?

JAK I DLACZEGO

www.swiatnauki.pl/jakidlaczego

Jak to si dzieje, e stres obnia nasz odporno?

Ewa Puca z wyszkowa

Odpowiada dr hab. Nadzieja Drela z Zakadu Immunologii Instytutu Zoologii Wydziau Biologii Uniwersytetu Warszawskiego: Z was-

nego dowiadczenia wiemy, e przeduajce si napicie na dobre nam raczej nie wychodzi. Stres moe przyczyni si choby do przezibienia czy nawrotu opryszczki wargowej, i to nawet w rodku upalnego lata. By zrozumie, jak zjawisko to tumaczy nauka, trzeba cofn si do pocztkw nowoczesnej biologii. Panowa wtedy nazbyt uproszczony, ale funkcjonujcy w powszechnej wiadomoci do dzi, podzia rl. Ukad nerwowy, a wic ten, ktry kojarzymy z tzw. stresem, mia odbiera rnorodne informacje ze rodowiska zewntrznego oraz wewntrznego organizmu i na nie reagowa. Wsppracujc z ukadem endokrynnym (hormonalnym), zapewnia tzw. homeostaz, czyli rwnowag organizmu kontaktujcego si z nieustannie zmieniajcym si otoczeniem. W tamtych czasach sdzono, e ukad odpornociowy (limfatyczny) dziaa niezalenie od nerwowego i endokrynnego odpiera przecie atak takich czynnikw (choby wirusw i bakterii), ktrych ukad nerwowy nawet nie dostrzega. W pewnym momencie zauwaono jednak, co potwierdziy obserwacje kliniczne i badania naukowe, e zapadalno na choroby nowotworowe i grone lub pospolite infekcje jest znacznie wiksza u ludzi naraonych na chroniczne dziaanie stresu. Stwierdzono te rnice w aktywnoci ukadu odpornociowego u osb odmiennej pci. Pierwsza z obserwacji zasugerowaa, e istnieje pewien zwizek pomidzy ukadem nerwowym a odpornociowym, druga e rwnie hormony w jakim stopniu wpywaj na nasz zdolno do obrony. Zaczto wtedy zwraca baczniejsz uwag na wzajemne oddziaywania midzy ukadem odpornociowym, nerwo-

wym oraz endokrynnym i poszukiwa odpowiedzialnych za to mechanizmw oraz struktur. Wysiki te opaciy si. Badacze wykazali, e centralne i obwodowe narzdy limfatyczne, jak ledziona, grasica, wzy chonne s odbiorcami impulsw pyncych z pobudzanej podczas stresu czci wspczulnej autonomicznego ukadu nerwowego. Odkryto te, e wikszo limfocytw wyposaona jest w receptory -adrenergiczne (wraliwe m.in. na powizane ze stresem adrenalin i noradrenalin), a nawet, e w narzdach limfatycznych podczas trwajcej infekcji wydzielana jest noradrenalina. Od ponad pwiecza wiadomo rwnie, e naturalne (produkowane przez nadnercza) i syntetyczne hormony glukokortykoidy hamuj reakcje odpornociowe, co wykorzystuje si dzi w terapii niektrych przeduajcych si i szkodliwych stanw zapalnych. Przyjrzyjmy si teraz stresowi. W naukach przyrodniczych pojciem tym okrela si zwykle albo zaburzenie rwnowagi organizmu spowodowane dziaaniem czynnika fizycznego bd psychologicznego, albo te ju sam reakcj na taki bodziec. W reakcji stresowej jako pierwszy aktywuje si wspczulny ukad nerwowy, a nastpnie funkcjonalna o podwzgrze przysadkanadnercza. Ukad wspczulny, oprcz tego, e unerwia wiele narzdw wewntrznych i bezporednio przygotowuje je do walki bd ucieczki, to jeszcze pobudza rdze nadnerczy do wydzielania hormonw stresu z grupy katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny). W chwil po tym, gdy dostan si one do krwi, nastpuje przypieszenie ttna i oddechu, rozszerzaj si oskrzela i renice; intensyfikuje rozkad zapasowych tuszczw, a take wtrobowych zasobw glikogenu, poprawia ukrwienie mini szkieletowych, serca i mzgu. Spowolnieniu ulega tra-

wienie i wchanianie pokarmu w przewodzie pokarmowym. Organizm szykuje si do walki. Stres krtkotrway, wystpujcy choby podczas wicze fizycznych, bywa korzystny; wzmaga niektre reakcje odpornociowe z udziaem makrofagw i neutrofili pochaniajcych bakterie oraz komrek NK (zabijajcych komrki zakaone wirusami i niektre komrki nowotworowe). Sytuacja wyglda zupenie inaczej, gdy napicie, a wraz z nim aktywacja czci wspczulnej autonomicznego ukadu nerwowego, si przedua. To pod jego wpywem rdze i kora nadnerczy zaczynaj pracowa na penych obrotach, a nadmierna produkcja katecholamin oraz glukokortykoidw przechodzi w stan dugotrway. Hormony te cz si z receptorami komrek odpornociowych m.in. limfocytw, monocytw, makrofagw i granulocytw i modyfikuj ich funkcjonowanie. Zmieniaj krenie komrek odpornociowych pomidzy krwi, limf i unaczynionymi tkankami, reguluj podziay limfocytw T i ich rnicowanie w komrki typu Th1 i Th2, modyfikuj poziom wydzielania cytokin przez limfocyty i makrofagi, produkcj przeciwcia przez limfocyty B, aktywno cytotoksyczn limfocytw T. Nadmiar kortyzolu dziaa dwojako. Z jednej strony osabia zdolno do obrony przed infekcjami, z drugiej za paradoksalnie sprzyja m.in. nasileniu objaww alergii. eby zrozumie, dlaczego si tak dzieje, warto sobie uzmysowi, e prawidowe funkcjonowanie ukadu odpornociowego zaley od rwnowagi pomidzy dwoma gwnymi typami komrek zarzdzajcych ogem reakcji odpornociowych limfocytami Th1 i Th2. Pierwsze z nich w zasadzie nadzoruj obron przeciwwirusow i przeciwbakteryjn, natomiast limfocyty Th2 przede wszystkim uczestnicz w obronie

Lipiec 2009

WIAT NAUKI

87

JAK I DLACZEGO
www.swiatnauki.pl/jakidlaczego
przed robakami pasoytniczymi i w odpowiedzi na alergeny. Wzmocnienie reakcji odpornociowej jednego typu powoduje osabienie mechanizmw drugiego typu. Wywoane chronicznym stresem due stenie glukokortykoidw nasila odpowied typu Th2, co sprzyja alergii i chorobom autoimmunizacyjnym z dominujc odpowiedzi humoraln (syntez przeciwcia), m.in. miastenii, chorobie Gravesa Basedowa, toczniowi ukadowemu rumieniowatemu, a take autoimmunizacyjnej niedokrwistoci hemolitycznej. Rwnoczesne glukokortykoidy wyciszaj reakcje z udziaem limfocytw typu Th1, zwikszajc ryzyko infekcji. Badania na zwierztach dowodz rwnie, e w stresie krtkotrwaym nieznacznie zwikszony poziom katecholamin i glukokortykoidw wzmaga siy obronne organizmu, natomiast gdy ich stenia przekrocz pewn warto krytyczn, zaczynaj one hamowa aktywno komrek obronnych. W stresie chronicznym wystpuje jedynie efekt hamujcy. I tu wanie kryje si odpowied na zadane pytanie! Warto doda, e w warunkach fizjologicznych zaktywowane makrofagi, uczestniczce w obronie przed organizmami chorobotwrczymi, wydzielaj prozapalne cytokiny (IL-1, IL-6, TNF). Peni one funkcj przekanikw informacji nie tylko w ukadzie odpornociowym, lecz take pomidzy ukadem odpornociowym i neuroendokrynnym. Receptory dla cytokin wystpuj m.in. w orodkowym ukadzie nerwowym i porednicz w aktywowaniu osi podwzgrzeprzysadkanadnercza. Najpierw pod ich wpywem podwzgrze wydziela kortykoliberyn (CRH) pobudzajc przysadk do wydzielania hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Ten z kolei mobilizuje kor nadnerczy do wydzielania glukokortykoidw. One za jak ju wiemy dziaaj hamujco na funkcje makrofagw, neutrofilw, eozynofilw, bazofilw i limfocytw. Aktywacja orodkowego ukadu nerwowego przez cytokiny powoduje rwnie pobudzenie czci wspczulnej autonomicznego ukadu nerwowego i za jego porednictwem, przez receptory -adrenergiczne, take ograniczenie aktywnoci komrek odpornociowych. Mamy wic tu do czynienia z ujemnym sprzeniem zwrotnym. To dziki niemu nadmierna, a z chwil ustania zagroenia zbdna, reakcja odpornociowa jest wygaszana. Przewleky stres hamuje j niezalenie od aktualnych potrzeb organizmu i w ten sposb niejednokrotnie funduje nam kopoty ze zdrowiem. n Pytania prosimy kierowa na adres redakcji: wiat Nauki, ul. Garaowa 7, 02-651 Warszawa, lub e-mailem: swiatnauki@proszynskimedia.pl

88

WIAT NAUKI

Lipiec 2009

MIROSAW GRY