Zagadnienia egzaminacyjne Zagadnienia egzaminacyjne: Kierunek: Politologia 1.

Metody badawcze politologii a) metody zbierania materiaw obserwacja, wywiad, ankieta, gromadzenie wypowiedzi osobistych, gromadzenie dokumentw b) opracowanie i interpretacja materiaw analiza, synteza c) sposoby wnioskowania: - indukcja (dy do uoglnienia) - dedukcja (jest przechodzeniem z jakiej racji do nastpstw) d) analiza systemowa polega na konstruowaniu modelu pojciowego zjawisk politycznych, tj. modelu systemowego. Analiza systemowa moe dotyczy: - systemu politycznego jako caoci - okrelonego podsystemu w ramach szerszego systemu politycznego e) metoda porwnawcza (metoda analogii) polega na wykrywaniu podobiestw midzy rnymi procesami i zjawiskami, ktre umoliwiaj take ustalenie rnic midzy badanymi zjawiskami f) analiza instytucjonalno-prawna polega na zakreleniu sobie pola bada do sfery okrelonych przepisw prawnych g) Metoda historyczna badanie genezy zjawisk politycznych, traktowanie cznie ich aspektw strukturalnych, funkcjonalnych i genetycznych, prowadzenie studiw biograficznych, stosowanie uj wycinkowych, gromadzenie obszernego materiau empirycznego, jako podstawy do formuowania praw naukowych, h) Metoda behawioralna analiza zjawisk spoecznych w drodze obserwacji zachowa jednostek ludzkich i zoonych z tych jednostek grup ludzkich i) Metoda symulacyjna konstrukcje i manipulowanie operatywnym modelem przedstawiajcym fizycznie lub symbolicznie jaki aspekt psychologicznego czy spoecznego procesu j)Metoda decyzyjna polega ona na rozpatrywaniu zjawisk i procesw spoecznopolitycznych przez pryzmat: orodka decyzji traktowanego jako przedmiot dziaania politycznego, tj. zespou powiza przyczynowo-skutkowych dotyczcych rozwizywanego problemu, wystpujcych wewntrz orodka decyzyjnego oraz w jego powizaniach z otoczeniem. 1

k)

Inne metody metody leksykalne, geograficzne, genealogiczne, ekstrapolacji,

refleksji, Analiza danych statystycznych, eksperyment spoeczny, klasyczne metody matematyczne, modelowanie.

2. Cechy pastwa * Pastwo jako organizacja polityczna: - odnosi si do dziaalnoci spoecznej, ktra wie si bezporednio ze sprawowaniem wadzy, Pastwo jako organizacja przymusowa: - przymus fizyczny - przymus gospodarczy - przymus psychologiczny (cenzura) pastwo jako organizacja terytorialna: - podstawowym warunkiem istnienia pastwa jest posiadanie wasnego terytorium, czyli co najmniej obszarw ldowego i przestrzennego, na ktrych rozciga si suwerenne zwierzchnictwo pastwowe pastwo jako organizacja suwerenna: - jeli wadza pastwowa jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej nalee bdzie moc tworzenia i znoszenia prawa, posiada wyczno stanowienia i zmieniania prawa, decyduje o wszystkich pozostaych dziedzinach publicznej aktywnoci. 3. Autorytaryzm i totalitaryzm 1. Autorytaryzm: - w pastwie autorytarnym organy wadzy pastwowej uznaj si za nadrzdne wobec obywateli, bezwzgldnie wymagajc ulegoci i podporzdkowania si swoim jedynie susznym decyzjom - to rzdy nie podlegajce jakiejkolwiek kontroli spoecznej, oparte na wymaganiu bezwzgldnego posuchu wobec wadzy - autorytarna osobowo wadcy

- skoncentrowanie wadzy w rkach jednej osoby lub grupy osb, ktra sprawuje wadz, nie liczc si z opini publiczn, - hierarchiczny system pastwowy - to system pogldw i wartoci, ktre propaguj potrzeb silnej i hierarchicznie zorganizowanej wadzy, goszcy kult okrelonego przywdztwa politycznego, absolutyzujcy porzdek i zasady podporzdkowania, czce si z odrzuceniem demokracji i przeciwstawieniem si idei rwnoci midzy ludmi - wadza naczelna w innych rkach ni parlamentu - samowola sprawujcego wadz i nie podleganie adnej rzeczywistej kontroli innych organw wadzy pastwowej - ideologia zastpiona przez mentalno lub osobowo przywdcy - legitymacj wadzy stanowi sia - odrzucenie koncepcji demokratycznych i regularnych wyborw - wszystkie stanowiska pastwowe pochodz z nominacji partyjnych - decyzje polityczne podejmowane czsto bez podstaw prawnych, - rzdzenie odgrne rozkazy, nakazy, system sankcji karnych, bezporedni przymus - rozbudowany aparat terroru - pluralizm polityczny, gospodarczy i kulturalny - elitaryzm elity w pastwie wyaniane s za pomoc kryterium zasug dla pastwa - uproszczenie procedur decyzyjnych amanie prawa 2. Totalitaryzm - system wadzy pastwowej opartej na nieograniczonych kompetencjach wadzy centralnej, - wzorcowy obywatel pastwa totalnego nie potrafi samodzielnie myle, jest ateist, a ponadto nie jest zanadto zainteresowany zdobywaniem dobr materialnych - totalitarna ideologia wkraczajca we wszelkie przejawy aktywnoci spoecznej jej celem jest uformowanie idealnego spoeczestwa oraz nowego adu - monopartia kierowana przez dyktatora - rozbudowana tajna policja - monopolistyczna kontrola masowych rodkw przekazu - monopolistyczna kontrola si zbrojnych i wszelkich innych formacji - scentralizowane zarzdzanie - system organizacji pastwa zmierzajcy do rozcignicia kontroli nad caoci ycia politycznego, spoecznego i kulturowego, 3

- maksymalne ograniczenie sfery prywatnoci jednostek i swobody ksztatowania opinii publicznej - likwidacja wszystkich partii politycznych - ograniczenie lub uchylenie wikszoci praw obywatelskich i militaryzacja ycia spoecznego, - rozbudowa aparatu przemocy - wszechstronna cenzura - zdawienie wolnoci i wszystkich przejaww demokratyzmu - wszechobecna i organizujca ycie spoeczne jedna oficjalna ideologia - system wadzy jest oparty na nieograniczonych kompetencjach otoczonego faktycznym kultem wodza. 4. Determinanty polityki a) ideologia polityczna jest wzgldnie spjnym systemem przekona oraz twierdze o charakterze opisowym i normatywnym, koncentrujcych si wok problematyki natury ludzkiej procesu historycznego, adu spoeczno-politycznego, b) prawo zesp norm prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, ustanowionych lub uznawanych przez pastwa, ktrych realizacja zabezpieczona jest zagroeniem uycia przymusu c) gospodarka: - konkurencyjny kapitalizm angloamerykaski - europejski model spoeczny gospodarki rynkowej - nordycki kapitalizm gospodarki negocjacyjnej - kapitalizm azjatycki d) kultura caoksztat zobiektywizowanych elementw dorobku spoecznego, wsplnych szeregowi grup i z racji swej obiektywnoci ustalonych i zdolnych rozszerza si przestrzennie e) etyka og ocen i norm moralnych przyjtych w danej zbiorowoci w okrelonej epoce, 5. Pojcie i klasyfikacja systemw politycznych 1. System polityczny: to og organw pastwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup spoecznych formalnych i nieformalnych uczestniczcych w dziaaniach politycznych w ramach danego pastwa oraz og generalnych zasad i norm regulujcych wzajemne stosunki midzy nimi 4

2. Typologia systemw politycznych: a) wg Arystotelesa kto rzdzi? - tyrania, - oligarchia, - demokracja, - monarchia, - arystokracja, - pakty b) wg paszczyzny ekonomiczno-ideologicznej: - pierwszy wiat systemy polityczne pastw Zachodu - drugi wiat reimy komunistyczne - trzeci wiat systemy polityczne krajw rozwijajcych si w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej c) wg paszczyzny konstytucjonalno instytucjonalnej: - parlamentarny, - prezydialny system rzdw - federalne konfederacje i federacje - unitarne decentralizacja i centralizacja 6. Wadza polityczna i jej funkcje Wadza polityczna zdolno narzucania i egzekwowania decyzji; zdolno wpywania na grupy i na pojedynczych ludzi tak, aby zachowywali si w sposb formalny. Decyzje uwarunkowane s: form wadzy i umiejtnoci decydowania funkcjami wadzy i rodzajem adresata

Decyzje mog mie charakter nakazujcy bd zakazujcy. W zalenoci od form wadzy, wadza posuguje si rnymi instrumentami, gwnie: obowizujcego prawa instytucjami administracyjnymi jako aparatem wykonawczym systemem sdownictwa i systemu regresji

systemem podatkowym pastwa

Ze wzgldw podmiotowych decyzje wydane przez wadz dziel si na decyzje wydawane przez: wadz polityczn (charakter powszechny) wadz administracyjn (charakter lokalny) wadze obywatelskie (samorzdowe) wadze partyjne i innych organizacji o charakterze politycznym (maj tylko zainteresowanych adresatw) * Wadza jest to taki asymetryczny stosunek spoeczny, ktry umoliwia jednemu podmiotowi osiganie jego celw (wartoci) poprzez ksztatowanie podmiotowoci drugiego podmiotu wadza jest rodzajem zalenoci pomidzy ludmi, czyli rodzajem stosunku spoecznego, za wadz polityczn uznamy tak, ktra poprzez instytucjonalne uprzedmiotowienie lub upodmiotowienie ludzi dokonuje dystrybucji, ochrony i kreowania dbr politycznych wadza polityczna ma miejsce wtedy, gdy jeden z podmiotw stosunkw wadzy dysponuje realn moliwoci podejmowania wanych spoecznie decyzji, regulujcych zachowania wszelkich grup ludzi, gdy ma realn moliwo egzekwowania podjtych decyzji, a do stosowania przymusu pastwowego wcznie funkcje wadzy politycznej: - koordynacyjna sprowadza si do ustalenia regu gry dla podmiotw ycia spoecznopolitycznego - dystrybucyjna sprowadza si do tego, e pastwo dzieli spoecznie podane wartoci, np. paca, praca - ochronna wadza polityczna stoi na stray istniejcego systemu politycznego - integracyjna - strukturotwrcza 7. Zasady konstytucyjno prawne pastw demokratycznych Zasady pastw demokratycznych:

zasada suwerennoci ludu (narodu) jakie s formy sprawowania wadzy, zapis o tym w konstytucji, np. wadza najwysza naley do, w pastwie to nard jest suwerenem, on podejmuje ostateczne rozstrzygnicia -decyzje w wyborach parlamentarnych demokracja porednia -referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe, plebiscyt, zgromadzenie narodowe demokracja bezporednia -(formy politologiczne: dziaalno w partiach polit, opinia publiczna) Referendum instytucja najwaniejsza, najczciej wystpuje, (nie ma go w Niemczech, USA), to gosowanie ludowe dotyczce okrelonego politycznego rozstrzygnicia, najczciej w Szwajcarii. We Woszech referendum ma charakter negatywny, gdy Wosi nie chc jakiej ustawy. Ma charakter wicy gdy parlament musi dan decyzj podj, a nie musi gdy referendum ma charakter opiniodawczy. Rodzaje: a)r. ustawodawcze przyjcie lub odrzucenie ustawy b)r. konstytucyjne przyjcie lub odrzucenie konstytucji lub jej zmiany c)r. obligatoryjne upowaniony organ pastwowy musi je zarzdzi dla okrelonej sprawy d)r. fakultatywne moe, ale nie musi Inicjatywa ludowa prawo konstytucyjnie okrelonej liczby obywateli do wystpienia z projektem ustawy lub zmiany konstytucji. Rodzaje: a)i.l. ustawodawcza Wochy, Hiszpania, Litwa b)i.l. konstytucyjna Szwajcaria, Wochy Weto ludowe sprzeciw obywateli w stosunku do wadzy (strajki, blokady drg). Prawo do oporu w konstytucji niemieckiej, czeskiej w przypadku naruszenia porzdku konstytucyjnego przez wadz. Plebiscyt nie ma go w konstytucji, ale jest w prawie mn. Zgromadzenie Narodowe (w staroytnych Atenach) jeeli wszyscy obywatele gromadzc si w jednym miejscu decyduj

zasada przedstawicielstwa dotyczy wzajemnych relacji, zwizkw pomidzy wyborcami a wybranymi. Rodzaj mandatu wpywa na rodzaj tych relacji. Mandat imperatywny (w Niemczech w II izbie) wybrany jest zwizany opini wyborcw inaczej moe by odwoany. Mandat wolny wybrany gosuje zgodnie z interesem narodu i wasnym sumieniem. Zasady demokratycznego prawa wyborczego: -powszechne -rwne -tajne gosowanie -bezporednie -proporcjonalne -gosuj obywatele -osoby posiadajce czynne prawo wyborcze -nie gosuj osoby pozbawione praw publicznych prawomocnym wyrokiem sdowym i osoby ubezwasnowolnione ZASADA KONSTYTUCJONALIZMU Konstytucja akt prawa pisanego, o nadrzdnej szczeglnej mocy prawnej, uchwalany i zmieniany w szczeglny sposb i zawierajcy zasady systemu politycznego, podstawy ustroju politycznego, zmiany konstytucji oraz prawa i obowizki obywateli. Cechy szczeglne konstytucji: 1.Szczeglna tre: a)zasady ustroju politycznego pastwa, mog by wymienione porednio lub bezporednio b)wskazanie naczelnych organw pastwowych oraz sposobu ich wyboru i kompetencje, odpowiedzialno i kontrola jakiej podlegaj c)prawa, wolnoci i obowizki obywateli, zasada w Zachodniej Europie by umieszcza na pocztku konstytucji d)tryb zmiany konstytucji 2.Szczeglna forma szczeglna nazwa: -szczeglna forma uchwalania konstytucji udzia obywateli w parlamencie moe by powoany tylko w celu ustanowienia konstytucji -szczeglny sposb zmiany, trudniejsza procedura zmiany 3.Szczeglna moc prawna Moc prawna stosunek norm prawnych do siebie, hierarchia norm prawnych, nadrzdn moc prawn wszystkie akty prawne s z ni zgodne 8

Moc obowizujca stosunek normy do adresata jest taki sam jak pozostaych aktw prawnych Rodzaje konstytucji: 1.pisane 2.niepisane 3.materialne 4.formalne 5.sztywne zmiana w kwalifikowany sposb 6.elastyczne ustawa zmienia 7.pene reguluje cao, materi konstytucj 8.niepene mae konstytucje nie zawieraj wszystkich materii konstytucyjnych 9.zoone kilka aktw prawnych, Konstytucja Szwecji 10.jednolite w formie jednego aktu prawnego ZASADA PODZIAU WADZY -nie jest niezbdnym warunkiem pastwa demokratycznego -ale w sposb istotny wpywa na demokratyzacj -podzia ogranicza wadz, J.Locke, Monteskiusz Podzia wadzy polega na: 1.podzia funkcjonalny wyodrbnianie rl 2.podzia organizacyjny kada funkcja ma by wypeniana przez odrbny organ 3.wzgldna rwnowaga pomidzy wadzami 4.wadze maj nakada si na siebie, by ze sob powizane aby si kontrolowa, system check and balansed USA ZASADA PLURALIZMU Pluralizmu rnorodno z zaoenia ludzie s rni i posiadaj rnorodne pogldy polityczne Wolno powstawania partii politycznych, swoboda uczestnictwa na poziomie wyborw i poziomie parlamentarnych Ograniczenia w stosunku do powstawania i dziaalnoci partii politycznych: partie antysystemowe naruszajce konstytucyjny porzdek, np. partie faszystowskie. ZASADA PASTWA PRAWA pastwo prawa rzdzi w nim prawo, prawo jest wartoci podstawow W skad zasady pastwa prawa wchodzi:

1.zasada zwizania pastwa prawem organy pastwowe powstaj i dziaaj na podstawie prawa 2.zasada legalizmu (zgodnoci z prawem) 3.zasada przestrzegania prawa wszystkie organy musz go przestrzega Demokratyczne pastwo prawa opiera si na prawnonaturalnej koncepcji prawa. Prawnonaturalnej koncepcji prawa mona przeciwstawi koncepcj pozytywistyczn (kade prawo pochodzce od organu stanowicego kady akt, w pastwach absolutnych). W pastwie prawa musz by wprowadzone instytucje stojce na stray prawa: -moliwo zoenia skargi; zaalenia od wyroku -rzecznik praw obywatelskich -Trybuna Konstytucyjny -Skarga konstytucyjna, -Podzia wadzy 1.zasada wikszoci, ale prawa mniejszoci te musz by respektowane zasada opozycji. Zdanie opozycji musi by uwzgldnione 2.zasada proceduralna: -wikszoci gosw podejmuje si wikszo decyzji pastwowych -reprezentanci wybierani wikszoci gosw 8. System rzdw prezydenckich i parlamentarnych a)prezydenckich (USA): -nie polega na pierwszoplanowej, nadrzdnej pozycji prezydenta -polega na tym, e stworzone s silne organy wadzy wewntrzpastwowej prezydent, kongres i sdownictwo -wymaga podziau wadzy wewntrz pastwa w celu rwnowagi midzy organami wewntrzpastwowymi -dobrze funkcjonuje, gdy spoeczestwo jest silne, bogate, aktywne i obywatelskie Zasady sys. rzd. Prezydenckich: *prezydent jest jednolit (jednoczonow) monokratyczn egzekutyw, jedyny organ wykonawczy (rzd ma charakter nieformalny, 13 sekretarzy departamentw jedynie wykonawcy polece prezydenta, s powoywani przez prezydenta za rad i zgod Senatu i w kadym czasie mog by odwoani, sekretarze nie maj wasnych konstytucyjnych kompetencji dziaaj w ramach kompetencji prezydenta) *prezydent i kongres pochodz z odrbnych wyborw powszechnych 10

*zasada separacji Prezydent i Kongres s organami odseparowanymi (zasada max oddzielenia wadz od siebie) a) Prezydent nie moe rozwiza Kongresu, b) Kongres nie moe odwoa Prezydenta z przyczyn politycznych, *zasada incompabilitas niepoczalno stanowisk Przykady nakadania si wadz na siebie: -instytucja impeachment procedura pocignicia prezydenta i wyszych urzdnikw administracji federalnej do odpowiedzialnoci prawnej -mianowanie przez Prezydenta wyszych urzdnikw administracji federalnej za rad i zgod Senatu -Prezydent jest promotorem ustaw -Weto (ustawodawcze) prezydenta b)Parlamentarnych (Wlk. Brytania, Norwegia, Szwecja, Dania, Holandia, Hiszpania, Wochy, Niemcy, Czechy, Wgry, otwa, Estonia, Sowenia, Japonia, Kanada, Nowa Zelandia), reguy: -dualizm egzekutywy gowa pastwa + rzd z premierem na czele -gowa pastwa ma pozycj sab, reprezentacyjn -rzd rzdzi, rzeczywista funkcja rzdzenia, pochodzi z wikszoci parlamentarnej, jest odpowiedzialny przed parlamentem politycznie -gowa pastwa nie ponosi odpowiedzialnoci politycznej, za to ponosi odpowiedzialno prawn konstytucyjn (monarchowie z reguy nie ponosz adnej odpowiedzialnoci) -gowa pastwa prezydent powinien pochodzi z wyborw porednich -rzd uczestniczy (kieruje) w procesie ustawodawczym, rzd posiada prawo inicjatywy ustawodawczej -zasada poczalnoci stanowisk w rzdzie i parlamencie (wyjtek: Szwecja) -istnieje moliwo rozwizania parlamentu przed skoczeniem kadencji Funkcjonowanie systemu rzdw parlamentarnych zaley od systemu partyjnego: *dwupartyjny funkcjonowanie sprawne *wielopartyjny funkcjonowanie niesprawne, niestabilne, np. powojenne Wochy, Francja W II po. XX w. wprowadzono racjonalizacj do systemu parlamentarnego, polegajca na wzmocnieniu wadzy wykonawczej (przede wszystkim rzdu) najlepszy przykad Niemcy system kanclerski.

11

9. Typologia partii politycznych Max Weber a) partie patronatu i wiatopogldowe b) wg struktury socjalnej zwolennikw partii: - klasowe - ludowe c) wg typu czonkostwa: - bezporednie - porednie d) wg poziomu statutowego uregulowania kwestii zwizanych z kwestiami organizacyjnymi: - partie o sabej artykulacji - partie o silnej artykulacji e) wg stosunku do regu konstytucyjnych systemu: - partie systemowe - partie antyestablishmentowe - partie antysystemowe f) wg areny dziaalnoci - partie parlamentarne - partie pozaparlamentarne g) wg wielkoci: - partie mae - partie due h) wg potencjau politycznego - relewantne - marginalne i) ze wzgldu na rodziny ideologiczne (nurty partyjne): - liberalne lub radykalne - powitalne rednie - koalicje centrolewicowe i prawicowe - konserwatywne - socjaldemokratyczne - komunistyczne 12

- chadeckie - agrarne - regionalne i etniczne - ultraprawicowe - ekologiczne i nowej lewicy - populistyczne 10. Gwne partie i systemy partyjne pastw wspczesnych 1. System polityczny Francji pprezydencki lub mieszany. W 1958 r. zostaa przyjta w referendum konstytucja Prezydent powszechne i bezporednie wybory prezydenckie wybory prezydenckie odbywaj si w dwch turach. W I turze decyduje wikszo bezwzgldna, natomiast w II turze zwyka wikszo. Sprawuje nadzr nad wojskiem i polityk midzynarodow. Ma osobisty nadzr nad francuskim arsenaem nuklearnym Prawo wydawania dekretw z moc ustawy, prawo weta zawieszajcego, prawo prezydenta do rozwizania parlamentu i prawo do ogoszenia referendum. Ogoszenie referendum to odwoanie si bezporednio do opinii wyborcw w celu rozstrzygnicia wanej kwestii pastwowej. mianuje take premiera, ale spord koalicji, ktra posiada wikszo w parlamencie Jest on konstruktorem dziaa rzdu, ale odpowiedzialno za prac rzdu ponosi nie on, ale premier przed parlamentem Premier i rzd Premier powoywany przez prezydenta, ponosi odpowiedzialno za dziaanie rzdu oraz obron pastwa i wykonanie ustaw. Premier moe by inicjatorem powstawania ustaw, moe take w pewnych przypadkach korzysta z weta zawieszajcego "Cohabitation" czyli wspzamieszkiwanie i wsppracy naczelnych organw wadzy we Francji, ktre si wywodziy z przeciwstawnych orientacji politycznych.

13

Parlament (Zgromadzenie Narodowe) dwuizbowy: skada si z izby wyszej - Senatu i izby niszej - Izby Deputowanych. Izba nisza posiada 490 miejsc deputowani wybrani w okrgach jednomandatowych w wyborach powszechnych, rwnych, bezporednich, tajnych na okres 5 lat . Senat, w ktrym zasiada 289 senatorw, pochodzi z wyborw porednich. Mandat trwa 9 lat i co 3 lata odnawiany jest w 1/3 jego skad. Dziaalno ustawodawcza: prawa obywatelskie, prawo pracy, obrona, budet, ratyfikowanie umw midzynarodowych. Deputowani posiadaj prawo inicjatywy ustawodawczej i sprawuj polityczn kontrol nad rzdem. System partyjny We Francji istnieje system wielopartyjny. Mechanizmy ustrojowe V Republiki Francuskiej wprowadzone konstytucj z 1958 roku spowodoway e normalne funkcjonowanie wadz wymagao istnienia wikszoci przede wszystkim prezydenckiej, ktre powinna rwnoczenie stanowi wikszo parlamentarn. Tworzenie tego rodzaju wikszoci oznaczao konieczno porozumie koalicyjnych. System blokowy, w ktrym wikszo prezydencka jest tosama z parlamentarn, umacnia pozycj prezydenta. Moe by ona osabiona, jak w latach 1986-1988 i w latach 1993-1995, gdy wikszo prezydencka i parlamentarna nie pokryway si. W V Republice Francuskiej istniej obecnie dwa bloki partii politycznych: lewicowy i centroprawicowy. Lewica francuska najwaniejsze partie to : Partia Socjalistyczna jest reprezentantem nurtu socjaldemokratycznego, demokratycznego socjalizmu, opowiada si za samorzdnoci i postpami w integracji europejskiej. Francuska Partia Komunistyczna opowiada si za budow socjalizmu uwzgldniajc francuskie tradycje narodowe (jaaaaasne ). Inne partie lewicowe to Ruch Lewicowych Radykaw, Zjednoczona Partia Socjalistyczna, organizacje trockistowskie, maoistowskie i anarchistyczne. Prawica francuska nie bya i nie jest jednolita wewntrznie. Znaczce partie to: Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), V. Giscard d'Estaing, reprezentuje socjalny liberalizm, opowiada si za poszerzeniem integracji ekonomicznej.

14

Zgromadzenie na Rzecz Republiki (RPR), J. Chirac, neogaullici, stanowi kontynuacj ruchu gaullistowskiego. Wspczenie opowiada si ona za konsekwentnym liberalizmem gospodarczym i przejawia niech wobec socjalnej funkcji pastwa. UDF i RPR od lat tworz koalicj wyborcz. Front Narodowy (FN) Jean-Marie Le Pen, prawica w skrajnym wydaniu. Program partii stanowi poczenie demagogii, szowinizmu, rasizmu, ksenofobii, populizmu, a take idei pastwa socjalnego i interwencjonizmu. 2. RFN Jest parlamentarn republik federaln, okrelan take jako demokracja kanclerska. Wadza centralna jest podzielona na wykonawcz - rzd federalny pod przewodnictwem kanclerza (Bundeskanzler) oraz prezydent (Bundesprsident), ustawodawcz parlament zwizkowy (Bundestag) i rada zwizkowa (Bundesrat) oraz sdownicz, sprawowan przez Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny. Konstytucja zakada niedopuszczalno zmiany lub zniesienia podstawowych zasad ustrojowych: Zasada suwerennoci narodu, zasada przedstawicielstwa, zasada podziau wadzy, zasada federalizmu. Zmiana konstytucji moe nastpi jedynie w drodze ustawy przyjtej wikszoci 2/3 gosw oddzielnie w obu izbach parlamentu. Obecnie RFN skada si z 16 krajw zwizkowych. Kady land, poza Bawari, posiada wasny parlament jednoizbowy (Landtag) oraz rzd z prezesem na czele, prowadzi take wasn polityk wewntrzn na wielu paszczyznach gospodarczej, finasowej, kulturalnej, itp. Kraje zwizkowe s reprezentowane we wadzach federalnych przez okrelon liczb przedstawicieli. Ponadto obowizuj w nich oddzielne konstytucje, bdce aktami podrzdnymi wobec ustawy zasadniczej. System partyjny. Scena polityczna jest spolaryzowana, partie skupiaj si w dwch przeciwstawnych blokach centrolewicowym SPD,Zieloni i centroprawicowym CDU/CSU oraz FDP, natomiast socjalistyczna paria PDS jest izolowana na szczeblu federalnym. Poczynajc od 1961 roku, w Niemczech wyksztaci si na szczeblu federalnym tzw. system dwuippartyjny - u sterw wadzy zmieniay si CDU-CSU i SPD, ktre zawieray koalicje z FDP. System ten trwa w zasadzie do poowy lat 90. XX wieku, gdy znaczenia nabraa inna mniejsza partia - Zieloni. 15

 Partia Zielonych Partia ekologiczna powstaa w 1993 z poczenia Partii Zielonych oraz Zwizku 90. Czoowy polityk Joschka Fischer. SPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands CDU Christlich Demokratische Union Deutschlands CDU okrela si jako chrzecijasko-demokratyczna, liberalna i konserwatywna partia centrum. Czoowi politycy: Konrad Adenauer, Ludwig Erhard, Rainer Barzel, Helmut Kohl, Edmund Stoiber CSU Christlich-Soziale Union in Bayern. CSU konserwatywna katolicka partia Bawarii tworzy Uni z CDU. FDP Freie Demokratische Partei FDP jest tradycyjn liberaln parti, do najbardziej popularnych dziaaczy tej partii nale Guido Westerwelle, Paar Westerwelle oraz Wolfgang Gerhard. PDS Partei des Demokratischen Sozialismus Partia Demokratycznego Socjalizmu jest spadkobierc Socjalistycznej Partii Niemiec. Dopiero w 2003 udao si kierownictwu ustali zasady programowe. Prezydent wybierany jest bezwzgldn wikszoci gosw przez Zgromadzenie Federalne, ktre tworz deputowani do Bundestagu i taka sama liczba deputowanych do parlamentw krajowych. Dwie tury gosowania, jeeli adna z nich nie da rezultatu, przeprowadza trzecie gosowanie, wikszosc zwyka. Kadencja 5 lat, max. dwie kadencje. Nie moe by czonkiem rzdu ani parlamentu. Akty normatywne wydawane przez prezydenta: zarzdzenia, dekrety lub obwieszczenia. Do uprawnie nale: prawo aski, reprezentowanie RFN na zewntrz, zawieranie i ratyfikacja umw miedzynarodowych, weto ustawodawcze, mianowanie i odwoywanie sdziw; przedstawia kandydata na kanclerza, mianuje i zwalnia ministrw na wniosek kanclerza.

16

Jego pozycja zostaa okrelona jako prezydent-arbiter oraz stranik konstytucji. Jego akty wymagaja kontrasygnaty kanclerza i waciwego ministra. Nie posiada inicjatywy ustawodawczej. Ponosi odpowiedzialno konstytucyjn w przypadku umylnego naruszenia przepisw ustawy zasadniczej. Bundestag lub Bundesrat mog postawi prezydenta w stan oskarenia, a o winie rozstrzyga Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny. Parlament Bundestag: parlament, 4 lata kadencji. Bundesrat (Rada Federalna): kady kraj (land) ma kilku reprezentantw (decyduje liczba ludnoci). Uprawnienia obydwu - uchwalanie ustaw. Bundesrat ma charakter pozaparlamentarny; chroni gwnie prawa krajw przed ingerencj wadz federalnych. Kanclerz - posiada konstytucyjnie kierownicz rol w rzdzie, odpowiada przed parlamentem. Rzd odpowiada w sposb ograniczony przed parlamentem, tylko kanclerz jest odpowiedzialny przed parlamentem, a ministrowie przed nim. Kanclerz i jego ministrowie s odpowiedzialni za polityk i gospodark Niemiec. 3. System polityczny Wielkiej Brytanii Konstytucji jako ustawy zasadniczej Wielka Brytania nie posiada. Podstawy ustroju i funkcjonowania wadz pastwowych okrelaj 3 rodzaje norm: 1) normy prawa pisanego przyjte przez parlament - prawo stanowione (Magna Carta Libertatum z 1215, Bill of rights z 1689 r.), 2) prawo precedensowe (tzw. normy case law), s to orzeczenia sdowe, ktre reguluj istotne problemy z zakresu prawa konstytucyjnego; 3) konstytucyjne zwyczaje i konwenanse System gabinetowo-parlamentarny to charakterystyczna cecha tego pastwa. System ten uksztatowa si historycznie w drodze przyjmowania nowych konwenansw (rozstrzygni, praktyki postpowania) ograniczajcych rol monarchy. Najwaniejsze z nich to: skad gabinetu okrela nie monarcha, lecz premier, urzd premiera obejmuje lider partii zwyciskiej w wyborach, rzd, ktry utraci zaufanie Izby Gmin, podaje si do dymisji lub zwraca si do monarchy 17

o rozwizanie parlamentu, premier zasiada w parlamencie, odpowiedzialno przed parlamentem ponosi cay rzd, gowa pastwa nie odpowiada politycznie. Monarcha (gowa pastwa) Kraj to dziedziczna monarchia konstytucyjna, krlow jest Elbieta II. Krlowa jest gow Kocioa anglikaskiego i Kocioa prezbiteriaskiego w Szkocji. Teoretycznie ma szereg uprawnie, ktre scedowane s na poszczeglnych ministrw. Formalnie jest szefem wadzy wykonawczej, do niej te naley zwoywanie i rozwizywanie parlamentu, powoywanie i dymisjonowanie ministrw, zawieranie i ratyfikowanie umw midzynarodowych, prawo weta wobec ustaw, mianowanie parw, mianowanie sdziw, prawo aski, wypowiadanie wojny, jest take najwyszym zwierzchnikiem si zbrojnych. W praktyce jednak wszystkie te zadania wykonuje monarcha na wniosek rzdu, ktry podejmuje decyzje, a gowa pastwa musi je zatwierdzi Realnie posiada: prawo udzielania rady, prawo zachcania, prawo ostrzegania. Parlament (Izba Lordw) Prawo inicjatywy ustawodawczej przysuguje wycznie czonkom parlamentu. Ewoluowaa ona od pozycji hegemona poprzez rwnowag do dzi drugorzdnej roli. Wyaniana jest na podstawie dziedziczenia i mianowania. Izb tworz: lordowie dziedziczni, lordowie duchowni, lordowie prawa, lordowie doywotni. Funkcje: ustawodawcza - ma prawo weta zawieszajcego w stosunku do ustaw Izby Gmin; sdownicza - lordowie prawa, najwyszy sd apelacyjny w sprawach cywilnych i w zakresie prawa karnego. W Izbie Lordw ma prawo zasiada okoo 1 tys. osb. Izba Gmin Od 1983 r. zasiada 650 posw z kadencj na 5 lat. Obraduj na sesjach. 18

W Izbie Gmin istnieje gabinet cieni (duplikat rzdu stworzony przez opozycj) - specyfika brytyjska. Parlament pracuje w komisjach, ktre rozpatruj rzdowe projekty ustaw i ustawy publiczne, ustawy prywatne i ustawy finansowe. Poow swego czasu powica na dziaalno legislacyjn. Mona wyrni nastpujce stadia procesu legislacyjnego: inicjatywa ustawodawcza, pierwsze czytanie, drugie czytanie, skierowanie do komisji, trzecie czytanie, gosowanie nad projektem w Izbie Lordw, promulgacja (podpisanie) ustawy przez monarch. Gabinet cieni, rodzaj drugiego, rezerwowego rzdu tworzonego przez politykw gwnej partii opozycyjnej. Funkcjonuje w Wielkiej Brytanii, take np. w Australii, Kanadzie, Nowej Zelandii. Partia, ktra odniosa zwycistwo w wyborach, formuje rzd. Natomiast przywdca najwikszej partii opozycyjnej powouje gabinet cieni. Jest on odwzorowaniem struktury urzdujcego rzdu. Gabinet cieni zbiera si pod kierownictwem przewodniczcego Izby Gmin, ktry uznany jest w Wielkiej Brytanii za lidera opozycji. Podczas posiedze gabinetu cieni analizowane s decyzje rzdu oraz dyskutowana strategia polityczna opozycji. Wadza wykonawcza (premier, gabinet i rzd) 100-osobowy rzd wyaniany jest przez Izb Gmin. Posiada hierarchiczn struktur i skada si z ministrw korony i ministrw modszych. z reguy s to czoowi dziaacze partii. Zadania rzdu to administracja, wykonywanie decyzji Gabinetu i uchwa parlamentu, realizacja funkcji gospodarczej, socjalnej, zada obronnych. Podstawow czci wadzy wykonawczej jest gabinet zoony z premiera i ministrw (cznie ok. 20 osb) mianowanych przez krla na wniosek premiera. Gabinet podejmuje wszystkie najwaniejsze decyzje w sprawach pastwowych. Od 1856 r. zbieraj si rednio dwa razy w tygodniu przy Downing Street 10, siedzibie premiera. Czonkowie gabinetu ponosz odpowiedzialno polityczn przed Izb Gmin. Premierem jest przywdca wikszoci w parlamencie. Premier czy funkcje lidera partii rzdzcej, szefa rzdu, Pierwszego Lorda Skarbu i Ministra ds. suby cywilnej. Premier 19

moe w dowolnym czasie zaproponowa gowie pastwa rozwizanie Izby Gmin i w ten sposb doprowadzi do przeprowadzenia wyborw w sytuacji najbardziej korzystnej dla swojej partii. System partyjny Jest to system dwu partii dominujcych: Konserwatyci (Torysi) i Partia Pracy od 1922 r. Od tego czasu tylko te dwie partie maj szans samodzielnego sprawowania wadzy. Oprcz nich dziaaj: Partia Liberalna (Wigowie), Partia Socjaldemokratyczna, partie nacjonalistw walijskich, szkockich czy irlandzkich. System wyborczy (okrgi jednomandatowe) sprawia, e wyborca gosuje praktycznie na te dwie partie, gdy gos oddany na partie trzecie uwaa za stracony. Od marca 1983 r. wyborcy gosuj w 650 okrgach jednomandatowych, w ktrych wystarcza do zwycistwa zwyka wikszo. Bardzo czsto zdarza si, e partia, ktra uzyskuje wicej gosw w skali kraju, uzyskuje mniej mandatw i na odwrt. Takie przypadki miay miejsce w 1951 i 1974 r. W zwizku z tym podnoszona jest krytyka takiego rozwizania. Partie trzecie domagaj si przyjcia w prawie wyborczym zasady proporcjonalnoci, co wedug nich ma uczyni system bardziej sprawiedliwym i demokratycznym. 4. Szwecja Monarchia konstytucyjna. Konstytucja z 1975. Gow pastwa jest dziedziczny monarcha jedynie funkcje ceremonialne i reprezentacyjne. W przypadku kiedy krl nie moe wypenia swoich obowizkw, parlament moe powoa regenta. Na mocy konstytucji z 1975 monarcha utraci prawo powoywania i dymisjonowania rzdu oraz uczestniczenia w jego posiedzeniach. Jednoizbowy parlament - Riksdag, 349 deputowanych, kadencja 4-letnia. Wybory do niego powszechne, system proporcjonalny z progiem wyborczym 4% gosw w skali caego kraju lub 12% w okrgu wyborczym. Na czele Riksdagu stoi przewodniczcy (talman). Parlament obraduje na dorocznych sesjach. Moliwe jest zwoanie sesji nadzwyczajnej na wniosek rzdu, 115 deputowanych lub talmana. Projekty ustaw podlegaj kontroli Rady Ustawodawczej - ciaa o charakterze doradczym. Uchwalon ustaw podpisuje talman, a kontrasygnuje premier i waciwy minister. Wyboru premiera dokonuje Riksdag bezwzgldn wikszoci gosw na podstawie propozycji talmana.

20

Rzd obradujcy pod kierownictwem premiera. Premier samodzielnie decyduje o skadzie rzdu i powouje ministrw. Rzd odpowiada politycznie przed Riksdagiem. W Szwecji funkcjonuje instytucja ombudsmana (od 1809). Obecnie Riksdag powouje 4 ombudsmanw. Kontroluj oni przestrzeganie prawa przez sdy i administracj publiczn. System partyjny zdominowany jest przez lewic: Szwedzk Socjaldemokratyczn Parti Robotnicz. Wsparcia socjaldemokratom na forum parlamentu udziela lewicowa Partia Lewicy. Przeciwwag dla partii lewicowych stanowi w Szwecji tzw. blok partii mieszczaskich. Tworz go: najsilniejsza w tym gronie konserwatywna Umiarkowana Partia Koalicyjna (ugrupowanie chopskie, reprezentujce interesy rolnikw). Partia Centrum, Ludowa Partia Liberaw, centralna Chrzecijasko-Demokratyczna Partia Spoeczna. Poza tym ukadem politycznym dziaa Partia Zielonych, bdca kontynuatork ruchw ekologicznych. Partie: Blok partii mieszczaskich Chrzecijaska Demokracja - partia chadecka. Broni wartoci rodzinnych, opowiada si za popraw opieki zdrowotnej, zwaszcza nad ludmi starszymi, polityk prorodzinn. Zdecydowanie przeciwna prawie gejw do adopcji dzieci i zawieraniu zwizkw maeskich przez osoby tej samej pci. Ludowa Partia Liberaw - socjalliberalna, centroprawicowa. Opowiada si za ekonomik wolnego rynku, ale popiera take program pastwa opiekuczego. Jej gwnymi wyborcami s przedstawiciele wyedukowanej klasy redniej. Partia Centrum - partia centrowa, socjalliberalna, skupiajca si na kwestiach rodowiska naturalnego, zagadnieniach wsi itd. Dawniej typowa partia agrarna. Opowiada si przeciwko energii nukelarnej i proponuje decentralizacj rzdw. Wyborcy obecnie to gwnie mieszkacy wsi i drobni przedsibiorcy. Umiarkowana Partia Koalicyjna partia liberalno-konserwatywna. Pocztkowo ugrupowanie bardzo konserwatywne i nacjonalistyczne, przeciwna powszechnoci prawa wyborczego, prawom pracowniczym i wydatkom socjalnym. Od 1970 r. partia zacza zmienia swoj orientacj z klasycznie konserwatywnej na bardziej liberaln. Czonkowie tej partii s zwolennikami monarchii, cisych zwizkw z Kocioem, zmniejszenia zakresu wiadcze socjalnych i obnienia podatkw. Reprezentuje interesy wielkiego kapitau 21

Lewica Partia Lewicy - partia socjalistyczna, sukcesorka komunistw. Sprzeciwia si prywatyzacji, czonkostwu Szwecji w UE, zwraca du uwag na kwestie ekologiczne, propaguje postulaty feministyczne i egalitarystyczne. Jej wyborcy to gwnie ludzie modzi, pracownicy sektora publicznego, dziennikarze, byli socjaldemokraci. Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza - najwiksza szwedzka partia polityczna. Z niewielkimi przerwami partia ta rzdzi od 1920 roku. Jej wyborcami s gwnie robotnicy, lewicowi intelektualici i zatrudnieni w sektorze prywatnym. Silnie powizana z Konfederacj Szwedzkich Zwizkw Zawodowych. To ona zbudowaa szwedzkie pastwo opiekucze. Utracia wadz w latach 1991-1994. Od 1996 roku robotnicza ideologia partii zacza bledn. Sprywatyzowaa ona wiele przedsibiorstw pastwowych (np. telekomunikacja, szpitale, poczta), wci jednak twierdzc, e jest to element budowy pastwa dobrobytu. Staa si natomiast propagatorem feminizmu, wszelkiego rodzaju rwnoci, zwalczajc rasizm i dyskryminacj. Partia Zielonych - partia ekologiczna, powstaa na fali ruchu przeciwnikw energii atomowej. Przyciga przewanie ludzi modych, a gwne kwestie ktre porusza to sprzeciw wobec energii nuklearnej (i zastpienie jej rdami odnawialnymi) oraz oponowanie wobec czonkostwa w UE i danie rozpisania referendum na ten temat. System partyjny USA System dwupartyjny, licz si tylko dwie partie polityczne: Partia Demokratyczna i Partia Republikaska. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, rzdy w kraju sprawuje tylko jedna, zwyciska partia. Dyscyplina partyjna w USA jest wyjtkowo saba, w praktyce czsto dochodzi do sytuacji, gdy w niektrych gosowaniach Demokraci ze stanw poudniowych przyczaj si do Republikanw. Powstaje w takich przypadkach tzw. konserwatywna koalicja. Dodatkowo czasem dochodzi do tego, i z powodu rnych dugoci kadencji prezydenta i Kongresu, wikszo parlamentarna i gowa pastwa s z rnych partii. Obie partie s do siebie bardzo zblione pod wzgldem programowym i organizacyjnym. Dzieje si tak z powodu stabilizacji sytuacji ekonomiczno-spoecznej, poszczeglne ugrupowania musz odwoywa si do jak najszerszego elektoratu. Partie unikaj wic zajmowania jednoznacznego, zdecydowanego stanowiska w wielu kwestiach.

22

Struktury partyjne oywiaj si przede wszystkim na czas wyborw prezydenckich. W razie wygranej, prezydent jest jednoczenie liderem partii majcej wikszo w Kongresie. System dwupartyjny Stanw Zjednoczonych zwany jest lunym, ze wzgldu m.in. na brak scentralizowanego kierownictwa oglnokrajowego oraz scentralizowanej struktury organizacyjnej tych partii. Obie wielkie partie amerykaskie naley zaliczy do partii typu wyborczego. Maj one, bowiem za zadanie organizowanie wyborw, selekcjonowanie kandydatw na stanowiska wybieralne w wyborach powszechnych, formuowanie programw, a przede wszystkim zdobywanie jak najwikszego poparcia wyborcw. Partia Demokratyczna i Partia Republikaska, jako partie typu wyborczego, nie formuuj oglnopartyjnych programw wytyczajcych strategi, odwoujcych si do zaoe ideologicznych itd. Ich programy o charakterze instrumentalnym s podporzdkowane celom danej kampanii wyborczej. Stanw Zjednoczonych system polityczny Pastwo federacyjnym skadajcym si z 50 stanw i Dystryktu Kolumbii (okrg stoeczny). Republika o prezydenckim systemie wadzy. Podstawowe zasady ustrojowe: zasada federalizmu, z ktrej wynika, e stany s suwerennymi jednostkami politycznymi oraz zasada podziau wadz oparta na systemie checks and balances (hamulcw i rwnowagi), co oznacza, e wadza wykonawcza, ustawodawcza i sdownicza wzajemnie si ograniczaj i zarazem uzupeniaj. Prezydent Uprawnienia s bardzo szerokie, kieruje pod adresem Kongresu ordzia, w ktrych zazwyczaj sugeruje podjcie okrelonych decyzji ustawodawczych. Weto zawieszajce projekt ustawy (weto prezydenckie moe by jednak odrzucone wikszoci 2/3 gosw w Izbie Reprezentantw i w Senacie). Zawiera za rad i zgod Senatu traktaty lub bez zgody Senatu umowy midzynarodowe, zatwierdza zarzdzenia i uchway wymagajce zgodnego stanowiska obu izb parlamentu. Stoi na czele aparatu pastwowego, mianuje ambasadorw, sdziw Sdu Najwyszego oraz innych wyszych urzdnikw, jest gwnodowodzcym armii i floty USA. Dysponuje prawem aski. Nie ponosi odpowiedzialnoci politycznej przed parlamentem. Moe by usunity ze stanowiska, jeeli w drodze procedury impeachment zostanie uznany winnym zdrady, korupcji lub innego cikiego przestpstwa.

23

Kadencja prezydencka trwa 4 lata (nie moe by wybrany wicej ni 2 razy). Kandydat na ten urzd musi mie obywatelstwo amerykaskie, ukoczone 35 lat, mieszka w kraju nie mniej ni 14 lat. Wybory s porednie: wyborcy gosuj na elektorw (5380 osb), a ci na kandydatw na prezydenta. Kongres Izba Reprezentantw skad 435, kadencja 2 lata. Czonkowie reprezentuj grupy wyborcw zamieszkujce okrgi wyborcze, na ktre podzielone s stany. kandydat ukoczone 25 lat. Posiedzeniom Izby Reprezentantw przewodniczy speaker, ktry jest take przewodniczcym wikszoci partyjnej. Zajmuje si on podejmowaniem decyzji o przebiegu obrad i przekazuje ustawy waciwym komisjom. Reprezentuje take izb na zewntrz. Senat wysza izba parlamentu, skada si ze 100 reprezentantw (po 2 z kadego stanu). Senatorzy wybierani s na 6 lat, a co 2 lata odnawiana jest 1/3 ich skadu. Senatorzy reprezentuj stany z ktrych pochodz. Wybrana moe zosta osoba, ktra ukoczya 30 lat. Kompetencje: ratyfikacja zawartych przez prezydenta umw midzynarodowych, zatwierdzanie wyznaczonych przez prezydenta wyszych urzdnikw pastwowych. Sd Najwyszy Jest najwaniejszym sdem w systemie sdownictwa. Przewodniczcy i czonkowie powoywani s przez prezydenta i za rad i zgod Senatu. Stoi na stray konstytucyjnoci dziaa wadzy, zgodnoci ustaw z konstytucj, dokonuje wykadni konstytucji. Jest ostatni instancj apelacyjn. 11. Idee i wartoci wspczesnego liberalizmu politycznego W definicji liberalizmu nastpio wyrane przesunicie akcentw; gdy porwnujemy pojcie XIX wieczne z XX wiecznym. Wczeniejsza definicja silnie podkrelaa wolnoci obywatelskie, szerokie uczestnictwo obywateli w procesach politycznych i celowo ograniczania interwencji pastwa w sprawy kapitalistycznego wolnego rynku opieray si na liberalnym rozumieniu wolnoci negatywnej (od pastwa). Natomiast najnowsza def. liberalizmu nie rezygnujc z wielu wczeniejszych treci, eksponuje due znaczenie interwencji pastwa w regulowanie ekonomiki prywatnej, opierajc si przy tym na liberalnej koncepcji wolnoci pozytywnej (do dziaania). Idee:

24

Idea indywidualizmu ogranicza moliwoci poznawcze rozumu pojedynczego czowieka. Za jego stan naturalny uznaje ignorancj, za rozwj zdolnoci poznawczych czowieka kojarzy z procesami jego socjalizacji. Idea wolnoci mieci si w spektrum od wolnoci penej po jej ograniczenia rygorystycznymi normami. Wolno jest kluczow ide i wartoci liberalizmu. Liberaem jest czowiek, ktry wiey w wolno. Wspczeni liberaowie podkrelaj prymat wolnoci wrd idei i wartoci liberalizmu, poprzez wskazywanie, e jest ona naturalnym stanem czowieka i ludzkoci. Stan doskonay, penej wolnoci czowieka i ludzkoci to stan natury. W stanie spoecznym wolno jest ju zawsze nienaturaln, sztuczn konstrukcj normatywn, polegajc na wikszych lub mniejszych jej ograniczeniach. Zadanie myli politycznej liberalizmu polega na cigym uzasadnianiu koniecznoci ogranicze wolnoci jednostki, czyli usprawiedliwianiu okrelonego sytuacyjnie przymusu. Obecnie liberalizm dopuszcza pewien stopie egalitaryzmu, czyli pewne gwarancje socjalne dla ludnoci socjalnie upoledzonej. Idea spoeczestwa ukazywana jest w spektrum od konfliktu do wsplnoty, albo te od konkurencji do wsppracy. Faszywe jest natomiast przeciwstawianie spoeczestwa otwartego wsplnocie, poniewa wiele wsplnot ma charakter jak najbardziej otwarty. Uzasadnienie wszelkich zwizkw jednostek ludzkich wsplnot, spoecznoci, spoeczestw opiera si na konstrukcji umowy spoecznej, obecnie zwanej kontraktualizmem. Porozumienie ludzi, ktre uzasadnia spoeczne normy i organizacje, ktre ze swej natury ograniczaj ich wolno na tyle, aby wolni z natury ludzie chcieli im si podporzdkowa. We wspczesnym liberalizmie przewaa zwtpienie w hipotetyczny charakter umowy spoecznej. Szerok aprobat zyskaa koncepcja umowy spoecznej J. Rawlsea, oparta na zaoeniu, e mona zharmonizowa wolno z rwnoci w kadej konkretnej sytuacji, gdy jest to kluczowa warto liberalizmu politycznego. Idea prawa wedug wspczesnych liberaw konstytucja jest zbytnim usztywnieniem normatywnym. Praktyka stosowania prawa powinna objawia si wolnoci podmiotw do tworzenia prawa, ogromn liczb szybko zmienianych i niedoskonaych norm prawnych, ktre nie s w stanie nady za potrzebami ludzkimi. Procesy sdowe uwaa za zbyt sformalizowane, dugotrwae i kosztowne. Opowiada si za pozasdowym (polubownym) rozstrzyganiem sporw, bo jest odformalizowane, szybsze i tasze. Du wag obecnie przykada si do spraw klonowania, prokreacji, maestw homoseksualnych, aborcji, transplantacji, eutanazji, kary mierci etc. Liberaowie wol pozostawia rozstrzyganie tych spraw indywidualnie ludzkiemu sumieniu, ni normom spoecznym. 25

Idea kapitalizmu obecnie gwnym problemem jest pogodzenie idei wolnoci z ide rwnoci w tej materii. Wspczesny liberalizm opowiada si za stosowaniem rodkw ewolucyjnych i parlamentarnych w tym wzgldzie, a nie rodkw rewolucyjnych, ktre s gwatowne i niesprawiedliwe. 12. Czowiek, spoeczestwo i pastwo w myli neokonserwatywnej W latach 70 nastpi renesans myli konserwatywnej, przystosowanie do warunkw wspczesnej cywilizacji. Czowiek; - jednostka jest skazana na sabo i uomno - odrzucaj teorie liberalne i socjaldemokratyczne, ktre gosz samodoskonalenie jednostki - czowiek wasn prac nauk i zrywem rewolucyjnym nie jest w stanie wyzwoli si od nieszcz, ogranicze i za, ktre jest nieusuwaln czci ludzkiego ycia - bdc czci natury ludzkiej czowiek posiada takie cechy jak; egocentryzm skonno do zawici i dziaa destrukcyjnych - nie jest istot racjonaln, chocia posuguje si rozumem to jednak przy rnych wymogach yciowych osobistych politycznych posuguje si instynktem emocjami i pozaracjonalnymi pobudkami - wzili pod uwag ateizacj duych grup spoecznych Spoeczestwo - naturalne rodowisko ksztatowania osobowoci stanowi po kolei: rodzina wsplnota lokalna nard spoeczno globalna. Rodzina podstawow komrk spoeczn, daje opiek i ciepo domowe, jest najbardziej naturalnym rodowiskiem rozwoju czowieka, ksztatuje samopomoc (pomoc rodzicw, dziadkw etc.), odpowiedzialno, przedsibiorczo, przywizanie do religii i tradycji. Rodzina zmniejsza koszty opieki spoecznej. Spoeczestwo mona kreowa poprzez wiadome zawieranie umw midzy ludmi. - jest nadrzdne wobec jednostki. - konserwatyzm broni ycia wsplnotowego przed liberalizmem (indywidualizmem) i totalitaryzmem (centralne sterowanie). - hierarchiczny podzia rl spoecznych powoduje wspzaleno i naturalne uszeregowanie. - krytyka spoeczestwa masowego bo nie szanuje tradycji i religii. Pastwo - ma by silne, paternalistyczne, tak by mc opiekowa si uomnym z natury czowiekiem. 26

- krytyka nadmiernie rozbudowanej administracji pastwowej. Biurokracja niszczy wizi spoeczne i ducha inicjatywy. - demokracja przedstawicielska najlepszym ustrojem, godzi idee silnego pastwa i wolnoci obywateli i autorytetu. Do samej demokracji jako systemu wadzy konserwatyci odnosz si z rezerw. 13. Wspczesna socjaldemokracja wobec idei wolnoci, wasnoci i sprawiedliwoci spoecznej Wolno - akceptacja liberalnych praw i wolnoci - swoboda wyboru stylu ycia, wyznania, pracy zawodowej - zagwarantowanie praw czowieka i praw demokratycznych i warunkw ich realizacji (np. podatek progresywny finansujcy wiadczenia socjalne) Wasno - uznaje mieszan ekonomi, przeciwny upastwawianiu caej gospodarki, wystarczy pastwowa wasno wielkich koncernw, i kluczowych gazi gospodarki - interwencjonizm pastwowy by ogranicza dziki kapitalizm - podatek progresywny, w imi idei egalitaryzmu i sprawiedliwoci spoecznej Sprawiedliwo spoeczna - rozwj gospodarczy ma dawa peniejsze zatrudnienie, a to z kolei daje egalitaryzm spoeczny, - pastwo dobrobytu, rodki na wiadczenia spoeczne maj pochodzi z progresywnych podatkw. - egalitaryzm i wyrwnywanie szans spoecznych, zwaszcza w edukacji - realizacja zasady kademu wedle jego pracy nie moe godzi w prawa czowieka i demokracj - Pastwo stoi tylko na stray prawa, stanowi prawo i je egzekwuje, wspiera rozwj wolnego handlu i gospodarki - idea solidaryzmu grupowego 14. Miejsce chrzecijaskiej demokracji w yciu politycznym Europy i Polski Zaoenia programowe chadecja czerpie z wartoci zasada etycznych chrzecijastwa. W pierwszym rzdzie z katolicyzmu, ale take z protestantyzmu, szczeglnie w Skandynawii, krajach Beneluxu i w Niemczech (CDU). Niemiecka bawarska CSU jest w 100% katolicka. 27

Niektre partie sigaj do prawosawia, gwnie chadecja grecka, ale rwnie bugarska, biaoruska i rosyjska. Zachodnia chadecja opiera si na nast. Zasadach: - due znaczenie dla praw czowieka, a zwaszcza jednostki - wolno demokratyczna nie moe by uywana przeciwko wartociom chrzecijaskim - zas. integracji i zaangaowania w porozumienie klas grup spoecznych, ktre ma by oparte na wsppracy i solidaryzmie. Chadecja opiera si na idei partii narodowych o szerokim zapleczu (zapleczem mog by nie tylko chrzecijanie, ale nawet ateici wyznajcy wartoci chadeckie). Wczeniej baz spoeczn byli chopi, drobnomieszczastwo, robotnicy obecnie partie przyjmuj oglnonarodowy charakter. W apelach wyborczych podkrela si aklasowo. W 12 krajach w latach 1945 98 na 367 gabinetw rzdowych 212 byo z udziaem partii chadeckich, 19 utworzyli tylko chadecy (Wochy, Belgia), w 122 premierami byli chadecy. rednio na chadekw gosowao 30% - 40% spoeczestwa w tym okresie. W Parlamencie Europejskim chadecy maj tradycyjnie du reprezentacj. Od 1963 istnieje midzynarodwka chadecka. 15. rda niepodlegoci Polski w 1918 roku W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powsta historycznie pierwszy Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej w Lublinie z Ignacym Daszyskim na czele. By to rzd lewicowy, socjalistyczny, a w jego skad weszli te ludzie zwizani z Pisudskim (np. Wacaw Sieroszewski, Edward Rydz-migy). Przybyy do Warszawy Pisudski chcia pocztkowo jecha do Lublina i wczy si w prace tamtejszego rzdu, ale przekonany przez ks. Lubomirskiego, e rzd naley tworzy w Warszawie, wysa telegram do Daszyskiego i Rydza-migego z wezwaniem do stawienia si w stolicy. 11 listopada Rada Regencyjna przekazaa Pisudskiemu naczelne dowdztwo nad siami zbrojnymi, a 14 listopada przej on wadz cywiln. 16 listopada - Pisudski wystosowa depesz do pastw Ententy, w ktrej informowa o powstaniu niepodlegego pastwa polskiego obejmujcego wszystkie wyzwolone ziemie Polski. Rada Regencyjna ulega rozwizaniu. 18 listopada powoany zosta rzd Jdrzeja Moraczewskiego.

28

Granice i spoeczestwo Polski Granice niepodlegej Polski w roku 1918 zaczynay si dopiero ksztatowa. Nie by jeszcze znany ani ich przebieg, ani zasig. Zaczynay si dopiero walki o Wielkopolsk i lsk, 1 listopada wybuchy walki o Lww, niejasna bya kwestia odzyskania dostpu do morza i statusu Gdaska. Ludno nowego pastwa, bya niejednolita i podejrzliwie nastawiona do nowych wspziomkw. Obok podziaw rozbiorowych istniay te powane podziay etniczne, ze wzgldu na mnogo mniejszoci etnicznych i ich rnorodne zapatrywania na istnienie pastwa w tym ksztacie. Co wicej brakowao sposobw i rodkw dla rozwizania najistotniejszych problemw. Zabr pruski 12.09.1917r. Genera-Gubernator ogosi patenty o ustanowieniu wadzy pastw najwyszy organ to 3-osobowa Rada Regencyjna, ktra miaa utworzy rzd, premiera rzdu mia zatwierdza rzd okupacyjny. Rada powoaa I-szy rzd na czele z Janem Kucharzewskim. Poda si do dymisji po zawarciu traktatu w Brzeciu z Ukraisk Republik Ludow, na poudnie od Tarnogrodu. Powoano drugi gabinet, na czele z Antonim Ponikowskim do 4.04.1918r. Trzeci rzd z Janem Kantym Steczkowskim do 5.09.1918. Pniej Pisudski i 11.11.1918 lsk Cieszyski 19.10.1918r. powstaa Rada Narodowa lska Cieszyskiego, Jan Michejda, Pawe Bobek, Tadeusz Rewel. Rada Narodowa lska Cieszyskiego 5.XI. zawara z Czeskim Zgromadzeniem Narodowym umow na podst. ktrej prowizorycznie ustalono granice. Rada Narodowa l. Ciesz. dziaaa do stycznia i poczya si z Polsk Komisj Likwidacyjn Zabr rosyjski 7.11.1918r. Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, tworzony przez Pisudczykw, premier I. Daszyski. Program: przeprowadzenie reform spoecznoustrojowych, Polska Republika Ludowa propozycja nowej nazwy, Rwno obywateli wobec prawa, 8-godzinny dzie pracy, demokratycznie wybrany samorzd lokalny, wprowadzenie powszechnego bezpatnego nauczania, udzia robotnikw w administracji przedsibiorstw, Polska miaa pozby si ndzy i bezadu. 16.11.1918r. Rada Delegatw Robotniczych miasta Lublina - komuszki 29

10.11.1918r. Pisudski przyjecha do Warszawy, zleci misj powoania rzdu I. Daszyskiemu. 18. 11. nowy rzd J. Moraczewskiego do 16.I.1919r. Zabr austriacki Tymczasowy Komitet Rzdzcy we Lwowie 22.11.1918r. zajmowa si organizacj administracji w Galicji Wsch., E. Dubanowicz na czele. 10.01.1919 Komitet poczy si z PKL 16. Znaczenie pierwszej wojny wiatowej dla sprawy polskiej Sprawa polska podczas I wojny wiatowej. Wybuch I wojny wiatowej otworzy przed Polakami szanse na odzyskanie niepodlegoci. Jednak droga do jej realizacji bya do rnie postrzegana: 1. orientacja proaustriacka - gwny przedstawiciel Jzef Pisudski. Uwaa on, e naley doprowadzi do powstania przeciwko Rosji, przy mocy armii austriackiej. Jeszcze przed wybuchem wojny w 1908 roku powsta tajny Zwizek Walki Czynnej (ZWC), ktrego przywdc, obok J. Pisudskiego, zosta Kazimierz Sosnkowski. W 1910 roku zaoone zostay organizacje paramilitarne "Strzelec" w Krakowie oraz "Zwizek Strzelecki" we Lwowie. W 1912 roku powstaa za Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych. Oparciem dla opcji J. Pisudskiego by powoany w Krlestwie Polskim (w Krakowie) 16 sierpnia 1914 roku Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo na czele, ktry mia peni rol najwyszej instancji politycznej, wojskowej i skarbowej dla caej Galicji. Wikszo czonkw Komitetu bya, tak jak Pisudski, bya zwolennikami opcji proaustriackiej. Planowali oni przyczenie ziem wchodzcych w skad zaboru rosyjskiego do Austrii i utworzenie tym samym pastwa trjczonowego Austro-Wgro-Polsk. W myl tej opcji postanowiono przy boku armii austriackiej utworzy Legiony Polskie 2. orientacja prorosyjska - gwny przedstawiciel Roman Dmowski. Uwaa on, e tylko przy Rosji Polska ma szans na odbudow swojej pastwowoci. Wana rol odgryway dla niego wsplne korzenie sowiaskie. 15 sierpnia 1917 roku powoa on do ycia w Lozannie, Komitet Narodowy Polski, uwaany za "oficjaln reprezentacj pastwa polskiego" przez Angli, Francj, Wochy i Stany Zjednoczone

30

3. orientacja lewicowa - reprezentoway j partie Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy oraz Polska Partia Socjalistyczna "Lewica". Partie postrzegay odbudow pastwa polskiego w oparciu o rewolucyjny ruch robotniczy Sprawa polska w ujciu innych pastw: 5 listopada 1916 roku - tzw. Akt 5 listopada, wydany przez dwch cesarzy, austriackiego Franciszka Jzefa I i niemieckiego Wilhelma II, zakada utworzenie pastwa polskiego z ziem zabranych drog zbrojn Rosji. Gwnym celem wydania tego dokumentu, bya ch uzyskania polskiego rekruta, a nie odbudowa pastwa, ktrego granicy miay zosta dokadnie okrelone po zakoczeniu dziaa zbrojnych 22 stycznia 1917 roku - ordzie prezydenta USA W. Wilsona, w ktrym mwi on o koniecznoci powstania "zjednoczonej, niezawisej i autonomicznej Polsce" 27 marca 1917 roku - odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatw Robotniczych i onierskich, w ktrej stwierdzono, i Polska ma prawo do cakowitej niepodlegoci pod wzgldem pastwowo-niepodlegociowym. 30 marca 1917 - identyczna niemal w swej treci proklamacj wyda Rzd Tymczasowy 15 listopada 1917 roku - Rosja proklamowaa "prawo narodw Rosji do swobodnego samookrelenia a do oderwania si i utworzenia samodzielnego pastwa" 8 stycze 1918 - ordzie prezydenta T. Wilsona, punkt 13: "Powinno by utworzone niepodlege pastwo polskie, ktre winno obj ziemie zamieszkae przez ludno bezspornie polsk, mie zapewniony wolny i bezpieczny dostp do morza" 29 sierpie 1918 -Rada Komisarzy Ludowych, specjalnym dekretem anulowaa wszystkie traktaty rozbiorowe 3 czerwca 1918 roku - zostaa ogoszona tzw. deklaracja wersalska, w ktrej uznano, i przywrcenie do ycia pastwa polskiego jest jednym w warunkw zapanowania pokoju Pierwsze orodki wadzy w Polsce (pastwa centralne): 14 stycznia 1917 - utworzono Tymczasow Rade Stanu z Wacawem Niemojewskim na czele 12 wrzenia 1917 roku - rozwizano Tymczasow Rade Stanu i powoano Rad Regencyjna, w skad ktrej weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, ksi Zdzisaw Lubomirski oraz hrabia Jzef Ostrowski

31

17. Ewolucja ustroju Polski w latach 1918 1939 Okres dwudziestolecia midzywojennego obfitowa w rnorodne koncepcje, co byo tym bardziej znaczce, e Polska wanie odzyskaa niepodlego po 123 latach niewoli. Ustrj II Rzeczypospolitej przeszed ewolucj od republiki parlamentarnej, gdzie przewag miaa wadza ustawodawcza, do skupienia wadzy w rku Prezydenta odpowiedzialnego przed Bogiem i histori. System ustrojowy stworzony przez dekret z 22 XI 1918 r. o Najwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej i Ma Konstytucj z 20 II 1919 r. (Prowizorium ustrojowe) Dekret z 22 XI 1918 okrela ustrj pastwa na okres przejciowy - do czasu zwoania Sejmu Ustawodawczego. Gwnym zadaniem wadz byo wtedy zorganizowanie wyborw do Sejmu. Wadz najwysz obj Jzef Pisudski, ktry zajmowa stanowisko Tymczasowego Naczelnika Pastwa. Wadza wykonawcza miaa by sprawowana przez Tymczasowego Naczelnika Pastwa i Rad Ministrw. Dekrety, ktre wydawaa Rada Ministrw, a zatwierdza Tymczasowy Naczelnik traciy obowizujc moc, jeli nie zostay przedstawione do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego i nie uzyskay jego aprobaty. Ten pierwszy okres prowizorium zakoczy si 20 II 1919 wraz z uchwaleniem Maej Konstytucji. Akt ten koncentrowa wadz pastwow w Sejmie Ustawodawczym i otwiera drugi okres prowizorium ustrojowego, ktry skoczy si w XI 1922 z chwil rozwizania Sejmu Ustawodawczego i wejcia w ycie Konstytucji Marcowej. Sejm Ustawodawczy wyposaono we wadz suwerenn, a jego kadencja miaa trwa a do uchwalenia konstytucji. Ministrw i Naczelnika Pastwa, ktrym by znowu Jzef Pisudski uzaleniono od Sejmu. Gwnym zadaniem Sejmu Ustawodawczego miao by uchwalenie ustawy zasadniczej (konstytucji). Oprcz tego Sejm mia wyczno ustawodawcz. Ustawy uchwalone przez Sejm ogasza marszaek Sejmu. Rzd by powoywany przez Naczelnika Pastwa w porozumieniu z Sejmem. Ministrowie, tak jak Naczelnik ponosili odpowiedzialno przed Sejmem. Rzd by solidarnie odpowiedzialny za swe decyzje. Oprcz wymienionych organw, ustaw z 1 VII 1920, utworzono specjalny organ rzdowoparlamentarny; Rad Obrony Pastwa. Jej powoanie zostao wymuszone niepowodzeniami w 32

wojnie z Rosj Radzieck. Rada decydowaa o wszystkich sprawach zwizanych z prowadzeniem i zakoczeniem wojny oraz zawarciem pokoju. Konstytucja z 17 III 1921 Nowa konstytucja opara si na wyprbowanym modelu ustrojowym III republiki francuskiej wedug konstytucji z 1875 r. Bya ona wyrazem kompromisu de stronnictw prawicowych i lewicowych. Gwne zasady na jakich mia si opiera ustrj polityczny. We wstpie ustawy zasadniczej podkrelono zasad cigoci pastwa polskiego. Podkrelono, e Polska nie jest pastwem nowym, powstaym w XX wieku, lecz pastwem odrodzonym po przeszo stuletniej niewoli. Art. 1 stwierdza, e w niepodlegej Polsce bdzie istniaa republikaska forma ustroju politycznego. Wyraao si to w nazwaniu Polski Rzeczypospolit. Nazwa ta w nawizaniu do tradycji przedrozbiorowej bya uywana na okrelenie ustroju republikaskiego, a ponadto podkrelaa cigo pastwow Polski. Kolejn wan zasad byo zwierzchnictwo narodu, wyraone w art. 2, ktry gosi, e wadza zwierzchnia naley do narodu. Oznaczao to jednoczenie formalne dopuszczenie do udziau w yciu politycznym wszystkich obywateli. Z zasady tej wynikaa te swoboda tworzenia i dziaania partii politycznych jako ogniw poredniczcych midzy pastwem a obywatelami. Nard jako dysponent (dzieryciel) wadzy zwierzchniej w pastwie sprawowa j za porednictwem Sejmu i Senatu. W tym rozwizaniu przejawiaa si te przyjta przez konstytucj marcow zasada demokracji reprezentacyjnej. Poniewa przedstawicielem narodu bya izba ustawodawcza przyznano jej w konstytucji pozycj dominujc, co mona wykaza na przykadzie kompetencji obu izb. Nastpn zasad by podzia wadz, ktry stanowi podstaw struktury organizacyjnej pastwa. Konstytucja dokonaa podziau na wadz ustawodawcz, wykonywan przez sejm i senat; wadz wykonawcz sprawowan przez prezydenta i rzd z ministrami oraz wadz sdownicz, realizowan przez niezawise sdy. Podzia wadz mia umoliwi harmonijn wspprac ogniw ustawodawczych i wykonawczych, hamowa dyktatorskie zakusy wadzy wykonawczej i gwarantowa prawa obywatelskie. Konstytucja marcowa przewidziaa (wprowadzia) take system rzdw parlamentarnych, ktrych istot byo to, e wadz wykonawcz mg sprawowa jedynie taki rzd, ktry posiada poparcie wikszoci parlamentarnej. Zasada pastwa liberalnego miaa swj wyraz w szerokim katalogu praw i wolnoci obywatelskich zamieszczonym w konstytucji. 33

Ostatni zasad ustrojow bya jednolito Rzeczypospolitej - nie przewidywano rnic ustrojowych dla poszczeglnych czci kraju. Wyjtek od tej zasady stanowi lsk, ktremu nowel (ustaw) konstytucyjn z 15 VII 1920 r. zagwarantowano autonomi. Powoywanie i kompetencje naczelnych organw wadzy pastwowej. Sejm i Senat wybierane byy w oparciu o 5 przymiotnikowe prawo wyborcze. Byy to wybory powszechne, rwne, tajne, bezporednie i proporcjonalne. Czynne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu przysugiwao obywatelom, ktrzy ukoczyli 21 rok ycia , a do Senatu 30; z wyjtkiem wojskowych w subie czynnej i osb, ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych lub pozbawionych praw publicznych. Bierne prawo wyborcze przysugiwao osobom 25 letnim w przypadku Sejmu i 40 letnim w przypadku Senatu. Kadencja obu izb trwaa 5 lat. Sejm skada si z 444 posw, a Senat ze 111 senatorw i mogy by rozwizane decyzj Prezydenta za zgod 3/5 ustawowej liczby czonkw Senatu. Uprawnienia Sejmu i Senatu mona podzieli na 4 kategorie. Przede wszystkim byy to kompetencje: 1/ ustrojodawcze, polegajce na tym, e Sejm i Senat mogy dokonywa, w okrelonym trybie, zmian i rewizji konstytucji. 2/ ustawodawcze polegajce na stanowieniu praw publicznych i prywatnych. Wedug konstytucji marcowej nie mona byo bez zgody Sejmu, wyraonej w regulaminowo ustalony sposb, uchwali ustawy. 3/ kontrolne przysugiway Sejmowi w penym, a Senatowi w ograniczonym zakresie. Obie izby posiaday prawo interpelacji. Natomiast prawo pocigania ministrw do odpowiedzialnoci parlamentarnej (tj. politycznej) i konstytucyjnej (czyli prawnej) mia tylko Sejm. Ca administracj pastwow pod wzgldem finansowym kontrolowa miaa Najwysza Izba Kontroli. Form kontroli byo te wyraenie przez Sejm zgody na wypowiedzenie przez Prezydenta wojny lub zawarcie pokoju i na wprowadzenie stanu wyjtkowego przez Rad Ministrw. 4/ elekcyjn - Sejm i Senat, poczone w Zgromadzenie Narodowe, wybieray Prezydenta. Sejm i Senat pracoway w systemie sesyjnym. Organizacj i tryb funkcjonowania izb regulowaa konstytucja i regulaminy. Posowie i senatorowie byli reprezentantami narodu ale nie byli zwizani instrukcjami wyborcw. Posiadali take uprzywilejowan pozycj prawn w postaci immunitetu parlamentarnego i nietykalnoci poselskiej. Immunitet uwalnia posa lub senatora od odpowiedzialnoci za dziaalno zwizan z wykonywaniem mandatu. Nietykalno poselska polegaa na tym, e za naruszenie praw osoby trzeciej i przestpstwo karne mogli by pocigani do odpowiedzialnoci tylko za zgod Sejmu lub Senatu. 34

Prezydent RP by wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe, czyli obradujce razem Sejm i Senat. Prezydent RP sta na czele organw wadzy wykonawczej, peni funkcj gowy pastwa i jako najwyszy przedstawiciel pastwa reprezentowa Polsk w stosunkach midzynarodowych. W wypadku gdy Prezydent nie by zdolny do sprawowania swojego urzdu by zastpowany przez marszaka Sejmu, ktry przejmowa wszystkie jego uprawnienia. Kompetencje Prezydenta mona podzieli na 3 kategorie: 1/ wykonawcze: w zakresie wadzy wykonawczej Prezydenta leao mianowanie i odwoywanie Rady Ministrw, jednak musia si liczy ze zdaniem wikszoci sejmowej. Ponadto Prezydent obsadza wysze urzdy cywilne i wojskowe. By zwierzchnikiem si zbrojnych. Przyjmowa przedstawicieli obcych pastw i wysya przedstawicieli pastwa polskiego za granic. Do kompetencji naleao rwnie zawieranie umw midzynarodowych. Za zgod Sejmu wypowiada wojn i zawiera pokj. Prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i zarzdze, ktre musiay by kontrasygnowane przez premiera i odpowiedniego ministra. 2/ ustawodawcze: uprawnienia do zwoywania, zamykania i odraczania sesji zwyczajnych i nadzwyczajnych Sejmu i Senatu. Mg te rozwiza Sejm za zgod 3/5 czonkw Senatu. Podpisywa ustawy i zarzdza ich publikacj w Dzienniku Ustaw. 3/ sdownicze: mianowa sdziw oraz decydowa o stosowaniu prawa aski. Sejm mg postawi Prezydenta w stan oskarenia przed Trybunaem Stanu za zdrad stanu, pogwacenie konstytucji i przestpstwo karne. Waciwym organem wadzy wykonawczej bya Rada Ministrw, ktr tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrw. Ich liczb i kompetencje okrelay ustawy. Najwaniejszym uprawnieniem Rady Ministrw, byo wedug konstytucji marcowej, decydowanie o oglnym kierunku polityki wewntrznej i zewntrznej rzdu. W jej ramach miecia si polityka poszczeglnych ministrw, za ktr byli odpowiedzialni indywidualnie. Za ogln polityk rzdu ministrowie odpowiadali solidarnie. Byo to wynikiem podwjnej roli, jak ministrowie odgrywali w systemie organw wykonawczych: jako czonkowie Rady Ministrw i jako szefowie resortw administracji pastwowej. Konstytucja marcowa wyodrbniaa take odpowiedzialno parlamentarn i konstytucyjn czonkw Rady Ministrw. Parlamentarna obejmowaa kierunek polityki rzdu lub ministra. Sejm realizowa t 35

odpowiedzialno przez instytucj wotum nieufnoci. Odpowiedzialno konstytucyjna dotyczya zgodnoci dziaa ministrw z konstytucj i ustawami. Do odpowiedzialnoci konstytucyjnej pociga ministrw kwalifikowan wikszoci gosw Sejm. Trybuna Stanu (pod przewodnictwem I Prezesa Sdu Najwyszego), ktrego 8 czonkw wybiera Sejm, a 4 Senat. W konstytucji marcowej wprowadzono i zagwarantowano liczne prawa i swobody obywatelskie. Zapisane w konstytucji prawa mona podzieli na: polityczne, obywatelskie i wolnociowe. Do praw politycznych zaliczono czynne i bierne prawo wyborcze do Sejmu i Senatu oraz organizacji samorzdowych, take prawo do piastowania urzdw i innych stanowisk publicznych. Prawami obywatelskimi byy: rwno wobec prawa, prawo do ochrony ycia, wolnoci i sumienia, prawo dochodzenia swoich krzywd i strat w drodze sdowej. Stranikiem zapisanych praw byy niezawise sdy. Na mocy decyzji sdu mona byo ograniczy wolno osobist, ale tylko w przypadkach przewidzianych ustaw karn. Niedozwolone byo stosowanie kar poczonych z udrczeniem fizycznym. Od decyzji administracyjnych mona si byo odwoa do sdw administracyjnych. Konstytucja marcowa wprowadzaa te instytucj praw spoecznych. Byy to prawa i sprawy wymagajce od pastwa dziaania, aktywnoci (prawa pozytywne), a nie powstrzymywania si od dziaania, jak w przypadku praw politycznych, obywatelskich i wolnociowych (prawa negatywne). Kategori praw spoecznych tworzyy: prawo do ochrony pracy, zakaz pracy zarobkowej dzieci poniej 15 lat, prawo do ubezpieczenia spoecznego na wypadek niezdolnoci do pracy lub bezrobocia, prawo do ochrony macierzystwa, prawo do bezpatnej nauki w szkoach pastwowych i samorzdowych. Kolejn grup praw byy prawa wolnociowe, czyli: wolno sowa, prasy, sumienia, wyznania i nauczania, wolno zamieszkania na obszarze pastwa i wolno wychodstwa, nietykalno mieszkania i tajemnica korespondencji, nietykalno wasnoci, wolno narodowociowa. Konstytucja okrelaa take obowizki obywatelskie, zaliczajc do nich: - wierno Rzeczypospolitej, poszanowanie praw i rozporzdze wadz oraz sumienne wykonywanie obowizkw publicznych, wychowanie dzieci na prawych obywateli i 36

obowizek pobierania nauki w zakresie szkoy podstawowej. Funkcjonowanie systemu politycznego ustanowionego konstytucj marcow wykazao jego saboci, z ktrych najwiksz byo rozdrobnienie polit. Sejmu, posiadajcego dominujc pozycj w systemie ustrojowym II RP. Sytuacja ta zmienia si po przewrocie majowym i uchwaleniu 2 VIII 1926 nowelizacji ustawy zasadniczej. Nowelizacja ustawy zasadniczej z 2 VIII 1926 - Nowela sierpniowa. Gwna tendencja sza w kierunku wzmocnienia organw wykonawczych: Prezydenta i Rady Ministrw kosztem uprawnie Sejmu i Senatu. Prezydent zosta wyposaony w prawo rozwizywania Sejmu i Senatu (przed upywem kadencji) na wniosek Rady Ministrw, take prawo do wydawania rozporzdze z moc ustawy. Uprawnienie to mogo by realizowane midzy sesjami i kadencjami parlamentu. Rozporzdzenia te traciy obowizujc moc jeeli nie zostay przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia w cigu 14 dni, bd zostay przez Sejm uchylone. . Prezydent otrzyma take specjalne uprawnienia budetowe, ktre sprowadzay si do tego, e mg ogosi rzdowy projekt budetu jako ustaw w wypadku, gdy obie izby nie zajy wobec projektu stanowiska, w okrelonym nowel czasie. Jednoczenie Sejm utraci prawo do samorozwizania. Od uchwalenia noweli sierpniowej Sejm mg gosowa wotum nieufnoci wobec rzdu dopiero na nastpnym posiedzeniu od jego zgoszenia, co miao umoliwi rzdowi zastosowanie rodkw zaradczych. Konstytucja z 23 IV 1935 r. - zaoenia i rozwizania ustrojowe. Nowa konstytucja przyjmowaa zaoenia i rozwizania ustrojowe zdecydowanie odmienne od tych, na jakich opieraa si ustawa zasadnicza z 17 III 1921 r. Przede wszystkim zmieniaa koncepcj pastwa, co zapowiada ju art. 1. To odejcie od poprzednich zaoe wyraao si w odrzuceniu koncepcji pastwa jako organizacji prawnej narodu i zastpieniu jej pojciem pastwa jako porzdku prawnego, bdcego wsplnym dobrem. Konstytucja kwietniowa przyja zasad koncentracji wadzy w osobie Prezydenta RP. Odrzucono wic zasad zwierzchnictwa narodu, a take zasad podziau wadz. Art. 3 wylicza organy pastwa pozostajce pod zwierzchnictwem Prezydenta. Byy to: rzd, sejm, senat, siy zbrojne, sdy i kontrola pastwowa. Kady z tych organw mia zakres kompetencji okrelony w konstytucji, przy czym sprawy nie zastrzeone innym organom naleay do uprawnie rzdu. 37

Czoowym organem pastwa by Prezydent. System wyboru na ten urzd: Uczestniczyli w nim: Prezydent, specjalnie skonstruowane Zgromadzenie Elektorw i ewentualnie og obywateli; decydujc rol mia tu ustpujcy Prezydent. Zgromadzenie Elektorw zoone byo z osb wybieranych przez Sejm (50), Senat (25) i 5 wirylistw (marszakowie Sejmu i Senatu, prezes Rady Ministrw, generalny inspektor sil zbrojnych i I prezes Sdu Najwyszego). Wskazywao ono swojego kandydata na prezydenta. Ustpujcy Prezydent mg wskaza swojego (drugiego) kandydata, co powodowao poddanie obu kandydatur gosowaniu powszechnemu. Jeli jednak ustpujcy Prezydent zrezygnowa ze swojego uprawnienia, Prezydentem zostawa kandydat Zgromadzenia Elektorw. Kadencja Prezydenta trwaa 7 lat. Zastpstwo Prezydenta powierzano marszakowi Senatu (a nie Sejmu jak w konstytucji marcowej), ktremu przysugiway wszystkie uprawnienia Prezydenta. Kompetencje Prezydenta: 1/Ustawodawcze: wydawanie dekretw z moc ustawy. Take prawo weta zawieszajcego wobec ustaw uchwalonych przez parlament. Mianowa te 1/3 senatorw (tj. 32). Zwoywa Sejm i Senat, otwiera, odracza i zamyka sesje obu izb. Dokonywa promulgacji (oficjalnego, urzdowego ogoszenia prawa) i publikacji ustaw. 2/Ustrojodawcze: prawo zgaszania uprzywilejowanej inicjatywy w sprawie zmiany konstytucji oraz prawo weta w stosunku do poselskiego projektu zmiany konstytucji. Wbrew woli Prezydenta nie mona byo dokona zmiany ustawy zasadniczej. 3/Wykonawcze: decyzje zwizane z obsadzaniem urzdu Prezydenta, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrw, mianowanie sdziw, wykonywanie prawa aski, mianowanie prezesa NIK, zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi, mianowanie generalnego inspektora si zbrojnych oraz reprezentowanie pastwa na zewntrz. 4/kontrolne: prawo do rozwizania obu izb parlamentu, prawo powoywania i odwoywania premiera, prezesa NIK, generalnego inspektora si zbrojnych, ministrw oraz prawo pocigania tych ostatnich do odpowiedzialnoci konstytucyjnej. 5/Nadzwyczajne uprawnienia Prezydenta na czas wojny pozwalay mu sprawowa wadz niemal absolutn: sprawy zwizane z wyznaczaniem swego nastpcy, mianowania naczelnego wodza, zarzdzania stanu wojennego, wydawania dekretw w zakresie caego ustawodawstwa pastwowego z wyjtkiem zmiany konstytucji, przeduania kadencji izb ustawodawczych oraz powoywania Sejmu i Senatu w zmniejszonym skadzie. Wszystkie kompetencje Prezydenta konstytucja dzielia na uprawnienia zwyke i prerogatywy, ktre wynikay z wadzy osobistej Prezydenta i nie wymagay kontrasygnaty ministra i prezesa Rady Ministrw. Do prerogatyw: wskazanie kandydata na Prezydenta, zarzdzanie gosowania powszechnego, 38

wyznaczanie (na czas wojny) swego nastpcy, mianowanie i odwoywanie premiera, prezesa NIK, I prezesa Sdu Najwyszego, Naczelnego Wodza, Generalnego Inspektora Si Zbrojnych, 1/3 senatorw, rozwizywanie Sejmu i Senatu przed upywem kadencji, oddawanie czonkw rzdu pod sd Trybunau Stanu, stosowanie prawa aski, powoywanie sdziw Trybunau Stanu. Rada Ministrw bya mianowana przez Prezydenta, ktry samodzielnie powoywa jej prezesa i na jego wniosek poszczeglnych ministrw. Wzmocniona pozycja premiera - od tej pory ustala oglne zasady polityki pastwowej. W jej ramach musiaa mieci si polityka poszczeglnych ministrw. 3 rodzaje odpowiedzialnoci ministrw: polityczn (przed Prezydentem), parlamentarn (przed Sejmem i Senatem, ktrej Prezydent mg nie zaaprobowa, ale musia wwczas rozwiza obie izby) i konstytucyjn (przed Trybunaem Stanu). Pomniejszona rola obu izb parlamentu. Od tej pory Sejm skada si z 208 posw wybieranych wedug 4 przymiotnikowej ordynacji wyborczej (powszechne, rwne, tajne i bezporednie ju nie proporcjonalne). Kandydatw na posw zgasza mogy tylko zgromadzenia okrgowe, co godzio w powszechno i rwno prawa wyborczego. Czynne prawo wyborcze wszyscy obywatele, ktrzy ukoczyli 24 rok ycia oraz korzystali z praw cywilnych i obywatelskich, a take zawodowym wojskowym. Bierne prawo wyborcze przysugiwao obywatelom, ktrzy ukoczyli 30 rok ycia. Senat skada si z 96 czonkw, z ktrych 32 powoywa Prezydent, pozostali byli wybierani w gosowaniu porednim, przez niewielk grup obywateli uznanych za elit. Do grupy tej zaliczano obywateli powyej 30 lat z tytuu: zasugi, wyksztacenia i zaufania. Bierne prawo wyborcze do Senatu przysugiwao obywatelom, ktrzy ukoczyli 40 lat. Kadencja obu izb trwaa 5 lat. Parlament funkcje: 1/ ustrojodawcze: Byy w peni kontrolowane przez Prezydenta przez prawo dekretowania Prezydenta i prezydenckie weto, bd przez wyczenie inicjatywy ustawodawczej Sejmu w niektrych sprawach, np. budetu. 2/ kontrolne: izby mogy da ustpienia rzdu lub ministra, co jednak musiao uzyska aprobat gowy pastwa. Ponadto prawo pocigania premiera i ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej, prawo zgaszania interpelacji do rzdu, udzielanie rzdowi 39

absolutorium. W stosunku do praw i obowizkw obywatelskich konstytucja kwietniowa staa na stanowisku podporzdkowania jednostki interesom zbiorowoci, reprezentowanej przez pastwo i wikszy nacisk kada na obowizki ni na prawa. Prawa wolnociowe miay charakter oglnikowy i akcentoway mgliste pojcie dobra powszechnego jako granice tych praw. Wrd obowizkw wymienione zostay: wierno wobec pastwa i sumienne wykonywanie nakadanych przez nie obowizkw, ponoszenie wiadcze na rzecz pastwa, powszechny obowizek suby wojskowej, pobieranie nauki w zakresie szkoy podstawowej. Podsumowanie Jak z powyszego opisu wynika, zasadnicz tendencj ustroju II Rzeczypospolitej byo przechodzenie od demokracji parlamentarnej (konstytucja marcowa), przez system rzdw pozaparlamentarnych (noweli sierpniowej) po autokratyzm konstytucji kwietniowej. Od 1926 r. nastpowa cigy wzrost ich uprawnie kosztem wadzy ustawodawczej. Co do praw obywatelskich, to peny ich katalog, zawarty w konstytucji marcowej, zosta w powanym stopniu ograniczony przez konstytucje kwietniow, co byo konsekwencj zaoenia, e interes oglny jest waniejszy od indywidualnego. Byo to odejciem od idei liberalizmu, ktra przywiecaa twrcom ustawy zasadniczej z marca 1921 roku. 18. Znaczenie drugiej wojny wiatowej dla sprawy polskiej PIERWSZY ETAP WOJNY ( WRZESIE 1939- CZERWIEC 1941) Francja - zgoda na odbudow na jej terenie polskiej armii oraz pobyt nowych, konstytucyjnych wadz: prezydenta Wadysawa Raczkiewicza i rzdy generaa Wadysawa Sikorskiego. Stosunki nowego rzdu z Angli i Francj ukaday si poprawnie - nikt nie wypomina sojusznikom biernoci w czasie kampanii wrzeniowej. Z kolei przegrana Polski zblada w zestawieniu z pniejsz militarn klsk Francji. Rzd Polski przenis si wtedy na Wyspy Brytyjskie, gdzie zyska oparcie we wadzach angielskich. Anglia - od lata 1940r samotnie walczca z III Rzesz, szukaa sprzymierzecw. Polacy byli cennymi aliantami. Nie mogli jednak zagrozi armii niemieckiej. UK i ZSRR - Co prawda w 1940 roku wsppraca Stalina z Hitlerem kwita, ale nawet yczliwa neutralno ZSRR (czyli wstrzymanie dostaw radzieckiego zboa i ropy dla Niemiec) mogaby znaczco zmniejszy 40

napr na Angli. W zamian Wielka Brytania zaoferowaa ZSRR jesieni 1940 roku uznanie jego zachodniej granicy. Stalin nie skorzysta z tej oferty, ale pierwszy krok zosta uczyniony. W okresie midzywojennym przebieg wschodniej granicy Polski wyznaczy koczcy wojn polsko- radzieck traktat ryski w 1921r. Anglia i Francja uwaay jednak zajcie przez Zwizek Radziecki polskich ziem wschodnich za realizacj Linii Curzona- roboczej koncepcji przedstawionej w Wersalu w czasie konferencji pokojowej w 1919 roku. Uznay suszno argumentacji ZSRR o koniecznoci obrony zagroonych interesw i nie obiecyway Polsce pomocy w odzyskaniu ziem wschodnich. II ETAP: (1941 1943) Gdy ZSRR zosta zaatakowany przez Niemcy, stao si jasne, e do koalicji antyhitlerowskiej wczy si silny parter, ktry moe przej du cz ciaru walki z III Rzesz. Rzd polski przewidywa, e dojdzie do konfliktu niemiecko- radzieckiego, i planowa poparcie ZSRR, jeeli ten uzna granice ryskie, uwolni bezprawnie wizionych obywateli polskich i zgodzi si na utworzenie polskiej armii. Takie warunki przedstawi w przemwieniu radiowym premier Sikorski. Ukad midzy ZSRR a rzdem polskim podpisano 30 lipca 1941 roku w Londynie przez premiera Sikorskiego i ambasadora Iwana Majskiego. Sprawy najwaniejsze: rzdy nawizyway kontakty dyplomatyczne, miaa powsta Armia Polska w ZSRR. Jednak tre ukadu staa si rdem konfliktw. Pod naciskiem rzdu brytyjskiego, Sikorski zgodzi si na zapis o uniewanieniu radziecko- niemieckich traktatw granicznych z 1939 roku. Przeciwko takiemu sformuowaniu protestowa prezydent Wadysaw Raczkiewicz: dla Stalina uniewanienie traktatw z Niemcami wcale nie oznaczao uznania granicy ryskiej. W sierpniu 1941 roku prezydent USA i UK podpisay Kart Atlantyck w deklaracji: odbudowa niepodlegoci pastw okupowanych przez o, prawo pastw do wyboru rzdw, nieprzeprowadzania zmian terytorialnych bez zgody pastw zainteresowanych, pokojowej wsppracy gospodarczej po wojnie. Kart podpisao wiele pastw, wrd nich Zwizek Radziecki i Polska. Efektem ukadu Sikorski-Majski bya organizacja Armii Polskiej w Zwizku Radzieckim, ktr mia dowodzi genera Wadysaw Anders. Nieporozumienia dotyczce zapotrzebowania w ywno i sprzt, zwolnienia tysicy oficerw z niewoli etc. stay si powodem, cakowitej ewakuacji wojska do Persji(1942). Zwizek Radziecki zinterpretowa decyzj o pierwszej ewakuacji jako koniec zacigu, i rozpta nagonk propagandow. Oskara Sikorskiego o odmow uycia si polskich przeciw Niemcom i uchylenie si od zobowiza. W polskich krgach rzdowych doszo do kryzysu. Zdawano sobie spraw, jedyn moliwoci jest kompromis z ZSRR. Alianci naciskali, by Sikorski 41

zaakceptowa zmian wschodniej granicy swego kraju. Prasa brytyjska wprost pisaa o tym, e powojenna granica wpyww amerykaskich i radzieckich znajdzie si na Odrze. W tak napitej sytuacji odkrycie przez Niemcw w kwietniu 1943 roku w Katyniu zbiorowych grobw oficerw polskich i proba rzdu polskiego badanie przez Midzynarodowy Czerwony Krzy stay si dla rzdu radzieckiego pretekstem do zerwania stosunkw dyplomatycznych. Stalin mia ju w zanadrzu inne rozwizanie sprawy polskiej- bez udziau legalnego rzdu RP. III ETAP granice (MAJ 1943- GRUDZIE 1943): Zerwanie stosunkw zbiego si w czasie ze mierci Sikorskiego. Nowy premier, Stanisaw Mikoajczyk, stara si naprawi stosunki z ZSRR, ale Stalinowi wcale nie zaleao na ponownym nawizaniu kontaktw z rzdem londyskim. UK i US zaleao natomiast na dobrych ukadach z potnym sojusznikiem. Dla zachodnich aliantw obrona przez rzd polski niezalenoci politycznej i nie uszczuplonego terytorium oznaczaa zagroenie jednoci koalicji. Najwaniejsze decyzje w sprawie polskiej zapady na spotkaniu Stalina, Roosevelta i Churchilla w Teheranie (28 listopada- 1 grudnia 1943 roku). Przywdcy koalicji przyjli, e PL bdzie pomidzy tak zwan Lini Curzona a lini rzeki Odry, z wczeniem w skad Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Jednake ostateczne wytyczenie granic wymaga dokadnych studiw i w niektrych punktach ewentualnego przesiedlenia ludnoci. Postanowili te nie ogasza tych ustale. W ten sposb bez udziau, zgody i informowania wadz polskich w zasadzie uzgodniono ksztat terytorium powojennej Polski. W Teheranie ustalono tez, e drugi front zostanie otwarty w 1944 roku w Normandii, a nie na Bakanach, co przesdzao o wyzwoleniu ziem polskich przez Rosjan. IV ETAP rzd (1943-45) W maju 1944 roku ZSRR uzna za rzd zdominowan przez komunistw Krajow Rad Narodow (KRN), pniejszy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), ktry bez oporw przyj now granic wschodni. Wszystkie postulaty przedkadane przez rzd londyski, odsyane byy przez Stalina do PKWN. Mikoajczyk, nie popierany przez Angli i USA nie mg nic zyska. W padzierniku 1944 roku w czasie rozmw w Moskwie Churchill wezwa polskiego premiera na konsultacje. Mikoajczyk mia penomocnictwa, by pj na dalsze ustpstwa w sprawie granic i zgodzi si na wprowadzenie do rzdu komunistw. W czasie plenarnych obrad dowiedzia si jednak, e ju rok wczeniej Linia Curzona zostaa zatwierdzona przez Wielk Trjk. Premier nie zgodzi si wic, ani na uznanie tej granicy, 42

ani na utworzenie Rzdu Jednoci Narodowej przez proste porozumienie midzy swoim rzdem i PKWN. Miesic pniej Roosevelt mwi, e US nie mog gwarantowa polskich granic i niepodlegoci, w Wielka Brytania da przyjcia propozycji moskiewskich pod grob cofnicia swego uznania. Mikoajczyk podaje si do dymisji. Nowy rzd Arciszewskiego odrzuci kompromis. Zosta on wprawdzie uznany przez Londyn i Waszyngton, ale jego nieprzejednana postawa prowadzia do izolacji. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Dnia 27 grudnia 1944 roku rzd radziecki zapowiedzia uznanie PKWN za oficjalny rzd polski na czele z Osbka-Morawskim premier, W. Gomuka i S. Janusz - wicepremierzy. Wkrtce przeksztaci si w Rzd Tymczasowy. Zastrzeenia Churchilla i Roosvelta przeciwko uznaniu Rzdu Tymczasowego - trzy mocarstwa postanowiy przedyskutowa cao polskiego zagadnienia na konferencji w Jacie (4-11 lutego 1945r.). Kompromis ws. rzdu - Rzd Tymczasowy oraz przywdcy demokratyczni z samej polski i z zagranicy mieli utworzy Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej (TRJN) i moliwie szybko przeprowadzi wolne i tajne wybory w Polsce. Rzd z Londynu odrzuci propozycje jataskie, przekonywany, e w kraju kontrolowanym przez NKWD niemoliwe jest przeprowadzenie wolnych wyborw. Do rzdu weszli ostatecznie (poza komunistami) czterej przywdcy demokratyczni (dwaj z kraju, dwaj z Londynu). Spord nich jedynie Mikoajczyk otrzyma istotny resort rolnictwa i stanowisko wicepremiera. 5 lipca Wielka Brytania i USA uznay decyzje moskiewskie, jednoczenie cofajc swe uznanie rzdowi Arciszewskiego. W sprawie terytorium strona radziecka wysuwaa postulat odzyskania przez pastwo polskie ziem piastowskich po Odr i Nys uyck. Postanowiono w kocu, e ustalenie zachodniej granicy Polski miao si dokona dopiero w przyszym traktacie pokojowym z Niemcami (nastpio to na Konferencji Wielkiej Trjki w Poczdamie od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku). Konferencja poczdamska - bye terytoria niemieckie na wschd od Morza Batyckiego do winoujcia a stamtd wzdu rzeki Odry, wzdu zachodniej Nysy do granicy Czechosowackiej, oraz obszar byego Wolnego Miasta Gdaska oddane zostan pod administracj pastwa polskiego. Wkrtce po konferencji w Poczdamie 16 sierpnia 1945 roku zawarty zasta ukad midzy Polsk a ZSRR ukad, ktry wytyczy granic polskoradzieck opierajc si na wczeniejszych porozumieniach i zobowizaniach. Nieco pniej w 1946 roku uregulowane zostay sprawy sporne midzy Polsk a Czechosowacj, dotyczce granicy w rejonach Cieszyna i Kodzka. W konsekwencji zmian terytorialnych Polska stawaa si pastwem jednolitonarodowym, o znikomym procencie mniejszoci narodowych. 43

19. System polityczny PRL Sejm Ustawodawczy powoany by do okrelenia podstaw organizacji pastwa w okresie poprzedzajcym uchwalenie nowej ustawy zasadniczej. Po przeprowadzeniu wyborw parlamentarnych nastpio samorozwizanie si KRN. Sejm zbiera si na sesje zwyczajne, nadzwyczajne, zwoywane na wniosek Prezydenta RP. Inicjatyw ustawodawcz posiada Sejm, Rada Pastwowa i Rzd. By wybierany na 5-letni kadencj i spenia nastpujce funkcje: ustrojodawcz, ustawodawcz, kontroln a ponadto ustala podstawowe kierunki polityki pastwa. Na podstawie projektu rzdowego z lutego 1947 r. uchwalono Ustaw Konstytucyjna o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej. Wybierany on by na 7-letni kadencje w tajnym gosowaniu na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego, przy obecnoci przynajmniej 2/3 ustawowej liczby posw. Na ten urzd zosta wybrany Bolesaw Bierut. Przyjto zasad nieczenia funkcji prezydenta z wszystkimi innymi urzdami, nie wyczajc mandatu poselskiego. Zakres kompetencji prezydenta okrelia Maa Konstytucja z 1947 r. Po rozwizaniu Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej powoano nowy rzd, ktrego premierem zosta Jzef Cyrankiewicz. 19 lutego 1947 r. uchwalono przy sprzeciwie 17 posw PSL Ustaw Konstytucyjn o ustroju i zakresie dziaania najwyszych organw Rzeczypospolitej Polskiej. Akt ten przeszed do historii jako Maa Konstytucja, ktra przede wszystkim regulowaa pozycj najwyszych organw RP. Jej postanowienia miay obowizywa do czasu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Jej cech bya tymczasowo i niepeno. Poza regulacj znalazy si w szczeglnoci zasady ustroju spo. gospodarczego oraz sfera praw i wolnoci obywatelskich. Postanowienia aktu wielokrotnie odsyay do ustaw zwykych co wiadczy o jej ramowoci. Wedle Maej Konstytucji najwyszym organem w zakresie ustawodawstwa by Sejm Ustawodawczy, w zakresie wadzy wykonawczej prezydent, Rada Pastwa i rzd oraz w zakresie wymiaru sprawiedliwoci niezawise sdy. Sejm mia by jednoizbowy i skada si z 444 posw wybieranych na 5 lat. Konstytucja przyja formalnie zasad trjpodziau wadzy. W praktyce ustrojowej zasada ta bya realizowana w ograniczonym zakresie, przede wszystkim ze wzgldu na szczeglne stanowisko Sejmu Ustawodawczego, jako organu przedstawicielskiego. Tradycyjn konstrukcje trjpodziau naruszaa take Rada Pastwa, usytuowana wrd organw wadzy wykonawczej. W jej skad wchodzi przewodniczcy, 44

ktrym by prezydent, marszaek Sejmu i wicemarszakowie, a na czas wojny Naczelny Dowdztwa WP. W nawizaniu do konstytucji marcowej Maa Konstytucja wprowadzaa ustrj parlamentarno gabinetowy. Prezydent - wybierany na 7-letni kadencj - pochodzcy z wyboru Sejmu Ustawodawczego nie ponosi przed nim odpowiedzialnoci politycznej. Akty prezydenta wymagay dla swej wanoci kontrasygnaty przez premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent podlega natomiast odpowiedzialnoci konstytucyjnej przed Trybunaem stanu, w wypadku dopuszczenia si zdrady kraju, pogwacenia ustawy zasadniczej oraz w wypadku popenienia przestpstwa karnego. Funkcje wadzy wykonawczej prezydent sprawowa za porednictwem ministrw. Wzmocnienie jego pozycji nastpio przez personalne poczenie za stanowiskiem przewodniczcego Rady Pastwa. Przy zachowaniu pozorw demokracji, maa konstytucja stwarzaa dogodne warunki do odebrania Sejmowi jego uprawnie, komplikowaa podzia funkcji ustawodawczych i wykonawczych, a poprzez Rad Pastwa, jej przewodniczcy oraz system rad narodowych tworzya organa konkurencyjne dla Sejmu i rzdu oraz nie podlegajce kontroli spoecznej. Miao to uatwi zakulisowe rzdy komunistw na wzr ZSRR. Maa konstytucja nie zawieraa gwarancji wolnoci obywatelskich. Dopiero 22 lutego 1947 r. Sejm ogosi deklaracje, w ktrej obok tradycyjnego katalogu praw i wolnoci obywatelskich, zawarto jeszcze niektre prawa socjalne, prawo do pracy i do nauki. Jednak caa wczesna i pniejsza praktyka Polski Ludowej bya jednym cigiem amania przez wadze komunistyczne wszystkich tych praw i wolnoci. Po ukonstytuowaniu si Sejmu Ustawodawczego okazao si niemoliwe uchwalenie w krtkim czasie nowej ustawy zasadniczej. Po czci wynikao to z faktu, i adna partia nie miaa sprecyzowanego stanowiska wobec ksztatu nowej konstytucji. Wkrtce ujawniy si negatywne skutki utworzenia na Kongresie Zjednoczeniowym z 15 grudnia 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Wreszcie sytuacja midzynarodowa miaa niekorzystny wpyw na proces reform wewntrznych w Polsce. Oficjalne prace nad projektem nowej ustawy zasadniczej rozpoczy si dopiero w 1951 r. Wczeniej oywion dziaalno projektodawcz prowadziy partyjne komisje konstytucyjne. W czerwcu 1949 r. KC PZPR powoa dwie komisje: robocz i ideologiczn, pod przewodnictwem wczesnego ministra sprawiedliwoci Henryka witkowskiego. Zbieray si one na wsplnych posiedzeniach do poowy marca 1951 r. i opracowyway projekt nowej konstytucji. Rezultatem ich prac by Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 45

8 wrzenia 1950 r. opatrzony klauzur: cile poufny. Przede wszystkim uwag zwraca nowa nazwa pastwa. W miejsce trjpodziau wadz projekt wprowadza zasad jednolitej wadzy pastwowej. Prezydent mia pochodzi z wyboru jednoizbowego parlamentu, jednoczenie znacznie zwikszono skad Rady Pastwa. Komisje w duym stopniu wzoroway si na postanowieniach stalinowskiej konstytucji radzieckiej z grudnia 1936 r. W maju powoano Komisj Konstytucyjn, w jej skad weszy 103 osoby, w tym 61 posw. Reszt jej czonkw stanowiy osoby spoza parlamentu. Na odbytym we wrzeniu posiedzeniu inauguracyjnym Komisja zostaa zobowizana do przygotowania wstpnego projektu ustawy zasadniczej. W cigu kilku miesicy projekt by gotowy. Wobec niedotrzymania terminu zoenia tekstu projektu konstytucji, kadencje Sejmu Ustawodawczego przeduono do lipca 1952 r. Tekst projektu konstytucji by konsultowany z Jzefem Stalinem, ktry zgosi kilkadziesit poprawek, w tym niektre o znaczeniu ustrojowym. Zostay one uwzgldnione przez Komisje Konstytucyjn. Ostatecznie projekt ustawy zasadniczej zosta zredagowany 30 kwietnia 1952 r. i przesany do marszaka Sejmu Ustawodawczego. Sta si on przedmiotem rozpocztej kocem lipca debaty sejmowej. 22 lipca 1952 r. jednomylnie uchwalono konstytucj Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ktra obowizywaa do grudnia 1992 r. Na podstawie przepisw wprowadzajcych, do czasu powoania nowego skadu naczelnych organw pastwowych nadal obowizyway odpowiednie postanowienia Maej konstytucji z 1947 r. Konstytucja PRL dosza do skutku w wyjtkowo niekorzystnej sytuacji midzynarodowej i wewntrznej. Przede wszystkim uznano, e PRL jest pastwem dyktatury proletariatu, w ktrym kierownicz rol winna spenia partia komunistyczna. Najwaniejszym jej celem byo zbudowanie socjalizmu w Polsce. temu zadaniu podporzdkowano dziaalno struktur pastwowych. Nastpio utrwalenie partyjnego ukadu na czele z PZPR. Nierwnorzdn pozycj w tym ukadzie zajmowao Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i SD. Ustawa zasadnicza z 1952 r. wprowadzaa stalinowski model pastwa, uwzgldniajc jedynie w niewielkim stopniu polsk tradycj ustrojow. Stanowio to przejaw wystpujcego wwczas powszechnie w pastwach Europy Wschodniej uniformizmu wzorowanego na ustroju Zwizku Radzieckiego. Tre i ukad wewntrzny konstytucji odpowiaday przyjtym zaoeniom ideologicznym. Tekst jej zawiera liczne postanowienia, ktrych istota nie doczekaa si realizacji. W czci zatem Konstytucja PRL bya fikcyjna. Widoczna bya nadto rozbieno pomidzy ustrojem 46

konstytucyjnym a ustrojem rzeczywistym. Dla charakterystyki ustawy zasadniczej fundamentalne znaczenie posiada prawna regulacja stosunku pomidzy jednostk a pastwem, ktra uznaa pastwo za warto najwysz, co charakterystyczne jest dla systemw totalitarnych. W zwizku z tym nie wprowadzono do niej postanowie, ktre by suyy ochronie pozycji jednostki przed wszechwadz pastwa. Zabrako te rzeczywistych rodkw kontroli nad aparatem pastwa. Zamieszczono w niej rwnie wiele oglnikowych sformuowa. Zarazem regulacja konstytucyjna nie obja wielu zagadnie wanych pod wzgldem ustrojowym, jak np. okrelenie relacji pomidzy rzdem a Rad Pastwa. Wystpujca w szerokim zakresie ramowo postanowie powodowaa przekazywanie materii konstytucyjnej do regulacji w trybie ustawowym. Sytuacja ta umoliwiaa swobodn interpretacje konstytucji przez wadze pastwowe. Wikszo postanowie ustawy zasadniczej dotyczy organizacji i kompetencji organw pastwowych. Zasadnicz kwesti byo odstpienie od zasady trjpodziau wadzy na rzecz jednolitoci wadzy pastwowej- Sejm, Rada Pastwa i rady narodowe, oraz organy administracji pastwowej rzd i ministerstwa. Rozrnienie to zacierao granice pomidzy ich kompetencjami. Najwyszym organem wadzy pastwowej mia by Sejm, jednak nie okrelono bliej trybu jego funkcjonowania. Wybory miay si odbywa co 4 lata i by powszechne, tajne, rwne, bezporednie. Prawo wyborcze do Sejmu i rad narodowych, otrzymali obywatele powyej 18 lat, bierne prawo wyborcze za powyej 18 lat w przypadku rad i 21 lat w przypadku Sejmu. Tryb zgaszania kandydatw na posw i czonkw rad narodowych mia by okrelony osobna ustaw. Utrzymano instytucje Rady Pastwa, jako najwyszego organu zwierzchniego rad narodowych w myl radzieckiego centralizmu demokratycznego. Jej skad, liczcy pocztkowo 15 osb, by wybierany przez Sejm. Na jej czele sta przewodniczcy, ktrym by stale przedstawiciel PZPR. Penia swoje obowizki po upywie kadencji parlamentu do momentu wyboru jej nowego skadu. Do jej kompetencji naleao : zarzdzanie wyborw do Sejmu, zwoywanie jego sesji, ustalanie powszechnie obowizujcej wykadni ustaw, wydawanie dekretw z moc ustawy, mianowanie i odwoywanie przedstawicieli PRL w innych krajach, ratyfikowanie i wypowiadanie umw midzynarodowych oraz wprowadzanie stanu wojennego. Rada Pastwa miaa podlega Sejmowi, ale w przerwach pomidzy jego posiedzeniami przejmowaa prawie wszystkie jego kompetencje. 47

Organami wadzy pastwowej w gromadach, osiedlach, miastach, dzielnicach wikszych miast, powiatach i wojewdztwach zostaway rady narodowe poszczeglnych szczebli, wybierane na 3 lata. System rad zbudowano hierarchicznie, podobnie jak w ZSRR, przy czym rady wyszego stopnia mogy uchyla uchway rad niszego szczebla. Naczelny organ administracji pastwowej rzd PRL powoywa i odwoywa Sejm. Nie okrelono jednak sposobu, w jaki miao si to dokonywa, co dawao ogromne pole manewru wobec rzdu ze strony kierownictwa PZPR lub w ogle Kremla. Nie okrelono rwnie zasad odpowiedzialnoci ministrw, a ich akty prawne moga uchyli Rada Ministrw. Rozdzia o sadzie i prokuraturze powtarza zasady prawa o ustroju sdw powszechnych i prokuraturze. Prokuratura miaa czuwa w szczeglnoci nad ciganiem przestpstw godzcych w ustrj, bezpieczestwo i niezawiso PRL. Poniewa prokurator generalny PRL by powoywany i odwoywany, oraz odpowiedzialny przed Rad Pastwa, caa prokuratura stawaa si organem wadzy. W ten sposb artyku o niezawisoci sdziw powoywanych na mocy odrbnych ustaw zawieszono w prni. Sdy bowiem sta miay przede wszystkim na stray ustroju PRL, zatem ich gwnym zadaniem byo chronienie wadzy, a nie sprawiedliwoci. Bardzo rozbudowany zosta w konstytucji rozdzia o prawach i obowizkach obywateli. Zagwarantowano nawet prawo zwracania si do wszystkich organw pastwa ze skargami i zaaleniami. Wszystkie swobody obywatelskie pozbawiono gwarancji, a korzystanie z nich obwarowano spenianiem obowizkw obywatelskich, takich jak : przestrzeganie socjalistycznej dyscypliny pracy, strzeenie tajemnicy pastwowej i likwidacji klas spoecznych yjcych z wyzysku. W sumie konstytucja z 1952 r. wzorowana na ustawie zasadniczej ZSRR, powtarzaa i sankcjonowaa przepisy maej konstytucji z 1947 r. oraz pniejszych ustaw szczegowych podporzdkowujcych ycie w Polsce wadzy ludowej, nie powoanej przez nard ani przeze nie kontrolowanej. Ksztat konstytucji PRL wynika z rozumienia prawa jako narzdzia w rku absolutnej wadzy, a nie zbioru powszechnie obowizujcych norm precyzujcych zasady zachowania jednostek i grup dla dobra ogu. Tekst konstytucji by wielokrotnie nowelizowany przed rokiem 1989. niezwykle zrnicowana bya tre, zakres i trwao dokonywanych zmian w tekcie ustawy zasadniczej. Wymaga podkrelenia, e adna, z 16 nowelizacji dokonanych przed 89 nie 48

zmienia naczelnych zasad ustrojowych. Jedn z waniejszych bya nowelizacja z 1954 r. wprowadzajca w gromady i osiedla w miejsce gmin, jako najnisze jednostki podziau administracyjnego pastwa. W wyniku reformy aparatu kontroli finansowej pastwa przywrcono Naczelna Izb Kontroli (NIK), jako organ niezaleny od rzdu, a podlegajcy Sejmowi. Stanowio to przedmiot nowelizacji z 1957 r. Sta liczb posw (460) wprowadzaa ustawa z 1960 r. Nowelizacja z 1963 r. przeduya kadencje rad narodowych z 3 do 4 lat. W ten sposb ujednolicono kadencje Sejmu i rad narodowych. Likwidacja gromad i powrt do gmin by przedmiotem nowelizacji z 1972 r. Stosunkowo trwae zmiany byy take wynikiem nowelizacji z 1975 r. wprowadzajcej dwustopniowy podzia administracyjny, przez likwidacje powiatw. Szeroki zakres zmian zawieraa najobszerniejsza przed 89 nowelizacja z 1976 r. Przede wszystkim uznano, e PRL urzeczywistnia i rozwija demokracje socjalistyczn. Szczeglne znaczenie miaa konstytucjonalizacja roli partii politycznych na czele z PZPR. Do tekstu ustawy zasadniczej wprowadzono sformuowanie i PRL umacnia przyja i wspprace ze Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi pastwami socjalistycznymi. Po wprowadzeniu stanu wojennego nowelizacj z 1982 r. wprowadzono Trybuna Stanu i Trybuna Konstytucyjny. W tym samym czasie okrelono organizacje i kompetencje Trybunau Stanu. Powsta organ orzekajcy o winie i pocigajcy do odpowiedzialnoci konstytucyjnej osoby sprawujcej najwysze funkcje w pastwie. W 1985 r. Sejm podj uchwa okrelajc szczegowy tryb postpowania przed Trybunaem Konstytucyjnym. W nastpnych latach kontynuowano praktyk wprowadzania do ustawy zasadniczej PRL nowych, demokratycznych instytucji ustrojowych. Nowelizacja z 1987 r. wczya do ustroju politycznego form demokracji bezporedniej w postaci referendum. Doniose znaczenie miao powoanie Rzecznika Praw Obywatelskich. Stanowio to przedmiot nowelizacji z 1987 r. kolejna nowelizacja z 1989 r. zapocztkowaa tworzenie nowego systemu ustrojowego. 20. Przyczyny i skutki przeomu ustrojowego w Polsce w 1989 roku Tezy: 1. Gwnymi celami zainicjowanej w kocu 1986 r. przez ekip Wojciecha Jaruzelskiego polityki reglamentowanej liberalizacji byy: a. denie do przeamania izolacji midzynarodowej w jakiej PRL znalaza si po 49

wprowadzeniu stanu wojennego; b. poprawa nastrojw spoecznych, ktre poczwszy od przeomu 1985/1986 r. zaczy ulega systematycznemu pogorszeniu. 2. Kierownictwo PZPR rozpoczo w poowie 1988 r. rozmowy z przedstawicielami umiarkowanego skrzyda opozycji politycznej wskutek: a. zaamania si zaprojektowanego przez wadze programu samodzielnej reformy systemu politycznego i ekonomicznego (niezadowalajcy wynik referendum z listopada 1987 r.); b. gwatownego pogorszenia si nastrojw spoecznych (wiosenna i letnia fala strajkw); c. przekonania o saboci opozycji i moliwoci manipulowania jej przywdcami przy pomocy Suby Bezpieczestwa; d. gotowoci hierarchii Kocioa katolickiego do poredniczenia w dialogu. 3. Kontrakt polityczny zawarty podczas obrad okrgego stou przewidywa rozpoczcie procesu stopniowej demokratyzacji systemu politycznego, ktra miaa trwa co najmniej do poowy lat dziewidziesitych. 4. Wynik wyborw z 4 czerwca 1989 r. uruchomi proces ywioowej destrukcji systemu politycznego PRL i upadku dyktatury PZPR. 5. Powstanie parlamentarnej koalicji OKP-ZSL-SD, a nastpnie rzdu Tadeusza Mazowieckiego przyspieszyo rozpoczty w czerwcu 1989 r. proces rozpadu komunistycznych struktur wadzy. Przyczyny: kryzys gospodarczy w Polsce, brak nadziei na jego przezwycienie pastw zach obawa rzdzcych prze ewentualna rewolucja antykomunistyczn stopniowa dezintegracja pastw socjalistycznych w wyniku zapocztkowanej przez Gorbaczowa pierestrojki fala strajkw w kwietniu maju sierpniu 1988 roku ch zawarcia przez wadze PRL paktu antykryzysowego z opozycj oraz umoliwienie jej dostpu do wadzy przyjcie na X plenum KC PZPR w dniach 16-18 stycznia 1989 r decyzji o pluralizmie politycznym i zwizkowym 31 sierpnia przyjcie przez Was idei rozmw OS, 1 listop 88r. decyzja o likwidacji Stoczni Gdaskiej 18 XII 88r. powstanie Komitetu Obywatelskiego przy Wasie 50

Przebieg obrad 6 luty- 5 kwiecie 1989 strona koalicyjno- rzdowa , solidarnociowo opozycyjna , obserwatorzy z kocioa utworzono zespoy do spraw; gospodarki i polityki spoecznej( Wadysaw Bak), katolickiego pluralizmu zwizkowego( A. Kwaniewski, Mazowiecki), reform politycznych ( Geremek) Skutki: powstay nowe instytucje ustrojowe (Senat, Prezydent) wprowadzono polityczny dialog midzy opozycja a rzdzcymi mozliwo pokojowego przejia od dydaktury monopartii do pluralizmu politycznego moliwo dziaalnoci zdelegalizowanych zwizkw i stowarzysze zapobieono konfrontacji zbrojnej midzy wadz a opozycj rzeczywiste penienie funkcji przez instytucje pastwowe. Zasady na jakich byo wybory parlamentarne 4 i 18 VI 1989 do Sejmu X kadencji i Senatu I kadencji Sejm by kontraktowy , jego skad ustali OS, 60% mandatw dla PZPR, ZSL i SD, Wybory do Senatu byy wolne, Marszakiem Sejmu X kadencji by Mikoaj Sejm : PZPR-173 mandatw, ZSL 76, SD 27, OKP 161, PZKS...... 23 Senat: Solidarno 99, niezaleny Henryk Stokosa 1

oparte ycie polityczne przestay by fikcj

5% dla katolikw wieckich-PZKS, UCHS i Pax, 35% - wolna gra wyborcza Kozakiewicz, Marszaek Senatu Andrzej Stelmachowski

21. Pojcie ad midzynarodowy ad midzynarodowy, ukad si politycznych i gospodarczych w skali globalnej, wyznaczany przez relacje panujce pomidzy podmiotami stosunkw midzynarodowych. Jest to termin umowny, trudno bowiem mwi w praktyce o uksztatowanym adzie midzynarodowym. Ukad polityczny wiata zawsze zawiera elementy anarchii i porzdku. Mona wskaza na rne formy adu midzynarodowego, np. hegemoni lub dominacj jednego pastwa, podzia wpyww (koncert mocarstw w XIX/XX w.) czy wyksztacenia si dwch dominujcych potg. Prby kreowania okrelonego adu midzynarodowego miay na celu, oprcz okrelenia stref wpyww okrelonych podmiotw, wyksztacenie powszechnie przyjtych zasad

51

postpowania na gruncie midzynarodowym. Po I wojnie wiatowej wyksztacony zosta ad wersalski, po II wojnie wiatowej ad jatasko-poczdamski, dominacja Stanw Zjednoczonych i ZSRR wytyczya ad dwubiegunowy, zwany te adem zimnowojennym. Gwnym czynnikiem midzynarodowego ukadu si jest system bezpieczestwa midzynarodowego, po II wojnie wiatowej wyznaczany by on przez rwnowag si, przede wszystkim w zakresie broni jdrowej, a take ad gospodarczy, ad informacyjny, ad ekologiczny i kulturalny. W wyniku zmiany globalnego porzdku, ktra nastpia po zakoczeniu zimnej wojny, powstaa konieczno organizacji nowego adu wiatowego. Nierealne s koncepcje hegemonii lub rzdu wiatowego, std dominuje pogld o koniecznoci uzyskania rwnowagi i stabilizacji w wiecie przez wielowymiarowe dziaania, wzmacnianie systemu organizacji midzynarodowej, powikszanie liczby trwaych powiza midzy pastwami opartych na wsppracy, odpowiedzialno za rozwj sytuacji przez wielkie mocarstwa, ktre w optymistycznym wariancie kreowayby wok siebie stref stabilizacji przez regionaln integracj i rozwizywanie konfliktw z wyprzedzeniem oraz zgodnie z prawem midzynarodowym. Pesymistyczny wariant, w ktrym porzdek wiatowy oparty jest na wspzawodnictwie, eskalacji konfliktw, protekcjonizmie, prbie si i zdobycia absolutnej przewagi, musi oznacza nieuchronnie niemono rozwizania globalnych problemw i atwe do przewidzenia skutki dla midzynarodowego i regionalnego pokoju.

22. Procesy globalizacji ich istota, specyfika i skutki 1. Istota procesw globalizacji: * globalizacja mechanizm odterytorialnienia, zjawisko transnarodowej przestrzeni spoecznej, mechanizm prowadzcy do uksztatowania wizji wiata jako jednego miejsca, wzajemne uwarunkowanie tego, co lokalne i globalne * procesy bez dystansw i relatywnie oderwane od konkretnej lokalizacji * lokalne decyzje spoeczne maj globalne reperkusje * dynamiczny cig procesw, ktre powoduje dalsze zmiany istotne w tradycyjnym rodowisku msp. * przyczyny procesw globalizacji: rozwj nauki i techniki; liberalizacja i deregulacja gospodarek narodowych * przestrzenna deorganizacja rnych dziedzin ycia 52

* intensyfikacja wiadomoci ludzkiej w skali wiata 2. Specyfika procesw globalizacji: * odterytorialnienia okrelonych zjawisk i procesw spoecznych * transnarodowa przestrze spoeczna * gospodarka (integracja wiatowych rynkw finansowych) * informacja (globalna infostrada, Internet, TV satelitarna) * kultura (niszczy tradycyjne wizi ludzkie, wiat staje si bardziej kosmopolityczny) * polityka (oznacza moliwo podejmowania przez pastwo majce globalne interesy dziaa niezalenie od istnienia terytorialnych dystansw) * ekologia (globalne zagroenia ekologiczne, zanik warstwy ozonowej) 3. Skutki globalizacji: a) na czynnik kulturowy: - ujednolicenie zachowa konsumpcyjnych - moe powodowa zniszczenie dotychczasowych wizi ludu i spoeczestwa z okrelonymi miejscami, fala antyamerykanizmu - zaostrzenie stosunkw midzy cywilizacj zachodni a innymi b) w sferze podmiotowej: - destabilizacj moliwoci sterowania sfer msp, rodowiska mn - podwaaj stabilno wewntrzn pastw - procesy globalizacji wymagaj innych struktur i mechanizmw sterowania ludzkoci w skali globu c) globalizacja pomniejsza rol pastw, a zwiksza rol transnarodowych korporacji oraz organizacji mn, dziaajcych w sferze transnarodowej, co wyraa si w transnarodowych sieciach wizi d) determinizm geograficzny e) procesy globalizacji stymuluj rozwj, ale w tych czciach wiata, ktre s do tego przystosowane, w innych powoduj regres lub stagnacj

53

a) globalizacja powoduje polaryzacj ludnoci (bogata pnoc, biedne poudnie) h) globalizacja przyspiesza proces pogbiania dysproporcji rozwojowych 23. Ewolucja wizi transatlantyckich po zimnej wojnie I wojna iracka 1999 za przyzwoleniem spoeczestwa mn, zostaa wykorzystana moliwo uycia akcji zbrojnej przeciwko Irakowi, otwieraa si brama wsppracy system ONZ zadziaa. upadek ZSRR ksztatowaa si patriarchia: USA, UE, Rosja, Chiny, Japonia tymczasem faktycznie ksztatowa si system unipolarny ad, w ktrym USA prowadz a sojusznicy za nimi podaj mulilateralizm, gdzie USA pac rachunki, graj I skrzypce, USA maj poparcie sojusznikw w rnych regionach wiata; po upadku ZSRR USA stay si supermocarstwem (wg Brzeziskiego) nowe wyzwania i std wyjtkowa odpowiedzialno USA aby sprosta temu polityka USA musi zda do: utrwalenia polityki USA na 1 pokolenie, ale i duej stworzenie struktury geopolitycznej mogcej amortyzowa nieuniknione wstrzsy i napicia, zwizane z przemianami spoeczno-politycznymi USA kontroler ruchu lotniczego wg Brzeziskiego selektywne zaangaowanie USA w rnych obszarach swej wsppracy potgami regionalnymi Rosja stabilizuje obszary euro-azjatyckie (Korea Pd, Turcja, Egipt)

Cechy adu pozimnowojennego, podziay, konflikty: midzy cywilizacjami (Huntington) islam a fundamentalizm zach wysunicie si na plan I czynnika ekonomicznego wyspy adu obszar UE, euroatlantycki nadal pozostaje ONZ + liczne organizacje regionalne (OBWE, Rada Europy) w wyniku kampanii antyterrorystycznej po 11 wrzenia 2001 r. zaznaczya si marginalizacja ONZ wojna NATO przeciwko Jugosawii nie zalegalizowana przez ONZ tendencje rosnce, USA do amania norm i instytucji prawa mn

54

zaznaczenie konfliktu midzy bogat Pn a biednym Pd, wychodzi to na wiatowych konferencjach zachd lansuje hasa liberalizmu, pastwa Pd twierdzi, e jest to agresja kulturalna ze strony zach

marginalizacja NATO

znaczenie 11 wrzenia 2001 pooy kres iluzjom zadowolonych z siebie globalistw w zastpieniu polityki mn globaln polityk i Internetem. po 11 IX pastwo stao si znw gwnym uczestnikiem s. mn. zagroenie ze strony upadych pastw (baza dla terrorystw), ktre nie maj 1 orodka decyzyjnego. Somalia nowa rola Rosji (zwrot w polityce w kierunku wsppracy z zachodem na polu walki z terroryzmem problem Czeczeni wczono do problemw mn terroryzmu) II wojna iracka Francja wystpia z postulatem utworzenia II bieguna. 24. Teoria integracji europejskiej a) Integracja wielopaszczyznowy proces zmierzajcy do zharmonizowania w jedn cao rnych grup spoecznych (pastw) b) 4 paszczyzny integracji (W.S. Landecker): - normatywna (wytworzenie wsplnych wartoci i norm) - funkcjonalna (majca na celu stworzenie wsplnych struktur) - spoeczna (obejmujca sfer gospodarki, spoeczn i kultury) - komunikacja (stworzenie wsplnego mechanizmu przekazu informacji) c) Teorie integracji lata 50 XX w.: - Federalizm zakada utworzenie pastwa federalnego na wzr USA, Szwajcarii czy RFN - Konfederalizm (unionizm) zakada utrzymanie dotychczasowych uprawnie pastw. Koncepcja de Gaullea Europy od Atlantyku po Ural Europa Ojczyzn - Funkcjonalizm proces integracji to przejcie od stosunkw midzy suwerennymi pastwami do spoeczestwa wiatowego, ktrego cao jest funkcjonalnie zdeterminowana, a ostatecznym rezultatem powinna by Europa ponadpastwowa

55

d) Wspczesne teorie integracji: * model neofunkcjonalny/federalny przewiduje liniowy rozwj integracji w kierunku kocowego etapu, jakim jest federalna unia/zwizek pastw * nurt realistyczny przewiduje, e pocztkowo dobrze rozwijajca si integracja moe w pewnym momencie zaama si pod wpywem konfliktw narodowych, dojdzie wtedy do dezintegracji i powrotu do tradycyjnego pastwa narodowego * teorie fuzji (W. Wessels) odrzucenie powyszych wizji, zwrcenie uwagi na to, e: - rozwj integracji europejskiej nie by nigdy procesem liniowym, opartym na automatycznym procesie rozlewania si, gdy w procesie integracji pod wpywem czynnikw: gospodarczych, politycznych, narodowych czy ponadnarodowych pojawiaj si przypieszenia i hamowanie - trudno przewidzie kocowy etap integracji UE moe doj do bardzo rnych rozwiza - w dugim okresie proces integracji charakteryzuje si staym strukturalnym wzrostem i zrnicowaniem, ktrego gwn cech jest jego fuzja czenie instrumentw publicznych z rnych poziomw wadzy, a take postpujca europeizacja narodowych podmiotw i instytucji celem zaspokojenia rosncych potrzeb spoeczestwa europejskiego model wielu szybkoci uwzgldnia rny rozwj i integracj pastw czonkowskich

25. rda europejskiego prawa wsplnotowego I. Pierwotne prawo wsplnotowe a) pisane prawo pierwotne traktaty zaoycielskie wraz z protokoami i deklaracjami jakie zostay do nich doczone, a ktre byy przyjte za wspln zgod pastw czonkowskich, wszystkie traktaty nowelizujce powysze akty; traktaty akcesyjne podpisywane z pastwami przystpujcymi do UE: - Traktat Ustanawiajcy Europejsk Wsplnot Wgla i Stali 18.06.1951 - Traktat o Europejskiej Wsplnocie Energii Atomowej 25. 03.1957 - Traktat Ustanawiajcy Wsplnot Europejsk 25.03.1957 - Konwencja o niektrych instytucjach wsplnych dla EWG i EWEA 25.03.1957 - Traktat o Fuzji Organw 8.06.1965 56

- Jednolity Akt Europejski 17 i 28. 02.1986 - Traktat o Utworzeniu Unii Europejskiej 7.02.1992 - Traktat Amsterdamski 2.10.1997 - Traktat z Nicei 26.02.2001 - Traktaty o przystpieniu nowych czonkw 1.01. (1972, 1981, 1986, 1995, 2004 b) niepisane prawo pierwotne oglne zasady prawa wsplne wszystkim systemom prawnym pastw czonkowskich, jak rwnie oglne zasady prawa mn oraz tzw. Prawa podstawowe II. Pochodne prawo wsplnotowe: b) rozporzdzenia ma zasig oglny, wiew caoci i jest bezporednio stosowane we wszystkich Pastwach Czonkowskich c) dyrektywy wi kade pastwo czonkowskie, do ktrego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, ktry ma by osignity, pozostawia jednak organom krajowym swobod wyboru formy i rodkw; adresatem s wycznie pastwa, nie jest aktem normatywnym d) decyzje wi w caoci adresatw, nie ma charakteru oglnego, adresatami mog by pastwa, jak i osoby fizyczne e) zalecenia i opinie nie maj mocy wicej, adresatami tych aktw mog by zarwno pastwa, jak i osoby fizyczne i prawne, a nawet same organy wsplnot f) akty Sui Genesis tzw. akty nienazwane, uchway nienazwane, rezolucje, programy, memoranda, plany, projekty, komunikaty, deklaracje, decyzje nominacyjne i budetowe g) umowy midzynarodowe zawierane przez Wsplnoty 26. Prawa czowieka I, II, III generacji Powszechnie przyjmuje si trzy zasadnicze typy praw, ktre odpowiadaj ukadowi treci Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Organizacji Narodw Zjednoczonych na III Sesji w Paryu 10 grudnia 1948 r. Kategorie te mona wyartykuowa w nastpujcy sposb: 1) prawa osobiste i polityczne (art. 2-21); 2) prawa gospodarcze, socjalne i kulturowe (art. 22-27); prawa solidarnociowe (art. 2). Rodzaje tych praw pozostaj w stosunku do siebie na zasadzie komplementarnej w sensie rozwojowym. Prawa drugiej generacji wywodz si z pierwszej i z kolei generuj trzeci typ praw. Blisza analiza rodzin tych praw wykazuje, e ich pierwsza generacja przyja 57

formu w kategoriach negatywnych: wolno od, w drugiej za w stylizacji pozytywnej: prawo do, natomiast w trzeciej generacji prawa te maj charakter zbiorowy i najmniej s podatne na jurydyzacj. Prawa pierwszej generacji s chronione Midzynarodowym paktem praw obywatelskich i politycznych, uchwalonym na XXI sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. 1. Prawa osobiste i polityczne - prawo do samostanowienia narodw (art. 1) i suwerennoci osb (art.2); - prawo do zachowania odmiennoci pci (art. 3); - prawo zakazu tortur fizycznych, psychicznych i moralnych (art. 8); - prawo do wolnoci osobowej i bezpieczestwa obywatelskiego (art. 9); - prawo do poszanowania przyrodzonej godnoci czowieka w stanie pozbawienia wolnoci (art. 10); - prawo zakazu bezprawnego pozbawienia wolnoci (art.11); - prawo do wolnoci wyboru miejsca zamieszkania i swobodnego poruszania si (art.12); - zakaz wydalania z kraju obcokrajowcw i bezpastwowcw (art.13); - prawo do sdu i rwnoci przed sdami i trybunaami (art.14 ust. 11); - prawo do bycia uwaanym za niewinnego do czasu udowodnienia winy (art. 14 ust. 2); - zakaz procedur retroaktywnych w procesach karnych (art. 15); - prawo do uznania podmiotowoci prawnej kadej osoby (art. 16); - prawo od prywatnoci i dobrego imienia (art. 17); - prawo kadej osoby do wolnoci myli, sumienia i religii (art. 18); - prawo do posiadania pogldw i do ich wypowiadania oraz do ochrony zdrowia, porzdku publicznego, i moralnoci publicznej (art. 19); - zakaz propagandy wojennej, nienawici narodowej, rasowej i religijnej (art. 20); - prawo do zgromadze i porzdku publicznego, moralnoci publicznej, dla ochrony zdrowia oraz wolnoci innych osb (art. 21); - wolno swobodnego stowarzyszania si osb (art. 22). - Rodzina jest naturaln jednostk spoeczestwa i ma prawo do ochrony ze strony spoeczestwa i pastwa: - prawo do zawierania zwizkw maeskich przy dobrowolnej zgodzie; - prawo rodziny do ochrony prawnej na czas trwania maestwa i po jego rozwizaniu (art. 23); - prawa dziecka bez wzgldu na ras, pe, jzyk, religi, pochodzenie narodowe, spoeczne lub majtek do nazwiska i do nabycia obywatelstwa oraz do rodkw opieki ze strony rodziny, spoeczestwa i pastwa wedug statusu dzieci nieletnich (art. 24); - kady obywatel ma prawo uczestnictwa w yciu publicznym i politycznym (art. 25);

58

- kady obywatel ma prawo do jednakowej ochrony prawnej (art. 26); - kady obywatel z mniejszoci narodowej ma prawo do kontynuowania wasnej kultury i religii (art. 27); - wolno zgromadze obywateli (art. 21); - wolno zrzeszania si osb (art. 22); - prawo do uczestniczenia w yciu politycznym kraju w myl art. 25: - prawo do kierowania sprawami publicznymi; - prawo do wybierania i kandydatowania w przypadku organw przedstawicielskich; - prawo dostpu do sub publicznych na rwnych prawach. Powysze prawa posiadaj zasadniczo znami indywidualne. Niemniej jednak w niektrych przypadkach nie mona byoby z nich skorzysta bez bycia w grupie /art. 18, 22, 23, 27/. Artykuy od 28 do 53 maj ju charakter proceduralny Komitetu Praw Czowieka. Drug kategori praw czowieka stanowi prawa gospodarcze, socjalne i kulturowe. Prawa te s chronione Midzynarodowym paktem praw gospodarczych, spoecznych i kulturalnych, uchwalonych na XXI sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w Nowym Jorku 16 grudnia 1966 r. Prawa tej generacji, podobnie jak pierwszej, opieraj si na fundamentalnej zasadzie, e wszystkie narody maj prawo do samoistnienia (art. 1). Na tej gwnej zasadzie powstay prawa drugiej kategorii. 2. Prawa gospodarcze, socjalne i kulturowe.

Prawa gospodarcze: - pastwa-strony zobowizay si ustawowo ochroni ycie gospodarcze obywateli tak na poziomie krajowym jak i midzynarodowym (art. 2); - rwno praw mczyzn i kobiet w obszarze ycia gospodarczego, spoecznego i kulturalnego (art. 3); - ewentualne zmiany artykuw tego Paktu musz si mieci w granicach systemu ochrony praw czowieka (art. 4); - wyklucza si samowoln interpretacj tych praw przez jakie pastwo (art. 5); - prawo do pracy, jako sposobu utrzymania (art. 6); - prawo do sprawiedliwych i korzystnych warunkw pracy (art. 7); - prawo do uczciwych zarobkw i rwn pac (art. 7, I); - prawo do wynagrodzenia ze wzgldu na godne utrzymanie rodziny; - prawo do pracy w higienicznych i bezpiecznych warunkach;

59

- prawo do awansu przy rwnych moliwociach; - prawo do wypoczynku z tytuu zatrudnienia; - prawo do zakadania zwizkw zawodowych i przystpowania do nich w celu ochrony swych interesw gospodarczych i spoecznych (art. 8a); - prawo do zakadania i przystpowania do midzynarodowych konfederacji zwizkowych (art. 8b); - prawo do wolnej dziaalnoci zwizkowej (art. 8c); - prawo do strajkw zgodnie z ustawami krajowymi (art. 8d); Prawa socjalne: - prawo kadej osoby do zabezpieczenia socjalnego (art. 9); - prawo do ochrony i pomocy rodzinie (art. 10 ust. 1); - prawo matki do szczeglnej opieki przed i po urodzeniu dziecka (art. 10 ust. 2); - prawo dzieci i modziey do szczeglnej ochrony i pomocy (art. 10 ust. 3); - prawo do zadawalajcego poziomu ycia (art. 11 ust. 1); - prawo do wyywienia, odziey i mieszkania; - prawo do cigego polepszania warunkw ycia; - prawo do wolnoci od godu (art. 11 ust. 2); - prawo do najwyszej realizacji poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego (art. 12); - zmniejszanie iloci martwych urodzin i miertelnoci dzieci, - poprawa higieny rodowiskowej i przemysowej, - zapobieganie i leczenie chorb epidemicznych i zawodowych, - stwarzanie warunkw powszechnej opieki. Prawa kulturalne: - prawa w zakresie ksztacenia: - prawo kadego do nauki (art. 13 ust. 1); - prawo do bezpatnego nauczania podstawowego (art. 13 ust. a); - prawo do ksztacenia redniego i wyszego w deniach do bezpatnoci (art. 15) - prawo rodzicw do ksztacenia i wychowania w duchu religijnym zgodnym z przekonaniami rodzicw (art. 13 ust. 3); - prawo do zakadania zakadw owiatowych (art. 13 ust. 4); - prawo do uczestniczenia w yciu kulturalnym (art. 15 ust. 1 lit. a); - prawo do korzystania z osigni postpu technicznego i naukowego i ich form zastosowa (art. 15 lit. b); - prawo do ochrony interesw moralnych i materialnych, objtych prawem autorskim (art. 15 lit. c); - prawo do wsppracy midzynarodowej w dziedzinie nauki i kultury (art. 15 ust. 4);

60

3. Prawa solidarnociowe Kolejny typ praw czowieka, tj. prawa solidarnociowe, nie znalazy swego umocowania w konkretnych paktach, jak to miao miejsce dotychczas. Mona jednak je wyartykuowa w powyszych aktach prawnych. Tytuem przykadu mona wymieni: Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych art. 1 ust. 1 Wszystkie narody maj prawo do samostanowienia... Naley doda, e prawa te s chronione w innych traktatach np. istnienie grup etnicznych, rasowych lub religijnych chronione s Konwencj o zapobieganiu o karaniu zbrodni ludobjstwa z 9 grudnia 1948 r. Wikszo praw solidarnociowych znalaza si w Afrykaskiej Karcie Praw Czowieka i Ludw z 1981 roku. Prawa tego typu zwyko dzieli na: Prawa zwizane uniwersaln redystrybucj wadzy: - prawo do samoistnienia w aspekcie politycznym, ekonomicznym, spoecznym i kulturalnym; - prawo do wszechstronnego rozwoju; - prawo do udziau we wsplnym dziedzictwie ludzkoci. Prawa uwarunkowane moliwociami pastw: - prawo do pokoju; - prawo do ekologicznego rodowiska; - prawo do humanitarnej pomocy w przypadku klsk ywioowych; - prawo do komunikowania si midzy ludami i narodami.

27. Zasada pomocniczoci w funkcjonowaniu wspczesnych pastw i spoeczestw UE. Zasad pomocniczoci (subsydiarnoci) ustanawia obecnie traktat zgodnie z ktrym w dziedzinach, ktre nie nale do jej kompetencji wycznej, Wsplnota podejmuje dziaania, zgodnie z zasad pomocniczoci, tylko wwczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych dziaa nie mog by osignite w sposb wystarczajcy przez Pastwa Czonkowskie. W odrzuconym projekcie unijnej konstytucji, zasada pomocniczoci zostaa zaliczona do podstawowych zasad odnoszcych si do kompetencji Unii. Proponowany w projekcie 61

konstytucji ksztat zasady pomocniczoci nie odbiega przy tym znaczco od treci obecnie obowizujcego. Zasada pomocniczoci znajdowa miaa zastosowanie do caoci spraw objtych zakresem traktatu konstytucyjnego z zastrzeeniem zagadnie objtych kompetencjami wycznymi UE. Obecnie zasada ta obowizuje tylko w zakresie dziaania prawa wsplnotowego. Subsydiarno, zwana take zasad subsydiarnoci lub pomocniczoci. Subsydiarno jest jedn z najwaniejszych cech ustrojowych pastw demokratycznych. Oznacza ona, e dziaania dotyczce szczegowych, lokalnych i partykularnych kwestii podejmowane by powinny najpierw na szczeblu mniejszych zbiorowoci (np. rodzina, szkoa), dopiero w momencie gdy mniejsze zbiorowoci nie mog rozwiza problemu sprawa powinna trafi na wyszy szczebel (np.: kuratorium, gmina). Zbiorowo wiksza jest wic wwczas pomocnicza wobec zbiorowoci mniejszej. Przykadem moe by rozwizywanie danego problemu najpierw przez czowieka jednostk, w wypadku, gdy nie podoa on temu przez rodzin, nastpnie przez zakad pracy, wadze samorzdowe, wadze regionalne, a dopiero na kocu, w ostatecznoci, wadze pastwowe bd ewentualnie jeszcze jakie wysze wadze (organizacje). Zasada ta dotyczy w szczeglnoci organizacji wewntrznej pastwa, jego administracji. Aktywno na wyszych szczeblach administracyjnych powinna by podejmowana jedynie wwczas gdy zapewnia wiksz efektywno i skuteczno w odrnieniu od efektw jakie przyniosyby te dziaania, gdyby podjte zostay przez szczebel niszy. W tym kontekcie subsydiarno oznacza, e wszelkie decyzje powinny zapada na szczeblu moliwie najbliszym obywatelom, a wic gwnie w gminach i regionach a nie na szczeblu centralnym. Polski system prawny. W preambule do Konstytucji (1997) zamieszczony zosta zapis ... prawa podstawowe dla pastwa oparte na poszanowaniu wolnoci i sprawiedliwoci, wspdziaaniu wadz, dialogu spoecznym oraz na zasadzie pomocniczoci umacniajcej uprawnienia obywateli i ich wsplnot. W Konstytucji nie ma wprost sformuowanego nakazu wsppracy ze zrzeszeniami obywateli, niemniej jednak wykonywanie przez wadze publiczne obowizkw wobec obywateli powinno by zgodne z zasadami zawartymi w preambule. Wprowadzony w Polsce od 1999 nowy podzia administracyjny wraz z reform struktur samorzdowych jest praktycznym wyrazem realizacji zasady pomocniczoci. Dokonany zosta wwczas trzyszczeblowy podzia administracyjny pastwa na: gminy, powiaty i samorzdowe wojewdztwa. Z punktu widzenia zasady subsydiarnoci 62

najistotniejszym szczeblem samorzdu pozostaje gmina, realizujca swe zadania najbliej obywatela.

28. System rde prawa w Konstytucji RP z 1997 roku I. Akty prawa powszechnie obowizujcego: * Konstytucja * Ustawy (akty prawa powszechnie obowizujcego uchwalane tylko przez Sejm, w szczeglnej procedurze, kade zagadnienie moe by uregulowane przez ustaw, musz by zgodne z konstytucj) * rozporzdzenia z moc ustawy (wydaje je Prezydent, w szczeglnych okolicznociach, rozporzdzenie jest rwne ustawie, moe uchyli ustaw, jest aktem o charakterze ustawodawczym, prezydent wydaje na wniosek rzdu, gdy Sejm nie moe si zebra) * ratyfikowane umowy mn (zatwierdzane przez Prezydenta, w trybie zwykym lub w trybie kwalifikowanym z upowanienia Sejmu, czyli za jego zgod, ktr udziela w ustawie te s waniejsze od ustawy) * uchway (o charakterze konkretno-indywidualnym i oglnym) * rozporzdzenia (akty o charakterze wykonawczym w stosunku do ustaw, musz by zgodne z Konstytucj i ustawami) * akty prawa miejscowego II. Akty prawa wewntrznie obowizujcego: uchway (Rada Ministrw) zarzdzenia (kady organ nadrzdny)

29. System wyborczy w Polsce po 1989 roku Pierwsze wolne wybory w Polsce po transformacji ustrojowej odbyy si w czerwcu 1989 roku i nazwane s kontraktowymi, ze wzgldu na ograniczenia miejsc w Sejmie, jakie wprowadzone zostay, w wyniku ustale okrgego stou dla partii nie komunistycznych. I tak wybory do Senatu zdominowali przedstawiciele obozu solidarnociowego zdobywajc 99 na 100 miejsc. Natomiast wybory do Sejmu zakontraktowane byy w nastpujcy sposb:

63

- 299 miejsc, czyli 2/3 przeznaczone dla PZPR i partii satelickich SD, ZSL, PAX, Unii Chrzecijasko Spoecznej i Polskiego Zwizku Katolicko Spoecznego - 161 miejsc, czyli 1/3, dla przedstawicieli innych nie nalecych do rzdu partii, wybierane w wolnych wyborach, wszystkie mandaty zdoby obz solidarnociowy Pierwszym prezydentem w III RP by gen. Jaruzelski, wybrany przez Zgromadzenie Narodowe, premierem zosta Mazowiecki. W 1990 roku odbyy si pierwsze wybory prezydenckie. Dla rozstrzygnicia potrzebne byo przeprowadzenie dwch tur. Wyniki: I tura, Wasa 40 %, Tymiski 23 %, Mazowiecki 18 %, Cimoszewicz 9 %, Bartoszcze 7 %, Moczulski 2.5 %. Drug tur zdecydowanie wygra Wasa otrzymujc 74 % gosw. Parlamentarne wybory 1993 rok. Wprowadzono now ordynacj wyborcz, ktra wprowadzaa 5 % prg wyborczy dla partii, 8 % dla koalicji i 7 % dla wybranych z listy krajowej. Zabieg ten mia wyeliminowa trudnoci w rzdzeniu i utworzeniu rzdu, ktre wynikay z duego rozdrobnienia maych partii w parlamencie. Wprowadzono rwnie mniejsze okrgi wyborcze a za metod przeliczeniow przyjto metod Hondta, ktra sprzyja partiom duym. Miao to wprowadzi wiksz stabilno w parlamencie. Prawo wyborcze w ustroju demokratycznym jest powszechne, rwne, bezporednie i tajne. Polski system parlamentarny tworz dwie izby: Senat i Sejm. Sejm skada si z 460 posw, a Senat ze 100 senatorw, wybieranych na czteroletni kadencj. Demokratyczny system wyborczy zakada, e gosy wszystkich obywateli s rwne - czyli kady gos ma tak sam wag, a kady z nas posiada tylko jeden gos. Bezporednio wyborw polega na moliwoci oddania osobicie jednego gosu na swego przedstawiciela do parlamentu. Powszechne prawo wyborcze oznacza, e kady obywatel moe sam wybiera swoich przedstawicieli /czynne prawo wyborcze/ oraz, e sam moe by wybrany o ile bdzie kandydowa w wyborach /bierne prawo wyborcze/. W Polsce czynne prawo wyborcze przysuguje obywatelom, ktrzy w dniu wyborw maja ukoczone 18 lat oraz osobom, ktre przez 5 lat zamieszkuj terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie s obywatelami innego pastwa, ale ktrych obywatelstwo polskie nie jest

64

stwierdzone. Bierne prawo wyborcze przysuguje obywatelom polskim, ktrzy w dniu wyborw maja ukoczone 21 lat i stale zamieszkuj na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej przez 5 lat. Prawo wyborcze moe by wykonywane jedynie osobicie, nie moemy zleci nikomu oddanie za nas gosu. System prawa wyborczego reguluje ordynacja wyborcza. Ordynacja wyborcza zakada system wyborw wikszociowych do Senatu i system wyborw proporcjonalnych do Sejmu. W systemie wikszociowym, ktry reguluje wybory do Senatu, terytorium pastwa polskiego podzielone jest na okrgi, na kady z nich przypada okrelona ilo mandatw parlamentarnych - w wyniku wyborw mandat parlamentarny uzyskuj ci kandydaci, ktrzy uzyskaj najwiksz liczb gosw w swoim okrgu. W systemie proporcjonalnym wybiera si posw na Sejm, terytorium Rzeczypospolitej Polskiej podzielone jest na okrgi, na ktre przypada okrelona ilo mandatw poselskich. Mandaty poselskie w wyniku wyborw dzielone s midzy partie polityczne biorce udzia w wyborach. W zalenoci od oddanych gosw dana partia uzyskuje proporcjonaln liczb mandatw. W praktyce wyglda to nastpujco: partie politycznie w okrgach wyborczych wystawiaj do wyborw listy kandydatw, wyborca oddaje jeden gos na jednego kandydata, glosujc tym samym na list wyborcz partii, na ktrej znajduje si wybrany kandydat. Najwiksz liczb mandatw, z pord przypadajcych na okrg wyborczy, zdobywa ta lista, ktra uzyska najwiksz liczb gosw ich ilo ustala si proporcjonalnie. Z listy na uzyskane miejsca poselskie wchodz ci kandydaci, ktrzy zdobyli najwiksz liczb gosw. 30. Ustrj samorzdu terytorialnego w Polsce W wyniku reformy wprowadzonej ustaw z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie terytorialnym oraz ustaw z dnia 22 marca 1990 r. o terenowych organach rzdowej administracji oglnej w PL jest dualistyczny model ustroju administracji publicznej w terenie. Dwa piony administracji terenowej: rzdowy (zbudowany na zasadzie centralizmu i oparty na zawodowym aparacie urzdniczym) oraz samorzdowy (uksztatowany na zasadzie 65

decentralizacji). Zgodnie z postulatem decentralizacji, samorzd terytorialny, powoywany jest do wykonywania zada publicznych w sposb samodzielny. W zwizku z tym wydzielono z administracji niezalen od rzdu, sfer lokaln i regionaln i podporzdkowano j samorzdowi i przyznano jej prymat kompetencyjny. Przy rozoeniu zada midzy szczeblem centralnym i niszymi, nie nastpuje hierarchiczne podporzdkowanie organw. Jednoczenie organy szczebli niszych korzystaj z ustanowionej prawem samodzielnoci i niezalenoci, podlegajc jedynie nadzorowi sprawowanemu wedug kryterium legalnoci. Podstawowe przepisy konstytucyjne dotyczce samorzdu terytorialnego zamieszczono w rozdziale I. Art. 16 definiuje wsplnot samorzdow. Tworzy j og mieszkacw okrelonej jednostki podziau terytorialnego pastwa, a zatem take cudzoziemcy i bezpastwowcy, nie za jedynie obywatele polscy. Wsplnota samorzdowa powstaje z mocy samego prawa. Przynaleno do wsplnoty samorzdowej nie jest rwnoznaczna z prawem wyborczym. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatw i sejmikw wojewdztw, daje prawa wyborcze wycznie obywatelowi polskiemu, ktry najpniej w dniu wyborw koczy 18 lat i stale zamieszkuje na obszarze dziaania danej jednostki samorzdu terytorialnego, o ile nie zosta pozbawiony praw publicznych i praw wyborczych, ani te nie zosta ubezwasnowolniony prawomocnym orzeczeniem sdowym. Samorzd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeone przez Konstytucj lub ustawy dla organw innych wadz publicznych. Podstawow jednostk samorzdu terytorialnego jest gmina, przysuguje jej domniemanie kompetencji wobec tworzonego powiatu i wojewdztwa. ustrj samorzdowy nie jest hierarchiczny. Struktury samorzdowe maj si uzupenia, a nie nakada. Ani samorzd powiatowy, ani wojewdzki nie bd sprawowa nadzoru nad samorzdem gminnym. Do gminy naley to wszystko, co nie zostao wyranie zastrzeone dla innych organw. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorzdu terytorialnego nie zastrzeone dla innych jednostek samorzdu terytorialnego. Konstytucja przyznaje jednostkom samorzdu terytorialnego osobowo prawn. Jednostka taka jest odrbnym podmiotem prawa zarwno w sferze prawa cywilnego (prawa wasnoci i innych praw majtkowych) jak i w sferze prawa publicznego. Samodzielno jednostek samorzdu terytorialnego podlega ochronie sdowej, realizowanej, w zalenoci od naruszenia granic samodzielnoci, zarwno przez sdy powszechne, jak i sdy administracyjne. Wrd zada publicznych wyrnia si zadania wasne i zlecone. Jako zadania wasne jednostka samorzdu terytorialnego wykonuje zadania 66

publiczne suce zaspokajaniu potrzeb wsplnoty samorzdowej. Kompetencje przekazane samorzdowi terytorialnemu powinny by rozdzielone midzy trzy szczeble samorzdu: gmin, powiat, wojewdztwo, zgodnie z zasad pomocniczoci, co oznacza przekazanie kompetencji i zada tej spoecznoci lokalnej lub regionalnej, ktra jest w stanie udwign rozwizanie problemu. Jednostki samorzdu terytorialnego wykonuj swoje zadania za porednictwem organw stanowicych. Wybory do nich s powszechne, rwne, bezporednie i odbywaj si w gosowaniu tajnym. Dziaalno samorzdu terytorialnego jest poddana nadzorowi z punktu widzenia legalnoci. Organami nadzoru nad dziaalnoci jednostek s: Prezes Rady Ministrw i wojewodowie, w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe. Konstytucja przyznaje jednostkom samorzdu terytorialnego (nie za ich organom) prawo zrzeszania si. Jednostki samorzdu terytorialnego mog sobie wzajemnie udziela pomocy, w tym pomocy finansowej. Podstawowymi aktami prawnymi dotyczcymi ustroju jednostek samorzdu terytorialnego s: ustawa o samorzdzie terytorialnym, ustawa o samorzdzie powiatowym oraz ustawa o samorzdzie wojewdztwa. Gmina jest prawnie zorganizowanym terytorialnym zwizkiem osb okrelonym w ustawie jako wsplnota samorzdowa. Ma osobowo prawn. Zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkacami gminy okrela uchwaa rady gminy. Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu wasnym i na wasn odpowiedzialno, na zasadach okrelonych przez ustawy, korzystajc z samodzielnoci chronionej na drodze sdowej. Zadaniem gminy jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb spoecznoci lokalnej. Do zakresu dziaania gminy nale wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeone ustawami na rzecz innych podmiotw. Zadania te dzielimy na wasne nadane ustawowo i zlecone przydzielane przez wadze pastwowe. Gmina realizuje wszystkie zadania niezastrzeone do kompetencji innych jednostek samorzdu terytorialnego (powiat, wojewdztwo samorzdowe). Mieszkacy uczestnicz w sprawowaniu wadzy na terenie swojej gminy poprzez gosowanie: w wyborach samorzdowych oraz referendum lokalnym lub za porednictwem organw gminy. Gmina w wykonywaniu tyche zada na swoim terenie jest suwerenna, a jej uprawnienia w tym zakresie mog by ograniczone tylko przepisami ustaw. Poza sfer uytecznoci publicznej gmina moe tworzy spki prawa handlowego i przystpowa do nich. Referendum gminne jest najwyszym organem stanowicym gminy. Przedmiotem referendum gminnego moe by kada sprawa wana dla gminy, ktrej zaatwienie ley w kompetencjach jej organw. 67

Organami gminy s: rada gminy oraz wjt/burmistrz/prezydent. Rada gminy jest organem stanowicym i kontrolnym we wszystkich sprawach gminy, z wyjtkiem spraw zastrzeonych do obligatoryjnego referendum. Uchway rady gminy mog by skierowane do wszystkich podmiotw na terenie gminy lub tylko do organw gminy. Powiat - lokalna wsplnota samorzdowa oraz odpowiednie terytorium. Mieszkacy powiatu tworz z mocy prawa lokaln wsplnot samorzdow. Powiat ma osobowo prawn. Powiaty tworzy, czy, dzieli i znosi Rada Ministrw w drodze rozporzdzenia. Powiat, jako jednostka zasadniczego podziau terytorialnego, obejmowa ma cae obszary graniczcych ze sob gmin albo cay obszar miasta na prawach powiatu. Powiat wykonuje okrelone ustawami zadania publiczne w imieniu wasnym i na wasn odpowiedzialno. Wikszo zada powiatowych ma charakter zada wasnych. Ustawodawca okrela 22 dziedziny, w ktrych powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. S to zadania w zakresie: edukacji publicznej, promocji i ochrony zdrowia, pomocy spoecznej, polityki prorodzinnej, wspierania osb niepenosprawnych, transportu i drg publicznych, kultury i ochrony dbr kultury, kultury fizycznej i turystyki, geodezji, kartografii i katastru, gospodarki nieruchomociami, zagospodarowania przestrzennego i nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony rodowiska i przyrody, rolnictwa, lenictwa, i rybactwa rdldowego, porzdku publicznego i bezpieczestwa obywateli, ochrony przeciwpowodziowej, przeciwpoarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagroeniom ycia i zdrowia ludzi oraz rodowiska, przeciwdziaania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, ochrony praw konsumenta, utrzymania powiatowych obiektw i urzdze uytecznoci publicznej oraz obiektw administracyjnych, obronnoci, promocji powiatu, wsppracy z organizacjami pozarzdowymi. Mieszkacy powiatu podejmuj rozstrzygnicia w gosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum powiatowe) lub za porednictwem organw powiatu. Organami powiatu s: rada powiatu i zarzd powiatu (starosta jako przewodniczcy zarzdu). W powiecie grodzkim funkcje te sprawuje odpowiednio rada miejska i prezydent miasta, lub burmistrz. Wadz uchwaodawcz i kontroln w powiecie sprawuje rada powiatu, a wadz wykonawcz jest zarzd powiatu. Wybory do rad powiatu s powszechne, rwne, bezporednie i odbywaj si w gosowaniu tajnym. Liczba radnych uzaleniona jest od liczby mieszkacw powiatu, nie moe jednak przekracza 60 radnych.

68

Wojewdztwo - regionalna wsplnota samorzdowa oraz odpowiednie terytorium. Wojewdztwo oznacza zarwno jednostk samorzdu terytorialnego jak i najwiksz jednostk zasadniczego podziau terytorialnego kraju do wykonywania administracji publicznej. Zasadniczym celem wojewdztwa jest kreowanie rozwoju regionu oraz wykonywanie usug publicznych o charakterze i zasigu regionalnym. W celu wykonania zada wojewdztwo tworzy wojewdzkie samorzdowe jednostki organizacyjne i moe zawiera umowy z innymi podmiotami. Samorzd wojewdztwa prowadzi polityk rozwoju wojewdztwa (kreowanie rynku pracy, utrzymanie i rozbudowa infrastruktury spoecznej, pozyskiwanie rodkw finansowych itd.). Samorzd wojewdztwa okrela strategi rozwoju wojewdztwa. Samorzd wojewdztwa wykonuje zadania o charakterze wojewdzkim okrelone ustawami w zakresie: edukacji publicznej, w tym szkolnictwa wyszego, ochrony zdrowia, kultury i ochrony jej dbr, pomocy spoecznej, modernizacji terenw wiejskich, zagospodarowania przestrzennego, ochrony rodowiska, gospodarki wodnej, drg publicznych i transportu, ochrony praw konsumentw, obronnoci, kultury fizycznej i turystyki. Wojewdztwo jako osoba prawna dziaa poprzez swoje organy. Organami samorzdu wojewdztwa s sejmik wojewdztwa oraz zarzd wojewdztwa. Sejmik wojewdztwa to organ stanowicy i kontrolujcy wojewdztwa. Kadencja sejmiku wojewdztwa trwa 4 lata od dnia wyboru. W skad tego organu wchodz radni wybierani w wyborach bezporednich. W sprawie odwoania sejmiku wojewdzkiego przed upywem kadencji rozstrzyga referendum wojewdzkie. Przewodniczcy sejmiku wojewdztwa i 3 wiceprzewodniczcych wybierani s bezwzgldn wikszoci gosw przy obecnoci co najmniej poowy ustawowego skadu sejmiku. Przewodniczcy organizuje prac sejmiku, prowadzi jego obrady. Przewodniczcy jak i wiceprzewodniczcy nie mog wchodzi w skad zarzdu wojewdztwa. Sejmik wojewdztwa wybiera ze swojego grona marszaka wojewdztwa i pozostaych czonkw zarzdu wojewdztwa na wniosek marszaka bezwzgldn wikszoci gosw. Sejmik powouje i odwouje skarbnika wojewdztwa jako gwnego ksigowego budetu wojewdztwa, na wniosek marszaka, bezwzgldn wikszoci gosw w gosowaniu tajnym. Sesje sejmiku wojewdzkiego nie mog si odbywa rzadziej ni raz na kwarta i s zwoywane przez przewodniczcego. Zarzd wojewdztwa i grupa radnych skadu sejmiku, ma prawo skada wnioski o zwoanie przez przewodniczcego sejmiku kolejnej sesji sejmiku. W takim przypadku sesja musi zosta zwoana do 7 dni od dnia zoenia wniosku. Pierwsza sesja nowowybranego sejmiku jest

69

zwoywana przez przewodniczcego poprzedniej kadencji do 14 od dnia ogoszenia zbiorczych wynikw wyborw do sejmikw wojewdztwa na obszarze caego kraju. Sejmik wojewdztwa peni funkcje kontrolne w stosunku do dziaalnoci zarzdu wojewdztwa oraz wojewdzkich samorzdowych jednostek organizacyjnych. W tym celu powouje komisj rewizyjn. Uprawnienia sejmiku wojewdztwa: stanowienie aktw prawa miejscowego, uchwalanie budetu wojewdztwa, planu zagospodarowania przestrzennego, rozpatrywanie sprawozda z wykonanego budetu, sprawozda finansowych i wykonanych wieloletnich planw, podejmowanie uchway w sprawie udzielenia absolutorium dla zarzdu wojewdzkiego, wybr i odwoywanie zarzdu wojewdztwa. Zarzd wojewdztwa To organ wykonawczy wojewdztwa. W jego skad wchodz: marszaek wojewdztwa, jako jego przewodniczcy, wiceprzewodniczcy i pozostali czonkowie w liczbie trzech. (razem 5) Funkcje czonka zarzdu wojewdzkiego nie mona czy z innymi funkcjami w gminie, powiecie i zatrudnieniem w administracji pastwowej oraz mandatem posa i senatora. Uchway zarzdu zapadaj w obecnoci poowy czonkw zarzdu, w gosowaniu jawnym, chyba e przepisy ustawy stanowi inaczej. Gos marszaka wojewdztwa rozstrzyga w przypadku rwnej liczby gosw. Zarzd wykonuje zadania wojewdztwa przy pomocy urzdu marszakowskiego wojewdztwa i wojewdzkich samorzdowych jednostek organizacyjnych lub wojewdzkich osb prawnych. Zadania zarzdu to te, ktre nie s zastrzeone dla sejmiku wojewdzkiego i wojewdzkich samorzdowych jednostek organizacyjnych: wykonywanie uchwa sejmiku, gospodarowanie mieniem wojewdztwa, przygotowywanie projektu i wykonywaniem budetu, przygotowywanie strategii rozwoju wojewdztwa, planu zagospodarowania przestrzennego, programw wojewdzkich i ich wykonywanie, prowadzenie biecej polityki i zawieranie umw w zakresie wsppracy midzynarodowej ze strukturami samorzdu regionalnego w innych krajach i midzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi, kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie dziaalnoci wojewdzkich samorzdowych jednostek organizacyjnych, w tym powoywanie i odwoywanie ich kierownikw.

31. Zasada trjpodziau wadzy Trjpodzia wadzy to podzia sfer funkcjonowania pastwa, zaproponowany przez francuskiego myliciela owiecenia, Monteskiusza. Wedle jego zaoe wadza dzielia si na:

70

wadz ustawodawcz stanowion przez parlament za pomoc uchwa, ktre tworz prawo, wadz wykonawcz bdc w rkach krla/monarchy lub rzdu, ktry wprowadza prawo w ycie, wadz sdownicz sprawowana przez sdy i trybunay, wydajce wyroki na podstawie obowizujcego prawa.

Wszystkie trzy rodzaje wadzy powinny by rwnorzdne, niezalene od siebie i jednoczenie nawzajem si kontrolowa. Dziki temu pastwo funkcjonuje bez zakce. Powierzenie caej wadzy jednej osobie lub instytucji prowadzi do naduy. Trjpodzia zyska uznanie jeszcze w XVIII w. Powan rol w tej interpretacji odgrywa bdzie rwnie zasada wyraona w art. 10 Konstytucji zakadajca w obecnym ksztacie rwnowag wszystkich trzech wadz3. Oznacza to, e cho s one rozdzielone, to musi midzy nimi panowa rwnowaga. Wydaje si, i z art. 10 naley wywodzi rwnie potrzeb wspdziaania i wsppracy wadzy ustawodawczej, wykonawczej i wadzy sdowniczej, z zachowaniem niezalenoci tej ostatniej. Zasada podziau wadz wyraona w art. 10 oznacza, e kada spord wymienionych w tym artykule wadz jest legitymowana do samodzielnego sprawowania powierzonych jej funkcji konstytucyjnych4. Wadza sdownicza tym rni si od pozostaych wadz, e jest powoana do oceny prawidowoci stanowienia i stosowania przepisw obowizujcych w pastwie, w tym take ratyfikowanych umw midzynarodowych (art. 87) oraz do podejmowania w tym zakresie wicych prawnie rozstrzygni5. Do zasady podziau wadz nawizuje bezporednio art. 173 Konstytucji, zakadajcy, e sdy i trybunay s wadz odrbn i niezalen od innych wadz. Nie mona jednak zaoy, i sdy i trybunay w zakresie sprawowanych przez nie funkcji s cakowicie niezalene od wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Niezaleno ta bowiem rozumiana winna by jako pewna rozczno w sensie funkcjonalnym od pozostaych wadz. Cakowite jednak rozdzielenie sprawowanych przez nie funkcji wydaje si niemoliwe. Wzajemna wspzaleno poszczeglnych wadz polega midzy innymi na tym, e wadza ustawodawcza okrela podstawy prawne dziaania wadzy wykonawczej i sdowniczej, wadza wykonawcza zapewnia organizacyjne i techniczne warunki umoliwiajce sprawowanie funkcji zarwno przez wadz ustawodawcz jak i przez wadz sdownicz, z kolei wadza sdownicza sprawuje kontrol prawn dziaa podejmowanych przez dwie pozostae6. Niekiedy nawet

71

poszczeglne wadze wspuczestnicz w szeregu czynnoci prawnych i faktycznych w celu realizacji okrelonego przedsiwzicia7. Tak wic konstytucyjna zasada podziau wadz zakada istnienie rwnowagi pomidzy tymi wadzami. Zaliczenie trybunaw do wadzy sdowniczej jest na tle dotychczasowego stanu konstytucyjnego istotn nowoci, na og bowiem przepisy dotyczce trybunaw byy oddzielone od przepisw powiconych sdownictwu8 . Rozdzia VIII Konstytucji wyodrbnia w osobnych podrozdziaach zagadnienia dotyczce sdw, Trybunau Konstytucyjnego i Trybunau Stanu. Przed nimi umieszczone zostay jedynie dwa przepisy, stanowic, e sdy i trybunay s wadz odrbn i niezalen i e wydaj wyroki w imieniu RP. Majc na uwadze sam systematyk rozdziau, mona wycign wniosek, e jedynie sdy uznane s za organy wymiaru sprawiedliwoci, trybunay za, mimo i orzekaj w formie wyrokw, takimi organami nie s. Wniosek taki byby jednak zbyt pochopny, w dziaalnoci Trybunau Konstytucyjnego i Trybunau Stanu dostrzec mona wiele elementw wymierzania sprawiedliwoci, a poczenie sdw i trybunaw w jednym rozdziale ma swj gboki sens, wyraajcy si midzy innymi w deniach ustawodawcy konstytucyjnego do wzmocnienia wadzy sdowniczej. Odrbne traktowanie natomiast tak sdw, jak i trybunaw wynika ze specyfiki funkcji jednych i drugich.

32. Przykady systemw religijnych: doktryna, kult, organizacja Doktryna doktryna religijna zesp wierze, wskaza dogmatycznych i moralnych oraz zasad liturgicznych, np. doktryna islamu, protestancka, katolicka. W Kociele katolickim przedstawiana przez papiey w formie encyklik. Zesp tych pogldw okrela si jako spoeczn doktryn (nauk) Kocioa; Kult religijny - wszelkie zachowania i praktyki religijne czynione wobec istoty bd przedmiotu kultu. Czynnoci kultowe maj na celu uatwienie kontaktu oraz wyjednanie przychylnoci dla czowieka od istot boskich, si natury czy duchw przodkw. Jeden z elementw systemu religijnego. Najczstsze formy kultu stanowi modlitwa, ofiary, rytualne tace, piewy czy inne formy wyraania wiary. Z kultem religijnym nierzadko wi si pielgrzymki do miejsc uznawanych za wite (sanktuariw). Organizacja Zwizek wyznaniowy typ zorganizowanej spoecznoci ludzkiej, posiada ustrj wewntrzny z organami wadzy reprezentujcymi zwizek na zewntrz. Ma uprawnienia do 72

okrelania praw i obowizkw swoich czonkw. Dysponuje rodkami materialnymi ze skadek czonkowskich. Posiada struktury wewntrzne (zakony, kongregacje, bractwa). 33. Modele stosunkw Pastwo Koci 1. System wyznaniowoci zamknitej (tradycyjnej) - afirmacja okrelonej doktryny religijnej- brak tolerancji dla innych religii z pkt. Widzenia pastwa - formalne uznanie w ustawie lub umowie konkordatowej jednej religii, jednego z kociow, jako religii lub kocioa pastwowego - subwencjonowanie okrelonej religii lub kocioa z funduszy publicznych, co uprzywilejowuje go w stosunku do pozostaych kociow - formalny zakaz wyznania innych religii poza religi oficjaln lub jedynie tolerowanie przez pastwo (Irak, Iran, Sudan, Arabia Saudyjska) 2. System wyznaniowoci zmodernizowanej (otwartej) - pastwo rezygnuje z afirmacji jednej religii - uznanie jednej religii lub jednego z kociow jako religii narodowej lub kocioa pastwowego z racji historycznych wkadu Kocioa do kultury narodowej lub socjologicznych przynaleno do danego Kocioa wikszoci spoeczestwa, - gwarancje wolnoci religijnej dla wyznawcw na zasadzie rwnoci (Dania, Norwegia, Islandia luteranizm) 3. System powizania: - pastwo organizuje i wspiera zwizki wyznaniowe, jest to pastwo wyznaniowe - czenia stanowisk kocielnych i pastwowych - subsydiowanie ze strony pastwa - uznaje religi za podstaw moralnoci spoecznej - zwizkom wyznaniowym przyznaje uprawnienia w zakresie realizacji niektrych funkcji publicznych - wyznaniowy charakter pastwa okrelaj zwykle przepisy konstytucji lub ustaw - regulacja sytuacji prawnej nastpuje tu drog jednostronnych aktw normatywnych wydawanych przez pastwo lub dwustronnych porozumie 4. System rozdziau 73

- system ten oznacza usunicie ze sfery dziaania pastwa treci i inspiracji religijnych oraz nadanie pastwu charakteru wieckiego - uniezalenienie pastwa od zwizkw wyznaniowych - pastwo uzyskuje charakter wiecki i uznaje swoj kompetencj wobec spraw religijnych, - pastwo przyjmuje neutraln postaw wobec religii i wiatopogldw obywateli - zwizki wyznaniowe nie wykonuj funkcji publicznych - zakaz wywieszania w budynkach publicznych symboli religijnych - zakaz wykonywania przez kocioy, zwizki wyznaniowe funkcji publicznych - wiecki charakter prawa maeskiego - zakaz nauczania religii w szkoach pastwowych jako przedmiotu obowizkowego - pastwo nie uznaje wyzna 5. Cezaropapizm 6. Papocezaryzm 34. Wsplnoty religijne w demokratycznym porzdku W demokratycznym pastwie obowizuje zasada rwnouprawnienia obywateli bez wzgldu na wyznawan religi czy wiatopogld jest to powszechna zasada konstytucjonalna. Zasada rwnouprawnienia zwizkw wyznaniowych stanowi istotn gwarancj wolnoci sumienia i wyznania. Nakada ona na organy pastwowe obowizek jednakowego traktowania wszystkich obywateli. Zabrania zrnicowania praw politycznych czy cywilnych obywateli na podstawie kryterium religijnego czy wiatopogldowego. Nakazuje pastwu rwne traktowanie zwizkw wyznaniowych, a w konsekwencji take ich czonkw. Zabrania uprzywilejowania lub dyskryminowania jakichkolwiek organizacji wyznaniowych. Wynika z niej nakaz wyposaenia zwizkw wyznaniowych w jednakowe uprawnienia cywilnoprawne, samorzdowo organizacyjne i otoczenia ich dziaalnoci jednakow ochron. Obcienia i przywileje podatkowe zwizkw wyznaniowych nie powinny by zrnicowane. Wydaje si, e zasada rwnouprawnienia zwizkw wyznaniowych nie wymaga, aby forma, czy sposb regulacji ich sytuacji prawnej byy jednolite. Struktura organizacji zwizkw wyznaniowych moe usprawiedliwi odstpstwo od oglnie przyjtej formy, byleby zakres uprawnie i obowizkw pozosta ten sam dla wszystkich. Wspczenie wan rol w zagwarantowaniu prawa do wolnoci sumienia i wyznania odgrywaj prasa, radio i telewizja.

35. Komunikacja werbalna i niewerbalna

74

Komunikacja niewerbalna to "jzyk ciaa". Bardzo istotne s w niej takie czynniki, jak:

przestrze spoeczna (dystans) - wedug teoretykw istniej 4 rodzaje dystansu (intymny, osobisty, spoeczny i publiczny) - jest to wyraz uczu lub wadzy, cho rni si w zalenoci od wzorcw kulturowych

symbole - rwnie podkrelaj dystans, wadz, zajmowane stanowisko wyraz twarzy, mimika kontakt wzrokowy

Komunikacja werbalna to przekazywanie informacji za pomoc wyrazw. Du rol odgrywaj tu takie czynniki, jak:

akcent (badania dowiody, e jest waniejszy ni tre wiadomoci!) stopie pynnoci mowy (wiadczy o kompetencji i odpowiedzialnoci) zawarto (tre) wypowiedzi; jest uzaleniona od wadzy oraz zwizkw midzyludzkich, uzalenionych od przyjtego systemu kulturowego.

36. Przedmiot erystyki Erystyka, czyli inaczej dialektyka erystyczna jest nauk o wrodzonej chci czowieka, aby zawsze mie racj. Jest sztuk dyskutowania w taki sposb, aby zachowa pozory racji. Zajmuje si ona przekonaniem o susznoci dyskutantw i suchaczy, a nie obiektywn prawd jakiego twierdzenia. Czsto w naszym yciu zdarza si, e kto obiektywnie ma racj, jednak w otoczeniu, czasem nawet i w tym czowieku powstaje wraenie, e nie ma tej racji. Wraenie takie rodzi si w momencie, gdy przeciwnik obali dowd tego rozmwcy lub wydaj si, e ma on racj, jednak obiektywnie jej nie ma. rdem takich problemw jest fakt, i czowiek z natury jest zy i w kadym sporze czy dyskusji zmierza ku prawdzie, bez wzgldu na to czy zgadza si ona z pierwotnie wygoszonym przez nas zdaniem, czy te ze zdaniem przeciwnika. U wikszoci ludzi istnieje take wrodzona prno, przez ktr nie chcemy dopuci do tego, aby nasze pierwotne twierdzenie okazao si faszywe, a przeciwnika suszne. Obok prnoci wystpuje take wrodzona nieuczciwo, polegajca na tym, e ludzie broni swego twierdzenia, jeeli jednak po jakim czasie dostrzegaj, e byo ono bdne i e nie maj racji, to pragn, aby si chocia wydawao tak, jak gdyby mieli racj. Na pocztku sporu jestemy dodatkowo przekonani o prawdziwoci swego twierdzenia, z

75

czasem jednak wydaje si, e argument naszego przeciwnika je obala, jeli teraz damy za wygran, to czasem pniej moe okaza si, e jednak mielimy racj: dowd nasz by bdny, ale mg przecie istnie inny suszny dowd, a wczeniej nie uylimy waciwego argumentu. Wwczas rodzi si w nas zasada zwalczania kontrargumentu. Powstaje ona nawet wtedy, gdy kontrargument wydaje si suszny i trafny, ale ta suszno jest tylko pozorna. Liczymy te na to, e w cigu dyskusji znajdziemy jeszcze jaki inny argument sucy bd do obalenia twierdzenia przeciwnika lub te do potwierdzenia naszej prawdy w jaki inny sposb. Z tego wynika nieuczciwo ludzi w dyskusjach oraz fakt, e w dyskusji zazwyczaj walczymy o suszno naszego twierdzenia a nie o prawd. Zazwyczaj kady chce postawi na swoim, nawet w przypadku, gdy w danej chwili jego twierdzenie jemu samemu wydaje si niesuszne lub wtpliwe. rodkami do takiego dziaania s chytro i ze skonnoci, a uczy tego codzienne dowiadczenie. Kady wic ma swoj przyrodzon dialektyk, jednak jest ona darem natury, ktry zosta rozdzielony nierwno. Wane jest take dostrzeganie pozorw w dyskusjach, gdy to wanie pozorna argumentacja wprawia nas w zaskoczenie i powoduje, e si wycofujemy z dyskusji, podczas gdy wanie mamy racj. Ten, kto wychodzi zwycisko z jakiego sporu, zawdzicza to zwycistwo swojemu sprytowi i zrcznoci podczas jego obrony. Za najlepsze w tej kwestii uwaa si wrodzone waciwoci, jednake wprawa oraz przemylenie sposobw, za pomoc ktrych obala si przeciwnika lub ktrymi on si posuguje moe nam bardzo pomc zosta mistrzami w tej sztuce. Zatem dialektyka erystyczna zajmuje si zawartoci lub substancj twierdze tzn. ich treci. Erystyka, jako sztuka, przy ktrej stosowaniu ma si zawsze racj ma za zadanie uczy obrony przed atakami w dyskusji, szczeglnie przed atakami nieuczciwymi, a take jak mona samemu atakowa twierdzenia innych nie popadajc w sprzeczno z wasnymi tezami nie pozwalajc ich obali przeciwnikowi. Dialektyka jest take potrzebna do obrony racji temu, kto ma t racj. W tym celu naley zna nieuczciwe sztuczki, aby mc si im przeciwstawia, a nawet samemu je stosowa i pokonywa przeciwnika jego wasn broni. Ze wzgldu na zaoenia dialektyki erystycznej prawda obiektywna nie moe by uwzgldniana, a caa uwaga musi skoncentrowa si na sposobie, w jaki sprytnie obroni swoje twierdzenie oraz obali twierdzenie przeciwnika. Drugim powodem, dla ktrego prawda obiektywna musi by odsunita jest fakt, i przewanie nie wiadomo gdzie ta prawda si znajduje. Czsto sami nie wiemy czy mamy racj czy nie. Czsto wierzymy w swoj racj, ale mylimy si, czsto wierz w ni obaj partnerzy. Przy powstawaniu sporu zazwyczaj kady uwaa, e prawda znajduje si po jego stronie, podczas trwania sporu obydwaj zaczynaj w to wtpi, dopiero jego zakoczenie ma doprowadzi do poznania prawdy i j utwierdzi, jednak 76

jak ju wczeniej wspomniaam dialektyka nie zajmuje si kwesti prawdy obiektywnej i nie jest ona w erystyce uwzgldniana, a zajmuje si ni logika. Zatem dialektyka erystyczna jest umysow szermierk suc do wykazania swojej racji w dyskusji. Stanowi ona zredukowane do pewnego systemu i do pewnych regu podsumowanie oraz przedstawienie sztuczek, ktrymi posuguje si wikszo ludzi, chccych mie racj w prowadzonym przez siebie sporze. 37. Organizacja kampanii wyborczych Partie polityczne staraj si nie tylko utrzyma istniejcy elektorat; pragn pozyska sobie jak najwiksz liczb niezdecydowanych obywateli, ich gos w duym stopniu decyduje o partii politycznej na rynku politycznym. Rynek polityczny utosamiany jest jako proces interakcji pomidzy partiami politycznymi i politykami - wystpujcymi w roli dostawcy dbr, a wyborcami - traktowanymi jako konsumenci. Marketing polityczny jest wic instrumentem sucym do osigania sukcesw na rynku politycznym. Jest to moliwe dziki odpowiedniej orientacji na obywateli, przejawiajcej si w badaniu i poznawaniu ich potrzeb oraz wytwarzaniu takiej oferty politycznej, ktra najlepiej zaspokajaaby istniejce i rodzce si potrzeby, wprowadzanej we waciwym czasie i waciwym miejscu. Unikalny charakter rynku politycznego oraz jego produkt (oferta polityczna) wymusza stosowanie takich technik (reklamowych), ktre z jednej strony pozwol na promowanie okrelonych postulatw ideologicznych i wartoci politycznych, z drugiej za pozwol na wykreowanie oferty wychodzcej naprzeciw wnioskowanym potrzebom obywateli. Celem partii politycznej jest nie tyle jednorazowe zwycistwo polityczne, ile przede wszystkim przetrwanie organizacyjne oraz denie do powikszania zakresu wpywu politycznego (hmmmmm powiedzcie to kaczorom i ich bandzie z pis-u ). Zgodnie z koncepcj, dziaania marketingowe prowadzone s przez cay czas, a przynajmniej powinny by tak prowadzone. Podczas kampanii wyborczych nastpuje natomiast ich szczeglna intensyfikacja. Wwczas dziaania te nazywane s marketingiem wyborczym, a ich gwnym celem jest spopularyzowanie kandydatw i programu politycznego partii, doprowadzenie do uzyskania przez kandydatw jak najwikszej liczby gosw, a w konsekwencji wygranie wyborw. W przeszoci indywidualny wyborca przede wszystkim zbiera odpowiednie informacje o treci ofert politycznych i podejmowa okrelone decyzje wyborcze. Obecnie dziaania tego typu staj si dla wyborcy zbyt kosztowne i skomplikowane. Wygodny sposb gromadzenia i segregowania odpowiednich informacji dla wyborcy maj partie polityczne, ktre wypracoway okrelone sposoby 77

komunikowania oraz syntetycznej prezentacji ofert wasnych jak i przeciwnikw. Ten szczeglny proces musi opiera si na informacjach pochodzcych z badania otoczenia rynku. Celem tych bada jest dokonanie podziau rynku wyborczego, wg dokadnie zidentyfikowanego rodowiska, na wzgldnie jednorodne grupy (segmenty) wyborcw. Proces segmentacji precyzuje strefy dziaania podmiotw rywalizacji i stanowi punkt odniesienia przy formuowaniu oferty politycznej. 38. Reklama polityczna i jej rodzaje

Reklama polityczna to forma komunikowania politycznego za porednictwem

mediw masowych, ktrej celem jest przekona wyborcw aby gosowali na kandydatw lub partie. Pierwsze reklamy polityczne pojawiy si w radiu w latach 30-tych. Pierwsza seria reklam telewizyjnych ukazaa si w 1952 r. bya to kampania prezydenta Eisenhowera. Funkcje reklamy politycznej: o informacyjna o perswazyjna Reklama polityczna jest nieosobist prezentacj i promocj idei, dbr i usug przez okrelonego sponsora. Jest ona przekazem patnym, ktry mona kontrolowa i ksztatowa w dowolny sposb. Typy reklam politycznych: Ze wzgldu na tre: 1. reklamy przedstawiajce kandydata 2. reklamy problemowe 3. reklamy negatywne Barbara i Stephen Salmore: 1. przekazy pozytywne przedstawiaj kandydata, jego wizerunek i problemy, ktrymi chce si zaj 2. przekazy negatywne 3. przekazy stanowice odpowied na komunikat przeciwnika Wedug rodkw przekazu: - reklama wizualna 1. ogoszenia w prasie 2. reklama zewntrzna staa plakaty, bilbordy 3. reklama na rodkach transportu 4. ulotki niski koszt, brak skutecznoci 5. gadety - zalety: niski koszt, atwo dotarcia do publicznoci lokalnej 78

- wady: niewielka liczba ludnoci, do ktrej dociera O wyborze technik reklamy politycznej decyduje charakter wyborw (lokalne narodowe), oraz finanse, ktrymi dysponuje sztab wyborczy - reklamy audytywne 1. spoty radiowe 2. kasety magnetofonowe Atuty: - wiksze demograficzne skupienie publicznoci ni w przypadku telewizji kablowej - niszy koszt - dua ilo stacji radiowych, ktra pozwala dotrze do konkretnych grup wyborcw - reklamy audiowizualne 1. spoty telewizyjne 2. filmy wideo 3. reklamy w sieci komputerowej FAZY RELKAMY POLITYCZNEJ 1. PRZEDSTAWIENIE KANDYDATA - reklamy mwice o rodzinie, przyjacioach kandydata, jego pracy, zamiowaniach - dua skuteczno 2. PRZEDSTAWIENIE PROGRAMU - 2-3 problemw - czsto odnoszce si do emocji odbiorcw - nierzadko reklamy negatywne 3. PODSUMOWANIE PROGRAMU KANDYDATA TELEWIZYJNA REKLAMA POLITYCZNA Wyborcy wikszo informacji o kampanii wyborczej czerpi z telewizji. Telewizj cechuje atrakcyjno przekazu i przedstawia obraz najbliszy rzeczywistoci. Tworzy wizerunki, ktre trudno wymaza, najbardziej oddziauje na emocje. W telewizyjnej reklamie politycznej wana jest kwestia powtarzalnoci, czas spotw, format spotw oraz oddziaywanie reklamy na emocje. Najpopularniejsz form telewizyjnej reklamy politycznej s 5 min. 60 i 30 sekundowe filmy nadawane zwykle w czasie najwikszej ogldalnoci (prime time) Gadajce gowy (talking Hades) - kandydat mwi bezporednio do wyborcy patrzc prosto w kamer - w percepcji obrazu wane jest to - licz si rekwizyty i symbole: flaga narodowa, godo, wizerunki postaci historycznej, zdjcie przy boku zagranicznych liderw politycznych - rodzajem tej techniki jest reklama problemowa Reklama przypominajca kandydatw - przedstawienie odpowiedniego wizerunku kandydata - wpynicie na emocje wyborcw, stworzenie pewnej wizi emocjonalnej Reklama witoci

79

- witym jest kandydat, a o jego witoci ma wiadczy biografia i wspaniae osignicia w yciu - cechy: uczciwo, odpowiedzialno, wraliwo spoeczna - talenty - cechy przywdcze zdecydowanie, konsekwencja, dynamizm dziaania - sia fizyczna Reklama dokumentalna (documentary, ciemna verite) - skupia si na dokonaniach kandydata - pokazywane s prawdziwe sytuacje Reklama dobrego samopoczucia (the feel-good imagery spot) - pozbawiona konkretnych problemw, odnosi si do uczu, szczeglnie narodowej dumy, ducha wsplnoty - czsto pokazywane s parady, marsze, krajobrazy - identyfikacja odbiorcy z nadawc Reklama zmieniajca wizerunek Reklama w ty i w przd (Back-and frond spot) - na pocztku emitowany jest fragment spotu konkurenta a potem nastpuje odpowied na postawione w tym przekazie zarzuty lub pytania Inforeklama (Infocomercial) - autorem jest Ross Perot, ktry zastosowa j po raz pierwszy w kampanii prezydenckiej w 1992 - 30 minutowy program, w ktrym kandydat posuguje si wykresami, ilustracjami, tumaczy problemy i wskazuje na sposoby ich rozwizania. Reklama negatywna - celem jest zdyskredytowanie przeciwnika w oczach wyborcw - skuteczno wpywania na postawy po raz pierwszy zastosowana w 1956 r. przeciwko Eisenhowerowi - jedn z technik reklamy negatywnej jest flip-flop w dwch lub kilku nastpujcych po sobie ujciach przedstawia si skrajnie rne oblicza kandydata, co ma dowie jego zmiennoci i prezentowania przez niego faszywego wizerunku - w myli niepisanych regu w reklamie negatywnej nie mona poda nieprawdziwych faktw, nie mwi si i narkotykach i seksie. Efekt backfire atak na przeciwnika szczeglnie brutalny i ostry, oceniany moe by negatywnie

39. Podmioty polityki spoecznej

80

* do podmiotw o zasigu oglnokrajowym naley zaliczy sejm, senat, urzd prezydenta, rzd i jego agendy (ministerstwa i inne organizacje pozarzdowe o dziaalnoci oglnokrajowej, centralne urzdy) podmioty o zasigu regionalnym to urzdy wojewdzkie oraz samorzdy i organizacje pozarzdowe, podmioty lokalne to urzdy gminne oraz inne instytucje dziaajce na obszarze gminy, w tym organizacje pozarzdowe, podmioty pozarzdowe fundacje zwizki zawodowe, stowarzyszenia, w tym kocielne, grupy wzajemnego wsparcia, itp., ktre bior udzia w realizacji celw polityki spoecznej zakady pracy (publiczne i prywatne), ktre zatrudniaj pracownikw i zapewniajce im dochody, przyczyniaj si do ksztatowania ich warunkw bytu i ich rodzin.

40. Modele polityki spoecznej Model liberalny (marginalny) - zakadajcy, e naturalnymi kanaami, za pomoca ktrych potrzeby powinny by zaspokajane s : rynek prywatny i rodzina. Pastwo powinno ingerowa w ostatecznoci i tylko w odniesieniu do tych grup, ktre nie s w stanie same sobie poradzi. W tym modelu przyjmuje si, e zdecydowana wikszo spoeczestwa jest w stanie zaspokoic swoje potrzeby wasnym dziaaniem przy ewentualnej pomocy rodziny lub organizacji charytatywnych. Model redystrybucyjny zakada, ze odpowiedzialno za bezpieczestwo socjalne jednostki ponosi przede wszystkim spoeczestwo. PS zajmuje si redystrybucj dochodw i gwarantuje dostp do wiadcze i usug oparty na kryterium potrzeb niezalenie od funkcjonowania rynku i wkadu wasnego jednostki. Model motywacyjny korporacyjny. Dopuszcza si w nim moliwo o wiele szerszej ingerencji pastwa ni w modelu marginalnym. Stawia si jednak wyran rnic tej ingerencji: programy spoeczne powinny jak najmniej zakca mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej. jest silne uzalenienie prawa do pomocy i wysokoci wiadcze od statusu danej osoby na rynku pracy. wiadczenia przysuguj gwnie osobom

81

ubezpieczonym, a same ubezpieczenia s obowizkowe i maj powszechny przedmiotowy i podmiotowy charakter .

Politologia: specjalno samorzdowa 1. Ustrj samorzdu terytorialnego w Wielkiej Brytanii 1994 Ustawa o samorzdzie terytorialnym w Walii ustanawiajce 22 jednostki unitarne (samorzd jednoszczeblowy wesza w ycie 1.VI.1996 r.) 1997 Ustawa o samorzdzie lokalnym wprowadzajca na terenie Anglii nowy podzia terytorialny z jednostkami unitarnymi

1999

Ustawa o samorzdzie lokalnym wprowadzajca podzia Anglii na 9 regionw. Ustanowienie Zgromadzenia Wielkiego Londynu oraz stanowiska burmistrza Londynu. (Jednym z 9 regionw jest Londyn, 8 pozostaych to regionalne agencje rozwoju powoywane przez rady hrabstw z obszaru danego dystryktu)

2000

Ustawa o samorzdzie lokalnym przyznajca wszystkim jst prawo wyboru struktury wadz lokalnych

STRUKTURA SAMORZDU LOKALNEGO W ANGLII OD 1997

388 jednostek podstawowych

36 rad dystryktw niemetropolitalnych

47 rad jednostek unitarnych

34 rady hrabstw niemetropolitalnych

Zgromadzenie Wielkiego Londynu Burmistrz od 2000 r.

82

238 rad dystryktw niemetropolitalnych

32 rady dzielnic Londynu

Korporacja City of London

10 tys. parafii

1998

Ustanowienie: Zgromadzenia Narodowego Walii Parlamentu Szkockiego Zgromadzenia Narodowego Irlandii Pn

Od 1999 r. pautonomiczne Zgromadzenie Irlandii Pnocnej; ma ono uprawnienia dotyczce regulacji kwestii samorzdu w prowincji w ramach obowizujcego prawa. Tradycyjny sposb zorganizowania rad: wadza uchwaodawcza hrabstwa i dystryktu, czyli rada jest tak samo zorganizowana w hrabstwach i jednostkach unitarnych; rada skada si z przewodniczcego, jego zastpcy i radnych, przewodniczcy wybierany jest corocznie spord radnych zwyk wikszoci gosw czonkw rady obecnych na posiedzeniu; mona dokona reelekcji przewodniczcego; przewodniczcy zwouje posiedzenia rady (z wasnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej 5 radnych) oraz kieruje ich przebiegiem w czasie gosowania w przypadku rwnej liczby gosw przysuguje mu gos decydujcy. Z reguy jest czonkiem wszystkich komisji rady i przewodniczy komisji koordynujcej dziaania rady,

83

przewodniczcy ma uprawnienia ceremonialne, jest pierwsz osob w dystrykcie lub hrabstwie, nie ma wyodrbnionego organu wykonawczego.

Kompetencje rady: przyjmowanie statutu, regulaminu wyznaczanie kierunku polityki lokalnej wyraanie zgody w sprawie budetu mianowanie czonkw komisji i rady wybr i mianowanie dyrektora generalnego urzdu (najwyszy urzdnik, zwierzchnik innych urzdnikw, szerokie kompetencje wykonawcze, inicjatywa uchwa). Propozycja zorganizowania wadz lokalnych zawarta w ustawie z 2000 r. Burmistrz wybierany w wyborach powszechnych, ktry rzdzi wraz ze swoim gabinetem; burmistrz jest liderem politycznym jednostki samorzdowej, proponuje radzie kierunki polityki lokalnej oraz kontroluje realizacj jej zaoe przez czonkw gabinetu. [30 podpisw pod kandydatur wymagana jest, tak jak i w wyborach parlamentarnych; zoenie w wysokoci 500 funtw depozytu, nie dostaje go z powrotem jeli nie uzyska 5%. Wydatki na kampanie wyborcze nie mog przekroczy 2000 funtw + po 5 pensw na kadego lokalnego wyborc. System gosu uzupeniajcego polega na tym, e wyborca na karcie do gosowania moe zaznaczy swj 1-szy i 2-gi wybr. Czyli tego kandydata, ktry mu najlepiej odpowiada i moe zaznaczy 2-go, na ktrego przerzuciby swj gos. Do wygrania potrzebna jest absolutna wikszo gosw (50% + 1). Liczone tylko gosy 1sze. Jeeli nie uzyska tej wikszoci liczone s gosy jednyki i doliczane s gosy drugie. Ten, ktry zgromadzi wicej gosw wygrywa. Nie potrzeba drugiej tury.] Kadencja trwa 4 lata, wynagrodzenie okrela rada Prawa i obowizki takie same jak radnych Uczestniczy w pracach rady, zabiera gos, uczestniczy w komisjach (poza rewizyjn)

84

Moe by wezwany przed komisj rewizyjn w celu zoenia wyjanie Gabinet wraz z liderem; lider jest wybierany przez rad, natomiast czonkowie gabinetu bd s mianowani przez lidera, bd przez ca rad. Kompetencje i organizacje lidera i gabinetu s zblione ze strony wyborcw dla lidera, ktry moe zosta odwoany przez rad,

Burmistrz wybierany w wyborach powszechnych oraz meneder rady; burmistrz jest w tym przypadku liderem politycznym, natomiast kompetencje dotyczce zarwno planowania strategicznego, jak i codziennych decyzji s delegowane menederowi rady.

Jeeli rada dystryktu lub jednostki unitarnej uzna, e burmistrz jest jej potrzebny, musi zorganizowa referendum. Musi rwnie przedstawi w nim mieszkacom rozwizanie alternatywne, w razie odrzucenia 1 opcji przez mieszkacw. Gdy jest propozycja gabinetu z liderem nie organizuje si referendum. 5% mieszkacw moe wystpi z wnioskiem o referendum, gdy wniosek nie przejdzie, nastpny mona zgosi dopiero za 5 lat. 2. Ustrj samorzdu terytorialnego we Francji struktur i funkcje organw wadzy na szczeblu regionalnym we Francji. przedstawicielem pastwa w regionie jest prefekt tego departamentu, prefekt regionu nie ma kompetencji policyjnych prefekt regionu: jest realizatorem polityki rzdu w dziedzinie gospodarki przestrzennej uczestniczy w opracowaniu planu pastwowego w regionie i w nastpstwie zawiera umowy niezbdne do jego wykonania, uczestniczy w inwestycjach pastwowych prowadzonych w regionie przewodniczy konferencji administracyjnej, skupiajcej prefektw departamentw, sekretarza oraz gwnego skarbnika regionu, a take innych wyszych funkcjonariuszy administracji rzdowej ma prawo wypowiadania si w imieniu pastwa przez rad regionaln ma obowizek i zarazem prawo czuwania nad prawidowym wykonywaniem kompetencji przez wadze regionalne w ktrym mieci si stolica regionu

85

ma prawo da od przewodniczcego rady regionalnej informacji o sytuacji w regionie, potrzebnych do waciwego wykonywania jego funkcji

Zadania regionu planowanie przestrzenne, drogi i autostrady, wykorzystywanie funduszy strukturalnych, promocja regionu, wdraa polityk rzdow, szkolnictwo wysze struktur i funkcje organw wadzy na szczeblu departamentu we Francji. Prefekt: prefekci s mianowani i odwoywani dekretami prezydenta, podjtymi na na czele korpusu prefektw znajduje si minister spraw wewntrznych; oprcz prefekci i podprefekci tworz elitarn grup znakomicie wyksztaconych i fachowcw, w ogromnej wikszoci rekrutowanych spord radzie ministrw, na wniosek premiera i ministra spraw wewntrznych prefektw korpus obejmuje podprefektw i 3 klasy niszych urzdnikw dowiadczonych

absolwentw Krajowej Szkoy Administracyjnej, przy czym prefekci musz by wyonieni w proporcji najmniej 4/5 oglnej liczby spord podprefektw i wysokich urzdnikw w ministerstwie spraw wewntrznych Kompetencje prefekta: - jako reprezentant pastwa w departamencie prefekt podejmuje czynnoci prawne waciwe przedstawicielowi osoby prawnej: zawiera w imieniu pastwa umowy zarzdza majtkiem pastwowym jest przedstawicielem procesowym w sprawach spornych reprezentuje rwnie pastwo wobec przedsibiorstw, ktre korzystaj z pomocy finansowej - jako reprezentant rzdu prefekt odgrywa rol polityczn: informuje rzd o ewolucji opinii publicznej, upowszechnia znajomo zaoe polityki rzdowej polityczne przygotowanie akcji wyborczej, zgodnie z zaoeniami rzdowymi - jest rwnie prefekt organem administracji oglnej w departamencie: utrzymanie porzdku policja administracyjna na obszarze caego departamentu funkcjonariusz policji sdowej

86

przedstawia radzie generalnej coroczne sprawozdania z dokona sub rzdowych Rada Generalna + prezydent wadza wykonawcza

Zadania departamentu: zagospodarowanie przestrzenne, drogi i inne inwestycje w mniejszej skali, opieka medyczna i pomoc socjalna, szkolnictwo rednie, moe si stara o fundusze strukturalne. Struktura i funkcje organw wadzy na szczeblu gminnym we Francji. Rada gminy: - jest organem stanowicym - wybierana w wyborach powszechnych i bezporednich na 6 lat - w gminach: do 100 mieszkacw 9 radnych od 10 tys do 40 tys mieszkacw od 33 do 43 radnych od 300 tys mieszkacw 69 radnych - sesje rady zwouje mer - s one zwoywane obowizkowo 1 raz w trymestrze, a take na umotywowany wniosek prefekta lub podprefekta oraz gdy da tego co najmniej poowa radnych - inicjatywa zwoania sesji przysuguje rwnie merowi - obradom przewodniczy mer - prawomocne uchway rady mog by podejmowane w obecnoci wikszoci czonkw rady - rada rozstrzyga swymi uchwaami sprawy gminy - granice generalnej kompetencji rady konstruuje si na podstawie zasady terytorialnoci oraz zasady dziaania w interesie gminy - kompetencje konsultacyjne rady gminy polegaj na wyraaniu opinii i formuowaniu postulatw, rada gminy moe zgasza postulaty we wszystkich sprawach dotyczcych gminy. Komisje: b) studialne przygotowujce projekty decyzji rady, komisjom przewodniczy z mocy prawa mer, ktry nastpnie wyznacza swego zastpc, zwoujcego posiedzenia i kierujcego pracami komisji 87

c) d)

ekstramunicypalne uczestnicz w nich czonkowie rady oraz mieszkacy wyspecjalizowane w poszczeglnych dziedzinach; opiniuj zamierzenia

gminy zainteresowani lokalnymi inicjatywami radnych, formuuj wnioski i dania Zadania gminy: szkolnictwo podstawowe, sprawy komunalne, porzdek i bezpieczestwo, drogi na poziomie gminnym.

3. Ustroje gmin w RFN Ustroje gmin po zjednoczeniu Niemiec: dualistyczny model rada-burmistrz pod jednym zwierzchnictwem burmistrz wybrany w wyborach bezporednich jest szefem monokratycznej administracji, z racji urzdu peni rwnie funkcj przewodniczcego rady/przedstawicielstwa gminnego, podzia kompetencji jest dualistyczny, np. Bawaria, Nadrenia Pnocna-Westfalia, Nadrenia-Palatynat uchwa administracji gminnej ustawodawstwo jak i praktyka dopuszczaj moliwo powierzenia burmistrzowi kompetencji rady dualistyczny model rada-burmistrz pod dwoma zwierzchnictwami burmistrz wybrany przez mieszkacw w wyborach bezporednich jest szefem monokratycznej administracji; rada/przedstawicielstwo gminne kierowana jest przez przewodniczcego wybranego spord radnych; podzia kompetencji jest dualistyczny, np. Brandenburgia, Dolna Saksonia burmistrz jest zwierzchnikiem subowym urzdnikw gminnych oraz samodzielnym organem niezalenym od rady, jest szefem burmistrz jest najwyszym organem gminy rada jest najwaniejszym kolegialnym organem gminy do waciwoci rady nale wszystkie sprawy gminne, ktre nie burmistrz przygotowuje sesj, porzdek obrad oraz projekty

zostay ustawowo przypisane burmistrzowi

88

obok burmistrza drugie zwierzchnictwo stanowi rwnorzdny

organ przewodniczcy rady/przedstawicielstwa gminnego niewaciwy model magistracki przy dualistycznym podziale kompetencji administracja kierowana jest przez organ kolegialny magistrat, ktrego przewodniczcym jest pochodzcy z wyborw powszechnych burmistrz, posiada on wasne kompetencje, przedstawicielstwo gminne kierowane jest przez przewodniczcego wybranego z grona radnych (Hesja) czonkw czonkowie magistratu nie mog by radnymi magistrat jest kolegialnym organem administracyjnym miasta, burmistrz, pochodzcy z wyborw bezporednich, jest zadania samorzdowe podzielone s pomidzy przedstawicielstwo gminne i magistrat przedstawicielstwo gminne pochodzi z wyborw powszechnych wybiera ono ze swego grona przewodniczcego, ponadto

wybiera magistrat organ kolegialny skadajcy si z zawodowych bd honorowych

podporzdkowanym radzie i zobowizanym do wykonywania jej uchwa przewodniczcym magistratu, reprezentuje gmin na zewntrz oraz posiada cay szereg kompetencji wasnych, posiada prawo do wydawania gminnych przepisw porzdkowych burmistrzowie miast wyczonych z powiatw wykonuj rwnie zadania zlecone z zakresu administracji rzdowej

4. Organizacja wadz municypalnych w USA Typ burmistrz-rada: jest najstarszy (najwczeniej wprowadzony) w wikszych jst burmistrzowie rady na og s mae, zwykle do kilku radnych (Chicago 50 czonkw jest to najwiksza rada, New York - 36) zwykle kadencja rady trwa 4 lata (moliwe s 2-letnie kadencje)

89

1. saby burmistrz rada wywodzi si z XVII-wiecznej Anglii, zadomowi si w poudniowo-wschodnich koloniach amerykaskich rada miejska jest najwaniejszym, jeeli nie jedynym orodkiem wadzy rada jest zarwno ciaem ustawodawczym, jak i wykonawczym rada mianuje urzdnikw wyszych szczebli w administracji lokalnej rada realizuje polityk, ktr sama wyznacza rada przygotowuje budet, rada wybiera burmistrza czonkowie rady zasiadaj w zarzdach przedsibiorstw komunalnych funkcjonuje na zasadzie primus inter pares w stosunku do pozostaych czonkw rady nie dysponuje efektywn wadz wykonawcz ma ograniczon wadz mianowania na stanowiska urzdnicze ma prawo inicjatywy uchwaodawczej nie ma prawa weta w stosunku do uchwa

Burmistrz:

2. silny burmistrz rada jest odzwierciedleniem podziau wadzy ustawodawczej i wykonawczej na szczeblu federalnym i stanowym po raz I silny burmistrz zosta powoany w Brooklynie, gdzie w 1880r. powierzono wybieranemu w bezporednim gosowaniu burmistrzowi faktyczne zwierzchnictwo nad powoywanymi przez niego urzdnikami miejskimi Burmistrz: jest wybierany w wyborach powszechnych i bezporednich zatrudnia urzdnikw lokalnych i jest odpowiedzialny za funkcjonowanie administracji lokalnej przedstawia projekty uchwa oraz projekt budetu i kontroluje jego realizacj ma prawo weta w stosunku do uchwa rady, ktre moe by odrzucone wycznie wikszoci absolutn jest ona zatrudniany na penym etacie, a jego due uprawnienia decyduj o tym, e jest politycznym liderem w miecie i jego faktycznym reprezentantem (np. w New Yorku, pozycja burmistrzw jest bardzo dua)

90

3. rada - meneder miasta jest wzorowany na modelu zarzdzania korporacjami przemysowymi, gdzie rada nadzorcza jest odpowiedzialna za ksztatowanie polityki korporacji ale to menederowie podejmuj decyzje przeom wieku XIX/XX ruch progresiwistw, W. Wilson, pierwszy meneder zosta mianowany w Staunton (Virgina) w 1908r. do 1920 byo 158 menederw w miastach maa rada 5-9 osb meneder zatrudniony na kontrakcie wybierany jest burmistrz spord czonkw rady, ale wycznie do celw reprezentacyjnych meneder jest odpowiedzialny za realizowanie funkcji wykonawczej mianuje i zwalnia wszystkich urzdnikw administracji kieruje procesem realizacji uchwa rady uczestniczy w posiedzeniach rady i przedstawia jej swoje propozycje nadzoruje przestrzeganie prawa w miecie przygotowuje projekt budetu przedstawia roczny raport finansowy przedstawia kady inny raport, ktrego zayczy sobie rada negocjuje ze zwizkami zawodowymi realizuje wszelkie inne zadania, ktre zostan okrelone przez rad Kompetencje menedera:

4. zarzd komisaryczny po raz I wprowadzony w 1890 r. w miasteczku Galveston w Teksasie na prob mieszkacw legislatura wyrazia zgod na powoanie zarzdu komisarycznego zoonego z piciu biznesmenw, trzech wyznaczy gubernator, dwch mieszkacy miasta dziaa jako wadza uchwaodawcza i wykonawcza funkcjonuje jako rada tylko w sprawach uchwaodawczych nadzr nad codzienn dziaalnoci administracji jest podzielony pomidzy poszczeglnych czonkw rady specjalizujcych si w wybranych zagadnieniach samorzdowych

91

system jest krytykowany za brak koordynacji dziaa zarzdu oraz jednoosobowej odpowiedzialnoci za sprawy miasta.

5. Zadania samorzdu terytorialnego w Polsce GMINA Pakiety zadaniowe: 1) infrastruktura techniczna a) drogi gminne, ulice, place, organizacja ruchu drogowego, zmiana nazw ulic, utrzymanie drg, budowa drg b) wodocigi i zaopatrzenie w wod, kanalizacja, usuwanie nieczystoci staych, urzdzenia sanitarne, wysypiska, unieszkodliwianie odpadw komunalnych, zaopatrzenie gminy w ciepo, energi elektryczn oraz gaz c) budowa targowisk i hal targowych 2) infrastruktura spoeczna: a) edukacja publiczna prowadzenia szk podstawowych, gimnazjalnych, przedszkola, obki, tworzenie i likwidacja szk, powoywanie dyrektorw w drodze konkursw b) suba zdrowia, podstawowa opieka zdrowotna c) opieka spoeczna, pomoc spoeczna pomoc ludziom w bardzo trudnych sytuacjach, noclegownie d) gminne budownictwo mieszkalne e) zbiorowy transport lokalny ustalanie cen biletw f) kultura, obowizek prowadzenia bibliotek gminnych i placwek upowszechniania kultury, np. gminne orodki kultury, domy kultury, moe udziela dotacji dla prowadzonych nie gminnych takich placwek g) kultura fizyczna, turystyka, budowa terenw rekreacyjnych (boiska, cieki rowerowe, dofinansowanie ludowych zespow sportowych, klubw sportowych uczniowskich, dla dodatkowych godzin w-fu, place zabaw) h) polityka prorodzinna, zapewnienie kobietom w ciy opieki medycznej, socjalnej i prawnej 3) porzdek publiczny, bezpieczestwo obywateli oraz ochrona przeciwpoarowa i przeciwpowodziowa: a) wsppraca z policj 92

b) tworzenie specjalnych sub Stra Miejska c) wsppraca z firmami zajmujcymi si porzdkiem publicznym d) ochotnicze strae poarne w gminach (zawodowe w powiatach) e) kontrolowanie posesji przez stra poarn f) ochrona przeciwpowodziowa zabezpieczenie terenw przez powodziami, wsppraca w tym zakresie z powiatem g) utrzymanie gminnych obiektw uytecznoci publicznej oraz obiektw administracji publicznej np. hale sportowe 4) ad przestrzenny, gospodarka nieruchomociami, ochrona rodowiska i przyrody, gospodarka wodna a) koncepcja planu zagospodarowania przestrzennego (to tylko zadanie gminy) b) gospodarka nieruchomociami ziemia, tereny, czy sprzedawa? Czy wydzierawi? Powinna to by polityka aktywna (nie tylko sprzedawa, ale i kupowa) c) ochrona rodowiska ochrona lasw, zabytkw przyrody, decyzje dotyczce rozwoju gospodarczego, akcje, konkursy na rzecz ochrony rodowiska d) gospodarka wodna czy jest duo czy mao wody pitnej, posiadanie akwenw wodnych e) ziele komunalna zadrzewianie gminy, sadzenie drzew, parki, enklawy 5) od IV 2001: a) wspieranie i upowszechnianie idei samorzdowej b) promocja gminy c) wsppraca z organizacjami pozarzdowymi d) wsppraca ze spoecznociami lokalnymi i regionalnymi innych pastw Zadania powiatw: pakiet dotyczcy infrastruktury technicznej: transport zbiorowy i drogi publiczne (mamy zapewni mieszkacom dostp do powiatu, przemieszczanie si midzy gminami moe to by komunikacja pastwowa i prywatna); drogi powiatowe (budowa drg, modernizacja drg, utrzymanie, mosty)

93

proces ksztacenia kierowcw (nadzoruj) kierowanie kierowcw na szkolenia, kierowanie na badani lekarskie zagospodarowanie przestrzenne, nadzr budowlany (przy pomocy powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego) moe opiniowa plan zagospodarowania przestrzennego gminy geodezja, kartografia i katastr (Powiatowy Zasb Geodezyjny i kartograficzny prowadzenie, ewidencja gruntw i budynkw) reprezentowanie Skarbu Pastwa w gospodarowaniu nieruchomociami (dziaanie wywaszczeniowe, odszkodowania) podatek kastralny - na warto ruchomoci i nieruchomoci (powszechna taksacja) pakiet infrastruktury spoecznej edukacja publiczna (ustalanie sieci szk ponadgimnazjalnych, zakadanie ich, powoywanie rad owiatowych, dyrektorw szk, dotowanie niepublicznych szk podstawowych, specjalnych i gimnazjw, prowadzimy szkoy rednie)

promocja i ochrona zdrowia (prowadzenie szpitali, zwalcza choroby zakane, epidemie, opieka przeciwgrulicza, ograniczanie spoycia alkoholi, tworzenie zakadw zdrowotnych dla osb niepenosprawnych, pomoc spoeczna i polityka prorodzinna, program pomocy spoecznej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, domy pomocy spoecznej, domy dziecka,)

kultura fizyczna, turystyka, ochrona dbr wspiera ochron .... kultura fizyczna (wspieranie inicjatyw amatorw rajdy, szlaki turystyczne, uczniowskie zespoy sportowe, nadzr nad dziaalnoci zwizkw sportowych) komenda powiatowa stray poarnej powiatowa komenda policji Gospodarka wodna wydawanie pozwole wodno-prawnych (zawiera odniesienie ile wody w cigu doby moemy wypompowa; korzystanie przez zakady z uj wody) pozwolenia na emisj zanieczyszcze atmosfery; kontrolowanie sposobu ywienia (lekarz weterynarii) zgoda na wyrb lasu

94

zgoda wydobywania piasku (ska pospolitych) w przypadku wytwarzania niebezpiecznych odpadw zgoda promocja powiatu wsppraca z organizacjami pozarzdowymi moliwo przyznania stypendiw zadania zwizane z przeprowadzeniem referendum, wyborw

Samorzd wojewdztwa wykonuje zadania o charakterze wojewdzkim okrelone ustawami, w szczeglnoci w zakresie: 1) edukacji publicznej, w tym szkolnictwa wyszego, 2) promocji i ochrony zdrowia, 3) kultury i ochrony jej dbr, 4) pomocy spoecznej, 5) polityki prorodzinnej, 6) modernizacji terenw wiejskich, 7) zagospodarowania przestrzennego, 8) ochrony rodowiska, 9) gospodarki wodnej, w tym ochrony przeciwpowodziowej, 10) transportu zbiorowego i drg publicznych, 11) kultury fizycznej i turystyki, 12) ochrony praw konsumentw, 13) obronnoci, 14) bezpieczestwa publicznego, 15) przeciwdziaania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy.

6. Regionalny charakter wojewdztw samorzdowych w Polsce

W wikszych pastwach istnieje potrzeba stworzenia takiego szczebla samorzdu, ktry mieciby si pomidzy samorzdem lokalnym a pastwem w wszym znaczeniu. Istota zada regionalnych stanowi Funkcj bardziej cywilizacyjn ni polityczno-prawn, bardziej rozwojow ni wiadczc, bardziej ekonomiczn ni administracyjn. Dla systemu lokalnego gwnym pojciem i osi dziaania jest jednostka (obywatel), w ukadzie regionalnym centraln funkcj spenia pojcie przedsibiorcy czy szerzej gospodarki.

95

Zadania wojewdztwa zostay w ustawie o samorzdzie wojewdzkim tylko po czci okrelone w sposb analogiczny do ustawy powiatowej. Art. 14. ust. 1. ustawy stanowi, e samorzd wojewdzki wykonuje zadania o charakterze wojewdzkim okrelone ustawami i dalej zawiera przykadowe wyliczenie spraw nimi objtych. Ustawa o samorzdzie woj. zawiera swoist klauzur generaln okrelajc zakres dziaania wojewdztwa. Do zakresu dziaania wojewdztwa naley wykonywanie zada publicznych o charakterze wojewdzkim, niezastrzeonych ustawami na rzecz organw administracji rzdowej. Ustawodawca chcia w ten sposb podkreli szczeglny regionalny, a nie lokalny charakter zada i kompetencji wojewdztwa. Konstytucja narzuca wymg wprowadzenia samorzdu regionalnego, dziaajcego zatem w jednostce podziau zasadniczego, dla ktrej Konstytucja przyjmuje rodzajowe okrelenie region. W wietle terminologii Konstytucji tak rozumiany region odrnia si od wojewdztwa. Wojewdztwo jest rzdowe samo w sobie nie jest jednostk podziau zasadniczego. Wojewdztwo i region nie musz by tosame, cho oczywicie mog by tosame terytorialnie. Ustawa o samorzdzie woj. stanowi o regionalnym charakterze wsplnoty samorzdowej. Zgodnie bowiem z art. 1. mieszkacy woj. tworz z mocy prawa regionaln wsplnot samorzdow, a pojcie woj. oznacza regionaln wsplnot samorzdow oraz odpowiednie terytorium. Woj. jest traktowane jako zwizek mieszkacw danego obszaru korporacja terytorialna. Ustawa charakteryzuje t wsplnot, jako wsplnot regionaln, nawizuje przy tym do postanowie konstytucji, ktra odrbnie traktuje lokalne i regionalne wsplnoty samorzdowe. Ustawa mwic o podmiocie samorzdu posuguje si pojciem regionalna wsplnota samorzdowa. Oznacza to, e samorzd to sprawowanie administracji przez zbiorowo zainteresowanych osb. W przypadku samorzdu wojewdzkiego chodzi o osoby zamieszkae na terenie danego woj. Przynaleno do wsplnoty samorzdowej nie zaley od aktu przystpienia. Powstaje ona na mocy prawa, na skutek nabycia przez osoby fizyczne okrelonej cechy, tj. miejsca zamieszkania na obszarze wojewdztwa.

7. Organy uchwaodawcze samorzdu terytorialnego w Polsce Rada Gminy organ stanowico-kontrolny art. 15 (ustawy o samorzdzie gminnym) Rada Gminy to organ stanowicokontrolny z zastrzeeniem instytucji referendum rozrnienie na gminne rady wiejskie i miejskie kadencja 4 lata, rozpoczyna si w dniu wyborw

96

w Lublinie 31 radnych Art. 27 ustawa o ordynacji wyborczej: liczb radnych ustala wojewoda w porozumieniu a komisarzem wyborczym na podstawie liczby mieszkacw gminy na koniec roku kalendarzowego poprzedzajcego rok wyborw Wybory wikszociowe dotycz gmin do 20 tys mieszk od roku 1998, wczeniej gmin do 40 tys mieszk gosujemy na konkretnego kandydata Wybory proporcjonalne pocztkowo w gminach powyej 40 tys obecnie powyej 20 tys gosujemy w pierwszej kolejnoci na list Obecnie metoda dHondta: dzielimy przez 1,2,3,4,5 Miasta na prawach powiatu od 1998 5% prg wyborczy Kompetencje Rad Gmin: Kwestie personalne: Inne: Sprawy opat, podatkw, gospodarowania mieniem (wycznie Rada w granicach ustawowych) Nieruchomoci Rada decyduje o tym, jakie s i mog by obcienia tej nieruchomoci, wynajem (jeli przekracza 3 lata), kupno, sprzeda. Poyczki i kredyty krtkoterminowe ustala ich wysoko. Ustala, czy bdziemy wchodzili do spek, wykupywali akcje, decyduje o emisji obligacji Decyduje o utworzeniu przedsibiorstw i zakadw komunalnych, jaki majtek na nie przeznaczymy Porozumienia zawierane w sprawie zada wybieranie zarzdu gminy odwoanie zarzdu gminy ustalanie wynagrodzenia dla przewodniczcego zarzdu gminy powoywanie sekretarza i skarbnika gminy na wniosek wjta udzielanie lub nieudzielanie absolutorium z tytuu wykonania budetu

97

Wsppraca z organizacjami ponadnarodowymi, stowarzyszeniami, organizacjami pozarzdowymi Uchway dotyczce herbu, flagi, nazwy ulic, szk, wznoszenia pomnikw Uchwalanie zasad przyznawania stypendium dla uczniw i studentw.

Rada Powiatu Dziaanie jawne (dokumenty, wejcie swobodne na sesje rady) Organ stanowicy, kontrolny, decydujcy 16 VII 1998 ordynacja wybr do rady powiatu (radnych wybieramy w okrgach wyborczych) wybory proporcjonalne gosujemy na list kandydatw prg wyborczy 5% (w skali caego powiatu, lub miasta na prawie powiatu) metoda dHondta 18 lat ukoczone zamieszkuje na terenie powiatu uchwala statut uchwala budet powiatu powiatowy program zapobiegania przestpczoci (komisja bezpieczestwa i porzdku) w formie uchway uchway przeciwdziaajce bezrobociu, aktywizacja zasady udzielania stypendiw dla uczniw i studentw wybr zarzdu powiatu na wniosek starosty wybr sekretarza i skarbnika na wniosek starosty stanowi o kierunkach dziaania zarzdu udzielanie lub nie absolutorium zarzdwoi z tytuu wykonania budetu podatki, opaty uchwala ich wysoko decyduje o przystpieniu do fundacji, stowarzysze i spdzielni herb, flaga, nazewnictwo szk Sesje takie same jak w przypadku gminy (co najmniej raz na 3 miesice)

Kandydat:

Waciwoci rady powiatu:

98

Sesje nadzwyczajne (na wniosek zarzdu i ustawowego skadu rady) I sesja w cigu 7 dni od dnia ogoszenia zbiorczych wynikw wyborw Wybiera czonkw zarzdu bezwzgldn wikszoci gosw co najmniej skadu rady w gosowaniu tajnym Przewodniczcy rady powiatu moe wyznaczy 1-2 wiceprzewodniczcych

Sejmik: Liczba radnych: a) w 1998 45 radnych do 2 mln mieszkacw, po 5 na kade nowe 500 tys, nie ma grnej granicy b) 11.IV. 2001 30 radnych do 2 mln, po 3 na kade rozpoczte 500 tys w sejmiku lubelskim 33 radnych Wybory: zasada dHondta, mandat wolny Tryb pracy: identycznie jak w gminie i powiecie, wiceprzewodniczcy 1-3, Komisje: jedyna obligatoryjna komisja rewizyjna, w lubelskim 11 komisji: budetowa, edukacji, wie, ochrona rodowiska, sport, turystyka, rodzina Kluby radnych: co najmniej 5 radnych w Lublinie

8. Organy wykonawcze samorzdu terytorialnego w Polsce WJT, BURMISTRZ, PREZYDENT w gminach 1990-2002 organ kolegialny Zarzd gminy; zarzd pocztkowo by powoywany z radnych pniej spoza grona formua konkursu na wjta rada wybieraa komisj, ktra wybieraa wjt przewodniczcy zarzdu, odpowiada za prac zarzdu kolegialnego ewolucja w kierunku zarzdu autorskiego rada wybieraa pozostaych kandydatw na wniosek wjta, burmistrza czy prezydenta zmieniano szybko sposb wyborw: wjta wybierano bezwzgldn wikszoci gosw ustawowego skadu rady gminy w gosowaniu tajnym; pozostaych rada wybieraa zwyk wikszoci gosw w obecnoci co najmniej poowy ustawowego skadu rady gminy w gosowaniu tajnym

99

Ustawa o bezporednim wyborze wjta, burmistrza, prezydenta 20. VI. 2002 art. 26 ust o sam gmin wjt w maych wiejskich gminach, burmistrzowie w gminach w miecie; prezydent w miastach powyej 100 tys mieszkacw art. 3 ust o wyb w, b, p prawo wybieralnoci ma kady obywatel Polski, ktry ma czynne prawo wyborcze, najpniej w dniu wyborw musimy skoczy 25 lat, trzeba mie peni praw, nie moe by cudzoziemiec kandydat nie musi zamieszkiwa na terenie gminy, nie moe kandydowa na to samo stanowisko w innej miejscowoci wybieraj wszyscy, ktrzy maj prawo wyboru art. 7 prawo zgaszania kandydatw przysuguje

partiom politycznym koalicjom wyborczym stowarzyszeniom obywatelom art. 30 ust o sam gmin wjt, burmistrz, prezydent przygotowuje projekty uchwa dla rady gminy i je wykonuje, okrela sposoby wykonania, odpowiada za ich realizacj wjt gospodaruje mieniem komunalnym wykonuje budet gminy, z tego tytuu udzielane jest mu absolutorium powouje kierownikw jednostek organizacyjnych, czasami w drodze konkursu wykonuje zadania zlecone (s one automatycznie wprowadzone do budetu) on reprezentuje gmin na zewntrz podejmuje (mas) decyzji administracyjnych art. 33 - Regulamin organizacyjny urzdu gminy nadawany jest w drodze zarzdzenia wjta, burmistrza, prezydenta (wczeniej uchwa rady gminy) decyduje o tym, jak wyglda struktura organizacyjna zatrudnia, zwalnia, premiuje, udziela nagan pracownikom urzdu moe scedowa swoje uprawnienia na zastpc sekretarza

Zarzd Powiatu 3-5 czonkw (kiedy 4-6) mog pochodzi spoza powiatu 100

zarzd autorski (na wniosek starosty, powoujemy czonkw w gosowaniu tajnym, zwyk wikszoci gosw, co najmniej skadu rady) starosta powoywany bezwzgldn wikszoci gosw w gosowaniu tajnym, cay skad rada powiatu ma 3 miesice na wybr zarzdu powiatu jeli nie dokona tego w tym czasie, jej kadencja ulega zakoczeniu i wybory przedterminowe a jeli znowu si nie uda wybr, to Prezes RM wskazuje osob, ktra peni funkcj obu tych organw

zarzd pracuje pod przewodnictwem starosty uchway zarzdu zwyk wikszoci gosw

Zarzd Wojewdztwa: 5 osb: marszaek wojewdztwa (bezwzgldn wikszo), 1-2 zastpcw, 2-3 czonkw (zwyk wikszo) zadania: przygotowywanie i wykonywanie uchwa, przygotowanie projektu budetu i jego wykonanie, nadzr nad przedsibiorstwami komunalnymi Urzd Marszakowski (regulamin) uchwalany przez sejmik na wniosek zarzdu; biuro urzdu marszakowskiego, wydziay. (filie urzdu: Chem, Biaa Podlaska, Zamo).

9. Instytucja referendum w funkcjonowaniu samorzdu terytorialnego w Polsce Referendum: inicjator Rada Gminy, Rada Powiatu, Sejmik Wojewdztwa, mieszkacy organ stanowicy mieszkacy

Czego dotycz referenda: referenda mieciowe odwoanie organu stanowicego (w gminie) odwoanie wjta (burmistrza, prezydenta)

101

Inicjator informuje wjta (burmistrza, prezydenta), wjt informuje ilu mieszkacw jest uprawnionych do gosowania. Na zebranie podpisw (10 lub 5% mieszkacw) inicjator ma 60 dni. Jeli kwestia odwoania dotyczy organu stanowicego to o terminach i przeprowadzeniu referendum decyduje komisarz wyborczy. W gminie istnieje moliwo zorganizowania referendum w sprawie samoopodatkowania mieszkacw. Wano referendum: frekwencja musi wynosi 30% uprawnionych aby byo rozstrzygajce, to za musi si opowiedzie 50% w sprawie samoopodatkowania musi poprze 2/3 uprawnionych odwoanie wjta: na 9 miesicy po lub przed wyborami odwoanie rady: pierwsze referendum moe si odby 10 miesicy po wyborach, ostatnie na 10 miesicy przed kocem kadencji 2004 r. - 10 referendw o odwoanie rady 2 wane 2004 r. - 17 referendw o odwoanie wjta 2 wane, 1 wane nierozstrzygajce.

10. Dochody i wydatki gmin, powiatw i wojewdztw w Polsce Samodzielno finansowa 3 aspekty: 1) system dochodw 2) system wydatkw 3) system ksztatowania gospodarki budetowej albo wasnego budetu 1992 art. 73 dochodami jst s dochody wasne tych jednostek, a take subwencje i dotacje; rda dochodw jst w zakresie zada publicznych s gwarantowane ustawowo. 1997 art. 167 ust 2 dochody jst dochody wasne, subwencje oglne, dotacje celowe z budetu pastwa.

-Dochodami wasnymi wojewdztwa s: 1) udziay w podatkach stanowicych dochd budetu pastwa w wysokoci okrelonej 102

odrbn ustaw, 2) dochody z majtku wojewdztwa, 3) spadki, zapisy i darowizny na rzecz wojewdztwa, 4) dochody uzyskiwane przez jednostki budetowe wojewdztwa oraz wpaty innych wojewdzkich samorzdowych jednostek organizacyjnych, 5) odsetki za nieterminowe przekazywanie udziaw, o ktrych mowa w pkt 1, 6) inne dochody wasne uzyskiwane na podstawie odrbnych przepisw. Budet: uchwalany do koca roku kalendarzowego poprzedzajcego rok budetowy jeli nie zostanie uchwalony to zajmuje si nim regionalna izba obrachunkowa projekt budetu skada organ wykonawczy (do 15 XI) rada gminy lub rada powiatu przygotowuje wytyczne (priorytety), ktre maj si znale w budecie Regionalna izba obrachunkowa sprawuje nadzr nad wszelkimi sprawami dotyczcymi finansw. 7 dni na zoenie uchwa wojewodzie lub RIO.

Art. 54. 1. Dochodami gminy s: 1) podatki, opaty i inne wpywy okrelone w odrbnych ustawach jako dochody gminy, 2) dochody z majtku gminy, 3) subwencja oglna z budetu pastwa. 2. Dochodami gminy mog by: 1) (skrelony), 2) dotacje celowe na realizacj zada zleconych oraz na dofinansowanie zada wasnych, 3) wpywy z samoopodatkowania mieszkacw, 4) (skrelony), 5) spadki, zapisy i darowizny, 6) inne dochody.

2. Dochodami powiatu mog by:

103

1) subwencja wyrwnawcza z budetu pastwa, 2) dotacje celowe z budetu pastwa przekazywane na wykonanie czynnoci, o ktrych mowa w art. 7 ust. 1, 3) dotacje z pastwowych funduszw celowych, 4) dotacje celowe z budetu pastwa na zadania z zakresu administracji rzdowej wykonywane przez powiat na mocy porozumie zawartych z organami administracji rzdowej, 5) dotacje celowe z budetu wojewdztwa na zadania z zakresu samorzdu wojewdztwa wykonywane przez powiat na mocy porozumie zawartych z wojewdztwem, 6) spadki, zapisy i darowizny, 7) odsetki od rodkw finansowych powiatu gromadzonych na rachunkach bankowych, 8) odsetki i dywidendy od wniesionego kapitau, 9 inne wpywy uzyskiwane na podstawie odrbnych przepisw.

104