciach gospodarczo-politycznych pastwa. Z czasem w techniczny charakter przestawa dominowa cho nawet dzi jeszcze nie w peni dokona si zasadniczy rozdzia midzy poznaniem tego co jest i tego co by powinno. Zadaniem empirycznej dyscypliny szczegowej jednak nigdy nie moe by ustalanie wicych norm i ideaw, z ktrych mona by wywodzi recepty dla praktyki. Nie oznacza to postulatu, by sdy wartociujce, z powodu ich subiektywnego pochodzenia, w ogle wykluczy z nauki. Wrcz przeciwnie: naukowa krytyka ideaw i sdw wartociujcych jest potrzebna, musi jednak by waciwie rozumiana. Jeli zauwaymy, e krytyka ta wie si przede wszystkim z kategoriami celu i rodka, jasne si stanie, ktre w ogle zagadnienia z tej sfery s naukowemu badaniu dostpne i jakie zadania moe nauka tu zrealizowa; s to: (1) Zagadnienie stosownoci rodkw do danego celu; w skrajnej sytuacji moe si np. okaza, e postawienie danego celu jest bezsensowne w obliczu obecnej wiedzy na temat dostpnych nam rodkw jego realizacji. (2) Analiza kosztw realizacji danego celu, a wic ustalenie niezamierzonych skutkw, jakie prba takiej realizacji za sob pocignie (znowu w obliczu aktualnej wiedzy). (3) Dostarczenie wiedzy o znaczeniu tego, co chcemy w danym momencie osign poprzez logiczne rozwinicie i uwiadomienie idei lecych u podoa przyjtych celw oraz wskazanie na wzajemne zwizki czy ewentualne sprzecznoci midzy rozmaitymi przyjmowanymi wartociami (zadanie wkraczajce ju w kompetencje filozofii spoecznej); umoliwi ma to ich dialektyczn krytyk. Trzy powysze problemy to sprawy, do rozwaenia ktrych przydatna jest nauka. Jednake doprowadzenie tego rozwaania a do decyzji nie ley ju, naturalnie, w moliwociach nauki, lecz stanowi zadanie chccego czowieka. Rozwaa on i wybiera wedle wasnego sumienia i osobistego wiatopogldu midzy wartociami, o ktre chodzi. Tak wic nauka nie moe nikomu powiedzie, co powinien, ale jedynie co moe i ewentualnie czego tak naprawd chce. I nie zmieni tego faktu ani praktyka mieszania wiatopogldw z nauk, ani fakt, e uznawane przez nas wartoci uwaamy (i musimy uwaa, jeli mamy ich broni na zewntrz) za obiektywnie wartociowe owo ocenianie wanoci wartoci bowiem odbywa si zawsze w oparciu o spekulacj i wiar, a nie dowiadczaln nauk. I rozstrzygajcy nie jest tu wcale fakt historycznej (kulturowej) zmiennoci i spornego charakteru naszych ostatecznych celw czy wartoci take przecie poznanie twierdze przyrodniczych czy matematycznych jest, podobnie jak wyostrzenie i doskonalenie sumienia, przede wszystkim wytworem kultury. Chodzi raczej o specyfik poznania w dziedzinie spoeczno-politycznej, czyli o fakt, i znamieniem spoeczno-politycznego charakteru problemu jest () wanie to, e nie mona go zaatwi na podstawie czysto technicznych rozwaa, jakie nasuwaj ustalone cele, e natomiast mona i naley spiera si o relatywne kryteria wartoci, wyznaczane, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, nie tylko interesami klasowymi, ale szerzej wiatopogldami. () im oglniejszy jest problem, o ktry idzie (co tutaj znaczy im bardziej dalekosine jego znaczenie kulturowe), tym mniej moliwe jest jego jednoznaczne rozwizanie na podstawie materiau wiedzy dowiadczalnej, a tym wiksza rol graj ostateczne, kracowo osobiste aksjomaty wiary i idee wartoci. Tak wic, podobnie jak niemoliwe jest, aby naukowo (zatem na podstawie obserwacji konkretnych treci kulturowych) ustali jakiekolwiek ostateczne ideay, tak te sensu dziejw wiata nie moemy odczyta z najbardziej nawet wydoskonalonych wynikw jego przebadania, lecz musimy by w stanie tworzy go sami. Oglne wiatopogldy nie s bowiem nigdy produktem postpu wiedzy dowiadczalnej, a najwysze ideay ksztatuj si zawsze tylko w walce z innymi ideaami. Praktyczne wnioski? Przykadowo: Wiara, e istnieje naukowa opinia w sprawie wyboru ideaw politycznych to grona dla nauki samouuda: polityk, ktry wierzc, i w ten sposb zbliy si do naukowej obiektywnoci stara si poredniczy pomidzy skrajnymi opiniami, jest w bdzie: Linia centrum nie jest nawet o wos bardziej naukow prawd, ni najskrajniejsze ideay partyjne prawicy czy lewicy. Ani podejcie synkretyczne, ani poszukiwanie wypadkowej normy nie zapewnia tu naukowoci. Poznawanie i ocenianie to dwie rne rzeczy! Czym innym jest apelowanie do uczu i zdolnoci fascynacji konkretnymi treciami kultury czy do sumienia, a czym innym odwoywanie si do naszych moliwoci i potrzeb mylowego uporzdkowania rzeczywistoci empirycznej w pewien sposb, ktry zgasza pretensje do wanoci jako prawda dowiadczalna. I nie zmieni tego fakt, e wartoci praktycznego interesu bd miay w naukach o kulturze decydujce znaczenie dla kierunku w jakim pjd empiryczne badania. Pomimo to bowiem poprawne naukowe dowodzenie musi by uznane za prawidowe take przez reprezentujcego zupenie inny wiatopogld Chiczyka (a przynajmniej do tego powinno zmierza). Take naukowa analiza danego ideau etycznego (w trzech wymienionych wczeniej aspektach) musi by uznana przez Chiczyka, nawet jeli ideau tego wcale on nie podziela. Prawda naukowa jest zatem transkulturowa. Oczywicie naukowa obiektywno nie polega na wiatopogldowym indyferentyzmie; polega raczej na tym, by zawsze wskazywa w ktrym miejscu przestaje wypowiada si mylcy naukowiec, a zaczyna mwi chccy czego

2 czowiek. Tak wic na gruncie nauki moliwa jest np. wsppraca najwikszych nawet politycznych wrogw oczywicie jeli pomin bariery psychologiczne. Podsumowujc: Zakadalimy dotychczas, zasadniczo rozdzielajc sdy wartociujce i wiedz dowiadczaln, e na obszarze nauk spoecznych rzeczywicie istnieje bezwarunkowo wany rodzaj poznania, mianowicie mylowe uporzdkowanie rzeczywistoci empirycznej. Zaoenie to o tyle staje si teraz problematyczne, e musimy rozway, co moe oznacza w naszej dziedzinie obiektywna wano prawdy, do ktrej zmierzamy. () Co znaczy tu obiektywno? W dalszych wywodach chcemy rozway wycznie ten problem .

II
Obiektem zainteresowania Archiwum s przedmioty spoeczno-ekonomiczne. Podstawowy stan faktyczny, z ktrym cz si te wszystkie zjawiska, ktre w najszerszym sensie okrelamy jako spoeczno-ekonomiczne polega na tym, e () nasza egzystencja fizyczna, jak i zaspokojenie naszych najbardziej idealnych potrzeb, napotyka wszdzie ilociowe ograniczenie i niewystarczalno jakociow potrzebnych w tym celu rodkw zewntrznych, e wic dla zaspokojenia ich wymagana jest planowa zapobiegliwo i stowarzyszenie z ludmi, praca i walka z przyrod. Charakterystyka jakiego procesu jako zjawiska spoecznoekonomicznego nie jest wic czym, co przysugiwaoby mu obiektywnie jako takiemu. Jest ona raczej uwarunkowana przez kierunek naszych zainteresowa poznawczych, wynikajcych ze specyficznego znaczenia kulturowego, jakie przypisujemy w poszczeglnym przypadku odnonemu procesowi {56-57}. W nauce spoecznej chodzi zatem o wyjanienie tego specyficznego stanu faktycznego. Interesujce nas tu zjawiska mona podzieli na zjawiska (i instytucje): (1) gospodarcze ktrych kulturowe znaczenie polega wanie na ich aspekcie ekonomicznym, np. zdarzenia z ycia giedowego czy bankowego; (2) ekonomicznie znaczce nie bdce w swej istocie ekonomicznymi, ale mogce w pewnych okolicznociach wpywa na ekonomi, np. procesy ycia religijnego; (3) ekonomicznie uwarunkowane nie bdce gospodarczymi, ani nie interesujce nas pod wzgldem ich ekonomicznych skutkw, ale podlegajce wpywom motyww ekonomicznych, np. smak estetyczny danej epoki. S to oczywicie kategorie pynne i zalene od kierunku naszych zainteresowa: np. pastwo jako kompleks stosunkw midzyludzkich, norm i normatywnie okrelonych stosunkw jest jednoczenie zjawiskiem gospodarczym, ekonomicznie znaczcym oraz ekonomicznie uwarunkowanym i w tych trzech aspektach moe by rozpatrywane. Motywy ekonomiczne dziaaj wszdzie tam, gdzie mamy do czynienia z ograniczonymi rodkami zewntrznymi. Dlatego te sia ich wszdzie wspokrelaa i przeksztacaa nie tylko sposb zaspokajania potrzeb kulturowych, nawet najbardziej wewntrznych, lecz take ich tre. Tak wic z jednej strony wszystkie dziedziny kultury s ekonomicznie uwarunkowane, ale i z drugiej strony caoksztat ycia danej kultury wpywa na uksztatowanie potrzeb materialnych, na sposb ich zaspokajania, na tworzenie si grup interesu i na rodzaj ich rodkw wadzy, tym samym wic na typ rozwoju ekonomicznego jest wic ekonomicznie znaczcy. O ile nauka nasza, na drodze wnioskowa redukcyjnych, wie gospodarcze zjawiska kulturowe z przyczynami indywidualnymi o charakterze ekonomicznym lub nieekonomicznym to zmierza ona do poznania historycznego. O ile ledzi jeden specyficzny element zjawisk cywilizacyjnych, powiedzmy ekonomiczny, pod wzgldem jego znaczenia kulturowego i w jego najrniejszych kontekstach kulturowych, to zmierza do interpretacji historycznej z pewnego specyficznego punktu widzenia i dostarcza obrazu czciowego, wstpu do penego poznania historycznego {58-59}. Z rysujc si tu perspektyw badawcz czy si wiele (uprawianych osobno) dyscyplin specjalistycznych, jak deskryptywna nauka o gospodarce, historia gospodarcza (w wszym sensie) i statystyka oraz techniczno-ekonomiczne zagadnienia zwizane z finansami, rynkiem i cenami. Waciw dziedzin interesujc wydawane przy udziale Webera pismo jest natomiast badanie oglnego znaczenia kulturowego struktury spoeczno-ekonomicznej ycia zbiorowego ludzi, wraz z jego historycznymi formami organizacyjnymi, std te jego tytu: Archiwum Nauk Spoecznych. Oznacza on historyczne i teoretyczne zajmowanie si tymi problemami, ktrych rozwizywanie praktyczne stanowi przedmiot polityki spoecznej. Nauka o spoeczestwie (w powyszym rozumieniu) jest wic jedn z nauk o kulturze. Uwydatnienie aspektw spoeczno-ekonomicznych stanowi tu zamierzone ograniczenie; zreszt uprawianie oglnej nauki o spoeczestwie przekraczajcej wszelk jednostronno nie jest moliwe obejmowaaby wszak ona tak rne dziedziny, jak np. filologia, historia Kocioa, politologia, nauki prawnicze itd. (co wicej, gdybymy chcieli si koniecznie dopatrywa w ekonomii spoecznej czci czy wstpu do bardziej oglnej nauki, mona by uzna j rwnie dobrze za cz biologii gdy zajmuje si yciem, czy te astronomii jako e zajmuje si zjawiskami na pewnym ciele niebieskim). U podstaw poszczeglnych dziedzin pracy naukowej le mylowe powizania problemw nie za rzeczowe powizania przedmiotw: nowa nauka powstaje tam, gdzie bada si nowy problem za pomoc nowej metody i odkrywa w ten sposb prawdy, ktre odsaniaj nowe znaczce punkty widzenia. Tak wic pozornie oglne pojcie tego, co spoeczne zawsze ujawnia jakie szczeglne (cho najczciej nieokrelone) znaczenie; samo jednak w sobie nie nasuwa adnych specyficznych punktw widzenia, z ktrych mona by

3 nawietli znaczenie okrelonych elementw kultury. Odrzucajc naiwny determinizm ekonomiczny, uznaje Weber naukow przydatno analizy zjawisk spoecznych i kulturowych z punktu widzenia ich ekonomicznego uwarunkowania i zasigu; odrzucajc materialistyczne pojmowanie dziejw jako wiatopogld i sposb przyczynowego wyjaniania rzeczywistoci historycznej, uznaje wag ekonomicznej interpretacji historii. Wszelkie monistyczne (np. rasowe) wyjanienia przyczynowe oznaczaj brak krytycyzmu i zwizane s najczciej z charakteryzujcym gorliwych dyletantw usiowaniem bycia za wszelk cen oryginalnym. Tymczasem miast przyczynowo wyjania cao kultury, naley stara si podporzdkowywa konkretne procesy kulturowe konkretnym, historycznie danym przyczynom poprzez uzyskanie cisego, osignitego ze specyficznych punktw widzenia materiau obserwacyjnego. Obecna tendencja do niedoceniania ekonomicznej interpretacji historii bierze si wanie w wczeniejszego bezkrytycznego traktowania jej jako uniwersalnej metody dedukowania wszelkich zjawisk kulturowych () jako w ostatniej instancji uwarunkowanych ekonomicznie a wszelkich nie dajcych si w ten sposb wyjani zjawisk jako (z tego powodu) naukowo nieistotnych, czy historycznie przypadkowych. Tymczasem jest zrozumiae, e owe przypadkowe (dla rozwaa ekonomicznych) momenty take podlegaj swym wasnym prawom, i e z ich punktu widzenia to warunki ekonomiczne s historycznie przypadkowe. Takie dopatrywanie si we wszystkim wiodcej roli czynnikw ekonomicznych wynikao z okrelonej sytuacji historycznej. Nawet w dziedzinie procesw gospodarczych redukcja do przyczyn wycznie ekonomicznych nie jest wystarczajca; czysto ekonomiczna historia bankowoci danego narodu jest tak samo niemoliwa jak wyjanienie dziea sztuki poprzez ekonomiczno-spoeczne warunki jego powstania czy wyjanienie powstania kapitalizmu przemianami mylenia religijnego. Takie jednostronne spojrzenie jest uprawnione tylko w odniesieniu do pewnych elementw danego zjawiska, dajcych si wyjani wanie np. poprzez przyczyny ekonomiczne, i tylko ze wzgldw metodycznych z uwagi na korzyci pynce ze specjalizacji i podziau pracy. Dopki podejcie takie dostarcza wartociowych przyczynowych wyjanie konkretnych procesw historycznych, podzia ten nie jest arbitralny. Jednostronno i nierealno czysto ekonomicznej interpretacji historii jest zreszt szczeglnym przypadkiem powszechnie obowizujcej w nauce zasady. Nie istnieje po prostu obiektywna analiza naukowa ycia kulturowego, albo te zjawisk spoecznych (termin ten moe mie wszy zakres, lecz dla naszych celw z pewnoci nie oznacza niczego istotnie odrbnego), niezalena od swoistych jednostronnych punktw widzenia, wedle ktrych, jawnie bd milczco, wiadomie lub niewiadomie, wybiera si te zjawiska jako przedmiot badania, analizuje je, przedstawia i szereguje. Przyczyn tego jest specyfika celu poznawczego kadej pracy w dziedzinie nauk spoecznych, ktra chce wykroczy poza rozwaanie czysto formalne norm prawnych lub konwencjonalnych spoecznego wspistnienia. Nauka spoeczna, jak chce uprawia Weber, jest nauk o rzeczywistoci; chodzi w niej o zrozumienie otaczajcej nas rzeczywistoci ycia () w jej specyfice a wic o zrozumienie kontekstu i znaczenia kulturowego jej poszczeglnych przejaww oraz o poznanie powodw takiego a nie innego jej historycznego uksztatowania. Tymczasem ycie przedstawia nam si jako nieskoczona rnorodno procesw zachodzcych tak w nas jak i na zewntrz nas, tak e nawet pojedynczy przedmiot (np. akt wymiany) nie daje si uj w caej zoonoci, nie mwic o jego uwarunkowaniach przyczynowych. Wszelkie mylowe poznanie nieskoczonej rzeczywistoci przez skoczonego ducha ludzkiego opiera si wic na milczcym zaoeniu, e kadorazowo tylko pewna skoczona jej cz powinna stanowi przedmiot ujcia naukowego i e tylko ta cz ma by istotna, tj. godna poznania . Na jakich zasadach wyodrbnia si jednak ow cz? Wedle odwiecznej wiary rzeczywisto sama wskazuje, co jest istotne: istotne w zjawiskach jest tylko to, co zawarte jest w dajcych si rozpozna w nieskoczenie rnorodnym przebiegu zjawisk prawach), reszta to bd zalego, ktra bdzie wczona w system praw w przyszoci, bd nieistotna dla nauki przypadkowo. Ideaem poznania oto przekonanie spotykane nawet w szkole historycznej jest tu system praw, z ktrego ostatecznie da si wydedukowa rzeczywisto. Ideaem poznania rzeczywistoci kulturowej jest w tym ujciu (nieosigalne faktycznie, jak si przyznaje) astronomiczne poznanie procesw yciowych. Jednak przy bliszym wgldzie okazuje si, i owo astronomiczne poznanie wcale nie dy do poznania praw, ale czerpie je jako zaoenia z innych dyscyplin, np. z mechaniki. Same te prawa jednak nie s w stanie wyjani konkretnego ksztatu rzeczywistoci w danym momencie kada jednostkowa konstelacja zdarze daje si wyjani przyczynowo jedynie jako skutek dziaajcej na ni (oczywicie w oparciu o te wanie prawa) innej, poprzedzajcej j rwnie jednostkowej konstelacji. A wanie jednostkowe konstelacje (a nie oglne prawa) maj dla nas znaczenie. I jak daleko wstecz bymy nie signli, rzeczywisto, do ktrej stosuj si owe oglne prawa, bdzie zawsze rwnie jednostkowa i rwnie mao wywodliwa z praw. Poszukiwanie wolnego od historycznych przypadoci stanu pierwotnego jest nonsensem a mimo to prby takie obecne s i w socjologii (w postaci hipotez pierwotnego komunizmu agrarnego, promiskuityzmu seksualnego itp., z ktrych to stanw wyania si nastpnie rozwj historyczny). Punktem wyjcia zainteresowa nauk spoecznych jest zatem bez wtpienia rzeczywisty, a wic jednostkowy ksztat otaczajcego nas spoecznego ycia kulturowego w jego uniwersalnym, lecz przez to, oczywicie, nie mniej indywidualnie uksztatowanym wszechzwizku i w jego powstawaniu z innych, znw, oczywicie, jednostkowo uksztatowanych, spoecznych stanw kulturowych . Rnica midzy astronomi i naukami spoecznymi polega na tym, e o ile astronomia bierze pod uwag ciaa niebieskie w ich ilociowych, mierzalnych stosunkach, o tyle w naukach spoecznych interesuje nas przede wszystkim

4 jakociowe zabarwienie procesw. W dodatku te ostatnie traktuj o przebiegu procesw duchowych, ktrych empatyczne rozumienie stanowi, naturalnie, zadanie cakiem innego rodzaju ni to, ktre si w ogle da () rozwiza za pomoc formu cisej wiedzy przyrodniczej. Zreszt rnice s mniej zasadnicze ni si na og wydaje nauki przyrodnicze bowiem rwnie nie mog si obej bez kategorii jakociowych; tym bardziej mylna jest opinia, e zjawisko np. obrotu pieninego jako kwantyfikowalne moliwe jest do uchwycenia pod postaci praw. Bdne jest take mniemanie, jakoby psychologia w naukach humanistycznych miaa odegra rol podobn do roli matematyki w przyrodoznawstwie (pozwalajc na rozczonkowanie skomplikowanych zjawisk ycia spoecznego na jego psychiczne warunki i skutki i sprowadzenie go do tyche), tworzc swoist chemi psychicznych podstaw ycia spoecznego. Nawet gdyby podejcie takie przynioso jakie wartociowe rezultaty, to i tak mogyby one stanowi co najwyej wstp do poznania kulturowego znaczenia rzeczywistoci i jej przyczynowego kontekstu dane zjawisko jest historycznie znaczce jako caociowa konstelacja zdarze. A wyjanienie przyczynowe takiej konstelacji zawsze musi si odwoa do innej, take caociowej konstelacji. Poznanie owych zawsze hipotetycznych! praw moe by jedynie poyteczn prac wstpn. Moemy wic wyrni kilka szczebli czy etapw postpowania badawczego w naukach humanistycznych: (1) wskazana wyej praca wstpna, majca na celu ustalenie owych hipotetycznych najbardziej elementarnych czynnikw i praw rzdzcych ludzkim zachowaniem; (2) analiza i uporzdkowanie historycznie danego indywidualnego ukadu owych czynnikw oraz uczynienie zrozumiaymi podstaw i rodzaju znaczenia, jakie dziaajcy ludzie nadaj swemu wspdziaaniu (znaczcemu i jednoczenie uwarunkowanemu przez w indywidualny ukad); jest to zadanie wymagajce pracy wstpnej opisanej w punkcie 1, ale cakowicie nowe i samodzielne; (3) retrospektywne, sigajce jak najdalej w przeszo przebadanie historycznego rozwoju poszczeglnych (znaczcych dla wspczesnoci) indywidualnych waciwoci tych ukadw oraz ich historyczne wyjanienie na podstawie konfiguracji wczeniejszych; (4) ewentualne przewidywanie konfiguracji przyszych. Nawet we wskazanej wyej pomocniczej funkcji poznania oglnych (hipotetycznych) praw ujawnia si jednak ich ograniczenie, zwizane ze swoistoci nauk o kulturze. Pojcie kultury jest bowiem pojciem implikujcym odniesienie do wartoci, kultura obejmuje te i tylko te elementy rzeczywistoci empirycznej, ktre s dla nas znaczce; znaczce za mog si sta tylko dziki owemu odniesieniu do wartoci. Tak wic bycie elementem kultury to nie obiektywna wasno przysugujca pewnym elementom rzeczywistoci, moliwa do wykrycia w jakim bezzaoeniowym badaniu danych empirycznych; przedmiot zainteresowania nauk o kulturze wyznaczony jest tylko i wycznie poprzez swe znaczenie (czyli odniesienie do wartoci). Wracajc do sprawy przydatnoci oglnych praw: wspomniane znaczenie (wyznaczajce przecie przedmiot badania w naukach o kulturze) tym mniej wie si z moliwymi do wykrycia oglnymi prawami, im bardziej s one oglne specyficzne znaczenie, jakie ma dla nas okrelona cz skadowa rzeczywistoci nie moe zawiera si przecie w tym, co wsplne wielu innym czciom! Tak wic wyodrbnienie elementw rzeczywistoci z punktu ich znaczenia kulturowego stanowi podejcie zupenie odrbne i logicznie niezalene, wzgldem analizy rzeczywistoci ze wzgldu na prawa i jej uporzdkowywania w pojciach oglnych. Tak wic cho dwa te podejcia mog wspwystpowa, mieszanie ich ze sob pociga opakane skutki. Jeeli np. przedmiotem naszego zainteresowania uczynimy kulturowe znaczenie wymiany pienino-towarowej, badanie nasze nie moe ogranicza si do poszukiwania oglnej istoty wymiany i techniki obrotu towarowego (to wana i nieodzowna, ale zaledwie wstpna praca). Wyjanienia przyczynowego (w aspekcie historycznej genezy) wymaga bowiem historyczny fakt, e wymiana ta odgrywa dzi tak a nie inn (masow) rol. Kulturowe znaczenie gospodarki pieninej ze wzgldu na ktre w ogle si ni interesujemy (!) nie wynika przecie z adnego z owych oglnych praw! Tylko dziki poznaniu owego znaczenia moemy zrozumie np., co rni nasz kultur od staroytnej; cechy gatunkowe wymiany byy wwczas przecie identyczne, rnica ley za w innym jej znaczeniu dla wspczesnoci. W badaniach owego znaczenia przydatne s odrbne logiczne zasady i pojcia. Pojcia tworzone przez badanie cech gatunkowych ktrych przedmioty take zreszt dobieramy nie bezzaoeniowo, ale ze wzgldu na ich kulturowe znaczenie stanowi mog co najwyej rodek prezentacji. Nawet najdoskonalsza znajomo praw i poj nomologicznych nie pozwoli nam pozna konkretnego zjawiska historycznego (czyli znaczcego ze wzgldu na sw swoisto).