You are on page 1of 141

ARCHIPELAG

niezaleny magazyn bukinistyczny Numer 6 Jesie 2011 ISSN 2082-6664

temat numeru TOSAMO


1

ARCHIPELAGREDAKCJA:
REDAKTOR NACZELNA: Kamila Kunda, Londyn (Chihiro o wiecie: chihiro.blox.pl)

ZESP: Anna Bittner, Berlin (Przeczytaam ksik: przeczytalamksiazke.blogspot.com) Renata Borowiak, Pozna (tamaryszkowe pre-teksty: tamaryszek.wordpress.com) Justyna Kowalczyk, Dbrowa Grnicza (Ksiko-landia: bezoprawy.blogspot.com) Karolina Kunda-Kuwieckij, Warszawa Ania Ready, Oksford (Tygiel: magamara.blox.pl) Stefania Szostok, Praga (Notatki z lektur: libros.blox.pl) Joanna Wonko-Jdryszek, d (Herbatniki: mandzuria.wordpress.com) Anna Malanka, Rzeszw (Literackie skarby wiata caego: literackie-skarby.blogspot.com) KOREKTA: Aleksandra Pielat PROJEKT GRAFICZNY I AMANIE: Monika Drzazgowska, Warszawa (Entelepentele: entelepentele.com) ZARZDZANIE STRON INTERNETOW: Emilia Szmyt-Kustra, Warszawa (Fragmenty mojego wiata: elwiria.blox.pl)

WSPPRACA: Ghost Cat (trekearth.com/members/jasmis) Czara (Pomaracze Czary: rozcinam-pomarancze.blog.pl) Natalia Dudkowiak Monika Duga (God save the book: godsavethebook.blogspot.com) Renata Dugocka, renatadlugolecka@yahoo.co.uk Emilia Dziubak (emiis ilustracje: emiliaszewczyk.blogspot.com) Klaudyna Hebda (Zioowy Zaktek: ziolowyzakatek.blogspot.com) Joanna Kusy (Zwyczajne pakistaskie ycie: asjenka.blox.pl) Zuzanna Orliska (Kiedy byam maa...: kiedybylammala.art.pl) Sylwia Pragowska (Oko na warsztat: okonawarsztat.blogspot.com) Juan Camilo Rodrguez Izabela Rzysko (Przestrze kultury: przestrzenkultury.blogspot.com) Allan Stephenson (allanstephenson.com) Paulina Surniak (Miasto ksiek: miastoksiazek.blox.pl) Wadysaw Targosz (trekearth.com/members/vladic) Anna Maria Tuckett (Backwards in high heels: backwards-in-high-heels.blogspot.com)

OKADKA ARCHIPELAGU: Emilia Dziubak http://emiliaszewczyk.blogspot.com/

KONTAKT:

kamila.kunda@archipelag-magazyn.pl promocja@archipelag-magazyn.pl redakcja@archipelag-magazyn.pl wspolpraca@archipelag-magazyn.pl

Redakcja Archipelagu nie zwraca tekstw niezamwionych i zastrzega sobie prawo do ich redagowania oraz skracania. Z zasady nie publikujemy przedrukw ani autorskiej prozy i poezji.

6 12 18 21 26 32 33 37 46 49 54 60 64 70 74 81 88 99 104 107 113 115 118 125 128 136 137 139

[Kamila Kunda]

SPIS TRECI

PANTEON: Leila Aboulela Chc da zaistnie muzumanom w angielskiej literaturze W PRZYBLIENIU: Islandia wyspa dobrej literatury [Anna Bittner] WOK KSIKI: Wszdzie dobrze, gdzie nas nie ma [Anna Maria Tuckett]

Sceny filmowe wrd ksiek [Karolina Kunda-Kuwieckij] Muszkieterowie i diabe [Renata Borowiak] PRZEZ OBIEKTYW: Autokreacje [Ania Ready]

Od pustej kartki do gotowej ksiki [Kamila Kunda] SPOTKANIE Z AUTOREM: Midzynarodowy Festiwal Ksiki w Edynburgu tygiel stylw literackich i kultur [Renata Dugocka] SUBIEKTYWNY PUNKT WIDZENIA: Obrazy inspirujce i wyjcia ze wiata cieni [Anna Malanka] POZA FIKCJ: wiato na kocu tunelu. O le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach Tonyego Judta [Kamila Kunda] KSIKI NASZYMI OCZAMI: Recenzje ksiek wydanych w Polsce

W OBJCIACH X MUZY: Niebezpieczne zwizki i udane maestwa [Renata Borowiak]

Zapomnie siebie. Tosamo w obliczu amnezji [Anna Malanka] Tosamo zwielokrotniona. Polska w reportau wspczesnym [Monika Duga] O Farerach, czyli o solidarnoci na nieprzyjaznych skaach [Renata Dugocka] Tosamo, ktra czy zamiast dzieli [Kamila Kunda] Tosamo jak koszula. Grnolzacy w ksikach Horsta Bienka i Janoscha [Stefania Szostok] Zmory polskiego antysemityzmu [Anna Ready] Terroryci i kolaboranci we wspczesnym wiecie masek. O Tosamoci Milana Kundery [Anna Malanka] Napisane przez dam [Paulina Surniak]

Temat numeru: TOSAMO

tozsamosc

ULOTNIE: Gdziekolwiek jestem / jestem tym, czego brak. Mark Strand, Krok przed ciemnoci
[Juan Camilo Rodrguez, Stefania Szostok] SPOTKANIA Z KSIK: d promuje czytelnictwo I Salon Ciekawej Ksiki [Joanna Wonko-Jdryszek] PrzyTARGaj KSIKI w Poznaniu [Izabela Rzysko] ZABAWY W BIBLIOTECE: Quiz 6. (... propos...) [Renata Borowiak] [Justyna Kowalczyk] POCZTWKA Z...: Literacki pocig do Wilna [Natalia Dudkowiak]

Z OBCEGO PODWRKA: Recenzje ksiek niewydanych w Polsce STOLICZKU NAKRYJ SI: Iraska kuchnia w Irlandii [Klaudyna Hebda] KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY: Jak opowiedzie o literaturze kolumbijskiej Polakom?

OD REDAKCJI:

Wychodzimy naprzeciw Waszym oczekiwaniom. Nie schlebiamy, jak kto to okreli niskim gustom, ale dbamy o przystpn tre i atrakcyjn form. W biecym numerze za temat wiodcy obraymy skomplikowane zagadnienie TOSAMOCI. James Baldwin powiedzia kiedy: Do tosamoci dochodzi si przez sposb, w jaki czowiek zmierza si z dowiadczeniami i w jaki je wykorzystuje. Z myl o tym w kontekcie literatury rozpatrujemy tosamo osoby, majcej problemy z pamici. Pytamy o tosamo Leil Aboulel, pisark o sudasko-egipskich korzeniach i Boen Umisk Keff, pisark, poruszajc w swych ksikach problem ydowskoci. Zwracamy uwag na tosamo Polakw w ostatnich dwudziestu latach, tosamo Grnolzakw i tosamo osb, yjcych w spoeczestwach wielokulturowych. Jak zawsze znajdziecie u nas kulinarne i filmowe odwoania do literatury. Pragniecie, bymy wicej pisay o literaturze faktu i na Wasze yczenie stworzyymy osobny dzia Poza fikcj. Jak zwykle te podrujemy z literatur po wiecie, odwiedzamy Wilno i zdajemy relacj z festiwalu literackiego w Edynburgu. Mamy nadziej, e dziki naszym rekomendacjom przy kolejnej wizycie w ksigarni decyzja o zakupie nowej ksiki nie bdzie sprawiaa Wam kopotu. Zapraszamy serdecznie do lektury biecego numeru magazynu, a tych z Was, ktrzy jeszcze nie wzili udziau w ankiecie o pozostawienie swoich komentarzy.

Z ogromn przyjemnoci pochylam si nad odpowiedziami, jakich udzielili Czytelnicy (przewanie jednak Czytelniczki) Archipelagu, biorc udzia w naszej ankiecie. Ciesz mnie bardzo wszystkie Wasze wypowiedzi, wyznania na temat gustw literackich i pasji i proby odnonie zawartoci kolejnych numerw. Ze szczegln uwag analizuj odpowiedzi na pytanie, co nas wyrnia w gronie innych magazynw ksikowych dostpnych na rynku. Moj uwag zwrcia ostatnio ta wypowied: Archipelag jest szczeglny, poniewa tak naprawd kady, kto interesuje si literatur, moe go tworzy. Co wicej, czasopismo traktuje literatur w sposb szeroki, tak jak dzieje si to dzisiaj na studiach filologicznych, literaturoznawczych ukazuje literatur w sieci kulturowych uwika a nie jako dziedzin hermetycznie zamknit, literatura funkcjonuje tu obok filmu, muzyki, a nawet, co bardzo mnie cieszy obok kulinarnych odwoa :). Niezmiernie mi mio, e udaje nam si speni zaoenie bycia pismem dla wszystkich, bycia magazynem, ktry kady jak zauwaya nasza Czytelniczka lub zauway nasz Czytelnik moe wsptworzy.

...NA DOBRY POCZTEK

W ostatnim numerze naszego magazynu zamieszczony by artyku Karoliny Kundy-Kuwieckij pt. Medytacja drogi. Wydawnictwo Bezdroa, ktre opublikowao pikn ksik Marka Kalmusa pt. Tybet. Legenda i rzeczywisto, o ktrej bya mowa w artykule, wspaniaomylnie zaoferowao sprezentowanie jednego egzemplarza Czytelnikowi, ktry odpowie trafnie na nasze pytanie konkursowe: Jak brzmi podstawowa mantra wspczucia w buddyzmie tybetaskim? a) Mahawakja b) Om Mani Padme Hum c) Om Namaha iwaja Odpowied na to pytanie prosimy przesa na adres redakcja@archipelag-magazyn.pl do 10 grudnia 2011 roku. W temacie e-maila prosimy wpisa Tybet. Spord autorw poprawnych rozwiza wylosujemy zwycizc, ktry zostanie powiadomiony o wygranej drog e-mailow, a jego nazwisko zostanie ponadto opublikowane w numerze zimowym (nr 7, 2012).
Tybetanka modlca si w Lhasie, stolicy Tybetu Fot. Luca Galuzzi, Wikimedia Commons

Konkurs!

Regulamin konkursu jest dostpny na naszej stronie 5 internetowej w zakadce Konkursy.

Chc da zaistnie muzumanom w angielskiej literaturze


fotografia udostpniona przez pisark

Leila Aboulela
Z Leil Aboulel rozmawia Kamila Kunda

Leila Aboulela jest jedn z nielicznych pisarek, ktre konsekwentnie, w kadej ksice, poruszaj temat alienacji kulturowej i zderzenia wartoci muzumaskich z realiami wiata zachodniego. Bohaterki jej powieci i opowiada nie wstydz si swej wiary i roli, jak ona odgrywa w ich yciu. Leila Aboulela opowiada nam o swojej przygodzie z literatur i zwierza si z rozterek odnonie wasnej tosamoci.

Jakie ksiki uksztatoway Pani jako kobiet i jako pisark? Co czytaa Pani, bdc dzieckiem i po jakie ksiki chtnie siga Pani obecnie? Ksiki, ktre wypoyczaam z biblioteki szkoy amerykaskiej w Chartumie, rozbudziy we mnie mio do czytania. Do moich ulubionych powieci naleay Domek na prerii Laury Ingalls Wilder, Fadka czasu Madeleine LEngle, Harriet szpieg Louise Fitzhugh i Mae kobietki Louisy May Alcott. Mimo e nieprzeznaczona raczej dla dzieci, take ksika How green was my valley Richarda Llewellyna zrobia na mnie trwae wraenie. W wieku dziesiciu lat natknam si na Rebek Daphne du Maurier, ktra pochona mnie kompletnie. Razem z moj rodzin i kilkorgiem przyjaci rodziny (w sumie grupka ponad dwudziestu osb) wyruszylimy na safari w Parku Narodowym Dinder we wschodnim Sudanie i po drodze zatrzymalimy si w domu mojego wujka w Medani. To wanie tam znalazam wydanie Rebeki w twardej okadce i dalsza cz wyprawy jazda jeepem, spanie w chacie, ogldanie dzikich zwierzt wszystko to pamitam jak przez mg, poniewa yam w wiecie ksiki.

Kto wprowadzi Pani w wiat ksiek? Kiedy miaam siedem lat rodzice zapisali mnie do szkoy amerykaskiej w Chartumie. Byam tam jedn z nielicznych sudaskich uczennic, w dodatku aden z nauczycieli nie by Sudaczykiem. Szkoa z zasady suya amerykaskim dzieciom i nauczano w niej wedug amerykaskiego programu. Trudno mi byo przystosowa si do ycia w tej szkole jeli chodzi o relacje z innymi, wic otuchy i spenienia szukaam w bibliotece. Nasza szkolna biblioteka bya pierwsz, jak kiedykolwiek odwiedziam, i to ona stanowia wprowadzenie w rado z obcowania z literatur.

PANTEON

Leila Aboulela
Urodzia si w 1964 roku w Kairze. Jest pisark o egipsko-sudaskich korzeniach, piszc w jzyku angielskim. Jej matka bya pierwsz w Sudanie kobiet demografem, pierwsz kobiet-dyrektork wydziau uniwersyteckiego i jedn z pierwszych kobiet w Chartumie prowadzcych samochd. Aboulela dorastaa w Chartumie, tam te skoczya studia ekonomiczne. W 1989 roku przyjechaa do Wielkiej Brytanii, by kontynuowa studia w London School of Economics. Obecnie Aboulela mieszka w Szkocji i Katarze. Najnowsza powie Leili Abouleli pt. Arabska pie zdobya nagrod Scottish Mortgage Investment Trust Book Awards w kategorii powieci. Bya nominowana do Orange Prize i Commonwealth Writers Prize na poudniow Azj i Europ. Obie wczeniejsze powieci autorki: Tumaczka (odznaczona nagrod Notable Book of the Year przez New York Times) i Minaret byy nominowane do Orange Prize i IMPAC Dublin Award. Leila Aboulela zostaa wyrniona nagrod Caine Prize for African Writing za opowiadanie The Museum, zawarte w zbiorze opowiada Coloured Lights, ktry by nominowany do nagrody Macmillan/Silver PEN Award. Radio BBC adaptowao wiele jej opowieci i transmitowao wiele jej sztuk, w tym The Mystic Life i dramat historyczny The Lion of Chechnya. Teksty Abouleli pojawiay si w publikacjach takich jak Granta, The Virginia Quarterly Review i Washington Post. Jej ksiki zostay przetumaczone na 13 jzykw. Akcja nastpnej ksiki rozgrywaa si bdzie w Czeczenii w XIX wieku i czasach wspczesnych, a poruszaa bdzie zagadnienie dihadu przeciwko rosyjskim imperialistom. www.leila-aboulela.com

W czasach nastoletnich Dziwne losy Jane Eyre Charlotte Bront byy moj ulubion ksik. To jedna z niewielu powieci, ktre omawialimy w szkole i o ktrych mog powiedzie, e mnie uksztatoway. Ale czytaam te powieci w jzyku arabskim, np. popularnego egipskiego pisarza Ihsana Abdela Quddousa, ktry zajmowa si sprawami kobiet (mimo e sam by mczyzn). Wiele jego ksiek zostao pniej zekranizowanych. Bardzo mocno wpyna na mnie lektura dzie Nadiba Mahfuza i Saliha At-Tajjiba i jak wiele dziewczt z mojego pokolenia czytaam rwnie ksiki egipskiej pisarki Nawal El Saadawi. Kiedy poszam na studia na uniwersytecie w Chartumie, zaczytywaam si klasyk rosyjsk. Te ksiki zostay przetumaczone w Zwizku Radzieckim i, o ile si nie myl, wydawao je bardzo tanio Progress Publishers. Zbrodnia i kara Dostojewskiego zrobia na mnie wielkie wraenie, tak samo zreszt jak inne dziea tego autora. Po przeprowadzce do Wielkiej Brytanii zatopiam si w lekturze pisarzy ze Wsplnoty Narodw (najbardziej

fot. Kamila Kunda

wpyny na mnie wwczas Anita Desai i Jean Rhys), jak rwnie powieci, ktre poruszay tematyk imigracyjn. Bardzo poruszyy mnie Admiring Silence Abdulrazaka Gurnaha, pochodzcego z Tanzanii, jak rwnie Second-Class Citizen Buchti Emechety (pisarka pochodzenia nigeryjskiego).

PANTEON
powiedzie czy wytumaczy, gdy to samo w sobie jest do ograniczajce, ale by wyrazi moj wiar wasnymi sowami i przedstawia fikcyjne wiaty, ktre odzwierciedlaj muzumask logik i priorytety. Czy pisze Pani z myl o zachodnim czytelniku czy raczej w ogle nie myli o czytelnikach podczas pisania? Kiedy zaczynaam pisa, czuam faktycznie, e pisz dla brytyjskich, albo nawet konkretnie dla szkockich, czytelnikw. Szczeglnie dla tych, ktrzy byli zainteresowani obcymi im kulturami i yciem imigrantw. Niemniej jednak zauwayam, e wraz z globalizacj moje ksiki zaczy dociera do coraz wikszej grupy odbiorcw, take znajdujcych si z dala od wiata zachodniego. Bardzo ciepo przyjmowano moje ksiki w Sudanie i innych krajach arabskich.

Dzi bardzo lubi ksiki Jhumpy Lahiri, Kazuo Ishiguro, Siri Hustvedt, Doris Lessing i Margaret Atwood. Posiada Pani doktorat ze statystyki z London School of Economics, ale obecnie jest Pani penoetatow pisark. Czy kiedykolwiek aowaa Pani, e zaja si pisaniem? Kim chciaa Pani zosta, gdy bya Pani dzieckiem? Gdy byam maa, chciaam po prostu wyj za m i mie dzieci! Praca bya na dalszym planie. Jeli mylaam o karierze dla siebie, mylaam o wykadaniu na uniwersytecie, jak moja mama. Nigdy nie aowaam, e zostaam pisark. Pisanie jest czci mojego ycia w Wielkiej Brytanii, to zyskaam, opuszczajc Sudan.

Jzyk angielski nie jest ju wycznie jzykiem Anglikw. Postrzegam jzyk angielski jako jzyk midzynarodowy a nie tylko jzyk Zachodu. To jedyny jzyk, w ktrym jestem w stanie komunikowa si z Pakistaczykami, Nigeryjczykami, Indonezyjczykami czy dziemi arabskich imigrantw na Zachodzie. Angielski zosta umidzynarodowiony i widz moj prac jako przynalec do tego midzynarodowego trendu.

Jakie cele stawia sobie Pani jako pisarka? Chc pisa najlepiej jak potrafi, tworzy ksiki na najwyszym poziomie, ktre zostan docenione przez wyrobionych czytelnikw. Moj ambicj jest da zaistnie praktykujcym muzumaskim bohaterom w wiecie angielskiej fikcji literackiej, pisa powieci przepenione muzumask estetyk i wartociami w ten sam sposb, w ktry wiele klasycznych powieci zostao uformowanych przez etos chrzecijaski. Poprzez unikanie wybitnie politycznych tematw i koncentrowanie si na przedstawieniu religii z ludzk twarz, czyli prezentowanie bohaterw, ktrzy zmagaj si ze swoj wiar, buduje Pani swoisty most midzy muzumanami a przedstawicielami innych religii. Jakie przesanie chciaaby Pani da poprzez swoje ksiki osobom niereligijnym, ktre by moe tak jak Rae z Tumaczki nie jest pewien, jeli chodzi o istnienie Boga czy jakiejkolwiek istoty wyszej? Tak naprawd nie daj adnego przesania. Postrzegam moje ksiki bardziej jako zaproszenie do spojrzenia na wiat z mojej perspektywy lub odwiedzenia mojego wiata i dowiadczenia jego topografii i systemu wartoci. Istnienie Boga to nie jest co, o czym jedna osoba moe przekona drug. Wiara sama w sobie jest ask, a proces wiary jest niezmiernie tajemniczy. Praktyki

Skd czerpie Pani energi do pisania? Ta energia bierze si z potrzeby wyraenia mieszanych uczu, jakie mam w zwizku z opuszczeniem Sudanu, przede wszystkim z niepokoju o wychowanie moich dzieci jako muzumanw w niemuzumaskim kraju. Wprowadzajce w bd przedstawianie islamu przez rne media podsyca moje pragnienie, by nie tylko od-

islamskie stawiaj nas jednak w takiej pozycji, e jakkolwiek mao wiary moemy mie, owa wiara zostaje wzmocniona, a droga do Boga staje si prosta i krtka. Niektrzy polscy czytelnicy Pani ksiek mwi, e aby w peni zrozumie zachowanie muzumaskich bohaterek i bohaterw w Pani powieciach, warto posiada choby minimaln wiedz o islamie. Skd Pani wie, co wymaga bardziej szczegowego wytumaczenia, a co jest oczywiste i adnych wyjanie nie potrzebuje? To jest bardzo ciekawe pytanie. Staram si ufa mojemu instynktowi. Trzymam te rk na pulsie, jeli chodzi o ogln wiedz na temat islamu w wiecie zachodnim. Zauwayam, e z czasem wiedza przecitnych ludzi o islamie zwikszya si, a to dziaa na moj korzy. Im wicej wiedz moi midzynarodowi czytelnicy, tym gbiej mog porusza pewne tematy. Jako pisarka czuj, e moim obowizkiem jest wyjanianie w kreatywny, nie narzucajcy sposb, tak by nawet bardzo dobrze wyksztacony czytelnik, o szerokim zakresie wiedzy, ktry nie potrzebuje adnych tumacze, odczuwa przyjemno z czytania tych wyjanie.

stselleru i sprawiy, e o powieciach zaczo si mwi. Gono jest o nagrodzie zwanej Arabskim Bookerem (waciwa nazwa: The International Prize for Arabic Fiction, przyp. red), ktra przyczynia si do popularnoci wielu autorw. Midzynarodowe festiwale literackie, takie jak The Emirates Airline Literature Festival w Dubaju pomg rozwin kultur czytania i dyskutowania o ksikach w wielu krajach arabskich. Te wszystkie zmiany nastpiy mniej wicej w cigu ostatnich piciu lat. Jeli czytelnicy naszego magazynu zechcieliby poczyta wicej o Sudanie czy Egipcie, jakich sudaskich i egipskich pisarzy poleciaby Pani? Poleciabym przede wszystkim Saliha At-Tajjiba i Amira Tagelsira z Sudanu, a z Egiptu Nadiba Mahfuza, Alaa Al Aswanyego i Ahdaf Soueif.

PANTEON

Chciaabym spyta teraz o tosamo, jako e ten temat jest zagadnieniem przewodnik biecego numeru Archipelagu. Czsto mwi Pani w wywiadach, e dopiero po przybyciu do Wielkiej Brytanii odczua Pani potrzeb wyraania swojej wiary. W jaki spoCzy mogaby Pani zaprzyjani si ze swoimi boha- sb wychowanie w zwesternizowanym rodowisku terami? Na lipcowym spotkaniu w londyskim So- wpyno na Pani religijn tosamo? I jeszcze jeduthbank powiedziaa Pani, e czuje blisko z egip- no w Minarecie gwna bohaterka, Najwa, znajduskim nauczycielem Badrem z Arabskiej pieni. A co je ukojenie w wierze. W Tumaczce Sammar przywiz kobietami z Pani zuje du wag do tego, ksiek? Czy z nimi Nie pamitam odkrycia, e Allah istnieje by mczyzna, ktrego te wie Pani jakocha, przyj islam. TAK JAK NIE PAMITAM, ka wi, mimo i tak W pewnym momencie bardzo rni si one mwi nawet do niego: jak poznaam moje imi. od siebie? Dobrze ci to zrobi, da Tak, odczuwam wi ci si. Kiedy odkrya midzy mn a wszystkimi moimi bohaterami, niezale- Pani, e religia daje si i spokj umysu? Jaka bya nie od tego, czy ich lubi czy nie. Pisanie powieci jest Pani droga do tosamoci muzumaskiej? niczym podr, a bohaterowie s moimi towarzyszami Odpowiem na te dwa pytania na raz. Fikcja jest wiadow tej podry, wic w pewien sposb zaprzyjaniam si m, nieodpart przesad. W Tumaczce konflikt jest barz nimi wszystkimi. dzo jaskrawy, a rnica religijna midzy par bohaterw ogromna. W Minarecie udramatyzowaam podr Najwy: Jak postrzegane s Pani ksiki przez muzuma- od bycia wieck/dekadenck po religijn, podczas gdy skich czytelnikw i w krajach, w ktrych wikszo moje wasne pochodzenie stao gdzie porodku. Nie paspoeczestwa stanowi muzumanie? mitam odkrycia, e Allah istnieje, tak jak nie pamitam, Wydaje mi si, e muzumanie odbieraj moich bohate- jak poznaam moje imi. Zawsze byam wiadoma sierw jako zwyczajnych, przecitnych, praktykujcych mu- bie jako muzumanki, wiadoma bliskoci Allaha. Byam zumanw ludzi, ktrych spotykaj na co dzie. Iden- bardzo przywizana do mojej babci i od wczesnych lat to tyfikuj si z ich kopotami, rozumiej ich pooenie, ona utwierdzaa mnie w wiadomoci Allaha i w instynka odniesienia do tekstw islamskich s im bliskie. townym proszeniu go o pomoc. Poniewa czsto widywaam j czytajc interpretacje Koranu, chciaam sta Mieszkaa Pani w Chartumie, Kairze i Dosze. Jak wy- si taka jak ona, chciaam zosta kobiet o duej wiedzy glda kultura czytania w tych miastach? Jak si zmie- i moliwociach intelektualnych. Ta wiadomo nauk nia na przestrzeni lat? muzumaskich bya wzmacniana przez moj mam, Niezwykle popularne powieci w wiecie arabskim Kair. ktra stale wspieraa ludzi o wielkiej wierze i okazywaa Historia pewnej kamienicy Alaa Al Aswanyego i Dziew- im respekt, nawet jeli nie obracalimy si w tych samych czyny z Rijadu Rady as-Sani wprowadziy koncept be- krgach. Mama zachcaa mnie, bym traktowaa powa-

PANTEON
rodziny nosiy hidab, kiedy bya Pani dzieckiem i czy nosz go teraz? W Sudanie obracalimy si w krgach liberalnych. Moje przyjaciki ze studiw byy lewicowe i z zasady przeciwne noszeniu hidabu. Gdybym zacza wtedy przykrywa wosy (a kusio mnie to, bo byam bardziej religijna ni moje przyjaciki), wywierayby na mnie presj, bym je odkrya. I pewnie udaoby im si mnie przekona. Narodowy strj sudaski, tobe, jest jak sari, ktre przykrywa take wosy cho do niedokadnie. Wikszo kobiet z mojej dalszej rodziny i kobiet w ogle nosia tobe, ale moja mama, bdc Egipcjank, nosia europejskie stroje, tak jak jej przyjaciki. W latach 60. i 70. bycie nowoczesn, wyksztacon arabsk kobiet oznaczao noszenie europejskich ubra. Dopiero w latach 80. kobiety powrciy do zakadania hidabu. Teraz wikszo kobiet w mojej rodzinie nosi hidab, albo czc go z europejskimi ubraniami (jak ja robi), albo tradycyjnie z tobe lub abaj.

nie moj edukacj i w szkole redniej edukacja islamska staa si moim ulubionym przedmiotem. W tym samym czasie ycie w Chartumie byo do kosmopolityczne i mielimy take wielu chrzecijaskich przyjaci. Kiedy przyjechaam do Wielkiej Brytanii, zszkowao mnie, e w przeciwiestwie do chrzecijan, ktrych znaam w Sudanie wielu ludzi zwyczajnie nie wierzyo w Boga. To spowodowao, e staam si wiadoma mojej wasnej wiary. Martwiam si, e moja wiara osabnie z czasem. Zdaam sobie spraw, e musz si bardzo stara, by pielgnowa moj muzumask tosamo i przekaza j moim dzieciom. W jednym z wywiadw powiedziaa Pani o przyjedzie do Wielkiej Brytanii: Nie znaam tu nikogo. To by 1989 rok i sowo muzumanin nie byo nawet czsto uywane w Wielkiej Brytanii; byo si albo czarnym albo Azjat. Poczuam si wwczas wolna, by zacz nosi hidab. Dlaczego nie moga Pani nosi hidabu w Afryce? Czy jakiekolwiek kobiety z Pani

ksiki z biblioteczki Leili Abouleli fotografia udostpniona przez pisark

Co nazwaaby Pani domem? Czy uwaa Pani, e wiadomo wasnych korzeni jest istotna, i e naley je pielgnowa, jakkolwiek spltane by one nie byy? To jest pytanie, ktre czsto sobie zadaj. Mj zwizek z Sudanem jest bardzo zmysowy i przestrzenny odczuwam harmoni z Sudanem jako miejscem, jego pogod, barwami, budynkami. Cokolwiek bym nie robia, nie jestem w stanie przekaza tego samego rodzaju przywizania do miejsca moim dzieciom, ktre cae swoje ycie spdziy w Wielkiej Brytanii i w innych krajach. Naturalnie wic w ich przypadku to uczucie przywizania bdzie sabsze. Niemniej jednak istniej jeszcze korzenie innego rodzaju: kulturowe i intelektualne, ktre mona nosi ze sob i sadzi je w nowym otoczeniu. ycie wci podlega zmianom, kurczowe trzymanie si swoich korzeni w celu powstrzymania zmian, jest daremne. Lepiej jest pielgnowa i przyjmowa z otwartymi ramionami nowy rozwj w nowych kierunkach, nawet jeli bywa to bardzo skomplikowane.

Bohaterki Tumaczki, Arabskiej pieni i opowiada ze zbioru Coloured Lights czsto wyraaj nostalgi za przeszoci, za krajami i kulturami, ktre pozostawiy. Czy czuje Pani nostalgi, yjc w Szkocji, tak jak niektre bohaterki Pani ksiek? Bardzo. Opuciam Sudan z zamiarem powrotu po skoczeniu studiw. Nigdy tak naprawd nie poegnaam si z nikim i niczym. To pozostawio we mnie uczucie bycia przesiedlon. Przyjaciele i rodzina, ktrzy podjli decyzj o wyjedzie po starannym przemyleniu caej sprawy i rozwaeniu wszelkich za i przeciw, poradzili sobie lepiej ni ja. Byam ju w Wielkiej Brytanii, gdy sytuacja w Sudanie pogorszya si w latach 90. I kady wci powtarza mi: Zosta, nie wracaj.

10

W swojej ostatniej powieci Arabska pie wykorzystaa Pani wiersze swego wujka, Hassana Awada Abouleli. Czy czuje Pani, e rozumie jego ale i rozdarcie midzy dwiema kulturami, gbok przepa midzy przeszoci a teraniejszoci? Jedna z fotografii mojego wujka, ktr widziaam, bardzo mnie dotkna. Poczuam, e znaam go, nawet jeli w rzeczywistoci nigdy go nie spotkaam. Na tej fotografii siedzia podparty w ku na dziedzicu domu, by bez koszuli i by tak chudy, e wida byo jego ebra. W jego oczach malowa si wielki bl, ale te gniew i pytanie Dlaczego ja?. Za kadym razem, gdy patrzyam na to zdjcie, zy napyway mi do oczu. W dodatku dziesi lat temu cierpiaam na tak silne RSI (Repetitive Strain Injury, uraz na skutek chronicznego przecienia mini i cigien, przyp. red), e nie byam w stanie pisa czy choby trzyma czytanej ksiki. Powrt do zdrowia zaj kilka lat intensywnej terapii fizycznej, teraz mam si dobrze. Ale dowiadczyam, jakkolwiek okresowego, dziki Bogu, horroru posiadania bezwadnych rk. To nakarmio moj wyobrani. Zaczam pisa Arabsk pie w ostatnich latach ycia mojego ojca. Czuam, e stare zwyczaje i tradycje zastpowane s przez nowe. To naturalny proces, ale chciaam jednak zapamita i zarejestrowa przeszo, wyraajc w ten sposb swoje uznanie dla niej.

micznych i politycznych w swoich krajach. Przywileje, jakie islam daje mczyznom, zwikszaj oczekiwania, jakie si w nich pokada. Gdy nie sprawdzaj si w roli przywdcw, gdy potykaj si i uchylaj od odpowiedzialnoci, cay ciar spada na kobiety. Czego, Pani zdaniem, mogyby nauczy si niemuzumanki od muzumanek i odwrotnie? Na tego typu pytanie bardzo trudno jest mi odpowiedzie, gdy nie ma czego takiego jak typowa muzumanka czy typowa niemuzumanka. Lepiej zapyta Czego niemuzumanki mogyby nauczy si od islamu?. Moja odpowied brzmiaaby: wdzicznoci do Boga, zrozumienia, e kade dziaanie i kada myl mog mie duchowe znaczenie, wiadomoci, e wszystkie stworzenia s powizane. Islam uczy ponadto opanowania, umiaru i szacunku dla wizi rodzinnych. Uczy take kobiety, e zamiast rywalizowa z mczyznami powinny ceni swoj kobieco i skierowa energi oraz kreatywno w spenianie si w roli matek i on. Zmieniajc za pytanie w Czego muzumanki mogyby si nauczy od wieckiej demokracji / wspczesnego chrzecijastwa?, powiedziaabym, e wspczucia dla sabszych, odpornoci w obliczu wyzwa, obowizku obywatelskiego, szacunku dla obcych, bezstronnoci w ocenie i pionierskiego ducha.

PANTEON

Wikszo bohaterek w Pani ksikach to bardzo sil- Dzikuj bardzo za rozmow. ne kobiety, ktre czsto id pod prd. Co postrzega Pani jako najwiksze wyzwania dla kobiet obecnie, zwaszcza w rodowisku muzumaskim? Myl, e jednym z najwikszych wyzwa, jakie stoj przed muzumaskimi kobietami jest poradzenie sobie z porak mczyzn muzumaskich w obliczu odpowiedzialnoci. Wynika to czsto z trudnoci i presji, jakim mczyni musz podoa z powodu problemw ekono-

Konkurs!

Specjalnie dla naszych Czytelnikw mamy trzy egzemplarze powieci Leili Abouleli pt. Arabska pie, ktre ufundowao wydawnictwo Remi. Chtnych do otrzymania ksiki prosimy, by wysali e-mail pod adres: redakcja@archipelag-magazyn.pl, podajc w tytule e-maila Leila Aboulela, a w treci odpowied na pytanie: Ile ksiek Abouleli ukazao si dotychczas na polskim rynku? a) Dwie b) Trzy c) Cztery Termin nadsyania e-maili mija 10 grudnia. Wrd autorw poprawnych odpowiedzi wylosujemy zwycizcw, ktrych powiadomimy o wygranej drog e-mailow. 11

wyspa dobrej literatury


Jest taki kraj, w ktrym kady mieszkaniec kupuje rednio osiem ksiek rocznie, a 64,5% obywateli kupuje przynajmniej jedn ksik w roku. W tym kraju powstao w XIII i XIV wieku prawie czterdzieci sag, ktre nadal s czytane w niemal niezmienionej formie. Ten kraj liczy zaledwie 318 000 mieszkacw, a tamtejszy Zwizek Pisarzy a kilkuset czonkw. To pastwo mieci si na samotnej wyspie, daleko na pnocnym Atlantyku. Mowa o Islandii.
Gdyby zapyta Islandczyka o najwaniejsze dzieo literackie jego kraju, z prawie stuprocentow pewnoci mona zaoy, e kady wskae slendingasgur czyli sagi islandzkie. To prawie czterdzieci tekstw, powstaych midzy XII a XIV wiekiem. Wtedy spisano przekazywane dotd ustnie opowieci, ktrych akcja toczya si okoo dwustu lat wczeniej. Dlaczego wanie sagi odgrywaj tak ogromn rol w wiadomoci Islandczykw? Przede wszystkim stanowi one jedyne rdo wiedzy o zaludnieniu Islandii i yciu pierwszych osadnikw na wyspie. Nie zachoway si z tego okresu adne inne dziea sztuki czy dokumenty, wic spisane przez anonimowych twrcw sagi s jedynym i niezwykle penym obrazem redniowiecznej Islandii. Oprcz procesu zasiedlania wyspy przez Norwegw, opisano w nich take histori powsta-

Islandia

Ania Bittner

nia w 930 roku Alingu, czyli pierwszego islandzkiego, a zarazem najstarszego parlamentu wiata, wyprawy wikingw oraz rozwj najwikszych islandzkich rodw i wanie midzy nimi. Drugim istotnym aspektem jest fakt, i sagi mog by czytane do dzi w niemal niezmienionej formie dziki temu, e jzyk islandzki niewiele si zmieni od redniowiecza. Spisanie sag w jzyku ojczystym byo unikatem w skali europejskiej, gdzie waciwie wszystkie teksty powstaway po acinie. Same sagi, mimo e ich powstawanie wspierane byo przez Koci, nie pozostaj w tradycji chrzecijaskiej, co wicej ich bohaterowie czsto hoduj wartociom pogaskim.

Znajomo sag wrd wspczesnych Islandczykw jest powszechna, miejsca, w ktrych odbywaa si ich akcja

12

otaczane s szczegln opiek, a zakochani w sagach turyci mog nawet wybra si na wycieczk ladami ich czas studiw w Kopenhadze Hallgrmson przyczy si do innych islandzkich studentw, opowiadajcych si za bohaterw. uzyskaniem przez Islandi niepodlegoci. Pod ich wpySagi czasem okrelane s jako prototyp powieci reali- wem zacz pisa wiersze. Jego poezja wyraaa gwnie stycznej teksty w nich zawarte s bowiem bardzo realne, zachwyt nad ojczyzn i jej przyrod, czym zyska w ojautorzy przykadali wag, by opowiada prawdziwe histo- czynie wielkie uznanie. Poezje Hallgrimsona byy w Isrie bez upikszania ich elementami fantastycznymi. Jedn landii cenione do tego stopnia, i do wielu z nich skompoz najbardziej znanych jest saga Njlla (Njls saga), w kt- nowano muzyk, a powstae w ten sposb pieni s popurej opowiedziano histori wani dwch wielkich rodw. larne i piewane do dzi. Saga ta wietnie pokazuje ycie w pierwszych latach po zasiedleniu Islandii. Njll mdrzec, chrzecijanin, osoba Najbardziej znanym i niewtpliwie najwaniejszym repowaana mieszka na poudniu Islandii. Jego przyjaciel prezentantem literatury islandzkiej jest Halldr Kiljan Gunnar jest poganinem, pochodzcym z bardzo wpywo- Laxness, laureat Nagrody Nobla z 1955 roku. Laxness by wego rodu i czsto korzysta z rad mdrego Njlla. ona wyjtkowo podnym piGunnara Hallgerur to kobieta niezwykle pikna, lecz sarzem. W cigu szetake ktliwa. Stale spiera si z on Njlla Bergor. dziesiciu omiu lat Intrygi piknej Hallgerur doprowadzaj do morderstw opublikowa szedziei wyroku, nakazujcego Gunnarowi opuszczenie Islandii. sit dwa tytuy, w tym W dalszym przebiegu sporu caa rodzina Njlla zostaje liczne powieci, sztuki w niego wmieszana, a w kocu pomienie pochaniaj teatralne, opowiadania i wspomnienia. Powiedomostwo wraz z gwnym bohaterem. ci noblisty przetumaWarto wspomnie rwnie o bardzo popularnej w Islan- czono na a czterdzieci dii sadze Laxdla (Laxdla saga), ktrej bohaterkami s trzy jzyki! gwnie kobiety. Ta saga jest kronik rodzinn, obejmujc losy siedmiu pokole dwch najbardziej wpywowych Laxness urodzi si rodzin od IX do XI wieku, a zarazem naley do najdu- w 1902 roku jako Hallszych i najbardziej kompleksowych sag. Take tutaj poja- dr Gujnsson, w do wiaj si motywy midzyrodzinnych wani, zasiedlania bogatej rodzinie poumoliwiIslandii oraz chrystianizacji. Przedstawione w niej wyda- chodzenie rzenia opieraj si na faktach, jednak autor wprowadzi o mu nie tylko dobr Halldr Laxness elementy fikcyjne, takie jak charakterystyka postaci, ktre edukacj, ale pozwolio rwnie odbywa liczne wyrniaj t sag spord pozostaych. podre zagraniczne. Wspominajc najstarsze pimiennictwo islandzkie nie W czasie pobytu w Luksemburgu pisarz zosta katolikiem. mog pomin Eddy. Naley rozrni tu dwa dziea, po Wtedy te przyj imi Kiljan. Nazwisko Laxness pochodzi pierwsze tak zwan Edd prozaiczn (Snorra-Edda), spi- od nazwy gospodarstwa Laxnes, w okolicy Mosfellsbr, san przez Snorri Sturlusona, ktra bya swoistym pod- na ktrym spdzi dziecistwo. Pocztkowo Laxness by rcznikiem dla skaldw, zawierajcym opisy z mitologii zwolennikiem komunizmu, co najwyraniej odzwiercienordyckiej oraz przykady strof, majcych suy jako pod- dli w swoich wczesnych powieciach, a zwaszcza w opustawa do tworzenia wasnych pieni. Po drugie utwr na- blikowanej w 1948 roku Sprzedanej wyspie, za ktr zozywany Edd poetyck, niezwykle obszerny zbir pieni o sta uhonorowany Nagrod Nobla. dawnych bohaterach i bogach. w manuskrypt obejmujcy czterdzieci pi pergaminw z tekstami pieni, pocho- Twrczo pisarza podzieli mona na kilka gwnych dzcy z XIII wieku znany jest jako Codex Regius. W 1643 nurtw: powieci nacjonalistyczne, powieci historyczne, roku znalaz si w rkach biskupa Brynjlfura Sveinsso- powieci opisujce ycie ludnoci na Islandii oraz ostatnie na, ktry przekaza go wraz z Flateyjarbk (manuskrypt dziea w duchu realizmu magicznego. Jego utwory przedze redniowiecznymi islandzkimi tekstami) w 1662 roku stawiajce ycie ludzi w wczesnej Islandii s niezwykle duskiemu krlowi Fryderykowi III. A do XX wieku prze- ciekawe. Wymieni naley tu takie tytuy jak Salka Valka chowywany by w Bibliotece Krlewskiej w Kopenhadze. czy Czysty ton. Kunsztownie opisa w nich niezwykle trud21 kwietnia 1971 roku nastpio uroczyste przekazanie ne warunki ycia, zaleno od si natury, przeraajc bied i izolacj ycia na wyspie. Akcja trylogii historyczmanuskryptu Islandii. nej Dzwon Islandii rozgrywa si na pocztku XVIII wieku. Dopiero w XIX wieku wraz z poezj Jnasa Hallgrmsona Laxness wprowadzi w niej postaci historyczne takie jak literatura zyskaa w Islandii ponownie na znaczeniu. Pod- rni Magnsson, ktry by wybitnym osiemnastowiecz-

W PRZYBLIENIU

13

nym badaczem literatury islandzkiej. Dopiero z kocem ycia Laxness porzuci tematyk spoeczno-polityczn, by eksperymentowa z formami perspektywy narracyjnej.

Rozwj osobisty pisarza mia znaczcy wpyw na rnorodno powieci i ogromn gam tematw, jakie poruszy. Fascynacja katolicyzmem, ideami socjalistycznymi, a wreszcie porzucenie wszystkich idei znajduj odzwierciedlenie w tematyce jego utworw. Mimo tak istotnej ewolucji wiatopogldowej uwany czytelnik rozpozna pewne stae przekonania widoczne w powieciach noblisty. Laxness nigdy nie stroni od ostrego komentowania rzeczywistoci, rzuca na ni inne wiato, miao wypowiada swoje zdanie.

Postawa i dziea Laxnessa wzbudzay wrd Islandczykw ogromne emocje, pisarz chtnie wyraa swoje zdanie take w prasie, gdzie stale walczy o prawa osb biednych oraz zwierzt. Taka postawa polaryzowaa Islandczykw na jego przeciwnikw i zwolennikw. Pozycja ojca narodu, pierwszej instancji moralnej, towarzyszya mu przez cae ycie. Dziki roli, jak w yciu publicznym odgrywa Laxness, literatura zyskaa istotnie na wartoci w wiadomoci narodowej jego rodakw, a oni sami zaczli postrzega siebie jako nard literacki. Nie mona zapomnie rwnie, e w czasie ycia Laxnessa Islandia przesza najwiksze zmiany w swojej historii. Laxness urodzi si w 1902 roku, a zmar w 1998. W tym czasie Islandia przesza metamorfoz z bardzo biednego, zacofanego kraju rolniczego w nowoczesne pastwo. Niewyobraalnie trudne ycie Islandczykw, ktrzy stale walczyli z przeciwnociami natury, godowali, smagani wiatrem, niegiem i sztormem, ciko pracowali przy obrbce ryb jest tematem wielu wspczesnych powieci. Jedna z nich, Kartas n titils Kristn Marji Baldursdttir, opisuje ycie kobiety w XIX wieku kobiety utalentowanej artystycznie, ktra utyka w maej wiosce we wschodnich fiordach, sama walczy o byt dzieci i swj, podczas gdy jej partner oraz pozostali mczyni z wioski wyruszyli na wielomiesiczny pow ryb. Autorka niezwykle malowniczo i sugestywnie opisuje ycie na wsi, przeciwnoci natury, samotno, gd oraz ciemne dni i noce. Obraz ycia w Islandii z pocztku XX wieku znale mona take w powieci skara rni skarssona Skuggamyndir r feralagi, w ktrej autor zawar wspomnienia swojej babki. W powieci Mvahltur Kristn Marja Baldursdttir pownownie przenosi si w przeszo tym razem przedstawia jednak ycie w powojennej Islandii, ktrej mieszkacy powoli zaczynaj poznawa ycie dostatnie i wygodne. Do maego miasteczka przyjeda niezwykle pikna i tajemnicza Freya, ktra wraca z emigracji do Ameryki. Nieznana dotd ciotka zachwyca i zatrwaa dwunastoletni narratork strojami, manierami i zachowaniem. Obecnie literatura odgrywa w Islandii ogromn rol powieci nie tylko obrazuj ycie w dawnej Islandii, ale

Kristof Magnusson*
Czy literatura islandzka ma wyjtkow pozycj w literaturze wiatowej? Jeli tak, dlaczego? Korzenie islandzkiego zachwytu nad literatur le gboko w przeszoci, gdy w redniowieczu grupa wyksztaconych rolnikw rozpocza spisywanie sag. Podczas gdy w pozostaej Europie spisywano po acinie historie krlw i witych, bohaterami sag s proci rolnicy, a same sagi spisano po islandzku. Bohaterowie sag s psychologicznie zoonymi charakterami: np. Grettir jest odwanym wojownikiem, zwycia berserkw i nieumarych, a rwnoczenie boi si ciemnoci. Na dodatek jest maminsynkiem. Stworzona przez sagi tradycja literacka jest wyjtkowo wana dla identyfikacji kulturowej Islandczykw: w Islandii nie ma romaskich kociow, zamkw, aden z przodkw z XV wieku nie mia pienidzy na sporzdzenie swojego portretu. Jedynym wiadkiem przeszoci islandzkiej jest literatura! To czyni islandzk literatur tak wyjtkow. Bez starych sag Islandczycy nic nie wiedzieliby o swojej przeszoci i podczas wielu lat duskiej kolonizacji zapomnieliby, e s Islandczykami. Takie rozumienie literatury ma miejsce take w czasach wspczesnych. Do dzi tre powieci ma wpyw na obraz wasny Islandczykw. Wiedz oni jak wana jest dla ich kraju literatura i take w przypadku aktualnych wydarze, takich jak ostatni kryzys finansowy, spogldaj na to, jak pisarze przedstawi je w swoich utworach. Ktre ksiki s najwaniejsze w historii i rozwoju literatury islandzkiej? Ktre powieci poleciaby osobie, ktra dotd nie miaa kontaktw z literatur z Islandii? Sagi, a szczeglnie saga Grettira, Njalla i Egilla, dziea Halldra Laxnessa, rbergura rarsona i jego powie slenskur aall, ktr przetumaczyem na jzyk niemiecki. Ze wspczesnej literatury polecam takich pisarzy jak Einar Krason i jego powie ar sem djflaeyjan rs, Steinar Bragi i ksik Konur, Auur Jnsdttir i jej Vetrarsl, Steinunn Sigurardttir z Tmajfurinn i wreszcie Hallgrmur Helgason i jego Poradnik domowy kilera. Polecam take poezje Sigurbjrg rastardttir Blysfarir. *Kristof Magnusson pisarz islandzko-niemiecki, tumacz, autor sztuk teatralnych i powieci.

14

W PRZYBLIENIU

Kristn Marja Baldursdttir

Arnaldur Indriason

Huldar Breifjr

Gumundur skarsson

Fotografie: Kristin Ingvarsson


Auur Jnsdttir

15

komentuj rzeczywisto. Islandczycy z niecierpliwoci czekaj na nowe publikacje, by zobaczy jak pisarze przedstawi najnowsze wydarzenia polityczne i gospodarcze. Tak stao si z powanym kryzysem finansowym, ktry dotkn Islandi jesieni 2008 roku. Najnowsza ksika Gumundura skarssona Bankster opisuje mod par i problemy z jakimi nowoecy borykaj si po utracie pracy. Inn komentatork rzeczywistoci jest Stella Blmkvist. Jej ksiki warte s wspomnienia nie ze wzgldu na wyjtkow warto literack, lecz z uwagi na sam posta autorki. Pierwszy krymina opublikowaa w 1997 roku, a pniej powstao jeszcze pi kolejnych. W kadym z nich krytykuje i celnie opisuje rzeczywisto islandzk, a szczeglnie postacie z polityki i telewizji. Do dzi nie wiadomo kto kryje si za pseudonimem Stella Blmkvist.

Ciekawym nurtem s powieci, opisujce pikno Islandii, a rwnoczenie czsto trudn mio do ojczyzny. Autorzy robi to z przymrueniem oka i du doz humoru. wietnie udao si to Huldarowi Breifjrowi w ksice Gir slendingar czy orarinnowi Eldjarnowi w jego opowiadaniach. Ten pierwszy wybiera si w styczniu w podr dookoa wyspy liskie, strome drogi, jazda na skraju przepaci, skryci ludzie, puste miasteczka na kocu wiata zmuszaj Huldara do odkrywania swojego ja i poznawania na nowo wasnego kraju. orarinn natomiast portretuje swoich krajan tworzc dziwaczne, zaskakujce historie, ktre zachwycaj nietypowym humorem i celnymi spostrzeeniami.

Ale wspczesna literatura islandzka to nie tylko kryminay, powieci krajoznawcze czy historyczne. Na wyspie powstaj take wietne powieci psychologiczne i obyczajowe. Polski czytelnik ma okazj pozna kilku wybitnych pisarzy. W ostatnich latach ukazay si w polskim przekadzie powieci Hallgrmura Helgasona Poradnik domowy kilera, niezwykle poetycka powie Sjna Skugga Baldur, czy Niebo i pieko Jna Kalmana Stefnssona. Do najznamienitszych pisarzy islandzkich naley take Steinunn Sigurardttir autorka poezji i powieci psychologicznych, ktrych bohaterkami s najczciej uwikane w skomplikowane relacje miosne kobiety. Warto pozna take proz Gubergura Bergssona, autora tumaczonej na wiele jzykw powieci Svanurinn. Opisuje w niej niezwykle poetycko, onirycznie wrcz, proces dorastania dziewicioletniej dziewczynki, ktra musia-

Islandia moe si pochwali take kilkoma wietnymi autorami kryminaw. Mistrzem w tej dziedzinie jest, dobrze znany polskiemu czytelnikowi Arnaldur Indriason ktry dwukrotnie, w 2002 i 2003 roku, zosta uhonorowany Szklanym Kluczem nordyck nagrod dla najlepszego kryminau. Jego powie W bagnie doczekaa si adaptacji filmowej. Obok niego wymieni naley rwnie tumaczon na jzyk polski Yrs Sigurardttir z wyksztacenia inynier, ktra rozpocza od pisania ksiek dla dzieci, a teraz naley do jednej z najchtniej czytanych pisarek w Islandii. Ponadto warto wspomnie o piszcym kryminay z historycznym tem Viktorze Arnarze Inglfssonie. W jednym ze swoich utworw nawizuje on do redniowiecznych manuskryptw, w innym za przedstawia histori powstawania pierwszej linii kolejowej na Islandii.

W PRZYBLIENIU

Ktre ksiki s najwaniejsze w historii i rozwoju literatury islandzkiej? Ktre powieci poleciby osobie, ktra dotd nie miaa kontaktw z literatur z Islandii? Naturalnie sagi, przede wszystkim sagi Njlla, Egilla, Grettira s decydujce w znajomoci literatury islandzkiej. Adamem Mickiewiczem Islandii by Jnas Hallgrmsson (1807-1845), niezwykle dobry poeta, ktrego wiersze mona niestety czyta tylko po islandzku lub angielsku w wydaniu The Bard of Iceland Dick Ranglera. Halldr Laxness jest geniuszem islandzkiej literatury XX wieku. Wikszo jego powieci jest wspaniaa, lecz prawdopodobnie najwaniejszym i najlepszym jego utworem s Niezaleni. Po Laxnessie nasta okres Atom Poets, grupy nowoczesnych poetw, piszcych w zgodzie z midzynarodowymi trendami XX wieku. Hallgrmur Helgason* Nastpnie pojawi si Gubergur Bergsson pisarz, eseista, tumacz z jzyka hiszpaskiego. Z ostatnich dwudziestu lat chciabym Czy literatura islandzka ma wyjtkow pozycj w literaturze wymieni nastpujcych pisarzy: Einar Mr Gumundsson i jego wiatowej? Jeli tak, dlaczego? powie Englar alheimsins, Bragi lafsson i powie Gludrin, Islandzkie sagi, pierwsze powieci w Europie, spisane na skrze Auur Ava lafsdttir i Afleggjarinn oraz Sjn i Skugga Baldur. cielcej w XIII wieku na zawsze zaznacz wyjtkow pozycj Islandii. Od czasw tego zotego wieku literatura staa si naszym *Hallgrmur Helgason islandzki pisarz i artysta, autor kultowej narodowym dziedzictwem, ktre staramy si kultywowa, piszc powieci 101 Reykjavk oraz wydanej w Polsce ksiki Poradnik i czytajc ksiki. domowy kilera.

16

Czy literatura islandzka ma wyjtkow pozycj w literaturze wiatowej? Jeli tak, dlaczego? Nigdy nie zastanawiaam si nad literatur islandzk w tym kontekcie. Naturalnie sagi nadaj literaturze islandzkiej szczeglne miejsce w literaturze wiatowej. Jeli jednak skoncentrujemy si na literaturze ubiegego wieku znajdziemy element wsplny dla caej literatury islandzkiej, ktry mona odnale zarwno w powieciach Halldra Laxnessa (1902-1998), naszego zdobywcy Nagrody Nobla, jak Najwaniejszym dla Islandii wydarzei w bardziej wspczesnych utwoniem literackim ostatnich lat jest terach. Ten element to ogromna goroczny udzia Islandii w Frankfurcprzemiana islandzkiego spoeczestwa w XX wieku i jego szybka mo- Ingibjrg Hjartardttir* kich Targach Ksiki od 12 do 16 padziernika. Islandia jako go honorowy dernizacja: od ycia w prostych chaw szczeglny sposb prezentuje swotach na wsi po przesiedlanie si do j literatur. Ju przez cay rok 2011 miast. Odkd armia amerykaska przybya do Islandii w czasie II wojny wiatowej i od czasu przedstawia Niemcom i gociom z zagranicy swoich aruzyskania niepodlegoci spoeczestwo islandzkie rozwijao tystw, a przede wszystkim pisarzy. Liczne spotkania, si szybko i prbowao uciec od wspomnienia biedy, jaka dowystawy, odczyty i imprezy maj na celu przybliy Eutykaa nard wczeniej. Laxness bardzo dogbnie opisa ten ropejczykom kultur i literatur Islandii. Udzia w Tarproces w swoich ksikach, a powieci wspczesnych pisarzy gach zaowocowa ogromn iloci tumacze literatury w rnym stopniu wci poruszaj t tematyk. Ktre ksiki s najwaniejsze w historii i rozwoju literatury islandzkiej? Ktre powieci poleciaby osobie, ktra dotd nie miaa kontaktw z literatur z Islandii? Powieci Halldra Laxnessa. Jest niezaprzeczalnie najwspanialszym islandzkim autorem ostatniego wieku. By nie tylko niewiarygodnie produktywny (napisa pidziesit jeden ksiek, oprcz poezji i dramatw), ale by take wan osob publiczn i mia rnorodny wpyw na spoeczestwo. Czytaam Niezalenych, gdy byam nastolatk i ta powie wywara na mnie ogromne wraenie. Kiedy wspominam Laxnessa, nie mog nie wymieni innego giganta literatury islandzkiej - rbergura rarsona. W 1924 roku opublikowa przeomowy utwr Brf til Lru, ktry wywoa rewolucj w islandzkim rodowisku literackim, a samego pisarza uczyni synnym. Chciaabym take wspomnie o ksikach Jakobny Sigurardttir, ktra wprowadzia nowy styl narracji oraz wiele elementw politycznych w swoich utworach, szczeglnie w powieci Snaran. Ogromny wpyw mia na mnie take Svanurinn Gubergura Bergssona, powie, ktra zyskaa uznanie w wielu krajach. W przypadku modszych autorw chciaabym poleci utwory Bergsteinna Birgirssona, szczeglnie Svar vi brfi Helgu oraz powieci Gurn Evy Mnervudttir, Steinara Bragiego i Sjna. *Ingibjrg Hjartardttir islandzka pisarka, z wyksztacenia bibliotekarka, autorka sztuk i dwch powieci.

a opuci rodzicw i przenie si na pooone na pustkowiu gospodarstwo. Wielu ze wspczesnych pisarzy pytanych o ich inspiracje literackie wci powouje si na sagi czy te Edd. Szczeglnie wyrane s one w prozie Einara Krasona, ktry opisa w jednej ze swych powieci wydarzenia z niezwykle skomplikowanej sagi Sturlunga. Pisark jest take wnuczka Halldra Laxnessa Auur Jnsdttir, szukajca inspiracji w wielkich epikach dziewitnastego i dwudziestego wieku, takich jak Dostojewski, Mrquez czy Allende.

wspczesnej, a przede wszystkim nowym przekadem sag na jzyk niemiecki. Sagenhaftes Island to wyjtkowo udane motto, pod jakim prezentuje si Islandia. Mona je odczytywa na dwch paszczyznach przymiotnik sagenhaft tumaczy mona jako legendarny, fantastyczny, a rwnoczenie nawizuje on brzmieniowo do kluczowych dla literatury islandzkiej sag. Czytelnik, ktry zagbiby si w bogactwo literatury islandzkiej mgby odnie wraenie, i w kadym, nawet najbardziej odlegym fiordzie mieszka lub mieszka pisarz. Ogromna liczba powieci, jakie corocznie powstaj w Islandii potwierdza to przypuszczenie, a dwustu pidziesiciu omiu pisarzy, skrupulatnie opisanych na stronie internetowej programu Sagenhaftes Island, zachca do bliszego poznania cho kilku z nich.

Podczas pisania artykuu korzystaam z nastpujcych rde: www.sagenhaftes-island.de www.gljufrasteinn.is www.arnastofnun.is teksty z wystawy Sagenhaftes Island Zeitgenssische islndische AutorInnen im Portrt, ktra odbya si w Berlinie Dzikujemy Sagenhaftes Island za udostpnienie fotografii pisarzy i zdjcia reklamujcego literatur Islandii na Targach Ksiki we Frankfurcie. Zdjcie Ingibjrg Hjartardttir za www.schwedenkrimi.de.

17

WOK KSIKI
Krajobraz Toskanii pod Corton Fot. Wikimedia Commons

Wszdzie dobrze, gdzie nas nie ma


Dla Petera Mayle`a, autora bestsellerowych ksiek kronikujcych jego ycie w Prowansji, przeomowym by dzie, kiedy zasta w swym basenie grup nieznanych mu Wochw. Intruzi powitali go za to jak starego znajomego przecie przeczytali jego Rok w Prowansji! Midzynarodowy sukces tych wspomnie sprawi, e do jego domu w dawniej idyllicznej wsi Mnerbes podao coraz wicej literackich pielgrzymw. Strumie proszcych o autografy fanw pocztkowo echta prno Mayle`a, wkrtce jednak strumyk przerodzi si w wartki strumie, ktry osign kulminacj w postaci autokarw penych Japoczykw, i Mnerbes, dla milionw czytelnikw Mayle`a symbol wiejskiej sielanki, wypeni zgiek i smrd spalin. Taplajcy si w jego basenie nieproszeni gocie okazali si przysowiow ostatni kropl i Mayle wraz z rodzin przeprowadzi si do USA, porzucajc wie, ktrej bukoliczny charakter niechccy zrujnowa. Po czterech latach pisarz wrci po cichu do Francji i znowu zamieszka na prowan-

Anna Maria Tuckett

salskiej wsi (nie w Mnerbes), tym razem jednak zatajajc jej dokadn lokalizacj miar inteligencji jest przecie umiejtno uczenia si na wasnych bdach. Jego powrt by take moliwy dziki temu, e sukces cyklu o Prowansji zainspirowa wielu naladowcw, za uwadze wydawcw nie umkn fenomen, ktry bywa nawet okrelany efektem Petera Mayle`a. Okazao si, e czytelnicy na caym wiecie, cho szczeglnie w krajach Zachodu, nie mogli si nasyci wspomnieniami zwanymi w argonie wydawniczym Mayle tale (tale opowie) tych szczciarzy, ktrzy zrealizowali rozpowszechnione wrd klas rednich marzenie o wyprzgniciu z kieratu i odnalezieniu wasnej maej Arkadii. Kolejn gwiazd tej niemal osobnej gazi literatury (bo liczba takich memuarw wkrtce liczya sobie nie dziesitki, lecz setki tytuw), okrelanej rwnie terminem expat literature, zostaa Frances Mayes, Amerykanka, ktr kryzys osobisty zmobilizowa do przewrcenia swego ycia do gry nogami i przeprowadz-

18

ki do Toskanii. Fakt, e autorka osiedlia si w najpopularniejszej wrd Amerykanw i Brytyjczykw czci Woch, i okraszenie wspomnie przepisami, zagwarantoway Pod socem Toskanii nie tylko midzynarodowy sukces, ale i ekranizacj. T receptur na bestseller z powodzeniem zastosowali te: Marlena De Blasi, Annie Hawes, Stephen Clarke oraz Chris Stewart, by wymieni tylko tych, ktrych ksiki zyskay najwiksze grono czytelnikw.

Moje pierwsze zetknicie z tym rodzajem literatury to oczywicie klasyka gatunku dostpne po polsku ksiki Mayle`a oraz Mayes. Mieszkajc ju w Wielkiej Brytanii, signam po niedostpn po polsku ksik Australijki Sarah Turnbull pt. Almost French. Autorka przeprowadzia si do Parya, podajc za gosem serca, a w jej pamitniku znajdziemy elementy znane ju z ksiek Mayle`a: zabawne sytuacje zwizane z dziwacznymi obyczajami tubylcw, wzbudzajce zazdro opisy pamitnych posikw czy rozwaania na temat francuskiego talentu do delektowania si yciem (synna joie de vivre). Brytyjczyk Stephen Clarke dziwactwa Francuzw uczyni gwnym motywem swego satyrycznego cyklu. Tytu jego pierwszej, zawierajcej autobiograficzne elementy, powieci to sygnalizujca wyranie, czego mona si spodziewa po zawartoci, parafraza tytuu kultowego Roku w Prowansji Mayle`a w oryginale A Year in the Merde! (polski tytu Merde! Rok w Paryu). Stosunkowo niedawno w jego lady pody take Amerykanin David Lebovitz, profesjonalny kucharz i autor popularnych ksiek kucharskich. Jego wspomnienia pt. The Sweet Life in Paris s rwnie naszpikowane anegdotami, i, podobnie jak bestsellerowe ksiki Frances Mayes, zawieraj przepisy. artobliwy ton i/lub kulinaria to dwa z najwaniejszych skadnikw, ktre czyni expat literature tak popularnym gatunkiem. Kolejny to narodowo autora, lokalizacja i narodowo autochtonw wikszo tego rodzaju ksiek napisali Brytyjczycy lub Amerykanie, ktrzy przeprowadzili si do ktrego z krajw Poudnia Europy: Francji, Italii lub Hiszpanii. Dlaczego wanie takie

kombinacje sprzyjaj narodzinom bestsellera? Poudnie Europy to region zamony i zarwno historycznie, jak geograficznie bliski, szczeglnie Brytyjczykom: artujc sobie zatem z osobliwoci charakteru Francuzw czy Hiszpanw autor/autorka nie ryzykuje zarzutw o namiewanie si czy traktowanie z gry biedniejszych, popadanie w stereotypy czy ignorancj atwiej wpa w takie puapki piszc o bardziej odmiennej, nie-europejskiej kulturze. Jednoczenie s to jednak kraje o kulturach i mentalnoci na tyle innych od anglosaskiej, by z tego zderzenia wykrzesa materia wystarczajco zabawny. Jeli wymieszamy te wszystkie skadniki, i dorzucimy szczypt talentu pisarskiego, uzyskamy przepis na wydawniczy przebj. Nie wystarczy bowiem trzyma si formuy trzeba jeszcze zachowa wasny, unikalny ton. Najbardziej utalentowanym pisarzem z tego grona jest dla mnie Anglik Chris Stewart. Niegdy czonek zespou Genesis, Stewart przeprowadzi si wraz z on do Andaluzji. Mia przy tym duo wicej szczcia lub daru przewidywania ni Mayle, zamieszka bowiem na zupenym odludziu, w trudno dostpnym miejscu, co zniechca niektrych jego fanw, cho najbardziej zdeterminowani docieraj w jego progi czsto z Japonii (co takiego jest w Japoczykach, e za wszelk cen staraj si spotka swoich idoli?). Jego trylogia: Driving Over Lemons (polski tytu Jedc po cytrynach: Optymista w Andaluzji), A Parrot in the Pepper Tree i The Almond Blossom Appreciation Society tchnie ciepem czy-

WOK KSIKI

19

telnik nie ma wtpliwoci co do tego, e autor kocha sw przybran ojczyzn oraz e ceni i szanuje jej mieszkacw. Stewart pisze z typowo angielskim poczuciem humoru i pod tym wzgldem trzyma si gatunkowej konwencji, ale nigdy nie ma si poczucia, jak czasami w przypadku ksiek Stephena Clarke`a, e to humor wymuszony. Stewart przyznaje si te do wasnej ignorancji oraz naiwnoci i, jak wielu Brytyjczykw, potrafi si mia z samego siebie. Tytu pierwszego tomu obiecuje optymistyczny ton i autor tej obietnicy dotrzymuje, w najlepszym stylu.

Od publikacji Roku w Prowansji upyno ju dwanacie lat i wiele drzew cito na kolejne tomy z gatunku Mayle tale. Ostatnio autobiograficzne historie emigracyjne zataczaj coraz szersze krgi. W czerwcu tego roku w Wielkiej Brytanii ukazaa si ksika Amerykanki, Lindy Leaming, ktra przeprowadzia si z USA do jednego z najmniej znanych, najbardziej tajemniczych miejsc na naszej planecie Bhutanu. Married to Bhutan: How One Woman Got Lost, Said I Do, and Found Bliss, napisana jest wedug przyjtej formuy, ale niezwyke miejsce, w jakim mieszka autorka, to wystarczajcy magnes, by przycign tych czytelnikw, ktrych nudz ju kolejne wspomnienia z Francji. Take polscy autorzy prbuj swoich si w tego rodzaju literaturze. Ada Martynowska zadebiutowaa powieci pt. Karpie, abdzie i Big Ben, reklamowan jako komedia
Malownicza wioska prowansalska Mnerbes Fot. Wikimedia Commons

o angielskim przemyle PR, o stereotypach Anglikw o Polakach i Polakw o Anglikach. Autorka mieszkaa i studiowaa w Londynie, spdzia take trzy lata pracujc w londyskiej firmie PR, mona zatem zakada, e jej dzieo, ktre zebrao duo pochlebnych recenzji, zawiera sporo elementw autobiograficznych. O tym, e jest apetyt na literatur typu zagranica oczyma Polaka/Polki wiadczy jednak przede wszystkim wielki sukces ksiki Gottland Mariusza Szczyga. Mimo e zaliczana do reportau i duo powaniejsza w tonie, Gottland mona jednak podcign pod expat literature, bo Szczygie, cho zakochany w Czechach, zachowuje jednak wiee spojrzenie i dystans cudzoziemca, a przede wszystkim dlatego, e mieszka w tym kraju i mwi po czesku. Paradoksalnie, tylko takie cakowite zanurzenie si w rzeczywistoci innego kraju, przy jednoczesnym dystansie, pozwala pisa o nim i jego mieszkacach w sposb oryginalny i pozbawiony uprzedze.

20

WOK KSIKI

Od pustej kartki do gotowej ksiki


o pisaniu
Tekst: Kamila Kunda Iustracje: Sylwia Pragowska

To potwornie mczce ycie codziennie wpatrywa si w pust kartk papieru i by zmuszonym siga gdzie w oboki, eby co z nich cign.
Truman Capote

21

Nie ma chyba dziennikarza, ktry przeprowadzajc wywiad z Jonathanem Franzenem nie zapytaby o jego, jak- z on do wikszego domu akurat w tym czasie i sta go by nie byo, radykalne warunki, w jakich pisze. Podczas byo na osobny pokj do pisania. Dzi posiada osobne gdy francuscy egzystencjalici lubili skroba na kart- mieszkanie do pisania w wiosce nieopodal Jerozolimy, kach papieru w zadymionych i gwarnych kawiarniach, gdzie spdza na pracy sze godzin kadego dnia. Po poFranzen pisze w wynajtym pokoju na Upper East Side wrocie z pracy do domu wieczory powica dodatkowej na Manhattanie, w ktrym znajduje si biuro, krzeso, edycji wczeniej napisanych zda. Orhan Pamuk take materac, miniaturowa kuchnia, lampa i komputer, nie naley do osb uwaajcych, e nie naley pracowa majcy poczenia z internetem i nie posiadajcy dwi- w tym samym miejscu, w ktrym si pi czy ktre si ku. Podczas pisania autor nosi zatyczki do uszu, by nie dzieli z partnerem yciowym. Domowe rytuay i drobiarozprasza go aden niepotrzebny dwik. W trakcie zgi zabijaj wyobrani twierdzi. Mieszkajc w USA pracy nad Korektami oczy przesonite mia dodatko- zmuszony by pracowa w tym samym maym mieszwo opask. A i tak w 2007, piszc Wolno, pierwsz kaniu, w ktrym spa i jada. Oszukiwa si wtedy pewnym trikiem. egna ksik od wydanych Sprawia mi wielk przyjemno, si o poranku z on, w 2001 roku Korekt, szed na krtki spacer, uzna, e jego cela GDY MAM UKOCZON STRON po czym wraca do nie jest wystarczajco zanim zapadnie zmrok. tego samego mieszkaascetyczna i na osiem [Octavio Paz] nia i siada do pisania, miesicy przenis jakby przychodzi do si do Berlina, by tam biura. W 1995 roku tworzy w kompletnej izolacji. Czy wysiek si opaci? Jeli mierzy go pre- kupi jednak mieszkanie z widokiem na Bosfor i star stiem w wiecie literackim jak najbardziej. Magazyn cz Stambuu, dwadziecia pi minut od domu. OdTime uzna Franzena wielkim amerykaskim powie- td stara si pisa przede wszystkim tam, dziesi gociopisarzem i zamieci jego zdjcie na okadce (po dzin dziennie. John Banville oraz wspomniani ju Franraz pierwszy od dekady dano na okadce fotografi y- zen czy Auster, take wynajmuj biura, by oddzieli jcego pisarza), a krytycy rozpywali si w zachwytach ycie domowe od zawodowego. Natomiast Kenzabur e przyznaje, e nie musi pisa w samotnoci. Mimo i nad narodzonym w blach monumentalnym dzieem. posiada gabinet na drugim pitrze swego domu, rzadko Pocztkujcych pisarzy, ktrzy ledwo wi koniec tam pisze. Zwykle tworzy w pokoju dziennym, w ktz kocem, z pewnoci jednak nie sta na kaprysy kil- rym jego syn Hikari kompozytor o wybitnej pamici kumiesicznych wyjazdw w celu uaskawienia muzy suchowej sucha muzyki, a ona siedzi na kanapie. ani wydawania ksiki raz na dziesi lat. Musz sobie radzi w warunkach, jakie maj. Julio Cortzar wik- Poza warunkami lokalowymi wikszo literatw przysz cz Gry w klasy napisa w gonych kawiarniach, wizana jest do tworzenia o konkretnej porze dnia. a haas mu nie przeszkadza, co wicej, inspirowa go. W nocy pisa James Baldwin i Tom Stoppard. William Dopiero pniej zacz szuka ciszy do spokojnej pra- Styron i Grazia Deledda zaczynali prac pnym pocy. Wikszo pisarzy spokj znajduje we wasnych do- poudniem, a Philip Larkin wieczorem. Octavio Paz mach. Annie Proulx posiada wielkie rancho w Wyoming w modoci pisa noc, potem zmieni styl pracy i zaz olbrzymi bibliotek, w ktrej ksiki posegregowane czyna pisa pnym rankiem, a wieczorem wstawa s tematycznie: ogie, woda, handel futrami, podre od biurka. Sprawia mi wielk przyjemno, gdy mam rzek, rodeo, mier to tylko kilka wybranych katego- ukoczon stron zanim zapadnie zmrok mawia. rii. Kazuo Ishiguro jest jednym z wielu, ktrzy maj wa- Joyce Carol Oates, Mario Vargas Llosa i Salman Rushsny gabinet jego wyoony jest jasnym drewnem. Joy- die z kolei preferuj pisanie tylko o poranku, zanim ce Carol Oates tworzc w swym maym gabinecie spo- zabior si za inne obowizki. Take Jos Saramago glda przez okno na rabatki kwiatowe, trawnik i brzeg wypracowa sobie przez lata rutyn pisania rannego jeziora. David Mitchell przyznaje, e cho jest w stanie i narzuci cel wypeniania dwch stron. Gdy byy gotowe pisa wszdzie, najszczliwszy jest siedzc w swym przez reszt dnia zwyk oddawa si lekturze ksiek. domu w hrabstwie Cork, z imbrykiem zielonej herbaty Wycznie rano lubili te pisa Pablo Neruda i Czesaw na duym, pustym stole. David Grossman wspomina, i Miosz, ktry przyznawa, e nigdy nie pija kawy, uwaw modoci pisywa w sypialni swego jerozolimskiego ajc, e kofeina zaburza jego rytm pracy. Toni Morrimieszkania, natomiast poniewa ma zwyczaj czytania son natomiast powiedziaa magazynowi Paris Review ksiek na temat historii, o ktrej pisze, a pisywa duo w 1993 roku: Zanim zaczn prac, robi sobie kaw o Holocaucie i drugiej wojnie wiatowej, w pewnym kiedy jest jeszcze ciemno. Musi by ciemno. A potem pij momencie zdecydowa, e nie chce zarzuca sypial- j i obserwuj, jak robi si coraz janiej. Wielu autorw ni tego typu literatur. Na szczcie wyprowadzi si pisze w cigu dnia. Niektrzy ustalaj sobie dzienny li-

WOK KSIKI

22

i nie zamyka si na cae dnie w domu. Paul Auster pisze zwykle jedn stron dziennie, co zajmuje mu kilka godzin i wyznaje, e wicej ni strona dziennie to przypadek szczeglny. Gnter Grass zwyk pisa pi-siedem stron dziennie i uwaa t liczb za bardzo nisk. Bywaj jednak zapalecy, ktrzy pisz bez wytchnienia, niemale zahipnotyzowani sw wasn prac. Raymond Carver chwali si, e pisze dziesi, dwanacie albo nawet pitnacie godzin bez przerwy, dzie po dniu, do skoczenia ksiki. I podobno kocha taki styl pracy. Rekord Jerzego Kosiskiego to dwadziecia siedem godzin cigego pisania powstao wwczas dziewitnacie stron Malowanego ptaka, ktre podczas edycji autor skrci do zaledwie jednej strony. Majcych problem z dotrzymywaniem terminw i samodyscyplin pocieszy moe wyznanie Michela Houellebecqa, ktry w jednym z wywiadw zdradzi swoj metod na wypenianie stron tekstem (a moe naleaoby to nazwa brakiem metody?): Wstaj w nocy okoo pierwszej. Pisz w pnie, jakbym wybudza si ze piczki. W miar upywu czasu pij coraz wicej kawy i odzyskuj wiadomo. I pisz, a mam tego dosy. Stan pisania p na jawie, p we nie suy nie tylko francuskiemu zdobywcy nagrody Goncourtw, jego zwolennikiem by take Gustav Flaubert. Kazuo Ishiguro ma godziny pracy typowego urzdnika od dziesitej rano do szstej wieczorem. Salman Ru- Dickens za mawia, e umys pisarza przy pracy przyshdie przez lata y w lku przed potencjalnymi zama- pomina ten lunatyka, unikajcego okna. chowcami na jego ycie za publikacj Szataskich wersetw, w zwizku z czym nauczy si pisa w dzie i nie Narzucany rygor sprawia, e niektrzy pisarze s/byli opuszcza wwczas mieszkania. Dopiero stosunkowo nad podziw podni. Podczas gdy asceza nie wpywa na niedawno sta si pewniejszy, jeli chodzi o styl ycia prdko pisania Franzena, Georges Simenon potrafi

mit sw czy kartek do wypenienia, inni narzucaj sobie ramy czasowe. Peter Carey mwi, e pisze trzy godziny dziennie. Simone de Beauvoir lubia pisa samotnie do trzynastej, potem spotykaa si z przyjacimi w kawiarni, gdzie przesiadywaa zwykle do ok. siedemnastej, po czym sza do Sartrea i pisaa dalej u niego.

WOK KSIKI

23

pisa jedn ksik przez zaledwie dwa tygodnie konsekwentnie podzi jeden rozdzia dziennie. Jack Kerouac prawdopodobnie jednak pobi rekord swoim chwalipictwem, ogaszajc wszem i wobec w 1941 roku, e w cigu omiu tygodni udao mu si napisa ok. dwiecie opowiada. Ewidentnie szybko pisania nie rwna si wysokiej jakoci, adna z jego historyjek nie zostaa do dzi opublikowana. Na przeciwnym biegunie umieci mona np. Jamesa Joycea, ktremu napisanie Finnegans Wake zajo dwadziecia pi lat.

Co pochania pisarzy w czasie wolnym od pracy? Jhumpa Lahiri zajmuje si domem i wychowuje dzieci i otwarcie wyznaje: Pisanie jest na samym kocu moich priorytetw, powicam mu uwag, jak ju uporam si ze wszystkim innym. Pozazdroci, e przy takim podejciu udaje jej si pisa tak dobre ksiki. Alice Munro te przyznaje, e zaczynaa pisa kradn godzin to tu, to tam, midzy zmian pieluchy a gotowaniem kolacji. Jak wida to mit, e wszyscy pisarze kochaj wasn David Mitchell twierdzi, e mgby pisa i dziesi go- prac. Ale s wyjtki, dla ktrych stawianie liter na padzin dziennie, ale ma dwoje dzieci, a chcc by dobrym pierze czy wystukiwanie ich na klawiaturze komputera ojcem nie moe powica si pracy za bardzo. Gdy ma lub rzadziej w dzisiejszych czasach maszynie do pizy dzie pisze przez trzy godziny, a gdy wyjtkowo pro- sania sprawiao rozkosz. Nadib Mafuz uwielbia sam duktywny nawet sze czy siedem. Haruki Murakami akt pisania, zasiadanie o poranku do biurka i pisanie odwstaje, podobnie jak Alexander McCall Smith, o czwartej rczne. Orhan Pamuk porwnuje swj stan, gdy zasiada rano i pracuje przez pi lub sze godzin. Potem zwykle do pisania, do stanu dziecka, ktre cieszy si na nadbiega przez dziesi kilometrw (wicej jeli trenuje do chodzce godziny spdzone wrd zabawek. Umberto maratonu) albo przepywa ptora kilometra, a zdarza Eco nie cierpi na aden niepokj podczas pisania. Zasi, e robi jedno i druStale musz mie piset zatemperowanych siada codziennie do gie. Sucha muzyki, chobiurka w peni szczdzi spa codziennie OWKW, KTRE I TAK BD TEMPEROWA cia i podczas gdy ino dziewitej wieczorem nych przepenia raa nic z nich nie zostanie i niezmiernie rzadko do, kiedy postawi [Truman Capote] dopuszcza odstpstwa ostatni kropk, Eco od przyjtej rutyny. dopiero wtedy robi W zdrowym ciele zdrowy duch. Tahar Ben Jelloun wyzna si smutny. Uwielbia ponadto mwi i pisa o wasnej kiedy odnonie rozpraszania uwagi: Przeszkadzaj mi twrczoci i samym procesie pisania, powici im esej w pracy frustracje, drobne strapienia, czas, ktry si tra- Jak pisz w zbiorze O literaturze, niedawno te zostaa ci na biurokracji, codzienne obowizki. Jednak nie da si w Wielkiej Brytanii wydana jego nowa ksika o pisaniu pisa nie yjc, a ycie polega te na zadawaniu si z pra- i czytaniu, Confessions of a Young Novelist. Czyste manucownikami poczty, jazd w godzinach szczytu, zmierza- skrypty zawsze mia Julio Cortzar. Ubstwia pisanie, niem si z codziennoci. Co by naprawd przeszkodzio tworzy ksiki w swej gowie, a potem przelewa somi w pracy to byby brak nadziei osignicie punktu, wa na papier, niemal nic nie skrelajc. Niewana bya w ktrym zastanawiabym si: jaki jest tego sens? Jeli dla niego sawa i presti, gdy mia pomys na opowiadakiedykolwiek doszedbym do wniosku, e literatura jest nie (a stworzy ich setki), rzuca wszystko, siada i pizbdna, przestabym pisa. sa. Podobnie Jerzy Kosiski, ktry porwnywa pisanie do bicia serca, bez ktrego nie mona y. Potrafi pisa Pisanie sprawia wielu pisarzom bl. Dorothy Parker o kadej porze i w kadych warunkach: w restauracji, wyznawaa, e napisanie jednej opowieci zajmuje jej samolocie, podczas nocnych spacerw po Manhattanie a sze miesicy. John Banville nie mgby nie pisa, czy Paryu. ale nienawidzi swoich ksiek i uwaa wasn pisanin za enujc. Italo Calvino uwaa si za dziennego pisa- Zadie Smith w rewelacyjnym wykadzie, ktry wygosirza, ale kadego ranka wynajdywa wymwki, by nie pi- a przed studentami Columbia University w 2008 roku sa: szed na spacer, po gazet, czyta. Zasiada do biur- i ktry znajduje si w zbiorze Jak zmieniaam zdanie: ka po poudniu i pisa mao. Nie lubi pisa w nocy, bo Eseje okolicznociowe, opowiedziaa o dziesiciu aspek-

zaburzao mu to sen. W wywiadzie dla Paris Review w 1983 roku przyzna si, e ma list dwudziestu ksiek, ktre chciaby napisa, ale nawet gdy ju udao mu si wybra, ktr pisa, praca posuwaa si niezmiernie wolno i z duym trudem. Truman Capote take szczerze gosi, e nienawidzi pisania, ale nic innego nie potrafi robi. Zrywa si o 4:30 rano, a pisa od 5:30 do 12:30, wolno i z wysikiem. Kiedy rozpoczynam mj dzie pracy, jestem zawsze bardzo, ale to bardzo zdenerwowany. Rozkrcanie si zabiera mi mnstwo czasu. Kiedy ju zaczn pracowa, nieco si uspokajam, zawsze jednak znajd co, co pozwoli mi oderwa si od pisania. Stale musz mie piset zatemperowanych owkw, ktre i tak bd temperowa na nowo, a nic z nich nie zostanie. W kadym razie jakim sposobem udaje mi si pisa przez mniej wicej cztery godziny dziennie.

WOK KSIKI

24

tach pisania, m.in. o podziale pisarzy na makroplanistw (ktrzy robi mnstwo notatek i zaczynaj czsto pisa powie od rodka, zainspirowani jednym sowem czy obrazem) i mikromenederw (zaczynajcych od pocztku i wolno posuwajcych si do przodu bez pomysu na cig dalszy). Don DeLillo z atwoci czy jeden styl z drugim. Nigdy nie stworzy planu adnej ze swych powieci, co biorc pod uwag ich rozmiar, robi wielkie wraenie. Nie rozstaje si natomiast z notatnikiem i owkiem, by w kadej chwili mc zanotowa pomys, ktry przyjdzie mu do gowy, zasyszane zdanie czy zarys potencjalnej postaci. Wielu innych pisarzy przyznaje si do cigego zapisywania myli i obserwacji w notesach, m.in. Paul Theroux czy David Grossman. Natomiast Javier Maris nie tworzy nigdy adnych notatek. Nigdy te nie zmienia tego, co zapisa wczeniej, co jest niezmiernie rzadkie i jak sam przyznaje ryzykowne. Tak dugo bdzie cyzelowa pierwsz stron ksiki, a uzna, e jest idealna i moe przej dalej. Wwczas pierwsza strona zostaje wydrukowana i nie ma mowy o adnych zmianach na niej. Tworzc w ten sposb posuwa swoj prac do przodu w icie wim tempie.

y pan Hansen, szwedzki pastor, by swym wynalazkiem pomc guchoniemym. Nietzsche nie by jednak zadowolony z innowacyjnego gadetu i po krtkiej przygodzie z nim powrci do pira. Jeli chodzi za o maszyny do pisania, przez wiele lat nieodczne narzdzie pracy pisarza, Remington by powszechnie preferowan mark. Na Remingtonie pisali m.in. George Orwell, Agatha Christie, Tennessee Williams oraz William Faulkner. Ian Fleming natomiast uywa pozacanej maszyny Royal, ktra sprzedana zostaa na aukcji zorganizowanej przez dom aukcyjny Christies w 1995 roku za sum 56 250.

WOK KSIKI

Mio Trumana Capotea do przyborw pimienniczych i Dona DeLillo do notowania podziela Hilary Mantel. W jednym z esejw dla brytyjskiej gazety The Guardian zwierzya si, e uwielbia spdza godziny z katalogiem produktw biurowych. Fetyszyzuje narzdzia i artuje, e w dzisiejszych czasach odpowied autora na pytanie jak pisze czsto sprowadza si do opowiedzenia si za pecetem albo Maciem. mieje si te z mitu notesw Moleskine, ktrych producenci wci podkrelaj, i uywane byy przez Pierwszym pisarzem, ktry zamieni piro na dugopis Hemingwaya i ChaStyl pracy pisarza twina. I co z tego, BY FRYDERYK NIETZSCHE, jest kwesti szaledzi mona je kunie by jednak z niego zadowolony i wrci do pira. nie indywidualn. pi w niemal kaPocztkujcy litedej brytyjskiej ksigarni i sklepie papierniczym i kady moe je mie. Do raci lubi wyapywa wszystkie ciekawostki, starajc si uywania Moleskinew dzi przyznaje si m.in. David znale metod, ktra bdzie skuteczna dla nich samych. Mitchell, mwic: Uywam ich dlatego, e gdy si taki Czy pisa rano, czy wieczorem, w domu czy w kawiarni notes otworzy on pozostaje otwarty. Wikszo notesw na rogu (gdzie w tyle gowy koacze myl, e skoro J.K. ma tendencj do zamykania si. Wracajc do Mantel Rowling napisaa Harryego Pottera w kawiarni i zarobia kupowanie notesw, szczeglnie w obcym miecie, sta- na nim miliony funtw, to moe mnie te si uda?). Nie ma nowi przyjemny rytua, ktremu pisarka lubi oddawa jednak jednej skutecznej recepty na waciwe podejcie si, planujc napisanie nowej ksiki (jej ulubione note- do pracy pisarskiej ani przepisu na sposb tworzenia posy to skoroszyty spite spiral). Lubi zapisywa w nich wieci, ktr po wielu latach znale bdzie mona wspouwagi, ktre przychodz jej do gowy w dowolnym mo- mnian w leksykonie najwaniejszych ksiek literatury mencie. Italo Calvino cae ksiki pisywa rcznie, a mia wiatowej. Jakkolwiek interesujce s intymne szczegy podobno tak fatalny charakter pisma, e przyznawa si dotyczce stawiania sowa za sowem, Philip Roth ma na do uywania lupy, by odcyfrowa wasne bazgroy. Jak ten temat swoje zdanie: Kiedy jeden pisarz pyta drugiego podaje autor ksiki Curiosities of Literature, John Su- o jego zwyczaje i styl pracy, to czego naprawd chce si therland, pierwszym pisarzem, ktry zamieni piro na dowiedzie, to odpowiedzie sobie na pytanie: Czy on jest dugopis, by Friedrich Nietzsche. Kupi on w 1882 roku tak szalony jak ja? Ja nie musz znale odpowiedzi na to za sum 375 marek dugopis firmy Hansen, ktr zao- pytanie.

Niektrzy pisarze mog pochwali si mniej lub bardziej oryginalnymi rytuaami. Julian Barnes ma zwyczaj pisania w poranki boonarodzeniowe. Truman Capote pisywa w ku, podobnie jak Salman Rushdie czy Paul Bowles, ktry powiedzia kiedy: 95% tego, co napisaem, napisaem w ku. Marilynne Robinson ubiera si jak to sama okrelia kiedy jak wczga, zreszt niektrzy, jak np. Rushdie przyznaj, e lubi pisa w piamie. Innych mobilizuje do pracy starannie wybrana garderoba, ktra stanowi namiastk szykowania si do pracy. John Keats podobno nie mg pisa, dopki nie mia na sobie czystej koszuli. Gdy do Davida Grossmana nie chce przyj wena twrcza, pisze on list do bohatera, jakby ten by czowiekiem z krwi i koci, pytajc go o przyczyny takiego, a nie innego zachowania i o zakamarki jego umysu. Wszystkie zwierzenia jednak moe przymi anegdotka, ktr w pewnym wywiadzie wyjawi Stephen King. By okres, gdy mg on pisa wycznie do piosenki Mambo No. 5 Lou Begi, a ona syszc tygodniami przez kilka godzin dziennie ten sam utwr, zbuntowaa si i zadaa zmiany.

25

SPOTKANIE Z AUTOREM

Midzynarodowy Festiwal Ksiki w Edynburgu


tygiel stylw literackich i kultur
Fringe Festiwal i Midzynarodowy Festiwal Ksiki w Edynburgu wtopiy si w pejza i klimat miasta do tego stopnia, e mimo tumu turystw przeciskajcych si we wszystkich mniejszych i troch wikszych zaukach miasta, braku swobody ruchu i precyzyjnego podziwiania detali Nowego i mrocznych uliczek Starego Miasta, kady z utsknieniem wyczekuje sierpnia. Miesic ten utosamia si w stolicy Szkocji ze zwielokrotnion dawk kultury, ktra podawana jest nagle i ze zdwojon energi przez ludzi pragncych zaszczepi w przyjezdnych zamiowanie do ksiki, kultury i sztuki. W Edynburgu te wszystkie skarby darowane s mieszkacom przez cay rok. Dlaczego wic zarwno oni, jak i turyci, nie mieliby czerpa z zasobw festiwalowych tak bardzo, jak to tylko moliwe? Zachystujc si oferowanymi dobrami, przemierzajc ulice High, Canongate i Rose, dociera si w kocu do miejsca, ktre na ponad dwa tygodnie zamienia si w eleganckie pole namiotowe, wyposaone w kanapy skrzane i wygodne krzesa, na ktrych kady moe usi, poczyta ksiki i mile spdzi czas w oczekiwaniu na spotkanie z ulubionym pisarzem. To jest wanie Charlotte Square. Ogromny, niebiesko-zielony napis zaprasza w progi kompleksu pciennych namiotw, ktre kadego roku urastaj do rangi scen teatralnych. Na nich literaci i dziennikarze staj w szranki ze sowem pisanym i drukowanym. A atwymi te zawody na pewno nie s.

Tekst i fotografie Renata Dugocka

W tym roku Festiwal Ksiki odbywa si pod patronatem dziennika The Guardian, a dyrektorem caego przedsiwzicia by Nick Barley. Dziennikarz jest gwn osob zajmujc si stron logistyczn i organizacyjn przedsiwzicia. Przy pomocy szesnastu osb przez cay rok planuje, dzwoni, uzgadnia i rozmyla nad tematem przewodnim imprezy. Na pewno nie jest to praca pochaniajca czas organizatorw tylko przez kilka tygodni. To zajcie na cay

26

Nick Barley mwi w jednym z wywiadw, e wbrew pozorom Festiwal Ksiki to nie tylko wypenienie ludmi omiu namiotw i zapenienie krzese w taki sposb, aby nie wieciy one pustk. To take zapewnienie ludziom intelektualnej rozrywki, tematycznie uoonych spotka, skonienie biorcych w imprezie osb do refleksji i prba odpowiedzi na nurtujce nas pytania. Bo niewtpliwie wielkim fenomenem XXI wieku jest fakt, i ksiki peni wan funkcj w naszym yciu i przygldajc si sukcesom, jakie odnosz spotkania na ywo z literatur, mona stwierdzi, e dugo jeszcze bd peni. Mimo najgorszej pogody w historii Festiwalu i odczuwalnych skutkw kryzysu ekonomicznego, sprzedawalno biletw spada tylko z 76% do 73%. Ponad Tahmima Anam i Hanah Al-Shaykh dwiecie tysicy osb odwiedzio imprez. I mona by poetat, ktrego efekt kocowy udaje si zmieci w szesnastu wtrzy za Markiem Twainem: Przekazy o mierci ksiki sierpniowych dniach. Trzeba przyzna, i Festiwal powsta s mocno nacigane. niczym Feniks z popiow i dzi nie zagraaj jego popularnoci kryzys ekonomiczny, ani te niekorzystna pogoda. Rwnolegle do imprez kulturalnych proponowanych doroW tym roku przez cay czas trwania imprezy z nieba lay sym, take dzieci zapraszane s do uczestnictwa w Festisi strugi deszczu, skrzane, czekoladowe kanapy zanurzy- walu. I mimo tego, e dziecica ksigarnia o godzinie 21:00 y si w bocie, a o pcienne dachy namiotw z wdzikiem wiecia pustkami, to w cigu dnia przeywaa prawdziwe bbniy krople deszczu. I tak byo niezmiennie przez ponad oblenie. Kadego roku dzieciaki maj wasne spotkadwa tygodnie. Kiedy Festiwal Ksiki powsta na pocztku lat 80. ubiegego wieku, w Wielkiej Brytanii odbyway si tylko trzy festiwale i nikt nie uwierzyby wwczas, gdyby kto przepowiedzia, e w 2011 roku takich imprez bdzie okoo czterystu. Wikszo miast i miasteczek ma swj festiwal, ktry jest przygotowywany z nie mniejsz pieczoowitoci i starannoci ni ten najwikszy. Na wszystkie zapraszani s pisarze, ktrzy s znani i lubiani przez rzesze i pokolenia czytelnikw. Jeli kto uwaa, e ksika na Wyspach Brytyjskich umara, liczba odbywajcych si festiwali jest potwierdzeniem tego, e czytelnictwo, pisanie ksiek i publikowanie ich, jest jedn z nadrzdnych spraw, ktre pochaniaj czas ludzi twierdzi Nick Barley. Do Edynburga na niecae trzy tygodnie festiwalowego szalestwa przybyo omiuset autorw, ktrzy od rana do wieczora, przez wszystkie dni gocili w omiu ogromnych namiotach. Imprezy odbyway si jednoczenie we wszystkich miejscach. Kiedy z jednego namiotu byo sycha salwy oklaskw, z innego mona byo wyapa gos Adama Michnika. Kiedy przed kolejnym wejciem ustawiaa si kolejka oczekujca na spotkanie z A.S. Byatt, z ssiedniego wychodzia publiczno po spotkaniu z Colinem Thubronem. Rnorodno nazwisk i wydarze kulturalnych przyprawiaa o zawrt gowy. Wybranie spord natoku nazwisk tych, ktrych miao si ochot zobaczy, stanowio nie lada problem i byo wyzwaniem logistycznym. Bo jak mona pogodzi ze sob ch posuchania Steve`a Sema-Sandberga, Michaela Ondaatje i Gao Xingjia-

na, jeli goszcz oni w tym samym czasie, w ssiadujcych namiotach? Trzeba byo rezygnowa z niekamanym alem ze spotka z Jo Nesb czy Hishamem Matarem i mie nadziej, e powrc oni w kolejnych latach.

nia z pisarzami, odrbn ksigarni i imprezy, ktre maj by rozrywk tylko dla nich i organizowane s z myl o nich, a nie o dorosych. Dwie ksigarnie, ktre s centralnymi miejscami spotka z pisarzami podpisujcymi ksiki, usytuowane s w ssiedztwie, ale to ta przeznaczona dla modszych jest barwniejsza, bardziej kolorowa i soneczna. Gwna ksigarnia, gdzie przy zapachach wieo zmielonej kawy, mona byo poczyta nowo nabyte egzemplarze, miaa do zaoferowania kupujcym ponad osiem tysicy ty-

Stephen Kelman i Faza Gune

27

Alexander McCall Smith kilkakrotnie goci na Festiwalu. Opowiada o najnowszej ksice z serii 44 Scotland Street Bertie Plays the Blues, o ostatniej czci The No.1 Ladies Detective Agency i Corduroy Mansions. Czowiek-maszyna, jak o nim artobliwie mawiaj czytelnicy, pisze dla dorosych i dzieci. Pielgnuje jzyk szkocki i angauje si w projekty artystyczne o zasigu wiatowym. Pomidzy podrami, promocjami ksiek, dyskusjami nad utworzeniem gobelinw, ktre przedstawiayby histori Szkocji poczwszy od Epoki elaza, na wspczesnoci koczc, znajduje czas, aby udziela wywiadw, wysya czytelnikom ksiki, spotyka si z nimi i przeksztaca swe powieci na potrzeby teatru czy radia. Udziela si na twitterze, wydaje swoje ksiki w postaci audiobookw. Prawdziwy czowiek renesansu. Najbardziej znany yjcy Szkot tak powiedzia o nim Jamie Jauncey, dziennikarz prowadzcy jedno ze spotka. Dla czytelnikw jest symbolem prawdy i uczciwoci, niczym stworzony przez niego ksikowy Bertie. Udzia w spotkaniach, w ktrych jest gwnym gociem, to wydarzenie niezapomniane. I adne nie jest takie samo, jak poprzednie. Alexander McCall Smith ju za ycia sta si ikon szkockiej literatury i zaj w niej miejsce, ktre w peni mu si naley.

tuw. Wszystkie zwizane byy ze spotkaniami z pisarzami, a tych wydarze w tym roku byo siedemset pidziesit (wczajc take te zorganizowane dla dzieci). W cigu dwch tygodni istnienia ksigarni pod namiotem sprzedano w niej szedziesit tysicy ksiek, co jest porwnywalne z ksigarni rednich rozmiarw. Kolejka do kasy o kadej porze dnia nie miaa koca. Wszystkie nabytki pakowane byy w pcienne, ekologiczne torby z zielonym logo Festiwalu. Ksiki uoono na regaach tematycznie. Od opowieci przechodzio si do literatury faktu, ksiek podrniczych, kryminaw, aby przystan przed kolejnymi pkami wypenionymi do granicy moliwoci literatur szkock i t pisan w jzyku galeackim. Szkocja ma niewtpliwie uprzywilejowan pozycj podczas Festiwalu, poniewa jest gospodarzem imprezy. Kadego roku wydziela si cz ksigarni, w ktrych mona naby literatur lokaln, popularn na Hebrydach lub Szetlandach, pisan w jzyku szkockim lub galeackim. Niekwestionowanymi bohaterami imprez byli Alexander McCall Smith i Ian Rankin, cieszcy si ogromn popularnoci w kraju. Przed spotkaniami, ktrych mieli by gomi, ustawiay si chyba najdusze kolejki, zakrcajce czsto na ulic George, poza namioty festiwalowe. Niezmiernie kulturalni, niezwykle szarmanccy i traktujcy czytelnikw z niebywaym szacunkiem i atencj, gromadzili wok siebie tumy ludzi w rnym wieku i rnej narodowoci. Z niezwyk cierpliwoci stojc, co jest bardzo rzadko spotykane podpisywali godzinami ksiki, nie wykazujc najmniejszych oznak zniecierpliwienia i znuenia. Zmczenie mona byo zauway, ale niezwyke poczucie humoru, ktrym obaj tryskali i niekoczce si pokady energii, ktr emanowali, sprawiay, e nie zwracao si uwagi na nieistotne detale.

SPOTKANIE Z AUTOREM

Alexander McCall Smith

Pracujc nad kolejn edycj edynburskiego Festiwalu, Nick Barley zawsze stara si uporzdkowa spotkania pod ktem tematu, ktry zostanie przedstawiony i poruszony przez prowadzcych. yjemy w czasach zdominowanych przez rewolucje, wic wanie rewolucja, rozumiana w rny sposb, bdzie tematem przewodnim Festiwalu w 2011 roku powiedzia kilkanacie miesicy przed dat otwarcia kolejnej imprezy. Wyodrbniono kilka podtematow, a jednym z nich byy Legendy wspczesnej literatury. W tej czci mona byo wysucha dyskusji o twrcach, ktrzy przyczynili si do zmiany wizerunku literatury, ktr dzi si zachwycamy. Czesaw Miosz nazwany przez organizatorw najwikszym europejskim poet yjcym w jego czasach, Sorley MacLean najwybitniejszy pisarz tworzcy w jzyku galeackim, Samuel Beckett i James Joyce oraz JG Ballard i WG Sebald, to pisarze, ktrzy zdominowali t sekcj Festiwalu w biecym roku. Spord pisarzy, ktrych wybrano do spotka z czytelnikami w ramach tematu: Europa w nowej erze mona byo posucha Adama Michnika czy Adama Zagajewskiego. Oczekiwany z ogromnym zniecierpliwieniem Andrzej Sta-

28

siuk nie przyby, spotkanie zostao odwoane. Kolejne spotkania tematyczne: yjce legendy, czy Indie: rosnca potga take cieszyy si ogromnym zainteresowaniem. Jednak zdecydowanie najwikszym sukcesem byy spotkania z pisarzami, ktrzy nominowani zostali do Newton First Book Award 2011. Do nagrody nominowani s pisarze-debiutanci, ktrzy pisz w jzyku angielskim, bd ci, ktrych ksiki po raz pierwszy zostay w tym jzyku wydane. Wrd prawie pidziesiciu nazwisk swe miejsce znaleli: AD Miller, Stephen Kelman, Nicol Ljubi, Mirza Waheed, Steve Sem-Sandberg, Chan Koonchung, Steven Amsterdam, Shehryar Fazli, o ktrych na pewno bdzie gono w wiecie literackim. Kto bdzie wielkim wygranym, zaley od czytelnikw. To oni gosuj i wybieraj ksik, ktra wedug nich powinna zosta uznana za najlepsz. Festiwal jest okazj do spotkania z autorami i zapoznania si z ich twrczoci. Spotkanie z Faz Gune i Stephenem Kelmanem prowadzone byo przez energiczn tumaczk ostatniej ksiki Gune Bar Balto Sarah Ardizzone. Jako e Pigeon English, debiut pisarski Kelmana, nominowany zosta do The Man Booker Prize i Newton First Book Award na spotkaniu byo dosy toczno i nie zapowiadao si, e ktokolwiek

z siedzcych bdzie mie okazj do zatrzymania wzroku na jakimkolwiek opustoszaym krzele. Niezwykle skromny i sympatyczny pisarz oraz francuska autorka kilku ju wydanych ksiek, z otwartoci przedstawili swe najnowsze powieci i odpowiadali na pytania publicznoci. Pigeon English to powie o prostej konstrukcji, przystpnym temacie a take, jak mogoby si zdawa, znajomych bohaterach. Chopcw do zudzenia podobnych do Harrisona Opoku, jedenastoletniego emigranta z Gwinei, mona spotka w prawie kadej angielskiej dzielnicy, ktra daje schronienie azylantom politycznym. W takim miejscu, wypenionym po brzegi mieszkaniami socjalnymi, gdzie jeden dzie jest udzco podobny do drugiego, Kelman osadzi akcj ksiki, ktra nabiera nieprawdopodobnej szybkoci i rozpdu. Pisarz urodzi si i wychowa w Luton, traktowanym czsto jako niechciane przedmiecie Londynu. Tam spdzi dziecistwo, dorasta i tam take pozna swoj on, ktrej rodzice przybyli do Anglii z Pakistanu. Otoczony przybyszami z Jamajki i Bangladeszu stara si z nimi zaprzyjani, zrozumie ich potrzeby i oczekiwania. Kadego dnia obserwowa przemoc dzieciakw przeciwko ich rwienikom, ktra narastaa na ulicach Luton. Wasne przeycia z wczesnej modoci opisa w ksice. Pigeon English jest opowieci

W centrum festiwalowym

29

Faza Gune, przeurocza moda osoba, ktra urod przypomina kobiety urodzone w Afryce Pnocnej, przyjechaa do Edynburga z niewielkiej miejscowoci francuskiej Bobigny. Crka emigrantw z Algierii, przy pomocy tumaczki, Sarah Ardizzone, ktra przez kilka lat ya w Marsylii w algierskiej dzielnicy, radzia sobie doskonale, tumaczc czytelnikom genez swej ostatniej ksiki pt. Bar Balto. Akcja powieci dzieje si na wsi, a charaktery bohaterw zostay zuniwersalizowane po to, aby kady czytajcy mg si z nimi utosami. Gune miaa 17 lat, kiedy napisaa pierwsz ksik. Nie chciaa jej wyda i nie wierzya, e kiedykolwiek jej marzenie mogoby si speni. Kiedy Just Like Tomorrow sprzedao si w 360 tysicach egzemplarzy autorka przeliczaa ilo egzemplarzy na klasy szkolne wypenione uczniami. Niebywale popularna wrd modziey francuskiej, wplatajca w tekst ksiki sownictwo slangowe, ktre zna z przedmie Parya i Marsylii, a z ktrymi tumaczka miaa najwikszy kopot w trakcie pracy nad ksikami, prosto i klarownie opowiadaa o swym dziecistwie na prowincji Francji, o braku perspektyw, przemocy wrd modziey i dzieci, straconych zudzeniach. Przeprowadzki z wioski do miasta nie traktuje jako ucieczki, jak zasugerowaa jedna z osb zadajcych pytania. Maa, niezwyka wioska j uksztatowaa, a fakt, i odniosa sukces literacki, nigdy nie stanowi impulsu do zmiany miejsca zamieszkania. Gdyby kady czowiek, ktry osign w yciu zamierzone cele w ten sposb postpowa, to, wedug Fazy Gune, prowincja byaby wypeniona nieudacznikami, ludmi, ktrzy do niczego w yciu si nie nadaj. A tak przecie nie jest. Spotkanie z francusk pisark i Stephenem Kelmanem nabrao specyficznego charakteru, kiedy przypomnieli oni o zamieszkach, ktre kilkanacie dni wczeniej miay miejsce w Londynie i kilku innych angielskich miastach. Oboje wywodz si ze rodowisk, gdzie modzie nie widzi perspektyw na rozwj i realizacj zawodow. Jednak jak wida na ich przykadach wiele mona osign prac i konsekwencj. Jeli kto chcia wyrwa si tematycznie z krgu Wysp Brytyjskich, mg uczestniczy w spotkaniu z Gao Xingjianem chiskim noblist mieszkajcym we Francji, Hari Kunzru pisarzem angielskim, ktrego korzenie sigaj daleko na wschd, do Indii, Hishamem Matarem libijskim pisarzem, ktry przyjecha do Edynburga promowa swoj najnowsz powie, Anatomy of Disappearance. Z Libanu z kolei

przepenion du dawk humoru. Harrison Opoku jest przecie zwykym dzieckiem, obserwujcym gobie przylatujce na balkon, ale z drugiej strony uczy si nowego, obcego otoczenia, stara si z nim pozna i polubi. Kelman, odpowiadajc na pytanie dotyczce genezy tytuu, stwierdzi, e w XXI wieku powszechno gobi jest porwnywalna z liczb emigrantw w kadym kraju. I jedni, i drudzy mieszkaj wszdzie tam, gdzie s ludzie. Tylko od nas zaley, czy ich zaakceptujemy i przyjmiemy do lokalnych spoecznoci.

SPOTKANIE Z AUTOREM

pochodzi Hanan Al-Shaykh, obecnie mieszkajca w Londynie. Wielu czytelnikw zostao zauroczonych jej ostatni ksik, One Thousand and One Nights. Jest to przetworzenie historii Szeherezady, ktre z perspektywy XXI wieku brzmiay przestarzale, a jzyk sta si archaiczny i nieczytelny dla wspczesnego czytelnika. Hanan Al-Shaykh nie jest typow Libank, wywodzc si z rodziny muzumaskiej. Ubrana w niedug, kremow, koronkow sukienk i buty na obcasie zdawaa si by przeciwiestwem Tahminy Anam, ktra ubrana w sari promiennie umiechaa si do ludzi zebranych w namiocie festiwalowym. Autork One Thousand and One Nights mona z ca pewnoci nazwa kobiet wyzwolon i feministk, ktra oddana caym sercem sprawie kraju, z ktrego pochodzi, nie boi si zwraca uwagi na seksualn stron natury kobiety i potrzeby jej ciaa. Bez skrpowania pisze o waginie w baniach Szeherezady, wspomina o seksualnej sile, ktr posiadaj kobiety i o wiedzy, dziki ktrej mog wiele osign. Hanan Al-Shaykh, crka niepimiennej, wiejskiej kobiety osigna w yciu naprawd wiele. Pisze sztuki teatralne, ksiki w jzyku arabskim, adaptacje radiowe swoich powieci. W The Locust and the Bird nawizuje do historii wasnej matki. W wieku 12 lat, po mierci siostry, zostaa ona wydana za m, za szwagra, ktremu sprzedano j za dziesi monet. Po kilku latach ucieka na poudnie Libanu, aby tam odnale wzgldne szczcie i spokj. Uczestniczc w Festiwalu nie mona byo pomin spotkania z Kamil Shamsie, dorwnujc w Wielkiej Brytanii popularnoci Benowi Okri, ktry rwnie w tym roku do stolicy Szkocji zawita. Promocja Offence, The Muslim Case przebiegaa w niezwykle przyjemnej atmosferze. Dzielc si z dziennikarzem Royem Crossem i Shehryarem Fazli, (drugim pisarzem, ktry w spotkaniu uczestniczy)

Mirza Waheed, Raul Battacharya

30

spostrzeeniami dotyczcymi wspczesnego wiata muzumaskiego, Pakistanu, przemocy i sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie, Shamsie wyjaniaa publicznoci genez powstania jej najnowszej ksiki. Offence, The Muslim Case wydana zostaa w Kalkucie. Ksika Shamsie to analiza ekstremistycznej postawy muzumanw, uwarunkowa politycznych, religijnych i spoecznych, w ktrych ideologia si ksztatuje. Pisarka duo mwia o obecnej sytuacji politycznej w Pakistanie. Liczba broni, ktra pojawia si na ulicach kraju przewysza czsto liczb mieszkacw miast. Polityka i przemoc dezorganizuje ycie religijne i kulturalne. atwiej jest napisa ksik w jzyku angielskim, ktry uywany jest przez mniejsz liczb ludzi, anieli w urdu, ktrym posuguj si m.in. ekstremici. Zarwno Shamsie, jak i Shehryar Fazli uwaaj, e w XXI wieku w Pakistanie nie bro, a sowo pisane, jest drog do przywrcenia rwnowagi w kraju. Bezpieczniej jest, wedug nich, walczy przy pomocy ksiki, ni na ulicach miast. Kamila Shamsie pisze w jzyku angielskim. Dziki temu nie jest cigana przez poszczeglne frakcje polityczne w Pakistanie, a jej ksiki docieraj do szerszego grona czytelnikw na caym wiecie.

SPOTKANIE Z AUTOREM

Wdrujc zalanymi przez deszcz ciekami festiwalowego pola namiotowego, mona byo wstpi do jednej z trzech kawiarenek na aromatyczn kaw, zaton w lawinie ksiek, potkn si o dugie kolejki oczekujcych na spotkanie z pisarzami lub uda si na krtk wypraw do wiata czarnoksinikw i czarownic. Tak byo na spotkaniu z Susan Fletcher i Sjnem, ktrzy opowiadali o swych najnowszych dzieach: Corrag, powieci opisujcej masakr klanu McDonald w szkockiej Glen Coe i nieszczliwe ycie czarownicy, ktra pojawia si w zym dla niej miejscu i czasie, oraz From the Mouth of the Whale. Ostatni tytu to historia Jonasa Palmasona, islandzkiego naukowca, ktry kolekcjonujc roliny i przemierzajc wybrzee wyspy zostaje posdzony o uprawianie czarw i osdzony przez lokalny magistrat. Jak przystao na niezwykle otwarty, skonny do rozmyla i filozofowania umys, Sjn przepiknie opowiada o ksice i Islandii. Pisarz zwrci uwag na utrat kontaktu czowieka z natur. Wedug niego magia tkwi w kadym z nas. Nie trzeba biec przed siebie po to, aby zdoby to, o czym si marzy. Wszystko mamy w zasigu rki, wok nas. Magia Jonasa Palmasona nie jest rzecz nadprzyrodzon, ona jest w nas. Musimy tylko poczu si czci natury, wiata sklasyfikowanego przez Linneusza, usysze zew przyrody i zrozumie otaczajcy nas wiat. Na Islandii, po reformacji, to gwnie mczyni byli posdzani o uprawianie czarnej magii. Tylko dwadziecia cztery czarownice spalono na stosie w dugiej i zawiej historii wyspy. Czarnoksistwo utosamiano z si i polityk, dlatego przewanie mska cz populacji trafiaa do wizie i zostaa skazywana na mier. Po spotkaniu, ktrego Sjn zosta niekwestionowanym bohaterem, kilkadziesit osb stao w kolejce, aby poroz-

Kamila Shamsie

mawia z pisarzem i powoli przenie si z islandzkiego 1635 roku do roku 2011.

Podczas Festiwalu uczestniczcy w nim ludzie znajdowali w rnych miejscach i porach dnia rzeby pozostawione przez nieznanego autora. Przyczepiono do nich kartki, na ktrych mona byo przeczyta: To dla ludzi, ktrzy wnosz wkad w rozwj bibliotek, festiwali literackich. Jedna z takich rzeb zostaa nawet przesana do Urzdu Miasta. Organizatorzy imprezy postanowili pozostawi je w miejscach, w ktrych zostay znalezione, jako symbol ksiki, festiwalu i literatury. Widocznie nie bez powodu Edynburg w 2004 roku zosta uznany po raz pierwszy przez UNESCO za Miasto-Symbol Literatury. Wracajc Charlotte Square mona przej obok ogromnego pomnika Waltera Scotta, domu Roberta Louisa Stevensona lub Charlesa Dickensa. Pniej odpocz przy wiktoriaskiej rezydencji J.K. Rowling lub przej przez ulic, gdzie Inspektor Rebus Iana Rankina rozwika kolejn detektywistyczn zagadk. Przy jednej z papierowych rzeb znaleziono nastpujcy wstp do bani: Dawno, dawno temu bya sobie ksika. W ksice byo gniazdo. W gniedzie byo jajko, a w jajku by smok. Smok opowiedzia histori, ktra bya zacztkiem powstania Festiwalu Literackiego w Edynburgu. Mieszkacy stolicy Szkocji w to wierz. Wierz te, e kolejny Festiwal, w 2012 roku, bdzie jeszcze ciekawszy i dostarczy wszystkim wielu pozytywnych wrae.

31

Obrazy inspirujce
i wyjcia ze wiata cieni
Kademu z nas zapewne przychodz czasem na myl obrazy z dziecistwa, ktre, ogldane wielokrotnie, wryy si trwale w pami i obudziy pierwsze marzenia o wiecie innym ni ten, ktry znamy na co dzie. Pozostajce w swym maym wiatku, wyznaczanym na og przez kilka domw i ulic, dziecko, podziwiajc wiszcy na cianie egzotyczny widoczek karawany na pustyni lub afrykaskiej sawanny, zaczyna sobie uwiadamia, e wiat jest szeroki, e poza granicami tego, co znane i oswojone, znajduj si skarby czekajce na odkrycie. Moe u niektrych te pierwsze niemiae fascynacje przerodziy si szybko w gd wiedzy i dowiadcze, w niespokojn wdrwk z miejsca do miejsca, nazywan powszechnie yk podrnika?

SUBIEKTYWNY PUNKT WIDZENIA


gie godziny analizujc ich najdrobniejsze szczegy. Marzyam, e spaceruj wrd tych milczcych drzew, sprawiajcych wraenie, jakby zaraz zza ktrego mia wyjrze elf albo leny skrzat, i wyobraaam sobie, e siedz w socu na progu rozpadajcej si drewnianej chatki u stp grskiego masywu, obok mczyzny pilnujcego stadka owiec. Te dwa widoki stay si dla mnie ucielenieniem wszystkiego, co mnie w yciu czeka, co zobacz, i myl, e dzi, cho moe nie do koca wiadomie, w swoich wdrwkach takich wanie miejsc poszukuj.

Anna Malanka

W przykurzonym, zacisznym, wypenionym tykaniem zegara i skrzypieniem wysuonej posadzki mieszkaniu mojej babci wisiay i wisz do dzisiejszego dnia dwa due obrazy. Jeden, utrzymany w szarej, smutnej tonacji przedstawia leny strumie wrd drzew, spomidzy ktrych przewitywao zachmurzone niebo. Drugi w barwach kiczowato jaskrawych, z krzykliwym bkitem nieba rodem ze starych, sztucznie podkolorowanych ilustracji to dolinka na tle majestatycznego grskiego grzbietu, od frontu zalanego blaskiem soca, z boku za toncego w cieniu. Jako istota o jeszcze nie wyksztaconym artystycznym dobrym smaku, wpatrywaam si w te obrazy z zachwytem nalenym najwikszym dzieom sztuki, i spdzaam du-

Czasem kto nosi te obrazy w pamici, nie do koca sobie to uwiadamiajc, i towarzysz mu one jak milczcy towarzysze podry, kiedy indziej za taka wdrwka do rde jest w peni wiadoma. Ja nie wiedziaam, gdzie szuka miejsc odmalowanych na tych dwch pamitnych obrazach, i nie byam nawet pewna, czy miejsca te istniej naprawd. Inaczej byo z bohaterami filmu Cienista dolina (re. Richard Attenborough) znanym pisarzem C.S. Lewisem, autorem czytanych z zapaem przez kilka ju pokole Opowieci z Narnii, i jego on, Joy Gresham. Spenieniem okazao si dla nich odnalezienie miejsca przedstawionego na obrazku wiszcym od zawsze w gabinecie Lewisa. Cho pisarz kadego dnia przez wiele lat mia ten widok przed oczyma, nie przyszo mu do gowy, by go poszuka dopiero na prob ukochanej, razem z ni, w obliczu jej nieuleczalnej choroby wyruszy na wypraw do legendarnego miejsca. Istnieje zwizek tego miejsca z tytuow cienist dolin. Odbyta przez pisarza za spraw ony podr do rda ma gbszy sens jednoczenie Lewis uwiadomi sobie, e wiat, w jakim y do tej pory, cho cukierkowy, pozbawiony problemw i cierpienia, nie by wiatem prawdziwym, tak jak wiszcy na cianie widoczek by zaledwie odbiciem prawdziwego krajobrazu angielskiej prowincji. y w wiecie cieni, co uwiadomia mu nagle odkryta mio i rwnie naga strata. Czy gdyby wiedzia, jak wielkie cierpienie przyniesie mu mio do Joy, wycofaby si zawczasu i schroni z powrotem, niczym limak w skorupie, w ciepej sadzawce swojej krainy cieni? Na pewno nie. Warto wic wraca do swoich dziecicych wizji, do obrazw jawicych si modym ocztom jako arcydziea, i szuka ich w dorosym yciu. Widzie rzeczy takimi, jakie s naprawd, choby miay nas rozczarowa. Bo papierowy wiat zawsze bdzie tylko namiastk.
Beyond the Shadowlands Fot. Allan Stephenson

32

wiato
Kamila Kunda

na kocu tunelu
Wkroczylimy w wiek lku, napisa Tony Judt, zmary nieco ponad rok temu brytyjski historyk, w le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach. Piszc z perspektywy obywatela zachodnioeuropejskiego i amerykaskiego dostrzeg, e ludzie boj si niekontrolowanego tempa zmian, utraty kontroli nad ich yciem i e, co gorsza, take ludzie sprawujcy wadz, trac panowanie nad pastwami, ktrymi zarzdzaj. Bezpieczestwo ekonomiczne przestao by postrzegane za pewnik w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Zdaniem autora ludzie boj si te nieprzewidywalnoci. Trudno jednoznacznie okreli, jakie konkretnie konsekwencje bd miay zachodzce zmiany klimatyczne, napyw imigrantw do naszych krajw, wojny w mniej i bardziej odlegych rejonach wiata, przetasowania polityczne. Przez ostatnie trzy dekady wierzono w wolny rynek i ograniczon rol pastwa, tymczasem okazuje si, e spoeczestwo, wyrose na fundamentach tej wiary, jest kruche i obfituje w problemy.

O le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach Tonyego Judta

ongler na Murze Berliskim, 16 listopada 1989 Fot. Yann Forget, Wikimedia Commons

33

Struktury spoeczestw pastw zachodnich zaczy si sypa mniej wicej w tym okresie, w ktrym Margaret Thatcher stwierdzia, e nie ma czego takiego jak spoeczestwo, a Ronald Reagan zawtrowa jej po drugiej stronie Atlantyku. Do dzi echo tych sw z 1987 roku sycha w postanowieniach wielu politykw. Od trzydziestu lat stopniowo powiksza si przepa midzy zamonymi a biednymi, za pragnienie denia do osobistego dobrobytu stao si cnot, wyznawan przez wikszo obywateli Zachodu. Miliony ludzi skupiy sw uwag na gromadzeniu dbr i korzystaniu z wolnoci, podejrzliwie podchodzc do jakichkolwiek idei proponujcych zwikszenie roli pastwa w ksztatowaniu naszego ycia. Wikszo zdaje si pragn, by pozostawiono ich w spokoju i pozwolono robi swoje. A jednak, nawet jeli nie wyraamy naszych obaw na gos, wszyscy potrzebujemy silnych rzdw i zaufania do wadzy, wiary, e podejmuje ona decyzje, ktrych rezultaty bd w naszym interesie i interesie ogu.

mwi o dwch straconych dekadach w kontekcie krajw zachodnich. Wedug autora spoeczestwa zachodnie pogryy si coraz gbiej w nierwnoci jeli chodzi o moliwoci yciowe i dostp do dbr, a ich obywateli coraz bardziej dotyka otaczajca rzeczywisto. Ataki terrorystyczne od Nowego Jorku po Madryt, zamieszki wybuchajce co jaki czas w krajach europejskich nie pozwalaj odwrci wzroku od palcej potrzeby poprawy sytuacji.

POZA FIKCJ

Tony Judt podkrela myl Edmunda Burkea, ktry twierdzi, e spoeczestwo jest spk wic nie tylko yjcych, lecz take yjcych i zmarych oraz tych, ktrzy maj si narodzi. Dlatego cofn si do historii dwudziestowiecznej, opisujc rozwj spoeczestw po obu stronach Atlantyku Mural w nowojorskim Brooklynie i osignicia kilku poprzednich pokoFot. Kamila Kunda le, wyjaniajc przyczyny, dla ktrych obecnie znajduj si one w sytuacji, w jakiej si znajduj. Nigdy nie jest bowiem tak, i wisimy I uwieraj, pokazujc jasno, i wszyscy yjemy w sytuacji w prni, na stan obecny pracoway pokolenia obywateli dalekiej od stabilnoci i e z roku na rok jest gorzej, a nie przed nami, tak jak my pracujemy na przyszo yjcych lepiej. Fakty podane czarno na biaym, dotyczce mobilpo nas. Problem ley w spychaniu historii na margines, za- noci spoecznej, nierwnoci przychodw (choby ten, i pominaniu o wydarzeniach z przeszoci, lecz take w zbyt- w USA przepa midzy biednymi a bogatymi jest niemal nim przywizaniu do okolicznoci, w ktrych pewne idee taka sama jak w Chinach), stanem zdrowia, przestpczoci odnosiy sukces lub ponosiy klsk. Okolicznoci za ule- i innych problemach spoecznych stanowi bardzo przygnbiajcy obraz spoeczestw rozwinitych. Judt pisa: gaj zmianom. Mieszkacy Ameryki Pnocnej i zachodniej Europy naiwMimo i Judt urodzi si w Wielkiej Brytanii, wiele lat sp- nie zakadaj, e istnieje konieczny zwizek midzy demodzi wykadajc na uczelniach amerykaskich i w swojej kracj, prawem, liberalizmem i postpem ekonomicznym. ksice bardzo wiele uwagi powici porwnaniom mo- Tymczasem rzeczywisto stanowi dowd niesusznoci deli europejskich z amerykaskim oraz postaw obywa- tego pogldu. Czas, by otrzsn si z samozadowolenia telskich na obu kontynentach. Przyznaje, e Thatcher nie i potraktowa ostatni ksik Judta, ktr napisa cierpic udao si do koca zlikwidowa podstaw pastwa opie- na postpujce stwardnienie zanikowe, tak, jak sobie tego kuczego w Wielkiej Brytanii tam nadal obywatele maj yczy: jako wyzwanie rzucone konwencjonalnej mdroci dostp do bezpatnej opieki medycznej, skromnych eme- po obu stronach Atlantyku. rytur i zasikw dla bezrobotnych, na co nie moe w takim stopniu liczy spoeczestwo Stanw Zjednoczonych, Czujno upio trzydzieci lat dobrobytu powojennego, spoeczestwo jak twierdzi Judt uwizione w zudze- rozwoju gospodarczego, bdcego wynikiem rozsdnego niach dobrobytu i wietlanej przyszoci. Podobnie jak planowania, podatkw progresywnych, wysokich wydatkrytycy wypowiadajcy si o sytuacji w Japonii, tak i Judt kw na cele publiczne i utrzymania pewnych usug w r-

34

kach pastwa. Ludziom yo si coraz lepiej, widmo wojny oddalao si, za to rosa nieufno wobec rzdu centralnego. Grupa mylicieli austriackich, wrd nich Friedrich von Hayek i Ludwig von Mises, ktrzy ju w latach 30. ubiegego wieku twierdzili, e zwikszona rola pastwa tworzy podstawy mentalnoci spoeczestwa, w ktrym nazizm moe odnie sukces, zostaa na kilkadziesit lat zapomniana. Pogldy Austriakw zyskay popularno dopiero pidziesit lat pniej. Zaraz po wojnie od Skandynawii poprzez kraje Beneluksu po Wochy Europejczykw czya wiara w inwestycje publiczne i aktywn rol pastwa w ksztatowaniu dobrobytu spoecznego. Amerykanw cechowaa wwczas podejrzliwo wobec komunistw i lk przed demagogi. W tych powojennych latach mao kto wierzy w magi rynku zarwno w Europie jak i w USA sdzono, e to pastwo powinno ustala cele publiczne i regulowa ycie gospodarcze, a nie rynek. Kilkadziesit lat pniej nastawienie obywateli na obu kontynentach zmienio si diametralnie. Powojenny boom zmierza ku kocowi, wzrastao bezrobocie, fundamenty pastw opiekuczych zaczy si sypa. Przestano ufa elitom rzdzcym i cho pierwsze prby zerwania z powojennym konsensusem w USA, Francji i w Wielkiej Brytanii nie powiody si, zaczto coraz krytyczniej patrze na ingerencj pastwa w gospodark, edukacj, opiek medyczn i inne usugi. Teorie austriackich ekonomistw wypyny na wiato dzienne i zyskay poklask.

kluczeni z zarzdzania naszymi wsplnymi sprawami, z czasem tracimy ochot, by o nich mwi. Nie powinno nas pniej dziwi, e nikt nie chce nas sucha.

POZA FIKCJ

Zdaniem Judta jeszcze w latach 70. XX wieku wymiano by idee goszce, e celem yciowym moe by bogacenie si, za pastwo ma pomaga obywatelom w osigniciu tego celu. Tymczasem ju Alexis de Tocqueville w pierwszej poowie XVIII wieku mwi: W miar jak drymy gbiej w narodowym charakterze Amerykanw, widzimy, e wartoci wszystkiego na tym wiecie szukali oni jedynie w odpowiedzi na pytanie: ile to przynosi pienidzy?. Tony Judt przywoa to spostrzeenie, ktre dzi zdaje si by bardziej suszne ni kiedykolwiek, i ktre jak obserwujemy rozprzestrzenio si w krajach Europy Wschodniej, z socjalizmu wskakujcych prosto w kapitalizm. Autor lamentowa nad utrat szacunku dla dbr publicznych, odgradzaniem si uprzywilejowanych warstw spoeczestwa w osiedlach strzeonych, nasz zgod na prywatyzowanie usug publicznych i publicznej przestrzeni, argumentujc tym, e takie postawy sprzyjaj spadkowi zainteresowania polityk pastwa i apati modych pokole, skupionych na dbaniu o wasne potrzeby i pragnienia. Brak zainteresowania wiatem szerszym ni nasze podwrko ma jednak katastrofalne skutki: (...) jeli czujemy si wy-

le ma si kraj zostaa napisana, by skoni szczeglnie modych ludzi do mylenia, prowokowa. Musimy, zdaniem autora, zacz zadawa sobie pytanie, czego pragniemy jako spoeczestwo i jak nasze potrzeby maj by realizowane. Jak kade dzieo, take i to naley potraktowa nieco krytycznie. Judt w swej negatywnej ocenie ostatnich dwch dekad zdawa si nie zauwaa poprawy, jaka nastpia w krajach zachodnich w kwestii praw mniejszoci seksualnych i generalnie praw czowieka. W latach powojennych pozycja kobiet, imigrantw czy gejw bya zdecydowanie nisza ni jest obecnie. Zdziwio mnie, e nie wspomnia w ogle o konsumpcjonizmie, chronicznej chorobie naszych czasw, na ktr cierpi miliony obywateli po obu stronach Atlantyku. Naleaoby si jednak przyjrze uwaniej teoriom Isaiaha Berlina z 1958 roku odnonie wolnoci pozytywnej deniom do praw, mogcych zosta zagwarantowanymi tylko przez pastwo (prawo do zgromadze czy reprezentacji) i wolnoci negatywnej prawem do braku ingerencji wadz w ycie prywatne i zapyta si uczciwie, na czym nam naprawd zaley. Zdaniem Judta najpierw powinnimy wzbudzi w sobie gniew i sprzeciw wobec panujcych warunkw, a nie tylko przyglda si im biernie. Istotna jest zmiana sposobu naszego mylenia i wiary, i ludzie sprawujcy wadz oraz wyborcy pragn tego samego. Aby jednak przesta tak myle, musimy nauczy si mwi o naszych celach i potrzebach, musimy na nowo stworzy dyskurs publiczny skierowany na cele, a nie rodki. Judt przywoa myli Williama Beveridgea, angielskiego reformatora z przeomu XIX i XX wieku: Prawdziwa kwestia, dla Beveridgea i nas wszystkich, polega na czym szerszym, na pytaniu, w jakich warunkach ycie ludzi jako ogu ma sens. Mia przez to na myli, e musimy zdecydowa, co powinno uczyni pastwo, aby ludzie mogli godnie y. Zapewnienie opieki spoecznej na poziomie, poniej ktrego ludzie nie spadn, nie wystarczy. Zagroeniem dla naszej politycznej stabilnoci i struktury spoecznej jest, zdaniem Judta, surowy pogld wygaszany do powszechnie, i ci, ktrzy nie s w stanie zapewni sobie sami bytu, s odpowiedzialni za swj los a w czasach, gdy mamy do czynienia z bezrobociem na du skal, ktre jawi si nam jako norma, bdca efektem coraz szybszego tempa zmian technologicznych, osb mylcych w ten sposb jest sporo. W rozmowie za blokuje nas sceptycyzm polityczny i cynizm, brak wiary i zaufania w nas samych, w nasz si.

35

Tony Judt napisa ksik pen pasji i zoci na sytuacj, w ktrej sami, na wasne yczenie, si znalelimy. Bolao go, e obecnie coraz mniej osb w krajach zachodnich moe z gbokim przekonaniem powiedzie, e czuje si czci spoeczestwa. W ostatnim wywiadzie przed mierci, jakiego Judt udzieli brytyjskiemu miesicznikowi Prospect przyzna, e nie wszystko jest w jego ostatnim dziele uporzdkowane i gdyby tylko mia wadz w rkach i by w stanie pozwoli sobie na waciwy research, ksika przybraaby inny ksztat i metodologia byaby bardziej konsekwentna. Trudno jednak za potknicia i brak starannego sprawdzenia pewnych informacji wini okolicznoci, w jakich ksika powstaa to praca nie tyle napisana, a podyktowana. Sam autor uwaa, e gdyby napisa j wedug sprawdzonej metody, ksika straciaby to, co jest w moich oczach jest wielk si straciaby entuzjazm, nie wida byoby by moe tak wyranie energii i gorcego nawoywania do zmian. Tymczasem czytelnik dostaje do rki diagnoz wirusa, jaki toczy nasze spoeczestwa, wraz z podanymi symptomami i przyczynami oraz recept na popraw. Niezwykle elokwentne dzieo, znakomicie napisane, bezbdnie przetumaczone na jzyk polski. Testament czowieka wraliwego, czuego na niedol i nierwno. Judt wierzy mocno, i musimy uczy si tworzy lepszy wiat, majc do uytku histori, zamiast polega tylko na marzeniach o wyimaginowanej przyszoci. Drani czasem wybirczo przykadw, dobranych przez autora tak, by potwierdzay

Rozwizaniem jest, wedug Judta, skierowanie si ku socjaldemokracji, ktra nie ucielenia doskonaej przyszoci, nie ucielenia nawet doskonaej przeszoci. Mimo to pozostaje najlepszym z obecnie dostpnych nam rozwiza. Czas najwyszy, bymy zweryfikowali wag wydajnoci ekonomicznej i rozwoju gospodarczego, a wicej uwagi powicili kwestiom etycznym i szeroko rozumianym celom spoecznym. Judt by zdania, e wiarygodno danego systemu politycznego zaley przede wszystkim od stabilnoci, porzdku i poczucia bezpieczestwa. Z tego wzgldu wierzy on, e wikszo obywateli wybierze stabilny reim autorytarny, a nie rozchwiane pastwo demokratyczne. Nie pocign myli dalej, ale wnioskuj, e poradziby, i warto przyjrze si Wschodowi: Singapurowi, Chinom i Malezji. Judt nie twierdzi, e pogodzenie celw spoecznych i jednostkowych przychodzi atwo, wrcz przeciwnie. Trzeba jednak przyzwyczai si do myli, e aby poprawi sytuacj caego spoeczestwa, jednostki bd musiay zdoby si na pewne wyrzeczenia, rezygnacj z przywilejw i powcigliwo swego apetytu. Fakt, e brzmi on [w truizm red.] obecnie tak idealistycznie, mwi niemao o degradacji ycia publicznego. Autor wierzy jednak w to, e niemal wszyscy woleliby, eby nierwno spoeczna si zmniejszya, zwikszyoby si bowiem wwczas bezpieczestwo, a take wierzy, e modzi ludzie, w gbi serca pragn czyni co poytecznego, pohamowa swj egoizm. Nie jestemy skazani na wieczne bdzenie midzy dysfunkcyjnym wolnym rynkiem a osawion groz socjalizmu.

jego tezy i zapewne celowe pomijanie milczeniem pewnych faktw, mogcych je podway, a ju na pewno rzucajcych na nie nowe wiato. Cho jego zalecenia odnonie poprawy sytuacji s nieco powierzchowne, stanowi najlepszy punkt wyjcia z moliwych. Kluczowe jest bowiem stawianie waciwych pyta, a te Judt postawi, kac nam kwestionowa utarte schematy mylowe. Teraz na nas spoczywa zadanie znalezienia na nie odpowiedzi. Tony Judt, le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach, tumaczenie: Pawe Lipszyc, Wydawnictwo Czarne, 2011.

POZA FIKCJ

Ksigarnia w Atenach po zamieszkach w grudniu 2008 roku Fot. Wikimedia Commons

Dla naszych Czytelnikw mamy dwa egzemplarze ksiki Tonyego Judta le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach, ufundowanych przez wydawnictwo Czarne. Chtnych do otrzymania ksiki prosimy, by wysali e-mail pod adres: redakcja@archipelag-magazyn.pl, podajc w tytule e-maila Tony Judt, a w treci odpowied na pytanie: W ktrym roku zmar Tony Judt? a) 2009 b) 2010 c) 2011 Termin nadsyania odpowiedzi mija 10 grudnia 2011 roku. Wrd autorw poprawnych odpowiedzi wylosujemy zwycizcw, ktrych powiadomimy o wygranej drog e-mailow.

Konkurs!

36

Ksiki wydane w polsce


Aya Goda Tao Tumaczenie: Tomasz Biero Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2011

dodatkowy aspekt kulturalny staje si w trakcie czytania wymowny, zachcajc do gbszych przemyle.

KSIKI NASZYMI OCZAMI

Zbiegowska podr z malarzem-bojownikiem


Joanna Wonko-Jdryszek
Chiny w okresie rzdw Mao oraz w czasach rewolucji kulturalnej to temat dla wielu zachodnich czytelnikw fascynujcy i wci pozostawiajcy wiele do odkrycia. Poznawanie kolejnych sylwetek osb zwizanych z opozycj, kulisy protestw i manifestacji stanowi jednak tylko niewielki wycinek tego, co w swojej autobiograficznej ksice przedstawia Aya Goda. Tao to bowiem przede wszystkim historia charyzmatycznego artysty, Cao Yonga, ktry przez tematyk swoich prac oraz podejcie do wadzy zmuszony zosta ukrywa si przed represjami, a w kocu uciec z kraju. To take obraz Chin pod koniec burzliwych lat 80., a wreszcie spojrzenie na Tybet, duchow ojczyzn Yonga, ktrej zadedykowa wikszo swojej twrczoci. Yong kilka lat ycia powici na prac nauczyciela na tamtejszym uniwersytecie oraz poznawanie tajnikw sztuki i kultury Tybetu. Jego poszukiwania istoty sztuki i duchowej prawdy, a take nieatwe dziecistwo i modo w komunistycznych Chinach skadaj si na intrygujc mieszank, tym ciekawsz, e przedstawion oczami Japonki osoby spoza zachodniego krgu kultury, dla ktrej wiele z azjatyckiej egzotyki jest codziennoci, a mimo to Chiny jako kraj nie przestaj jej zadziwia. Ten

Studiujca malarstwo Aya Goda spdza w Chinach kolejn przerw semestraln. Poznaje podajcego si za Tybetaczyka Cao Yonga, modego artyst zainspirowanego sztuk Tybetu, bogactwem i historyczn spucizn tego kraju. Szybko tworzy si midzy nimi gboka wi i Goda obiecuje wrci za rok do Chin na wystaw prac Yonga. Studentka dotrzymuje obietnicy, wystawa odnosi sukces, przez ktry jednak Yong popada w polityczn nieask. Jego prace znacznie odbiegaj od przyjtych wzorcw, a ich tematyka prowokuje antypolityczne demonstracje. Przekonania malarza rwnie nie stanowi dla nikogo tajemnicy, jako e Yong to wolny duch, odwanie wyraajcy swoje ideay. Cao i Goda, opisywani jako wschodnioazjatyccy Cassady i Kerouac, postanawiaj pobra si, by umoliwi Yongowi wyjazd z kraju. Szybko jednak okazuje si, e przekroczenie chiskiej granicy nie bdzie atwe, a policja ciga ich nie tylko ze wzgldu na twrczo Yonga, ale i sytuacj Gody, ktrej pobyt w Chinach sta si nielegalny. Tak zaczyna si ich awanturnicza ucieczka, najpierw do Tybetu, pniej w gb kraju. Wdrwka Ayi i Yonga to nie tylko pasjonujca opowie przygodowa, lecz take historie ludzi, wnikliwe spojrzenie na rne aspekty kultury, przybliajce czytelnikowi chisk i tybetask rzeczywisto. Podr rozklekotan ciarwk w strachu przed bandytami i godow mierci na pustkowiu, aborcja dokonywana niczym wyrwanie zba czy tajemniczy i pozornie brutalny pochwek przez powietrze to tylko kilka wtkw, ktre opisuje ta fascynujca ksika. Tao tchnie mioci do wolnoci, Tybetu, a take sztuki. Goda trafnie dobiera sowa malujc przed czytelnikiem bogaty obraz obu krajw, sytuacji politycznej oraz wizi, ktra poczya te dwie artystyczne dusze. Opresyjne Chiny przeciwstawione zostay Tybetowi, ktry cho okupowany, daje mieszkacom moliwo pielgnowania wewntrznej wolnoci. Nawet himalajskie powietrze, cho pocztkowo przysparza nieprzyzwyczajonym obcokrajowcom problemw w postaci choroby wysokociowej, ma w sobie wolno. Nie znaczy to jednak, e Tybet, a przede wszystkim Tybetaczycy zostali przedstawieni idealistycznie jak wikszo spoeczestw borykaj si z przestpczoci, wzmagan trudn sytuacj i kolaboracj z chisk wadz. Taka sytuacja ma take miejsce w samych Chinach, tych odlegych od Pekinu, gdzie wadza nie jest tak silna, a rzdzi natomiast ch przetrwania w trudnych warunkach. Powieciowa relacja Gody, cho si rzeczy pisana z perspektywy osoby bezporednio zaangaowanej w dziaalno opozycyjn, nie traci obiektywnego dystansu, pisarka unika zbyt emocjonalnych ocen. Dziki temu Tao pozostaje rzetelnym portretem krajw i ludzi. A przy tym to po prostu niezwykle wcigajca opowie, od ktrej ciko jest si oderwa.

37

Szukajc swojego miejsca w latach 90.


Joanna Wonko-Jdryszek
Tore Renberg Czowiek, ktry pokocha Yngvego Tumaczenie: Katarzyna Tunkiel Wydawnictwo Akcent, 2011

KSIKI NASZYMI OCZAMI

rzenia, przedstawione z punktu widzenia siedemnastolatka, peno w nich subtelnych odwoa, analiz i komentarzy osoby z wikszym dowiadczeniem, patrzcym na przeszo z nostalgia, ale i zdroworozsdkow krytyk. Ksika nie dotyczy take homoseksualizmu uczucie do Bohater powieci Czowiek, ktry pokocha Yngvego Tore Yngvego rni si od tego, ktrym Jarle darzy Katrin. Tu Renberga, Jarle Klepp, zaprasza czytelnika w podr nie ma miejsca na seks, czy nawet podanie. Poza pragnieniem pocaunku, mio ta wyw niedalek przeszo. Wspomina podaje si by cakowicie platoniczna, cztek lat 90. w Norwegii, kiedy mia a Jarle postrzega koleg bardziej jak siedemnacie lat i by zbuntowanym zjawisko, ni rok starszego od siebie wokalist punkowej kapeli, wiadomym nastolatka pci mskiej. Sama strukpolitycznie i ostro sprzeciwiajcym tura powieci rwnie wymyka si si niemal wszystkiemu, co wikszo schematom, rozwizanie natomiast ludzi w jego otoczeniu aprobowaa. zaskakuje, pozostawiajc wiele pyWczesny rok 1990 rysuje si jako czas ta, na ktre Tore Renberg stopniowo przeomowy, peen zmian w sytuacji odpowiada w kolejnych tomach cyklu wiatowej, a take zwiastujcy nadejo Jarlem. cie nowej ery epoki komputeryzacji i internetu. To take moment zwrotny Czym wic przyciga Czowiek, ktry w wiecie duo bardziej kameralpokocha Yngvego? Powie ta stanym w yciu dorastajcego chopaka nowi uniwersalny bildungsroman. z rozbitej rodziny. Jarle ma dobry konKsika pozbawiona jest klarowanetakt z rozwiedzion matk, w przecigo finau, co zamiast poczucia niedowiestwie do ojca, ktry boryka si sytu wnosi jednak powiew wieoci z problemem alkoholowym. Pasje do gatunku. Czytelnicy przeywajcy i przekonania dzieli z najlepszym przyswoje nastoletnie lata w opisywanym jacielem, Helgem, jeszcze wikszym okresie mog da si porwa wsporadykaem. Ma take kochajc dziewczyn, z ktr tworzy pierwszy powany zwizek. mnieniom, dla modziey natomiast Czowiek moe sta Pomimo upodobania do kontrowersji i codziennoci si ksik wan, trafnie analizujc wiele z problemw wypenionej uywkami, ycie Jarlego pynie ustalonym i emocji modych ludzi, pozbawion jednake protekcjotorem, do momentu, a z pewn zgroz, ale i szybk nalnego tonu i dalek od moralizatorstwa. Sposb przedakceptacj, chopak uwiadamia sobie, e zakocha si stawienia bohaterw take pozostaje wartoci ksiki, w nowym koledze ze szkoy, w cakowicie odmiennym bo cho nastolatki u Renberga kln wulgarnie i buntuod siebie Yngvem. Zakochanie kieruje si swoimi pra- j si przeciwko zastanej rzeczywistoci, nierzadko dla wami, a Jarle popada w coraz wiksze tarapaty, pragnc samej przyjemnoci bycia buntownikiem i oryginaem, pogodzi wszystkie aspekty swojego ycia, ktre jed- s to take ludzie interesujcy si losem swojego kraju nak wydaj si wzajemnie wyklucza. Brnc w kam- i wiata. Posiadaj spor wiedz polityczn i spoeczn, stwa, pprawdy i emocjonalny mtlik, nastolatek do- znaj instytucje, przeciw ktrym si buntuj, a globalne ciera do momentu, kiedy caa sytuacja wymyka mu si problemy nie s im obce. Oczywicie suchaj buntowniczej muzyki, chodz do kina i nie odrzucaj ycia kulspod kontroli. turalnego. Ich bunt ma wic twrcz posta, ktra proZarys fabularny moe wydawa si wtrn histori wadzi ich do poszerzania wiedzy i osobistego rozwoju. o dojrzewaniu i problemach nastolatkw, jednak Czo- Tym samym nastoletni czytelnik moe na kartach powiewiek, ktry pokocha Yngvego wybija si znacznie spord ci odnale nie tylko bliskie mu refleksje, ale i inspiraprzecitnych realizacji tego motywu. Przede wszystkim cj. Mimo to potencjalnych odbiorcw nie warto zawa nie jest to typowa opowie o modym chopaku nar- do grona osb przed dwudziestym rokiem ycia, jako e ratorem pozostaje Jarle zbliajcy si do trzydziestki, trafne spostrzeenia Renberga, ironiczne poczucie hupatrzcy na minione wydarzenia z dystansem. Cho czy- moru i interesujca fabua bez trudu powinny trafi do tajc nietrudno jest si zaangaowa w opisywane wyda- czytelnikw w kadym wieku.

38

...wszyscy co do jednego musz umrze


Robert Jurszo
Sven Lindqvist Wytpi cae to bydo Tumacznie: Milena Haykowska Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009.
Czy zbrodnia Holokaustu bya czym unikalnym w historii Europy i wiata? Tak wanie czsto prbuje si j przedstawia: jako aberracj w dziejach narodu wielkich poetw i mylicieli. Tak, jakby to potworne zdarzenie nie miao powizania z ideami i praktykami ju wczeniej obecnymi w kulturze niemieckiej i europejskiej. A moe byo zupenie inaczej? Sven Lindqvist, szwedzki historyk i dziennikarz, w historyczno-podrniczym reportau Wytpi cae to bydo stawia kontrowersyjn tez, e prawzorzec Holokaustu zaistnia ju wczeniej i to tam, gdzie raczej nie spodziewalibymy si go znale: w kolonialnej historii Imperium Brytyjskiego. Dziki, czyli brute beast Herbert Spencer, najbardziej poczytny filozof doby wiktoriaskiego imperializmu, napisa: Siy realizujce wszechogarniajc koncepcj cakowitego szczcia nie bior pod uwag cierpienia, jakie niesie ze sob podporzdkowanie, i usuwaj (exterminate) te sfery ycia, ktre stoj na drodze do sukcesu. Czy to bdzie istota ludzka, czy zwierz (brute) przeszkoda musi zosta usunita.

KSIKI NASZYMI OCZAMI


Recenzja miesica sierpie 2011

lem miao by niesienie postpu cywilizacyjnego wszystkim ludom. Niszczenie tych, ktre i tak przez obiektywn logik dziejw byy skazane na mier, stawao si wic niemal koniecznym aktem miosierdzia. Racjonalnym i cakowicie uzasadnionym.

Oznaczao to ni mniej, ni wicej e ludy na wyszym stopniu rozwoju cywilizacyjnego, oczywicie wedle miary wieku wgla i pary, mogy supremowa, a nawet niszczy te mniej cywilizowane, o dzikusach ju nie wspominajc. Wspczesny Spencerowi niemiecki myliciel Eduard von Hartmann pisa w cieszcym si popularnoci w Imperium dziele: Jeli musimy obci psu ogon, to nie przysuymy si zwierzciu obcinajc go Rasowa krucjata stopniowo, cal po calu. Rwnie nieludzkie jest przeduanie sztucznymi metodami walki ze mierci dzikiego Pierwszym Niemcem, ktry skaza ydw na mier, by antropolog Friedrich Ratzel. Zrobi to w swojej pracy ludu i tak stojcego na skraju zagady. Politische Geographie (1897), piszc o tym, e ludy nieMyli tego rodzaju leay u podstaw brytyjskiego impe- posiadajce wasnej pastwowoci i, w zwizku z tym, rializmu. W ich wietle by on pozytywn si, ktrej ce- przestrzeni yciowej (Lenbensraum) s nieuchron-

Przekonaniu, e ludobjstwo jest nieuniknionym elementem postpu, sprzyjay rodzce si wanie idee naukowego rasizmu, ktrych ordownikiem by Brytyjczyk Robert Knox, student i asystent Georgesa Cuviera, nota bene wybitnego dziewitnastowiecznego biologa. Antropolog argumentowa w swojej ksice The Races of Men. A Fragment (1850) penej zreszt postawionych na wyrost i niedostatecznie udokumentowanych tez e ras niszych, ktre nazywa ciemnoskrymi, nie mona ucywilizowa, bo nie pozwalaj na to ich naturalne predyspozycje. Bez ogrdek pisa, e los Meksykanw, Peruwiaczykw, Chilijczykw jest () przypiecztowany. Co to miao znaczy, jest chyba oczywiste: wszyscy co do jednego musz umrze.

Lindqvist opisuje ca plejad ponurych person, ktre realizoway imperialn misj cywilizacyjn w Afryce i w innych miejscach wiata. Szczeglnie przeraajce s opisy eksterminacji rdzennej ludnoci Tasmanii: Najbardziej znanym spord wyniszczonych ludw byli Tasmaczycy, ktrzy stali si tych ludw symbolem. () Zbiegym z wizie przestpcom () dano woln rk w polowaniu na kangury i na tubylcw. Porywano im kobiety, rzucano ich ciaa psom na poarcie lub ywcem smaono. Mczyzna o nazwisku Carrots zasyn z tego, e po zamordowaniu Tasmaczyka zmusi jego on do noszenia zawieszonej na szyi gowy ma. Tubylcw nie naleao traktowa jak ludzi, oni byli brutes lub brute beasts.

39

Czy ekstremaln nienawi, jak nazici ywili do ydw daleko wiksz, ni do innych nacji da si wyjani po prostu przez pryzmat majcej kolonialny rodowd idei przestrzeni yciowej? Nie sdz. ydw, wedle nazistw, naleao unicestwi nie albo: nie tylko dlatego, e jako nieposiadajcy pastwowoci nie mieli oni prawa do ycia. ydzi zdaniem Hitlera stanowili zagroenie pomimo tego, e nie mieli pastwowoci, bo w ten sposb skrycie dyli do zapanowania nad wiatem. Wtapiali si w struktury innych pastw, by przejmowa nad nimi kontrol grzmiaa nazistowska antysemicka propaganda tak jak opanowali radzieck Rosj (Hitler mocno wierzy w mit ydobolszewizmu: walka z komunizmem bya dla rwnie walk z ydostwem). Skrajni nacjonalici niemieccy stale przecie podkrelali, e udzia ydw w narodowej kulturze Niemiec jest zbyt dominujcy. Dlatego wojny, ktr Niemcy rozptay w 1939 roku, nie naley interpretowa tylko jako nazistowskiej wersji kolonializmu: krucjaty przeciwko rasom, ktre i tak skazane s na unicestwienie. W przekonaniu nazistw szczegln uwag zwraca na to Nicholas Goodrick-Clarke w Okultystycznych rdach nazizmu bya to rwnie batalia o przetrwanie Niemiec, ktrym zagraay pragnce je zniszczy nisze rasy, przede wszystkim ydzi. Jeszcze w Wiedniu Hitler, najprawdopodobniej pod wpywem takich rasistowskich pism, jak Ostara, przesik przekonaniem, e rdzeniem dziejw jest walka ras niszych z wyszymi, w ktrej jedyn drog do zwycistwa tych drugich moe by zniewolenie bd anihilacja niearyjskich podludzi. Bez wiadomoci tego elementu nazistowskiej ideologii nie mona w peni zrozumie praktyki politycznej III Rzeszy.

nie skazane na destrukcj. Hitler otrzyma t ksik w 1924 roku, podczas pracy nad opus magnum swojego ycia, czyli Mein Kampf. Ju wtedy wskazuje Lindqvist podzieli wiat pomidzy Niemcy i Wielk Brytani. Olbrzymie obszary zamieszkane przez Sowian miay sta si polami uprawnymi Rzeszy, a oni sami zanalfabetyzowanymi niewolnikami swoich nowych teutoskich panw. eby () zrozumie wypraw wojenn Hitlera na Wschd pisze autor trzeba zda sobie spraw, e dla niego miaa to by wojna kolonialna. Ale czy ta analogia z wojn kolonialn jest wyczerpujca, jeli chodzi o sposb, w jaki nazici potraktowali ydw? Tutaj argumentacja Lindqvista wydaje si mie pewne braki. Kwesti zagady ydw przez nazistowskich Niemcw widzi on bowiem nastpujco: Zgodnie z doktryn przestrzeni yciowej, ydzi egzystowali jako nard bez wasnego pastwa (). Naleeli do jeszcze niszej rasy ni Rosjanie i Polacy. Do rasy, ktra nie moga sobie roci prawa do ycia. Unicestwienie przedstawicieli tych niszych ras (niewane, jak ich nazywano: Tasmaczykami, Indianami czy te ydami) byo zgodne z prawem natury, jeli stanowili oni przeszkod dla rozwoju innych.

Mona si oczywicie nie zgadza z niektrymi tezami Lindqvista albo uwaa jego wizj nazistowskiego ludobjstwa za niekompletn, ale nie zmienia to faktu, e Wytpi cae to bydo jest fascynujc ksik. W zasadzie ma ona tylko jedn istotn wad. O ile te jej czci, ktre s poczeniem reportau i eseju historycznego s bardzo dobre, o tyle te fragmenty, w ktrych autor opisuje swoj podr po Algierii, s w mao czytelny sposb poczone z caoci ksiki i ich eliminacja de facto by jej nie zaszkodzia. Ale to w gruncie rzeczy drobny zgrzyt. W pamici pozostaje zdanie, w ktrym streszcza si sens tej ksiki: Auschwitz by nowoczesn, przemysow realizacj eksterminacji, ktrej zamys od dawna ju drzema wrd europejskich wadcw wiata. Pozostaje zada niepokojce pytanie: jakie przysze okropiestwa pi w naszych wspczesnych instytucjach politycznych? Tekst zosta pierwotnie opublikowany na stronie www.publica.pl.

KSIKI NASZYMI OCZAMI

Konkurs na recenzj
Jeli lubisz pisa recenzje, masz ciekawe refleksje na temat przeczytanych ksiek i chciaby lub chciaaby podzieli si nimi z szerszym gronem odbiorcw, nowy cykliczny konkurs w Archipelagu jest stworzony wanie dla Ciebie! Serdecznie zapraszamy naszych czytelnikw do udziau. Wystarczy napisa recenzj ksiki nieomawianej do tej pory na amach magazynu i przesa j na adres redakcja@archipelag-magazyn.pl z tematem Recenzja. Redakcja wybierze teksty, ktre zostan zamieszczone w pimie oraz wyoni najlepsz, ktrej autor otrzyma ksikowy upominek. Zachcamy do zapoznania si z regulaminem konkursu i nadsyania recenzji!

Druga edycja konkursu trwa do 10 grudnia 2011 roku.

Zapraszamy!
40

Zbuntowana Rosja
Joanna Wonko-Jdryszek
Walerij Paniuszkin Dwanacioro niepokornych. Portrety nowych rosyjskich dysydentw Tumaczenie: Jerzy Czech Wydawnictwo Czarne, 2011
Walerij Paniuszkin to laureat Zotego Pira Rosji, dziennikarz zwizany z dziennikiem Kommiersant (pracowa jako korespondent specjalny), prowadzi take swoj rubryk na portalu Gazeta.ru. Ma na swoim koncie take trzy ksiki, z ktrych najnowsza, Dwanacioro niepokornych. Portrety nowych rosyjskich dysydentw, ukazaa si niedawna nakadem wydawnictwa Czarne. Nie kryjc swych opozycyjnych przekona, autor przedstawia sylwetki uczestnikw Marszw Niepokornych, wspczesnych rosyjskich buntownikw. Pochodz z rnych rodowisk, reprezentuj czsto bardzo odmienne pogldy polityczne, ale czy ich negatywny stosunek do wadzy, przez ktr nie czuj si wolni, ani bezpieczni. Nie chc jedynie krytykowa rzdu w ich charakterze nie ley narzekanie z zaoonymi rkami. Bohaterowie fabularyzowanego reportau Paniuszkina postanowili zacz dziaa, by odmieni wizerunek Rosji i poprawi sytuacj spoeczestwa, ktrego mimo wielu zwtpie i czsto nawet bardzo powanych problemw nie chc opuci.

KSIKI NASZYMI OCZAMI


Ksika Paniuszkina przedstawia niepokornych w bardzo przystpny, zapadajcy w pami sposb, dziki ktremu dziaacze wzbudzaj emocje, a czytelnik moe zrozumie ich motywy i ideay, nawet jeli si z nimi nie zgadza. Paniuszkin zrezygnowa z mnoenia dat, nazw partii i pisania krtkich biografii, charakterystycznych dla konserwatywnego reportau politycznego. Zamiast tego dwanacie portretw przypomina bardziej dwanacie opowiada z rnorodn form. Zabieg ten sprawi, e ksik czyta si niczym powie, z ktrej dodatkowo wyziera obraz wspczesnej Rosji i rysuje si skomplikowana rosyjska scena polityczna. Paniuszkin chwilami pisze zabawnie, gdzie indziej wzrusza (Asiejew), dodaje wtki zgoa romantyczne (Udalcow, Morari), przedstawia wycinki z rosyjskiej codziennoci (Jaszyn) lub niemal sensacyjne epizody (Jermolin). Tematy wane, ksztatujce teraniejszo i przyszo jednego z najwikszych mocarstw na wiecie, stanowi to dla ycia i dokona zwykych ludzi, ktrzy jednak nie przestaj wyrnia si z tumu dziki charyzmie, determinacji i potrzebie zmian.

Historie zwracaj uwag swoj rnorodnoci. Szenderowicz zasyn satyrycznym programem, w ktrym zamieni politykw w kuky i przedstawia rosyjsk rzeczywisto w krzywym zwierciadle. Gorzka w wyrazie opowie o inteligentnym komiku i pisarzu, opowiedziana z perspektywy jego crki, kontrastuje ze znacznie zabawniejsz histori Maszy Gajdar, w ktrej autor skupia si na jednej z protestacyjnych akcji, w ktrych dziewczyna wzia udzia. Gromow wiele miesicy spdzi w wizieniach, znoszc cikie represje za swoje radykalne akcje. Marina Litwinowicz polityce powicia wiksz cz ycia, asystujc grubym rybom, a nastpnie biorc sprawy w swoje rce. Punktem zwrotnym staa si dla niej wizyta w Biesanie, niedugo po synnym zamachu terrorystycznym, gdzie Asiejew poprosi j o pomoc. Inne opowieci nie ustpuj pola dramatyzmem, a przede wszystkim porywajcymi opisami ludzi, ktrym szybko zaczyna si kibicowa w zmienianiu oblicza ojczyzny.

Mona zarzuca Paniuszkinowi, e piszc Dwanacioro niepokornych nie zachowa obiektywnego spojrzenia, jako e osobicie zna wszystkich przedstawionych przez siebie dziaaczy, a z czci cz go zaye przyjacielskie stosunki. Taka krytyka byaby jednak zbyt daleko idca owszem, autor wszystkich bohaterw opisa z du doz szacunku, a wrcz yczliwoci, przedstawi jednak fakty, dodajc im jedynie fabularn otoczk. Kada z osb jest niekwestionowanym bohaterem swego opowiadania i z jej perspektywy przedstawione s wydarzenia. Jednake szybko okazuje si, e niepokorni pochodz niekiedy ze zwalczajcych si partii, a to, co w jednym portrecie wydaje si by czynem bohaterskim, w innym irytuje jako bezmylne dziaanie, odcigajce od sedna problemu. W Marszu Niepokornych bior udzia demokraci, komunici, dziaacze praw czowieka, nacbole, liberaowie, socjalici Cay przekrj rosyjskiego spoeczestwa. Dwanaciowo niepokornych jest wic take wypraw w gb Rosji, ktr zdecydowanie warto przey.

41

Jak umieraj rewolucje


Kamila Kunda
Andre Makine Ludzka mio Tumaczenie: Magorzata Kacprowska Akcent, 2011

Andre Makine, autor kilkunastu ksiek, z ktrych wikszo jest dostpna w jzyku polskim, wielce powaany we Francji zdobywca prestiowej Nagrody Goncourtw za Francuski testament, praktycznie nigdy nie stroni od tematyki radzieckiej. Urodzony w Krasnojarsku na Syberii, pisarz prdzej czy pniej wysya bohaterw swoich powieci w swoje rodzinne strony. Nawet czarnoskremu Angolczykowi, bohaterowi Ludzkiej mioci, kae wyruszy z ukochan kobiet w tygodniow podr kolej do zasypanego niegiem syberyjskiego miasteczka, i wspomina t podr przez wiele kolejnych lat.

tualnie sprawuj wadz. Obcokrajowcy przybywaj do Afryki, by eksperymentowa na lokalnej ludnoci i prbowa wprowadza w ycie wane idee, a gdy te odnosz klsk, pakuj si i wracaj do swego wygodnego wiata, w ktrym wiksze emocje budzi starzejcy si pies, ni tysice dzieci godujcych na innym kontynencie.

KSIKI NASZYMI OCZAMI

Akcja napisanej ju pi lat temu powieci, ktra w Polsce zostaa wydana dopiero teraz, rozgrywa si jednak przede wszystkim w Afryce w Angoli, w Kongo, w Somalii, chocia zahacza te o Rosj i Kub. Wydarzenia relacjonuje bezimienny Rosjanin, ktry sam pozostaje przez wiksz cz ksiki w cieniu, na pierwszy plan wysuwajc dzieje Eliasza Almeidy, angolskiego rewolucjonisty, poznanego przypadkiem w dramatycznej sytuacji, gdy obaj patrzyli mierci w oczy i ktrego losy spisuje po latach. Almeida dorasta w latach 60. XX wieku w Angoli dotknitej wojn kolonialn, bez ojca, ktry walczy w Kongo, ale za to z matk, prostytuujc si za chleb od portugalskich onierzy. Przygldanie si jej mierci i niemono pomocy matce, pozostawiy gbok ran na jego psychice, ktra wprawdzie zagoia si z czasem, lecz pozostawia blizn nie do usunicia. Przez nastpne lata jego modziecze ideay umieray jeden po drugim. Ostatnia dekada kolonialnych rzdw Portugalczykw przyniosa, jak mona si byo spodziewa, rozlew krwi. yjc przez pewien czas z ojcem, Ernesto Che Guevar i innymi zwolennikami marskistowskiej retoryki, Almeida naocznie przekonywa si, e rewolucja z jej penymi patosu hasami w rzeczywistoci suy wycznie zaspokajaniu wasnego ego, chuci, pragnienia przeycia przygody i kompulsywnej dzy panowania nad sabszymi. udzi si, i dziki rewolucji ludzie zaczn odnosi si do siebie nawzajem z wikszym respektem i empati, tymczasem po dzi dzie setki tysicy obywateli gin w imi napychania sobie kieszeni i zwierzcego seksu garstki tych szczliwcw, ktrzy ak-

Niewane czy rzecz dzieje si w Angoli, Kongo, na Kubie czy w Rosji, historia lubi si powtarza, a wszdzie znajd si ludzie, ktrym zaley na zaspokojeniu najniszych instynktw. Zbyt czsto nard staje si pionkiem w grze o wpywy, a kada walka koczy si krwi na rkach. Makine wietnie pokazuje, e ci Afrykaczycy, pragncy wyzwoli swj kraj od kolonizatorw, w rzeczywistoci nie planuj zaprowadzenia rwnego statusu oni zwyczajnie sami akn siy. Marzenie o tym, e adne dziecko nie bdzie musiao oglda mierci swej matki, e bdzie mogo zasypia bez lku i e kobiety przestan cierpie jako ofiary brutalnych gwatw, jest, jak pokae czas, naiwnoci. Almeid ycie pomau odziera za zudze, e moe by inaczej. Jego godno ratuje mio do piknej Anny, Rosjanki, ktr poznaje w Moskwie i z ktr przeywa par chwil szczcia. Do tej mioci Almeida garnie si z ufnoci bezbronnego chopca, ktry przekona si, e trzeba by twardym i e nie mona ufa ludziom, pragncego jednak skrycie, by si przed kim otworzy. Uczucie to, narodzone z desperacji, nie ma jednak duej szansy na przetrwanie stwierdzenie do banalne zreszt, bo i banalna jest relacja Almeidy i Anny. Syberia we wspomnieniach Angolczyka na zawsze pozostanie dla niego oaz ciepa, serdecznoci i pokoju, swoistym prywatnym rajem. Makine jest mistrzem w ukazywaniu biegu historii na przykadzie wybranych jednostek. W Ludzkiej mioci Angolczyk szukajcy wytumaczenia dla mierci swej matki, znajduje si w samym centrum walki o wadz, udzc si, e naprawia wiat. Niejednokrotnie zadaje sobie pytanie, po co to wszystko si dzieje. Po co umieraj tysice ludzi, gdy nard pogra si w coraz wikszym chaosie. Po co pikna Rosjanka ratuje go od mierci z rk rasistowskich chuliganw na moskiewskiej ulicy. Po co istnieje korupcja pod przykrywk pomocy humanitarnej. Makine pokazuje, e nic nie jest proste, a jednoczenie nic nie jest a tak

42

skomplikowane, jak si wydaje. U sedna problemu tkwi najzwyklejsze ludzkie pragnienia i marzenia, zarwno te wzniose i szlachetne, jak i te prymitywne, niskie. Do najpodlejszych przykadw ludzkiej chciwoci i pragnienia upokorzenia Makine wraca raz po raz, kilkakrotnie przypominajc czytelnikom obserwowan przez Rosjanina i Almeid scen gwatu zbiorowego na zairskiej kobiecie w rodku nocy, pod gwiazdami, a nastpnie brutalne poszukiwanie przez gwacicieli diamentw w ustach martwej ju ofiary.

Budujc histori Almeidy i wiata ogarnitego przemoc, Makine nie ustrzeg si jednak pewnego bdu. Przez wprowadzenie narratora, relacjonujcego histori ycia Eliasza Almeidy i w wielu momentach samego biorcego Archipelag obj patronat nad t powieci. Szukajcie udzia w wydarzeniach, autor zachwia konstrukcj powie- ksiki w listopadzie w ksigarniach, na tylnej okadce widci. Swobodnie lawiruje midzy przeszoci a teraniej- niao bdzie nasze logo. szoci, midzy miejscami akcji i narratorami, a co wicej, wydarzenia nie s opowiadane w sposb chronologiczny. Nie jest to fortunne rozwizanie i nawet uwani czytelnicy mog si w pewnym momencie nieco zagubi. Niemniej jednak tak wanie dziaa pami, przeskakujc z jedne- Joanna Wonko-Jdryszek go wspomnienia do innego, nie dbajc wcale o porzdek. Ala al-Aswani Chicago Jest w powieci kilka drobnych niedocigni, szczegw, Tumaczenie: Izabela Szybilska-Fiedorowicz ktre powinny zosta wytumaczone a nie s (czemu mia suy adres, ktry Almeida kaza zapamita Rosjanino- Wydawnictwo Smak Sowa, 2010 wi czy w jaki sposb w Rosjanin sta si zapraszanym na Zderzenie i przenikanie si kultur to temat fascynujcy midzynarodowe konferencje pisarzem). I cho te niedo- i stanowicy niemale gotowy materia na powie. Wypowiedzenia niewtpliwie uwieraj, nie osabiaj jednak starczy, by podj si go autor z iskr talentu, a ksika ma mocy caej historii. wszelkie predyspozycje, by odnie sukces. Ala al-Aswani poszed tym tropem, opisujc losy niewielkiej grupki egipJako portret wspczesnej Afryki, jej najedcw i wt- skich imigrantw zgromadzonych wok uniwersytetu pliwych wyzwolicieli, powie Ludzka mio porusza do w Chicago. Piszc powie Chicago, umiejtnie wykogbi. Jest bez wtpienia jedn z ciekawszych, jakie zo- rzysta osobist znajomo tematu sam wychowa si stay napisane w ostatnich latach przez nieafrykaskich w Kairze, a nastpnie studiowa stomatologi na Unipisarzy. Makine nie ocenia, nie przyjmuje postawy penej wersytecie Illinois w Chicago. Znany przede wszystkim wyszoci, nie poucza ani swoich bohaterw, ani czytel- dziki powieci Kair. Historia pewnej kamienicy, al-Aswanikw. Nikomu nie mwi, co maj myle. Nie udaje, e ni zaskarbi sobie opini fantastycznego opowiadacza wietnie wie, jak wyrwa si z przekltego krgu historii. ludzkich historii. Mimo braku wyksztacenia pisarskiego, Podczas lektury miaam niejednokrotnie wraenie, jakby potrafi odtworzy na papierze nie tylko ludzkie emocje, autor wzrusza bezradnie ramionami i podnoszc rce do lecz take i pozornie nieuchwytny pierwiastek egipskiej gry, wzdycha, mwic: tak to ju na tym wiecie jest. To duszy. Chicago dowodzi, e autor jest rzeczywicie wybitrosyjski bohater w pewnym momencie dochodzi do gosu nym gawdziarzem, cho ksika jednoczenie odkrywa i wydaje surowe sdy, porwnujc rewolucjonistw sprzed pewne braki w jego warsztacie. kilkudziesiciu lat ze wspczesnymi grubymi rybami z tustymi karkami i w drogich garniturach, imprezujcy- Grono Egipcjan zwizanych z uniwersytetem w Chicago mi wraz z idealitycznymi Europejczykami na konferencji to barwny przekrj postaci i ludzkich losw. Szajma jest powiconej yciu Afrykaczykw w literaturze i ignoru- prymusk, ktra po cichu marzy o wielkiej mioci i tskni jcymi godujcych rodakw. Przepa midzy biednymi a za rodzinnym krajem. Nadi jedzie do Chicago, eby unikbogatymi jest, jak w wielu czciach wiata, take w Afry- n politycznych przeladowa, jednak nawet w Ameryce ce ogromna, lecz moe to przejaw naiwnoci Rosjanina, by nie potrafi usiedzie bezczynnie i prbuje zorganizowa si temu dziwi. Makine obdarza go sarkazmem i zoci, manifestacj antyrzdow podczas planowanej wizyty podczas gdy Almeid otoczy wycznie smutkiem i le prezydenta Egiptu w Stanach Zjednoczonych. Rafat odcimaskowanym cierpieniem. na si od wszystkiego, co egipskie i uwaa si za Amery-

Nie mona odmwi autorowi umiejtnoci operowania jzykiem. Makine pisze tak sugestywnie, e czsto opisy bestialstwa czyta si niczym poezj. Dziki liryce powie pozostawia mnie z uczuciem alu. alu za cikim yciem matki Almeidy, za niewykorzystan szans na gbok wi bohatera z ojcem, za tyle niepotrzebnych mierci, za nieutulon potrzeb czuoci i ciepa, za yciem, ktre mona byo przey inaczej, gbiej, lepiej. Ale Makine pokazuje, e wanie tak to ju jest na wiecie, zostaje si z alem za czym, co byo ulotne, co mona byo zapa, co si nie zdarzyo. A za namiastk prawdziwego ycia i uczucia bohaterowie pac zbyt wysok cen.

KSIKI NASZYMI OCZAMI

Egipska nostalgia w Chicago

43

kanina, cho z czasem okazuje si, e nieatwo mu zaakceptowa wiele aspektw typowo amerykaskiego stylu ycia. To tylko cz bohaterw, ktrych losy czytelnik ma okazj pozna. Ksika a kipi od wtkw, jednak dziki sprawnemu prowadzeniu akcji fabua nie przytacza, a czytelnik nie powinien czu si zagubiony w gszczu wydarze. Ala al-Aswani porusza wiele trudnych tematw, takich jak chociaby narkomania, rasizm, problemy natury seksualnej i przede wszystkim przynaleno kulturowa oraz tosamo imigrantw. Powie czyta si byskawicznie, a tematyka zmusza do dalszych rozmyla. Cho akcja toczy si ju po zamachu z 11 wrzenia, mona odnie wraenie, e obyczajowo Amerykanw nie zmienia si od lat 80. Czytanie o przeladowaniach czarnoskrych obywateli w miejscach pracy i na ulicy moe nasun czytelnikowi pytanie, czy autor nie pokusi si przypadkiem o podkoloryzowanie nieco faktw, by podeprze swoj tez. Przesanie ksiki wydaje si bowiem jasne Chicago jest zepsute i niszczy swoich mieszkacw. Jeli jest si przybyszem, nie ma si praktycznie szans na odniesienie sukcesu. Egipcjanin natomiast w ogle nie odnajdzie szczcia z dala od swego kraju, co wicej, przeywane przez emigrantw dramaty odczyta mona jako kar za porzucenie Egiptu w momencie, gdy ojczyzna potrzebuje modych, wyksztaconych ludzie. wiadczy o tym moe przykad jedynej osoby zadowolonej ze swojego ycia kobiety, ktra nie opucia Egiptu, angaujc si w ruch polityczny studentw. Reszta bohaterw wydaje si rozdarta, nie potrafi oni uciec od swojej egipskoci, ale i nie chc, bd te nie potrafi y w ojczynie, wybierajc emigracj. Na kocu tej drogi nie czeka jednak akceptacja i zrozumienie, ale pitrzce si problemy, pograjce Egipcjan w narastajcej bezsilnoci i poczuciu zagubienia.

Dwukrotnie wej do tej samej wanny


Natalia Dudkowiak
Jacek Bierut Spojenia Atut Oficyna Wydawnicza, 2009

Jacek Bierut mwi, e jest to niemoliwe. e nie mona dwa razy wej do tej samej wanny, dokadnie tak samo, jak nie mona powtrzy wizyty w tej samej knajpie, unikn wypadku, ktry jest nieunikniony czy doczeka niedoczekanego. Nie mona te dwa razy przey swojego ycia.

Chicago ma pesymistyczn wymow i mimo bogatej treci, razi ostro zarysowanymi stereotypami. Jest to zwaszcza widoczne w przypadku amerykaskich bohaterw ludzi powierzchownych, optanych przez swoje seksualne potrzeby i niepotraficych stworzy zdrowego spoeczestwa. Oczywicie krytyka dotyka take strony egipskiej, cho tu autor z oczywistych powodw wykazuje wicej wspczucia i zrozumienia dla ich problemw czy saboci. Warto jednak przeczyta Chicago, bo stanowi ono interesujcy gos w dyskusji o asymilacji kulturowej arabskich imigrantw w Stanach Zjednoczonych oraz o kondycji amerykaskiego spoeczestwa. Cho niepozbawiona wad, powie moe posuy za intrygujcy wstp do dalszego poznawania literatury imigranckiej i egipskiej zarazem.

Spojenia to powie zaskakujca. Ukazujca z jednej strony najbardziej zwyczajne, pospolite, wrcz pode ycie, dzielone midzy knajp a przypadkowym seksem, a z drugiej niezwyk, oniryczn, filozoficzn narracj, ktra nadaje temu yciu wymiar ludzki. Wypadki fabularne rozrzucone w blisko trzydziestoletnim okresie przedstawiaj histori mskiej przyjani, wystawianej na wiele prb, rwnie przypadkowych, co wynikajcych z gupoty bohaterw. Opierajca si na pice nonej i zdumiewajcym pomyle na rozgrywanie meczw znajomo Adama Boyuczka i Jacka Podkaka okae si zwizkiem na cae ycie, dosownie, bo z przyjaci stan si rodzin. Tem wypadkw w jakich bior udzia jest subtelnie i nienachlanie narysowana historia Polski: PRL, stan wojenny, przemiany polityczne, czasy wspczesne. Jest obecna w kadym aspekcie wydarze, ale jednoczenie na takim poziomie, e do koca przez ludzi nie zauwaana. Wewntrz a zarazem obok. Bardzo prosty, maomiasteczkowy wiat. Bardzo ograna konwencja przedstawiania polskich problemw sprowadzonych do dystansu midzy kocioem i wdk, a na okraszenie tego duetu jeszcze prdkie i chtne dziewczta bez majtasek. Historie niesamowite momentami (jak wtek z babci Adama) i poraajce w swej prymitywnej gupocie (poczcie Ulki). I niestety, wszystko bardzo prawdziwe, wiarygodne, nasze i aktualne. A poprzez jzyk najwaniejszy atut powieci barwne, zabawne i ironiczne.

Jednake na wstpie Spoje pada sugestia, e mona kilkukrotnie przeczyta t sam ksik, tylko wwczas naley wprowadza do lektury pewne zmiany. Pomija fragmenty, onglowa rozdziaami, moe nawet zacz od koca i taki sposb czytania swojej drugiej powieci Bierut proponuje na wstpie czytelnikom. Jest to jednoczenie propozycja przewrotna, bo mao kto, zakosztowawszy plastycznego jzyka, ktry w kwadratowych nawiasach ukrywa najbardziej finezyjne kski, ominie je, postpujc za rad narratora. Przeciwnie, bdzie czyta z jeszcze wiksz ochot i zaangaowaniem.

44

Jacek Bierut jest poet, prozaikiem i krytykiem literackim. Debiutowa w 2002 roku tomem poetyckim Iga, dobrze przyjtym przez krytyk, po ktrym wyda drugi zbir poezji Fizyka. Pierwsza powie artysty PiT otrzymaa nagrod Fundacji Kultury. W wywiadzie udzielonym dla Radia Ram, mwi o szerokim zakresie problemw, ktre porusza jego druga ksika prozatorska, czyli omawiane Spojenia. To tekst nie tylko o skomplikowanej przyjani msko-mskiej, a take o dorastaniu i mioci cho ta jest niezwykle trudna do uchwycenia w toku lektury. Przede wszystkim Spojenia mwi o ojcostwie, wci bardziej przypadkowym ni wiadomym, i wci przytrafiajcym sie zupenie niedojrzaym mczyznom, ktrzy maj tylko jedyn szans, by dorosn dorastajc razem z dzieckiem.

Polska powie podejmuje bardzo polski temat, jakim jest nieustanna obecno w kadej historii Kocioa katolickiego std w tekcie rodzima religijno, ksidz spowiednik, milicyjni tajniacy na naboestwach i pospieszne luby par spodziewajcych si dziecka. Pusty krzy, ktrego spojone belki stanowi kolejne nawizanie do tytuu, jako jedyny w mozaice rekwizytw odsania prawd o religijnym wiecie. Religijnym, a jednoczenie pozbawionym Boga. To osierocona przez niego rzeczywisto, zuboaa duchowo Powie to swego rodzaju eksperyment, Bierut komponuje i emocjonalnie, w ktrej ludzie funkcjonuj jako miejsce test z pourywanych i przypadkowych fragmentw wyda- owego spojenia tego co horyzontalne czyli wieckie z tym, rze i opowiada o nich jzykiem, ktry trudno jasno sklasy- co wertykalne duchowe, majce moliwo czenia ziemi fikowa. Podwrkowy i prostacki jest zarazem filozoficzny z niebem. Z tym, e niebo gwnie rzyga deszczem. i niemale poetycki. W partiach opatrzonych kwadratowymi nawiasami, ktre jak sugeruje narrator, naley pomin Zarys akcji tekstu oparty na zwizku ludzi, ktrych rozdziew pierwszym i drugim czytaniu, umieszczone zostaj frag- la dua liczba lat a zarazem dowiadcze, nawizuje takmenty najbardziej kunsztowne, czasem wrcz o charakte- e do innego rodzaju spoje. To zgranie cia w czasie aktu rze dygresyjnym, pozornie nie zwizane z akcj. Wypisy na seksualnego, wsplnotowo przey, a take ich powierztemat ycia, zdumiewajce w swej klarownoci, nierzad- chowno oraz nigdy nieprzewidywane konsekwencje. Narko zewiecczajce jego jako i prawdziwo. Tym samym rator ukazuje, e moliwe jest prawdziwe i wierne uczucie, w trakcie lektury nieustannie toczy si gra z czytelnikiem ale kulturowy kontekst jednoczenie je wypacza. Powie gra o fabu oraz gra o jzyk. w groteskowym wietle zestawia ze sob dwa zwizki: jeden jest kontynuacj przypadkowego poczcia przez przyGra o fabu polega na nieustannie podejmowanych przez padkowych ludzi, a drugi nieuchronnie nasuwa skojarzenie czytelnika prbach spojenia rozsypanych zdarze powieci. z pedofili, poniewa dotyczy dojrzaego mczyzny i czterBo w istocie mona dowolnie onglowa rozdziaami w trak- nastolatki wykradzionej z rodzinnego domu. Seks czy mio cie lektury, ale potrzeba wszystkich, by naprawd zrozumie spajaj ludzi gwnie poprzez potomstwo i jego dorastanie, ca histori. Mc zla jej pojedyncze elementy w kompletn ktre staje si take prb doronicia dorosych. Jest to cao, nie osignwszy jednak dostatecznie jednolitej masy niestety gwnie mski wiat, kobiety s w nim albo przyzdarze, bo te wci si wymykaj, nie chcc si zdradzi do padkowe, albo szybko odchodz nie otrzymawszy nawet koca. Tym samym tekst wychodzi do czytelnika, bo jemu swojego grobu. Czsto sprowadzane do wymiaru tyeczka powierza finalny efekt odczytania. Nie daje si przedstawi w gruszeczk, zachowuj si jak sodkie idiotki, jedynym jako zwizek przyczynowo-skutkowy, tylko prezentuje si wyjtkiem jest babcia Adama, cho take naiwna i bezradna. z wielu paszczyzn, pokazuje rne odbicia jednej historii, w zalenoci, kto w niej bierze udzia. I cho narracja jest To ycie uczynio mnie tym, czym jestem mwi bohaterotrzecioosobowa, to narrator nie jest wszechwiedzcy, a po- wie. Te przywoywane przez ca powie sowa wraz z tez stacie zdaj si same prowadzi czytelnika przez fabularne o niemonoci jakichkolwiek powtrze stanowi o pewmeandry i same go oszukiwa. nych uniwersaliach i aktualiach, jakie nios w sobie Spojenia. To nieustanie podejmowana prba mwienia o yciu Tytuowe spojenia nawizuj do miejsca, w ktrym czy w kontekcie przypadkw, na ktre czasem moe i nie mamy si poprzeczna i pionowa cz obudowy bramki w ni wpywu, ale czciej zwyczajnie cigamy je gupot, by powanie, wedug nowych zasad piki nonej, Adam i Jacek tem bezradnie rozkada rce. Bierut nie tylko mwi o tym, mieli strzela w czasie meczu i te strzay traktowano jako ale i pozwala czytelnikom znale dowody potwierdzajce gole. Biorc pod uwag, e poprawne trafienie w to miej- t tez w metaforycznym jzyku, rozrzuconej fabule i niesce jest nie lada sztuk, chopcy mieli nadziej zwrci na ustannej potrzebie spajania wszystkiego w cao.

siebie uwag, a tym samym si wypromowa, pokazujc prawdziwe pikarskie talenty. Chcieli take co zmieni, robi po swojemu, co dla ludzi dorastajcych w PRL miao podwjne znaczenie. Tak zacza si mska przyja wystawiana wielokrotnie na prby, ktra summa summarum okazuje si jedyn bezpieczn wysp, na ktr mona wraca. W pewnym sensie prosta, pozornie opart na wsplnym piciu i zaliczaniu dziewczt, jest trwaa, a nawet gboka, jak na powierzchowno relacji midzy ludmi, na ktre tekst nieustannie si powouje.

KSIKI NASZYMI OCZAMI

45

W OBJCIACH X MUZY

Niebezpieczne zwizki i udane maestwa


Renata Borowiak
Wrd tytuw ksiek-bohaterek tego tomu znajduj si i arcydziea (Don Kichot, Sto lat samotnoci), i mniej znane utwory bardzo znanych pisarzy (Camilo Jos Cela, Jorge Fundacja Kino zainicjowaa tym tyLuis Borges), i hity czytelnicze (Klub tuem cykl wydawniczy Literatura Dumas Artura Preza-Reverte`a czy na ekranie. To prba rejestrowania Przepirki w patkach ry Laury i badania, w jaki sposb ukadaj si Esquivel). Ale nie mniej ciekawe okarelacje w mariau obu sztuk. Kluzuj si odczytania ksiek, o ktrych czem doboru materiau jest przyniewielu polskich czytelnikw wczenaleno adaptowanego tekstu do niej syszao. Silnie zapada w pami kanonu literatury narodowej lub Regentka (1884) Leopolda Alasa Clado okrelonego krgu jzykowego. rina, z niezwyk bohaterk, ktr Tom pierwszy proponuje podr Mario Vargas Llosa nazwa by moe hiszpask. Pwysep Iberyjski najbardziej wyrazist postaci koi Ameryka aciska stanowi tu biec w caej dziewitnastowiecznej punkt wyjcia, ale adne granice literaturze. Podobnie jest ze sztuk nie obowizuj kinematografii. Don braci Machado Lola odchodzi ku porKichot trafia w rce reysera z Rotom (1929), adaptowanej w sposb sji, Macondo przeniesiono do Japonii, Borgesowska pa- niepeny, ale interesujcej ze wzgldu na tytuow Lol: rabola ukonkretnia si we Woszech (Bertolucci), a za zapomnian siostr Carmen. Kobiet-pie, niezalebiblofilsk opowie o ksikach, ktre kosztuj ycie n, uwodzicielsk, samotn. (Klub Dumas) zabiera si reyser polskiego pochodzenia i zaprasza do gry aktorw amerykaskich, francuskich, Adaptacja, czyli twrcza zdrada szwedzkich. Jeli wic podtytu umiecha si kuszco do mionikw kultury hiszpaskojzycznej, to lektura Zwizki literatury i filmu s jak maestwa lub mniej foresejw trafi do przekonania i tym, ktrych interesuje malne ukady, ktre brane pod lup musz zmierzy przekraczanie kulturowych granic. si z podstawowym kryterium: pytaniem o wierno. Profesor Alicja Helman (pod ktrej redakcj ukaza si omaTropicielami powiza s filmoznawcy, a patronat nad wiany tytu) wprowadzia niegdy do szerokiego obiegu ksik obj Uniwersytet Jagielloski. Kady tekst po- sformuowanie twrcza zdrada. Adaptacje nigdy nie s wicony jest albo jednej ksice i jej adaptacji, albo wierne pierwowzorom. Musz przenie sowo w now kilku rnym adaptacyjnym pomysom dla tego samego sytuacj komunikacyjn, przetumaczy je na jzyk filmu, dziea literackiego. Rzetelne filmoznawcze analizy ujte ktrego wanymi komponentami s: obraz (ruch obras w form esejw, co jest moim zdaniem najwik- zw), monta, dwik, gra aktorw. Czasami wikszy stoszym walorem tej publikacji. Przygldanie si treci pie wiernoci wykazuje film, ktry silniej przeksztaca i rzemiosu, literackiemu czy filmowemu, idzie w parze fabu, ale eksponuje ide, charakter czy konflikt. Twrz przywoywaniem ciekawych kontekstw (antropolo- cza zdrada bywa nie grzechem, lecz bogosawiestwem. gicznych, socjologicznych, rzadziej politycznych, cz- Cho wic wiadomo, e wyliczanie rozbienoci nie jest sto kulturowych tu priorytet ma, oczywicie, kultura najistotniejsze, to bywa czsto punktem wyjcia, z ktrego Hiszpanii i Ameryki aciskiej). wyrusza si ku zrozumieniu filmowej interpretacji. Od Cervantesa do Artura Preza-Reverte`a. Adaptacje literatury hiszpaskiej i iberoamerykaskiej, pod red. Alicji Helman i Katarzyny yto, Fundacja Kino, Warszawa 2011.

46

Tytu eseju Patrycji Wodek powiconego relacji midzy filmem Dziewite wrota a hiszpask powieci, ktr adaptuje, wskazuje na spoiwo czce oba dziea: raj bibliofila, intryg rozgrywan wrd mionikw i maniakw starych ksig.

Szczeglnie ciekawy przypadek stanowi film Carlosa Saury Mroony peppermint (1967), bdcy adaptacj powieci Unamuno Abel Hiszpaskie archetypy Snchez (1917). Analizuje go Alicja Helman, dodajc w tytule sweSpecyfik tomu pierwszego Litego eseju wskazwk: w poszukiratury na ekranie s hiszpaskie waniu rda. C to za adaptacja, i iberoamerykaskie konteksty kulskoro mamy do czynienia z dwiema turowe. Eseje filmoznawcze dobrze odrbnymi fabuami, a aden znak speniaj rol bedekera po wiecie w tytule czy czowce filmu nie odtemperamentu, wartoci i archetywouje si do literackiego pierwopw szczeglnie bliskich mieszkawzoru? Saura przyzna si do inspicom wybranego regionu. Signijmy racji, dopiero gdy usysza sugesti po te najbardziej znane postacie przeprowadzajcego z nim wywiad uksztatowane w Hiszpanii, a rozdziennikarza. Film ewokuje dan poznawane i przyswojone przez powie, mimo e jej nie adaptucay wiat. je wnioskuje Alicja Helman. Oba dziea stanowi studium zawici Don Kichot. Publikacja Od Cervani zazdroci, odwoujc si (w literatesa do Artura Preza-Reverte`a zaDon Kichot Grigorija Kozincewa turze bardziej, w filmie mniej) do wiera dwa eseje ze Szlachcicem z La (1957). Ekranizacja Cervantesa. historii Kaina i Abla. Autorka stawia Manchy w roli gwnej. Tekst Rafadiagnoz: W wietle koncepcji teoa Syski powicony jest adaptacji retycznych, zwaszcza nowszych, Orsona Wellesa, niedokoczonej okazuje si, e adaptacji moe podlega nie tylko dane jak wiele dzie tego reysera. Tekst Joanny Wjcickiej dzieo jako takie, lecz na przykad jego tytu, idea, wy- analizuje film Grigorija Kozincewa. Obkany rycerz, brany wtek etc.. Podobnie jak Saura postpi Visconti ktry przeczyta zbyt wiele ksiek i uroi sobie wiat z powieci Tomasza Manna (Jzef i jego bracia) czy An- inny od tego, ktrego dowiadcza wikszo ludzi. Kodr Tchin z Faulknerowsk Wciekoci i wrzaskiem. cha Dulcyne, walczy z wiatrakami i wdruje przy wt-

Anna Miller, piszca o Strategii pajka Bertolucciego, akcentuje narracj pamici czy zasad wiecznego powrotu, by podkreli, e wierno dotyczy tu sposobu opowiadania i ukazywania przeszoci obrastajcej w mity. Wierno pomimo zdrady, bo w opowiadaniu Borgesa (Temat zdrajcy i bohatera) konflikt pokole rozgrywa si poza konkretnym czasem i przestrzeni, a film osadza go w kontekcie faszystowskich sympatii przejawianych we Woszech oraz w scenerii politycznych wydarze lat 60.

Mroony peppermint (1967) Carlosa Saury wg prozy Unamuno

Zwizki literatury i filmu nierzadko budziy emocje zarwno odbiorcw, jak i twrcw. Carlos Saura wyznawa zasad, e znakomite dziea literackie nie wymagaj filmowego dopenienia, a miernymi nie warto si zajmowa. Ale byo wielu genialnych reyserw, ktrzy do wybitnej literatury sigali po wielokro, tworzc filmy wierne duchowi tekstu i wasnej wizji jednoczenie. Do takich nalea Luchino Visconti adaptator Manna (m.in. mier w Wenecji), Camusa (Obcy) czy Lampedusy (Lampart) w kadym przedsiwziciu realizujcy inny model translacji. Polskim mistrzem adaptacji o rozpoznawalnym stylu, bez wzgldu na to, czy siga po Prusa, Schulza czy Hask by Wojciech Jerzy Has. Warto nadmieni, e niejeden filmowy scenarzysta jest rwnie utalentowanym pisarzem. A wszystko to sprawia, e dialog literatury i filmu stanowi temat sam w sobie wart zgbiania i ledzenia.

W OBJCIACH X MUZY

47

rze trzewych komentarzy Sancho Pansy. Interpretator Wellesa przedstawia Don Kichota jako posta blisk re- ma kapryne i niezalene to hiszpaska mujer fatale. yserowi. wiat renesansowej La Manchy przypomina W eseju Agnieszki Przybyszewskiej moemy przelemu cenic schematyzm i racjonalizm wspczesno. dzi, w jaki sposb ten archetyp poddawany by filmowym reinterpretacjom pod dyktando Szalestwo Don Kichota wyrapolitycznych wskazwek. stajce z egzystencjalnych lkw, Krew na piasku (1989), paranoi, frustracji, poniesionych hollywoodzka wizja korridy *** wczeniej krzywd a nawet chci- (wg powieci Krew i arena) Spotkanie z filmem prowadzi do woci jest mniej grone ni zimksiek, a dalej do stanowicych kulny obd instytucji i uniformizmu. tur znakw i stereotypw, do tradyDon Kichot bawi i budzi sympati, cji hiszpaskojzycznego wiata. uruchamia tsknot za postaw, ktra indywidualizuje czowieKto znajdzie tu co dla siebie? Poka, cho tym samym kieruje go na wiem stronniczo, majc na uwadze margines samotnoci. wasn satysfakcj czytelnicz, e mona t lektur zaspokoi niejeU Kozincewa Don Kichot uosaden gd. Amatorzy filmoznawstwa bia typ rosyjskiego inteligenta sign po ni ze wzgldu na jej waw czasach totalitarnych, ktry lory merytoryczne, rzetelne analizy, bdc wiernym sobie i prawdzie, uniwersytecki poziom komentarzy zyskuje miano szaleca. A obd i dla autorw zwizanych ze rodoi zakad psychiatryczny w kultuwiskiem akademickim. Ci, ktrym rze rosyjskiej wielokrotnie urabliska jest Hiszpania bd Ameryka stay do metafory wolnoci. aciska maj szans nie tylko poszerzy wiedz o wybranych utwoCiekawe tyle ze wzgldu na rach literackich czy filmowych, ale analiz adaptacji, co za spraw i o tworzcych t kultur zjawiskach przywoania kontekstu kulturoczy mitach. Kto ceni intertekstualwego s eseje powicone arno i interkulturowo przeledzi chetypom toreadora i Carmen. Mao u nas znana powie Krew na arenie Vicenta Bla- przenikanie tradycji hiszpaskiej do innych rejonw sco Ibeza utrwala w literaturze archetyp macho. kulturowych od stosunkowo bliskich Woch, po Stany Zjednoczone, Rosj czy Japoni. Jego ywioem jest scena, a przeznaczeniem walka i mio, dwie Jako e aden tekst nie jest w jedsplatajce si namitnoci, obie nakowym stopniu adresowany do przeywane z brawur i determiwszystkich, dodam, e omawiana nacj. Hiszpaska fiesta, korrida, ksika stawia przed czytelnikiem triumf i nieuchronna mier na wymagania. Erudycyjne eseje s oczach tumu czyni z toreadora komunikatywne nie tylko dla wtaposta tragiczn, znak kulturowy. jemniczonych, lecz potrzebuj lekZnamienne, e teksty literackie, tury niespiesznej. Mog stanowi ktre zrodziy ten mit, znacznie kompendium wiedzy, nie speni silniej dostrzegay jego rewers jednak roli leksykonu, ogarniajce(okruciestwo, zwierzco, wygo wszystkie istotne adaptacje. Dla naturzenie) ni amerykaskie kogo, kto szuka opowieci o tym, adaptacje filmowe, proponujce co sam przeczyta i zobaczy, bariemelodramatyczn i stereotypow r mog by niezbyt powszechnie interpretacj. dostpne filmy czy teksty. Carmen kojarzona z francuPrzeczyta i posiada t publikask oper Georgesa Bizeta ma cj na wasno naprawd warto. swoje literackie korzenie w hiszKsika jest nagrod w naszym paskich tekstach. Pikna kobiekonkursie Sceny filmowe wrd ta, Cyganka z Andaluzji, w ktrej ksiek. duszy krluje flamenco, a serce Oviedo Express (2007), na motywach

W OBJCIACH X MUZY

XIX-wiecznej powieci Regentka

48

Sceny filmowe
wrd ksiek
Mionicy ksiek zwykle nie pozostaj obojtni na filmy, ktrych akcja rozgrywa si w ksigarni, antykwariacie bd bibliotece. Wychwytuj ksikowe sceny i zapamituj je. Potrafi wraca do nich, by ponownie obejrze histori zrodzon wrd wertowanych stron i woluminw uszeregowanych na pkach. Taka scenografia potrafi zbudowa nastrj filmu i trwale zapisa si w pamici. Oto subiektywnie wyselekcjonowana lista produkcji filmowych, w ktrych miejsca zwizane z ksikami nie zawsze graj pierwsze skrzypce, ale z pewnoci naley im si specjalna uwaga kinomana.

W OBJCIACH X MUZY

Karolina Kunda-Kuwieckij

Zapraszamy do odgadnicia wypunktowanych fragmentw w opisach filmw, do odszyfrowania twrcw, bohaterw, tytuw lub miejsc. Odpowiedzi (dopuszczamy moliwo jednego bdu lub braku odpowiedzi) naley nadesa na adres: redakcja@archipelag-magazyn.pl do 10 grudnia 2011. Jako temat e-maila prosimy wpisa: Sceny filmowe wrd ksiek. Wrd autorw trafnych uzupenie rozlosujemy jeden egzemplarz ksiki pt. Od Cervantesa do Artura Preza-Reverte`a. Adaptacje literatury hiszpaskiej i iberoamerykaskiej, pod red. Alicji Helman i Katarzyny yto, ktra zostaa wydana i ufundowana przez Fundacj Kino (recenzja tej ksiki znajduje si w biecym numerze). Regulamin konkursu jest dostpny na naszej stronie internetowej w zakadce Konkursy.

1.

84 Charing Cross Road


Panowie! Ksiki dotary bez przeszkd. Stevenson jest tak pikny, e wstyd mi za moje pki ze skrzynek po pomaraczach. A boj si bra do rk ten delikatny welin i cikie, kremowe kartki. Przywykam do trupio biaego papieru i tekturowych okadek ksiek w Ameryce i nie zdawaam sobie sprawy, e ksika moe dawa tak rado w dotyku.

Amerykasko-brytyjskie kino epistolarne. Oparty na autobiograficznej ksice kameralny film, opowiadajcy o korespondencyjnej przyjani mioniczki literatury Helen Hanff (Anne Bancroft) z wacicielem londyskiego antykwariatu Frankiem Doelem (w tej roli ). Akcja filmu rozgrywa si w latach powojennych, kiedy nie tylko w Europie pewne dobra materialne, w tym take ksiki, byy bardzo ciko dostpne. Pani Hanff, amerykaska pisarka i wielbicielka klasyki literatury, zamawia ksiki w brytyjskim antykwariacie pana Doela. Jako i szybko usug prze rasta jej najmielsze oczekiwania, a znajomo z wacicielem antykwariatu na 84 Charing Cross Road przeradza si w wieloletni przyja.

49

2.

Youve got mail (Masz wiadomo)


Ten twj sklep to naprawd urocza ksigarnia. Zabawne i lekkie nowojorskie kino o bezlitosnej konkurencji w przemyle ksigarnianym. Kathleen prowadzi niewielk ksigarni dla dzieci, ktr odwiedza Joe, waciciel nowo otwartej wielkiej sieciowej ksigarni po drugiej stronie ulicy. Kathleen i Joe przez dugi czas flirtuj za sob poprzez e-mail, nie zdradzajc przy tym jednak swojej tosamoci. Gdy Joe dowiaduje si, kim jest jego internetowa przyjacika, z lku przed jej utrat postanawia jak najduej utrzymywa j w bogiej niewiadomoci. Komedia romantyczna opowiadajca o sensie pracy oraz mioci do ksiek i Nowego Jorku. W rolach gwnych weterani rl z kategorii sympatycznego emploi: . 3.

Notting Hill
Jest co Dickensa? Nie. To ksigarnia podrnicza. Z ksikami o podrach. Kultowa komedia romantyczna rozgrywajca si w legendarnej dzielnicy Londynu, Notting Hill. William Thacker (Hugh Grant) prowadzi niewielk ksigarni podrnicz The Travel Book. Z agodnoci i cierpliwoci podchodzi do czsto odwiedzajcych jego sklep ekstrawaganckich klientw. Gdy pewnego dnia jego ksigarni odwiedza synna , Anna Scott (Julia Roberts), William czuje si wyjtkowo oniemielony i zakopotany. Krtko po jej wyjciu z ksigarni, oszoomiony wychodzi na ulic i wpada na ni przez nieuwag oblewajc sokiem. Tak rozpoczyna si romans Williama i Anny, trudniejszy niby mogli przypuszcza...

4.

Caf Lumire
Do jego ksigarni wesza dziewczyna i powiedziaa, e chce by jego dziewczyn (...) Nastrojowy i bardzo melancholijny film Hsiao-hsien Hou o przyjani i niuansach codziennoci. Yoko (Yo Hitoto) pisze ksik o Wen Ye Jiangu, tajwaskim kompozytorze, ktry mieszka niegdy w Tokio. Razem z przyjacielem, introwertycznym antykwariuszem, Hajime (Tadanobu Asano), wypatruje jego ladw w miecie. Nie naduywajc sw przesiaduj w kawiarniach, jed metrem, wsuchuj si w dwiki miasta i siebie nawzajem. Akcja rozgrywa si w .. Kameralne, wyciszajce kino.

50

5.

W OBJCIACH X MUZY

Funny Face (Zabawna buzia)


Dziewczta, trzeba inaczej zaaranowa te ksiki. Wygldaj zbyt jednolicie. Musical z lat 50. z roztaczon i rozpiewan Audrey Hepburn w roli gwnej. Znany fotograf Dick Avery (Fred Astaire) poszukuje modelki do okadki znanego magazynu mody. Trafia do ksigarni, w ktrej pracuje skromna i niepozorna Jo Stockton. Dziewczyna przykuwa uwag fotografa do tego stopnia, e postanawia namwi j na wspprac. Pocztkowo niechtna Jo, z czasem daje si przekona i razem z wacicielk urnala jad do . na sesj zdjciow. W midzyczasie midzy Jo a Dickiem rozkwita uczucie...

6.

Auf der anderen Seite (The Edge of Heaven, Na krawdzi nieba)


Nie rozumiem ksiek. Zwaszcza w jzyku niemieckim

Reyser . w konfrontacyjnym dialogu midzy tureckoci a europejskoci. Nejat (Baki Davrat), nauczyciel jzyka niemieckiego dowiaduje si, e Yeter, turecka kochanka jego ojca, wysya zarobione na prostytucji pienidze na nauk swojej crki w Stambule. Gdy kobieta umiera, Nejat postanawia odnale jej crk i wyjeda do Stambuu. Przypadkiem natrafia tam na niewielk, urocz tureckoniemieck ksigarni na sprzeda i oczarowany, bez chwili namysu, kupuje j. Historia komplikuje si, gdy Ayten (crka Yeter), aktywistka polityczna, ucieka z Turcji z faszywym paszportem do Hamburga w poszukiwaniu matki. W Hamburgu poznaje pewn studentk, Lott, ktra pewnego dnia trafi do ksigarni Nejata... 7.

Before Sunset (Przed zachodem soca)


Amerykaski romans z kultow ksigarni w tle w icie francuskim klimacie. (Jessie) Ethan Hawke i (Celine) Julie Delpy w kontynuacji romantycznej wiedeskiej historii (tytu:) ..... W legendarnej paryskiej ksigarni Shakespeare & Company odbywa si spotkanie autorskie z Jessiem, autorem ksiki inspirowanej caonocn rozmow z Celine sprzed dziewiciu lat. Tam te dochodzi do ich ponownego spotkania. Oniemieleni przypadkowym spotkaniem, postanawiaj przej si na kaw i porozmawia. Niespiesznie spaceruj ulicami Parya, dyskutuj, miej si, przekomarzaj. Czy romans sprzed lat okae si tylko miym wspomnieniem, czy te paryskie rendez-vous zaczaruje ich na nowo? To moja ulubiona ksigarnia. Mona tu siedzie godzinami i czyta.

51

8.

The Ninth Gate (Dziewite wrota)


Lubi ksiki. A ty? Niezwykle efektowne bibliofilskie kino na podstawie ksiki hiszpaskiego pisarza (ktrej tytu jest hodem dla pisarza francuskiego). Film wyreyserowany przez Romana Polaskiego. Dean Corso (w powieci wystpujcy pod imieniem ..) jest nowojorskim bibliofilem zajmujcym si odnajdywaniem zaginionych Biaych Krukw. Do najosobliwszych naley zlecenie odszukania dwch egzemplarzy pewnej ksigi, ktrej autor zosta stracony za znajomo z samym Szatanem. Corso rozpoczyna fascynujc acz niezwykle niebezpieczn podr tropem zaginionych ksig i z pomoc antykwariuszy oraz pewnej dziewczyny (Emmanuelle Seigner) trafia na lad intrygujcych rycin 9. i przeraajcych tajemnic.

Iklimler (Klimaty)
Przegldamy tylko ksiki i czasopisma. Nastrojowy i bardzo subtelny film tureckiego reysera. Bahar i Isa przeywaj gboki kryzys w maestwie. Nie rozumiej si nawzajem i rozmijaj si w oczekiwaniach. Podczas jednego ze spacerw zanieonymi ulicami Stambuu, Isa zachodzi do ksigarni i spotyka kochank sprzed lat. Rozmawiajc z ni w otoczeniu ksiek czuje powracajc namitno. Wznawia star znajomo, jednak jej wyniszczajca sia popycha go do refleksji nad tym, czego naprawd pragnie. Odtwrcami gwnych rl s reyser i jego ona:

10.

Love Story
Klasyka amerykaskiego kina o mioci silniejszej od mierci. Olivier Barrett IV (Ryan ONeal) i Jennifer Cavilerri (..) poznaj si w szkolnej bibliotece, gdzie dziewczyna pracuje jako bibliotekarka. On usiuje wypoyczy ksik, ona niewiarygodnie mu to utrudnia. Ona pochodzi z biednej rodziny, on przeciwnie. Mimo przeciwnoci i rnic modzi zakochuj si w sobie i planuj rychy lub. Na drodze staj im nie tylko niepogodzeni z mezaliansem rodzice Oliviera, ale rwnie nieuleczalna choroba Jennifer... Harvard ma pi milionw ksiek, a Radcliffe zaledwie par tysicy. Chc tylko jedn. Mam jutro godzinny egzamin, do cholery!

52

11.

W OBJCIACH X MUZY

Wilbur Wants To Kill Himself (Wilbur chce si zabi)


Czytae te wszystkie ksiki? Niektre. Tej nie. Dobra? Zbyt straszna dla mnie. I sowa s za dugie.

Kameralne, poruszajce kino skandynawskie z czarujcym antykwariatem w tle. Wilbur (Jamie Sives) od lat bezskutecznie prbuje popeni samobjstwo. Po mierci ojca odziedzicza razem z bratem, Harbourem (Adrian Rawlins), antykwariat. Miejsce osobliwe, zawalone ksikami, sabo owietlone, przytulnie zintegrowane z mieszkaniem. Do antykwariatu przychodzi pewnego dnia Alice (Shirley Henderson), w ktrej zakochuje si Harbour. Niedugo potem zostaj maestwem, a Harbour przybranym ojcem dla jej maej crki. Podczas kolejnej prby samobjczej Wilbura, Alice ratuje mu ycie. Po tym zdarzeniu mczyzna zaczyna ywi coraz wiksz sympati do nowej ony swego brata. Reyserka tego obrazu zdobya popularno swym wczeniejszym filmem (podaj tytu) .. 12.

Yumurta (Jajko, Egg)


Masz moe ksik kucharsk? Powinna by jedna, na dole po prawej. Ile za t ksik? Cena jest z tyu. Mog j kupi za t butelk wina? Jasne.

Refleksyjne, symboliczne kino o powrotach i konfrontacji z przeszoci. Jajko stanowi ostatni cz trylogii (czyjej?) .. i wyrnione zostao nagrod publicznoci na festiwalu Era Nowe Horyzonty w 2007 roku. Jusuf (Nejat Isler) prowadzi w Stambule may antykwariat ksikowy. Dowiedziawszy si o niespodziewanej mierci matki, jedzie do rodzinnej miejscowoci na jej pogrzeb. W domu jego matki poznaje Ayl (Saadet Aksoy), ktra przez lata opiekowaa si jego matk, a dzi doglda domu. Jej niemiao budzi w Jusufie czuo, a pobyt w rodzinnej miejscowoci przywouje wspomnienia i emocje sprzed lat...

53

Muszkieterowie i diabe
Renata Borowiak

W OBJCIACH X MUZY

literatura nie zna ostrych podziaw, kady element wynika z innego, zalenoci si pitrz tworzc skomplikowany ukad intertekstualny, przypominajcy gr luster albo rosyjskie matrioszki. Niech pan posucha, Corso: dzisiaj nie ma ju niewinnych czytelnikw. Kady podchodzi do czytanego tekstu z wasn perwersj. Czytelnik jest tym wszystkim, co sam przeczyta Przygodowa powie w odcinkach, powie postmoderniwczeniej, plus to, co obejrza w kinie i w telewizji1. styczna (krymina erudycyjny) i thriller. Przyjrzyjmy si im z bliska. 1. Gra luster. Opowie przeglda si w opowieci, tekst odbija si w tekcie i oczywicie podlega transformacjom. 2. Macza w tym palce Czytelnik (Odbiorca), ktrego trudno Aleksander Dumas, Trzej muszkieterowie nazwa niepokalanym. Po klasyk siga naznaczony wsp- Dla literatury czas jest jak powd, podczas ktrej Bg wypatruje swoich. Ciekaw jestem, czy znajdzie pan bohatera, ktry przetrwaby nawanice dziejowe tak wietnie jak d`Artagnan i moe jeszcze Sherlock Holmes Conana Doyle`a Jak mniemam, czyta pan te ksiki. Oczywicie. Jak wszyscy2.

Tym razem gra jest wiadoma. U podstaw odnajdziemy powie Aleksandra Dumasa z 1844 roku, ktra brawurowo wkroczya na literack gied tytuw wszech czasw i zawaszczya sobie serca czytelnikw, niekoniecznie zyskujc rang niepodwaalnego arcydziea. To Trzej muszkieterowie. Poziom drugi: powie Artura Preza-Reverte`a, Klub Dumas, w ktrej wiat bibliofilw i bibliopatw oddaje hod geniuszowi lekkiego pira, co autor podkrela ju w tytule. Trzecie pitro to film Romana Polaskiego, Dziewite wrota, stanowicy adaptacj prozy Preza-Reverte`a, ale przewrotn, czerpic garciami z pierwowzoru, by ostatecznie pozosta dzieem autorskim, z wasn, odrbn sygnatur.

Czytali wszyscy, zatem wprowadzenie w wiat muszkieterw Dumasa bdzie jak przegld dobrze oswojonych miejsc, jak zagldanie do znanego pokoju, by otworzy w nim okno.

czesn skonnoci do deformacji i nierzadko z dziuraw znajomoci kontekstu, w ktrym nobliwe dzieo wyroso. Drugim pryzmatem, ktry zmienia rozchodzenie si wiata, bywa forma. Te same wtki, motywy czy postaci wkraczaj raz w wiat ludyczny, peen przygodowych fajerwerkw, to znw w wiat erudycyjnej gry i intertekstualnych szar albo w krain psychologicznych, mrocznych sensacji.

Dean Corso poznaje ksigi po szelecie kartek

Last but not least: twrca i wszelkie jego koncepty, zamierzenia, mrugnicia okiem i licentia poetica, czyli mniej lub bardziej wiadome poyczki.

Jestemy w siedemnastowiecznej Francji, ktr nominalnie rzdzi krl Ludwik XIII, a faktycznie Jego Eminencja kardyna Richelieu. Toczy si midzy nimi gra o wpywy, a moe i czai si zazdro o krlow Ann Austriaczk, ktrej kardyna-intrygant mocno uprzykrza ycie. W najsynniejszym powieciowym spisku (afera naszyjnikowa) stawk jest cze krlowej, a zamiarem jej wrogw zdemaskowanie romansu z Anglikiem, lordem Buckinghamem. Postacie z pierwszego planu historii robi krok w gb sceny, a na plan pierwszy wysuwaj si bohaterowie niszej rangi: muszkieterowie. Oczywicie, nasze serce jest po stronie muszkieterw krlewskich, ale rwnorzdna z nimi jest gwardia kardynalska. Pojedynkuj si midzy sob i szatkuj swe ciaa pod byle pretekstem. Najulubiesi s tytuowi trzej: dumny Atos, waleczny Portos i czarujcy Aramis oraz doczajcy do nich modziutki Gaskoczyk d`Artagnan. Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego!3

54

Liana Telfer, czyli Milady

Witaj przygodo, brawuro, bysku szabli i kapeluszu z pirkiem! Mio i intrygi, zdrady, pojedynki, przebieranki i porwania. A nade wszystko cudowne opowieci o przyjani, odwadze i honorze. ycie ma smak, a sowo skrzy si humorem. Czy trzeba wicej?

Ale dzisiejszy czytelnik, zwaszcza jeli zdarzyo mu si zetkn z citym jzykiem Umberto Eco, ktry wywraca obiegowe wzorce na nice (Superman w literaturze masowej5), dostrzega jak niejednoznaczny jest heroizm herosw. Zademonstruj to na przykadach. Oto nasi dzielni muszkieterowie zacznijmy od ich audiencji u Ludwika XIII: () Dzikuj wam za przywizanie, panowie, wiem, e mog na nie liczy. Najjaniejszy Panie zawoali jednoczenie czterej towarzysze dla Waszej Krlewskiej Moci pozwolimy pokroi si na kawaki! Dobrze, ale lepiej zostacie w caoci, tak jak teraz, to bdzie bardziej poyteczne6.

Mamy tu wszystko, czym karmia si dziewitanostowieczna popkultura, czyli powie w odcinkach. Tak, Dumas pisa Trzech muszkieterw porcjami, z dramaturgi, ktr naladowa mog serialowi scenarzyci. W tempie wicej ni przyzwoitym: grube tomiszcze zajo mu cztery miesice. Osign sukces, bo mia genialne wyczucie proporcji. Dziki inteligentnej alchemii sporzdzi wic produkt laboratoryjny: par kropli tego, szczypta tamtego plus talent. W efekcie powsta narkotyk, ktry uzalenia (). I uzalenia nadal4.

Odwaga jest niemal tosama z lekkomylnoci i nonszalancj. Oczywicie: to urzeka. Zdecydowanie: aden to wzr. Pamitamy synn biesiad w bastionie witego Gerwazego? Nasi muszkieterowie udali si tam na narad, czynic uprzednio zakad, e przez godzin bd spokojnie paaszowa niadanie na terenie wroga, co w oczach caej armii miao im przysporzy sawy. Atosie, bd ostrony rzek d`Artagnan. Nie widzisz, e ci bior na cel? Tak, widz odpowiedzia Atos ale to s mieszczanie, oni le strzelaj i pewnie mnie aden nie trafi8. Rozbrajajco efektowne jest zachowanie Atosa, gdy puste kieszenie doskwieraj caej czwrce, a czas przynagla, by wyposay si na wojn. Atos nie wychodzi wcale z mieszkania. Postanowi, e nie poczyni adnych krokw w zwizku z przygotowaniami ekwipunku. Mamy jeszcze pitnacie dni mwi do swych przyjaci. A wic, jeli w cigu tych dwch tygodni nic nie znajd, czy raczej nic do mnie nie przyjdzie, to bdc zanadto dobrym katolikiem, ebym sobie mia paln w eb, zaczn jak ktni z czterema gwardzistami kardynaa lub omioma Anglikami i bd si bi, dopki mnie nie zabij, co, wobec takiej liczby, musi si w kocu sta. Wwczas powiedz, e polegem w subie krla i tym sposobem dopeni mojej powinnoci bez potrzeby zbrojenia si9.

O, szaro muszkieterska! Podejrzanie przebiegy d`Artagnan zdradza si w swoich mylach, e przyja przyjani, ale trzyma sznurki w swoim rku to priorytet. Ta gorca gowa jest zarazem zadziwiajco trzewa: zawsze mona mie pewn przewag nad ludmi, jeli si zna tajemnic ich ycia, a nie obraa ich dumy. Gdy wyruszaj na niebezpieczn misj, ktrej sens znany Majc za zamiar wykorzystywa trzech przyjaci i posujest mglicie tylko jednemu z nich, pozostali bezrefleksyjnie giwa si nimi w przyszych intrygach, by zadowolony, e konstatuj: Chodmy da si zabi tam, gdzie nam ka. Czy w jego doni spoczyway nici, za pomoc ktrych spodziewa ycie jest warte tylu pyta?7 si nimi kierowa10.

55

Jeli wic signiemy po powie Dumasa, ostudziwszy modziecz potrzeb utosamiania si ze szlachetnym bohaterem, by moe zainteresuje nas diabe? Gra to przewrotna, perwersyjna, skaona nieco kryminalnym nerwem popkultury dzisiejszej, ale wcale nie bezzasadna. Richelieu pono w swym obszernym ksigozbiorze mia liczne ksigi okultystyczne (czy to prawda, czy uwierzyam w domniemanie Preza-Reverte`a?). Jest tutaj czarnym charakterem, ucielenieniem Za, a Dumasowi zdarzy si zasugerowa, e z pieka rodem to posta. Na swych usugach ma dwoje przebiegych, mciwych i naznaczonych znamieniem wysannikw. Przede wszystkim Milady de Winter, diaba w postaci uwodzicielskiej blondynki (wytatuowana lilia na ramieniu, pitno zoczycy). W chwili wymierzania jej kary takie padaj sowa: Ty nie jeste kobiet rzek zimno Atos. Nie naleysz do rodzaju ludzkiego, jeste szatanem z piekie i tam ci odelemy11. Obok Milady przemyka niczym cie (!) tajemniczy Rochefort, czowiek z Meung, odwieczny wrg d`Artagnana. Mona powiedzie: mczyzna z blizn, ale tu nakadaj si ju powidoki z filmw, ktre tak zwyky t posta przedstawia. Nie jestemy bowiem czytelnikami niewinnymi, uksztatowao nas to, co ju widzielimy i przeksztacamy teksty wedug zapisanych w nas klisz. Powie Dumasa niczym magnes przycigaa filmowcw ju od zarania kina (lata 20.). By moe najsilniej modeloway masow wyobrani ekranizacje Richarda Lestera z lat 70., z modym Michaelem Yorkiem w roli d`Artagnana. Ale kto wie? Tej jesieni na ekrany wchodzi film Andersona12 i moe ciekawa obsada negatywnych bohaterw stanie si zwierciadem nadrzdnym? I odtd tak ju bdziemy chcieli widzie: kardynaa Richelieu (Christopher Waltz), Milady (Milla Jovovich), a zwaszcza Rocheforta (Mads Mikkelsen).

Mieszka sam, pord stosw ksiek, naduywa ginu, chodzi w prochowcu z ogromnymi kieszeniami i nosi okulary, bez ktrych wyglda nieporadnie jak bezbronny kloszard. Jego umiech przywodzi na myl bezbronnego krliczka, cho raz po raz przypomina wilka odsaniajcego z ukosa ky. Czy co budzi nasze wspomnienia? Bardzo susznie, bo Lucas Corso jest niczym posta z Chandlera, Hammetta, bohater starowieckich opowieci kryminalnych o Sherlocku Holmesie, Arsenie Lupinie czy Fantomasie. Ma nawet wiadomo, e jest ulepiony z intertekstualnych odniesie: Z reguy jestem do wynajcia. Jak ci, ktrych gra Humphrey Bogart14.

przerzuca si cytatami z ksig zacnych i podrzdnych, ale twierdzi, e motywuje go tylko wysoko mary. Ma szsty zmys, zdolno dedukcji i wywiczon intuicj. Detektyw, bez dwch zda.

W OBJCIACH X MUZY

3. Arturo Prez-Reverte, Klub Dumas

Dodajmy dla cisoci, e Trzej muszkieterowie te s poniekd lustrzanym odbiciem. Przetwarzaj przecie histori. A rdem inspiracji dla pisarza byy pamitniki prawdziwego d`Artagnana (Gatien de Courtilz), ktre piro Dumasa uformowao na mod, jakiej wymaga duch czasu i zmys sukcesu.

Lucas Corso zaangaowany jest w dwa zlecenia. Dwa rwnolege acuchy zdarze. Pierwszy dotyczy sprawdzenia oryginalnoci rkopisu Wina andegaweskiego, czterdziestego drugiego rozdziau Trzech muszkieterw Aleksandra Dumas. Corso poszukuje ekspertw, uczestniczy w wy-

Moe kojarzy si z d`Artagnanem, gwnie ze wzgldu na analogi niektrych perypetii. Wpltuje si w intryg, ktr steruje wadczy, przebiegy i bezwzgldny kardyna Richelieu tu ukryty pod innym nazwiskiem i w innej randze. Wkrtce w jego yciu pojawi si pikna, wyrachowana blondynka z tatuaem lilii na biodrze (Milady!) i czowiek z blizn przypominajcy Rocheforta. Co wicej: jego przyjaciel zachowuje si jak Aramis, pewien ksigarz jak Portos, on sam otrzymuje zlecenia, ktre wcale nie dziwi, gdy pamitamy Dumasowsk misj z naszyjnikiem. Dodatkowe pitro tej intertekstualnej konstrukcji zbudowane jest z refleksji snutych przez bohaterw, ktrzy zdaj si rozpoznawa otaczajce ich dekoracje lub wiadomie je wytwarza.

Dwudziestowieczny Madryt i buszujcy w nim najemnik bibliofilstwa, owca ksiek na cudzy koszt Lucas Corso. Zna si na starodrukach, ma w pamici tytuy z przepastnych zbiorw wszystkich liczcych si prywatnych kolekcji. Wie, w jakim to zakurzonym zakamarku jednego z tysicy antykwariatw drzemie wanie ten egzemplarz, za ktry inni gotowi s zapaci fortun. wietny refleks i brak skrupuw wyrobiy mu opini wilka w owczej skrze. Potrafi

Wiesz co? () Czasami mi si wydaje, e ju kiedy czytaem t ksik13.

Kim jest Zielonooka? Diabem? Dziewczyn? Przywidzeniem?

56

kadach i spotkaniach literackich dotyczcych fenomenu Dumasa, poznaje wielbicych Francuza czytelnikw (od barmanki po profesora) i naraa ycie wrd jakby wycitych z powieci przygodowej pogoni i podstpw. Tu zatrzymajmy si cho na chwil, by wysucha pochway podkasanej muzy w stylu Dumasa, literatury nie do wyrafinowanej, by tworzy kanony, ale czsto o wiele bardziej uwodzicielskiej.

S tacy, ktrzy grymasz i nie doceniaj powieci klasy B, jak moda dziennikarka, chcca uchodzi za nieskazitelnie wyksztacon. Prawdziwi czytelnicy pozostaj gusi na takie veto. Chwila krpujcej ciszy () zapanowaa przy stoliku, gdy dziennikarka owiadczya, i ona osobicie uwaa, e historie przygodowe s zbyt bahe, prawda? Takie powierzchowne, nie wiem, czy rozumiecie. Jakby16. Caym sercem broni wdziku dziewitnastowiecznej popkultury sam Prez-Reverte. Kady rozdzia tej ksiki poprzedzony jest mottem z powieci awanturniczych tamtych lat.

Kiedy ludzie dojrzewaj, staj si flaubertystami albo stendhalistami, opowiadaj si za Flaubertem, Lampedus, Garc Mrquezem, Durrellem czy Kafk Zaczynamy si od siebie rni, czasem nawet kcimy si. Ale jednym mrugniciem potrafimy si porozumie na gruncie paru magicznych ksiek i autorw. Dziki nim poznalimy kiedy wiat literatury bez potrzeby wyznawania jakich dogmatw czy wkuwania mtnych teoryjek. To nasza prawdziwa wsplna ojczyzna: opowieci wierne nie temu, co czowiek widzi, ale temu, o czym marzy15.

Drugie zlecenie jest mroczne i diabelskie, jak najdosowniej. Varo Borja naby wanie biaego kruka do swej demonologicznej kolekcji. Jest to Dziewicioro wrt Aristida Torchii, ktry za wspautorstwo spon na stosie w 1667 roku. Podobno ksiga ta jest przedrukiem dziea Szatana i moe suy do przywoania Ksicia Ciemnoci. Pod warunkiem, e dobrze rozszyfruje si jej tre (alegoryczne drzeworyty!) i e czyta si orygina. Corso ma dotrze do dwch pozostaych egzemplarzy tej ksigi i wytropi fasz, jeli do ktrejkolwiek z nich si zakrad. Atmosfera wok Lucasa Corsa gstnieje. To ju nie przebieranki, lecz prawdziwa afera kryminalna, znaczona mierci wpltanych w ni osb. owca ksiek jest przekonany, e obie sprawy si cz. Znajduje intertekstualno nawet tam, gdzie jej nie ma. Dziki temu troch spni si z dostrzeeniem mroku wok Dziewiciorga wrt, za to doda szataskiego dziegciu do wiata Dumasa.

4. Dziewite wrota, re. Roman Polaski


Lubi czyta ksiki, a ty?18

Zielonooka widzi w Szatanie to, co szlachetne: dum, zdolno do buntu, gd wiedzy. [Corso] Moja wiedza na temat tego, co diabe kocha i czym gardzi, ma charakter li tylko literacki: Raj utracony, Boska komedia, dalej Faust i Bracia Karamazow skrzywi si. Mj Lucyfer jest ju nieco zuyty. Teraz patrzya na niego z rozbawieniem. A ktrego by wybra? Diaba Dantego? Mowy nie ma. Zbyt przeraajcy. I zanadto redniowieczny jak na mj gust. A Mefistofeles? Te nie. Afektowany typek skonny do pieniackich podstpw. Taki adwokat-szelma. Zreszt nie ufam tym, co za czsto si miej. W takim razie diabe z Karamazoww? Corso przybra min kogo, kto powcha stch kapust. achudra. Ndzny urzdas z brudnymi paznokciami zastanowi si chwil. Chyba wybrabym upadego anioa Miltona spojrza na ni z zainteresowaniem. Chciaa, ebym tak odpowiedzia. Umiechna si zagadkowo. () Jak mylisz, jak wyglda Lucyfer? zapytaa.() Sprbuj sobie wyobrazi cigna tym samym zamylonym gosem jak siedzi samotny w pustym paacu, najpikniejszy z wszystkich upadych aniow, i snuje intrygi Jest sumienny, robi to po mistrzowsku, i chocia gardzi sw rutyn, to jednak pozwala mu ona przynajmniej zapomnie o wasnym alu. O wasnej klsce smutny miech dziewczyny zabrzmia tak cichutko, e wydawao si jakby przybywa z daleka. Tskni za niebem17. Polaski zabra si do adaptacji powieci Preza-Reverte`a nieprzypadkowo. I stworzy film, ktry cho ustpuje rang takim tytuom jak Frantic, Chinatown, N w wodzie czy Gorzkie gody, jest jednak wyposaony w kilka wanych dla Polaskiego motyww (osaczenie, ledztwo, irracjonalno i zmierzanie si z czym tajemniczym, niepokojcym).

W OBJCIACH X MUZY

Zostawmy perypetie, a podsuchajmy rozmow o Diable, jak prowadzi Corso z Zielonook. Nie wie, kim jest rozmwczyni, ale niewykluczone, e Zakochanym Diabem jak sugeruje. Diabe, ale i Anio Str, bo ratuje go z niejednej opresji.

Pierwszy i najbardziej zasadniczy koncept reysera sprowadza si do wyboru tylko jednej intrygi. Tej skupionej na tropieniu ksigi diabelskiej Aristida Torchii. Gwatowna amputacja wtku z Klubem Dumas nie znaczy jednak, e znikn po nim wszelki lad. Bohaterowie tropicy w powieci rkopis Wina andegaweskiego, zostaj przesunici do kryminalnego wtku Dziewiciorga wrt. Nadal moemy odnale w nich cechy archetypiczne: Liana Telfer (cho nie blondynka i z wytatuowanym wem zamiast lilii) jest wci typem Milady. A jej towarzysz (czarnoskry mczyzna, platynowy blondyn) to wcielenie Rocheforta. Wadczy Balkan odgrywa rol Richelieu. Znaczca jest zmiana tytuu. Klub Dumas akcentuje podanie tropem przygody i gr literack. Jest bezdyskusyjnym hodem zoonym literaturze popularnej. Prez-Reverte

57

wpisuje si przede wszystkim w konwencj erudycyjnego kryminau, wytyczon przez Umberto Eco w Imieniu ry. Maria literatury wysokiej i niskiej, szafowanie cytatami, przeplatanie kilku gatunkw literackich. Autor czuje si Patrycja Wodek, e reyser () zmienia wypraw bow tym jak ryba w wodzie i wczeniej, i pniej siga po hatera w poszukiwaniu przygody w jego podr w gb 19 intertekstualne klucze (Fechmistrz, Szachownica flamandz- siebie i wasnej tosamoci . ka, Ostatnia bitwa templariusza). Polaski dopowiada cig dalszy. Corso zaczyna wierzy Tytuowe dziewite wrota ka skupi si na tym, co jest w tajemnicz si, jest coraz bardziej przekonany, e uda szukaniem wtajemnicze drzwi oznaczaj przepustk, mu si przekroczy granic, ktra unicestwia Balkana. filtr, prowadzcy w podanym kierunku, w tym przypad- Otrzymuje wyraniejsze wskazwki ni bohater powieku: do Pieka. Koresponduje to z dokonaniami twrcy ci. Nie do, e zostaje namaszczony krwi (znami na przypomnijmy tu wtek szataski w Dziecku Rosemary. Po czole), to odsania si przed nim zagubiony sztych z Dzieotwierajcej film scenie samobjstwa pana Telfera wy- wiciorga wrt. Co wicej: Emmanuelle Seigner grajca janionej w powieci, tu pozostawionej w niedomwieniu Zielonook przypomina kobiet z tajemniczej ryciny. nastpuje efektowna ekspozycja: wyprawa przez ogie Trudno orzec, czy Corso uwierzy w Pieko, ale na pewno si od niego nie odwrci. W ostatniej scenie wyrusza w gb kolejnych wrt, metafora caego filmu. nie w drog powrotn, lecz tam, gdzie przerwano rytua. Johnny Depp dodaje postaci Corsa ciaa i krwi, ktrych brakuje kreacji literackiej, majcej chyba z zaoenia by palimpsestem, zapisanym tysicem sw, w ktre ju nie sposb uwierzy naiwnie.

W OBJCIACH X MUZY

Ciekawym zabiegiem jest zastosowana przez Polaskiego gra konwencjami, wymykanie si jednoznacznie wybranej linii gatunku. Dziewite wrota to thriller, to rwnie kino noir (samotny bohater femme fatale ledztwo), ale wzbogacone ironi, karykatur, ujmowaniem pewnych scen w cudzysw. Reyser inscenizuje w kocowych sekwencjach filmu czarn msz. Robi to jednak Balkan w pomieniach. zaskakujco parodystycznie, niemal groteskowo. Tego Jeszcze sdzi, ze z pomieni ocali go Diabe. rodzaju zabiegi s lustrzane wobec literackiej gry konInteresujce w tej adaptacji jest pogbienie postaci i do- wencjami, jak przeprowadza Prez-Reverte. A zarazem mknicie intrygi. Te zmiany id w parze z konwencj thril- inne, wolne od literackich cytatw. lera, ktry chcc budzi emocje, wymaga od bohatera gry serio, a od wydarze pewnej nieodwracalnoci. Powie 5. Preza-Reverte`a rozwizuje obie intrygi do agodnie. Lucas Corso wraca do ycia, jakie wid dawniej, niemal nie- Ksiki i diabe. W powieci i filmie splataj si ze sob zmieniony: nadal sceptyczny, samotny i ze wiadomoci, zgodnie z zamysem fabuy. Ksiki niewinne, przygodoe wiat jest peen szalecw. Tosamo Zielonookiej po- wo-magiczne, ktre rozbudzaj w nas mio do sowa zostaje dwuznaczna. Diabe? Dziewczyna? Przywidzenie? i opowieci. Ksiki sprzed stuleci, oprawne w czarny marokin, ze zoconymi ornamentami na okadce, z bindami Tymczasem bohater Polaskiego, Dean Corso, podejmuje na grzbiecie, z charakterystycznie szeleszczcym papieemocjonaln gr. W scenach pocztkowych jest zblazo- rem te drogocenne, za ktre jedni s gotowi odda fortuwanym cynikiem-racjonalist: gdy oszukuje na wycenie n, a inni powa si nawet na morderstwo. Ksigi tajemksigozbioru i kradnie Don Kichota lub przysypia na wy- ne, na poy magiczne, ktrym przypisuje si potg mitu. kadzie o demonach, w ktre nie wierzy. Pniej ksiga, Bracia Ceniza skomentuj to prosto: Takie mamy ksiki z ktr pracuje, zaczyna do niego przemawia. Chro- i taki wiat, na jaki zasuylimy20. nic j, naraa ycie. Tajemnica przestaje by zleceniem. Zwaszcza, e i towarzyszca mu Zielonooka mniej dys- Bracia Ceniza (po hiszpasku: popi), Pedro i Pablo, to kutuje, czciej dziaa. Trafnie zauwaa w swej analizie introligatorzy, ktrzy traktuj swj fach jak sztuk. Nie

W obu tekstach s pewne nielogicznoci lub niedookrelenia. W pewnym stopniu tumaczy je konwencja: thriller potrzebuje niedopowiedze, powie postmodernistyczna sugeruje gr, wielowariantywno.

58

Corso odwiedza braci Ceniza, mistrzw introligatorstwa

brakuje w powieci Preza-Reverte`a i w filmie Polaskiego bibliofilw, a jednak wanie ci dwaj wydaj si znawcami najzmylniejszych technik i najtajniejszych arkanw edytorskiego wiata. Diabe tkwi w szczegach mwi niewinnie, a jest to iluminacja, ktr objani nam dopiero ostatnie akordy opowieci. Ci genialni podrabiacze, znawcy rzemiosa, szarlatani, ktrych nie wytropi aden ekspert, pozostaj na drugim planie wydarze. A nie naley ich lekceway. Zwaszcza u Polaskiego zdaj si pochodzi moe dosownie, moe metaforycznie nie z tego wiata. S bliniakami w podwjn rol wcieli si hiszpaski aktor Jos Lpez Rodero. Nim wic wypali si ostatni papieros, ktrego dym przewija si przez wszystkie karty i kadry, nim sponie i spopieli si to, co budzi podanie pamitajmy jeszcze o jednym. Z Cieniami nie inaczej ni z ksikami: kady czytelnik ma takiego diaba, na jakiego zasuy21. Aleksander Dumas, Trzech muszkieterw, Biblioteka Gazety Wyborczej, 2005. Artur Prez-Reverte, Klub Dumas, Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2009. Dziewite wrota, re. Roman Polaski, Francja, Hiszpania, USA 1999.

Bibliografia i filmografia:

Artur Prez-Reverte, Klub Dumas, Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2009, s. 119 i 425. 2 Ibidem, s. 20 i 18. 3 Aleksander Dumas, Trzech muszkieterw, Biblioteka Gazety Wyborczej, 2005, s. 100. 4 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 19. 5 O muszkieterach przemiewczo pisze Umberto Eco w ksice Superman w literaturze masowej. Powie popularna midzy retoryk a ideologi, Znak, Krakw 2008. 6 Aleksander Dumas, op.cit., s.75. 7 Aleksander Dumas, op.cit., s. 195. 8 Aleksander Dumas, op.cit., s. 450. 9 Aleksander Dumas, op.cit., s. 305-306. 10 Aleksander Dumas, op.cit., s. 262. 11 Aleksander Dumas, op.cit., s. 619. 12 Trzej muszkieterowie, re. Paul W.S. Anderson, USA 2011; polska premiera planowana na poow padziernika. 13 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 138. 14 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 159. 15 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 412. 16 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 122. 17 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 268-270. 18 Kwestia Zielonookiej w filmie Dziewite wrota. 19 Patrycja Wodek, Klub Dumas Artura Preza-Reverte`a i Dziewite wrota Romana Polaskiego: raj bibliofila [w:] Od Cervantesa do Preza-Reverte`a. Adaptacje literatury hiszpaskiej i iberoamerykaskiej, pod red. Alicji Helman i Katarzyny yto, Fundacja Kino, Warszawa 2011, s. 192-213. 20 Artur Prez-Reverte, op.cit., s. 148. 21 Ostatnie sowa powieci Preza-Reverte`a, s. 457.

Przypisy:
1

59

oscar wilde

PRZEZ OBIEKTYW

Ju w czasach studiw w Oksfordzie wiadomie promowa si jako esteta, lansujcy hasa sztuki dla sztuki, ktre gorliwie wypenia caym sob. Znany by z noszenia aksamitnych spodni, lakierowanych pantofli i poczoch oraz przystrajania pokoju pawimi pirami, kwiatami i chisk porcelan. Jego ekstrawagancka kreacja dandysa budzia gorce emocje zarwno w Stanach Zjednoczonych, po ktrych Wilde podrowa z seri wykadw literackich, jak i w Wielkiej Brytanii, gdzie doczeka si procesu i wyroku za homoseksualizm.
Fot. Napoleon Sarony (Wikimedia Commons)

Czasem literatura nie wystarcza, by mc wyrazi siebie. Czasem ciar fikcyjnej kreacji trzeba przerzuci na wasne barki. Szokujcy, wymuskany, starowiecki, ideowy czy futurystyczny kady przemylnie stworzony wizerunek autora mwi rwnie wiele o jego mocach twrczych co jego dziea.

Autokreacje
Ania Ready

60

Thomas Edward Lawrence aka Lawrence z Arabii

PRZEZ OBIEKTYW

Fot. Obraz namalowany przez Augustusa Johna

Fascynacj Arabi rozpocz od archeologii i wypraw wykopaliskowych w tamte rejony wiata. Podrowa, walczy podczas powstania arabskiego przeciw Turcji i pracowa dla brytyjskiego wywiadu, a swoje dowiadczenia zawar w opasych wspomnieniach Siedem filarw mdroci. Arabskie sympatie manifestowa m.in. przez noszenie tradycyjnych, beduiskich strojw, ktre przetrway do dzi mona je oglda w Ashmolean Museum w Oksfordzie. To one, a raczej ich zdjcia prezentowane na londyskiej wystawie With Allenby in Palestine w 1919 roku, zapewniy mu oglnokrajow saw i przydomek Lawrence z Arabii.

Dmitry bykov

Jest jednym z najszybciej piszcych autorw w Rosji. Tworzy proz, poezj, uprawia dziennikarstwo i redaguje opiniotwrcze magazyny literackie (w tym pismo Co czyta). Uwielbia wystpowa w pozie jowialnego sprzedawcy-gaduy, ktr pomaga mu osign niemiertelna koszulka z krtkim rkawem i ortalionowa bd dinsowa kamizelka oraz starowiecki ws.
Fot. Wikimedia Commons

Cho z pochodzenia by arystokrat, wola chodzi w chopskim ubraniu ni w hrabiowskich szatach. Dla Tostoja zwyky kaftan, onuce i duga broda byy rwnie wanym sposobem wyraania przekona o potrzebie powrotu do natury i wyeliminowania podziaw spoecznych co literatura. Pisarz tworzy i dziaa w rustykalnych okolicach Jasnej Polany, gdzie pozakada szkoy dla dzieci chopskich i gdzie jego wyznawcy stworzyli komuny dziaajce na zasadach rwnoci, odizolowane od cywilizacji.
Fot. Sergey Mikhaylovich Prokudin-Gorsky (Wikimedia Commons)

Lew Tostoj

Fot. Wikipedia

Znana z citego jzyka, wasnego zdania i ekscentrycznych wyborw Germaine Greer jest dla jednych uosobieniem feminizmu, dla innych kobiet-orkiestr, ktra nie boi si adnych wyzwa: literackich (jest autork wielu ksiek), akademickich (wykada na uniwersytecie), spoecznych (walczy o prawa Aborygenw) i popkulturowych (braa udzia w jednej z edycji brytyjskiego Big Brothera). Wizerunek anarchistki i prowokatorki kreuje z powodzeniem, pojawiajc si nago, opowiadajc publicznie o lesbijskich dowiadczeniach czy rozwodzc si po trzech tygodniach maestwa.

Germaine Greer

61

PRZEZ OBIEKTYW

susan sontag

Trudno o bardziej wyrazist, lepiej rozpoznawaln i nie mniej kontrowersyjn twarz dwudziestowiecznej Ameryki. Sontag, znana z naogu nikotynowego, ktry pozwala jej pracowa dugimi godzinami, czsto dawaa si fotografowa z papierosem. Jedna z jej biografii opisuje nawet scen, w ktrej Sontag kae swojemu dziesicioletniemu synowi odpala dla siebie papierosy, by w ten sposb mc skoczy pisanie tekstu. W pniejszych latach w jej bezkompromisowym, ikonicznym obrazie pojawio si te szerokie pasemko jasnych wosw na ciemnej gowie.
Fot. Fred W. McDarrah, 1962

Najbardziej znany polski dandys, ktry szokowa Zakopane swoimi pomaraczowymi skarpetkami, dziwnymi okularami i nieprzecitn poz, nie wspominajc ju o eksperymentach z alkoholem i narkotykami. Dla niego ycie byo czci sztuki, musiao by doprowadzane do ekstremum, by da wyraz artystycznym ambicjom. Wariat z Krupwek zachowa si nie tylko na zdjciach, ale i w metafizycznych portretach i oczywicie w swoich utworach literackich.
Fot. Witkacy Autoportret

stanisaw ignacy witkiewicz aka witkacy

jacek dehnel

Nie pokazuje si publicznie bez takich rekwizytw jak surdut, zegarek kieszonkowy na dewizce czy ozdobna laseczka. Jego starowiecka elegancja to wynik autokreacji wykonanej z niebywa precyzj. Jacek Dehnel prezentuje si nie tyle jako przybysz z odlegych czasw, co reprezentant dawnej arystokracji. Nie jest jednak wcale przedueniem wasnych kreacji bohaterw powieciowych.
Fot. Emilian Snarski (Wikimedia Commons)

62

tozsamosc

temat numeru

Ren Magritte, Reprodukcja zakazana, 1937

63

Ren Magritte, Pami, 1945

Tosamo w obliczu amnezji


Cho na og nie zdajemy sobie z tego sprawy, jednym z najcenniejszych darw, jakie otrzymuje kady czowiek, jest moliwo pamitania. To nasza pami stanowi o tym, kim jestemy, a kada miniona i utrwalona chwila jest jedn z wielu cegieek, z ktrych budujemy wasne ja. Czytajc o autentycznych lub zrodzonych w wyobrani powieciopisarzy przypadkach amnezji i rozpaczliwych prbach odbudowania utraconego wiata, zadajemy sobie pytanie: jak odzyska samego siebie z mrokw zapomnienia i czy jest to w ogle moliwe? W swojej ksice Mczyzna, ktry pomyli swoj on z kapeluszem Oliver Sacks opisuje kilkanacie przypadkw z wasnej praktyki klinicznej jako neurolog. S to zaburzenia wywoane nadmiarem lub niedomiarem nadczynnoci lub niedoczynnoci pewnych obszarw ukadu nerwowego kluczow za rol w wikszoci przypadkw odgrywa problem wasnej tosamoci. To ocalenie wasnego ja jest nadrzdnym celem, dla ktrego organizm na rne sposoby stara si rekompensowa patologiczne zmiany.

Zapomnie siebie
Anna Malanka

Gra jest warta wieczki c moe wicej znaczy, ni poczucie wasnej tosamoci? Zdrowemu czowiekowi trudno sobie to uwiadomi, gdy poczucie to jest mu dane niejako naturalnie, od urodzenia, jednak wielu spord pacjentw Sacksa nie miao takiego szczcia. Moemy sobie jedynie wyobrazi, jak przykrym uczuciem musi by trudno z rozpoznaniem w lustrze wasnej twarzy czego dowiadcza pacjent, ktrego przypadek opisany zosta w cytowanym przez Sacksa artykule z Brain z roku 1956. Nasuwa to na myl rozwaania Teresy, bohaterki Niezno-

64

nej lekkoci bytu Kundery, zastanawiajcej si, patrzc na swe odbicie w lustrze, w ktrym momencie przestaaby si rozpoznawa, gdyby kadego dnia jej nos minimalnie si wydua i czy w tym samym momencie przestaaby by sob? Jak wida, literacka fikcja, dylematy wymylonych postaci mog by nieraz niepokojco zblione do rzeczywistoci...

w stanie dezorientacji. A jednak wkrtce wychodzi na jaw, e Jimmie zatrzyma si na roku 1945 kiedy najprawdopodobniej zachorowa na zesp Korsakowa i w swojej wiadomoci wci jest dwudziestolatkiem. Widzc w lustrze twarz starzejcego si mczyzny, przeywa szok. Wkrtce jednak o wszystkim zapomina i odtwarza ten sam cykl zapomnienie-wiadomo-zapomnienie. Nie wie, gdzie jest i skd si tam wzi, zapomina wydarzenia Szczeglne znaczenie dla ludzkiej tosamoci ma pami. majce miejsce kilka minut, a nawet sekund wczeniej. Jej rola jest rwnie podkrelana przez Sacksa przytacza on cytat Luisa Buuela: Musimy zacz traci pa- Sacks rozwaa jego przypadek w kontekcie tosamoci. mi, nawet tylko stopniowo i nieznacznie, by zda sobie Pisze: Jimmie jednoczenie by i nie by wiadomy tej gspraw, e pami stanowi nasze ycie. ycie bez pamici bokiej, tragicznej straty, straty s i e b i e. (Jeli czowiek jest niczym [...]. Pami jest naszym spoiwem, powodem traci nog lub oko, wie, e straci nog lub oko; jeli straistnienia, wraliwoci, nawet naszym dziaaniem. Bez ci siebie, nie moe tego wiedzie, poniewa nie ma kto niej jestemy niczym i zadaje sobie rwnie pytanie, czy wiedzie). Podczas rozmowy z zakonnicami pyta, czy ich i w jaki sposb wasn tosamo moe zachowa pacjent, zdaniem Jimmy ma dusz. W odpowiedzi pokazuj mu z ktrego pamici wymazane zostao kilka, kilkanacie, jego pacjenta w kaplicy okazuje si, e podczas mszy, kilkadziesit lat? w trakcie modlitwy i przyjmowania komunii Jimmy wykazuje skupienie i przejcie, do jakich normalnie nie wyPrzypadki przywoywane przez Sacksa maj charakter dawa si nawet zdolny. Sacks dochodzi wic do wniosku, ekstremalny nie sprowadzaj si tylko do prostej amne- e w tym wypadku pacjent odnalaz siebie, swoj dusz, zji, utraty wspomnie i wiadomoci, kim si jest. Na przy- swoj tosamo, w sferze duchowej, w akcie zjednoczekad Zasiecki pacjent Aleksandra urii, rosyjskiego psy- nia z Bogiem. Inaczej sprawy si maj w przypadku druchologa, twrcy neuropsychologii i korespondencyjnego giego pacjenta z zespoem Korsakowa, o ktrym mowa przyjaciela Sacksa wskutek postrzelenia w gow utraci w ksice Sacksa Williama Thompsona. Pacjent ten desperacko broni si przed bezustannym zapominaniem zmylajc opowieci o wasnym yciu. SpraPami jest naszym spoiwem, wia jednak przy tym wraenie pustej skorupki, POWODEM ISTNIENIA, WRALIWOCI, istoty pozbawionej wraliwoci, starajcej si fikcj wypeni pustk w sobie, dziury w obrbie wasnej a nawet naszym dziaaniem. tosamoci. W jego przypadku siostry zakonne zapytane o to, czy wszystko w porzdku z jego dusz, nie tylko wiedz na temat wasnej przeszoci, ale i umie- nie s ju tak pewne nawet w kaplicy William zachowuje jtno wykonywania podstawowych czynnoci, posugi- si tak jak zwykle, wci snujc swoje zmylone opowiewania si najprostszymi przedmiotami typu owek, czy ci. Nie potrafi w Bogu znale ukojenia, wraenia nie ronawet umiejscowienia wasnego ciaa w przestrzeni i roz- bi na nim take spotkania z rodzin (w przeciwiestwie poznawania poszczeglnych jego czci. (Przypadek ten, do Jimmiego, ktry mocno przeywa spotkania ze swoim opisany przez uri w wiecie utraconym i odzyskanym, bratem). O ile Jimmy ma poczucie straty, o tyle William wspomniany zostaje rwnie w Tajemniczym pomieniu sprawia wraenie czowieka pozostajcego w gbokiej krlowej Loany Umberto Eco, ksice, o ktrej w tekcie otchani, z ktrej nie mona go ju odratowa. Zniszczetym bdzie jeszcze mowa). nia, zdaniem Sacksa, sigaj w tym wypadku gbiej ni w sfer samej pamici wskutek choroby William utraci Sacks pisze te o ludziach dotknitych schorzeniem zwa- waciwie zdolno odczuwania i w tym sensie moe by nym zespoem Korsakowa cierpi na nie dwaj spord uznany za pozbawionego duszy. Skazany na bezustanne opisywanych pacjentw, Jimmie G. oraz William Thomp- prby odtworzenia wasnej tosamoci, daremne w doson. Charakterystyczne dla zespou Korsakowa jest to, e datku czego jednak nawet nie jest wiadom jest jedchory pamita bardzo dobrze wydarzenia z okresu przed n z najbardziej tragicznych postaci opisanych w ksice zachorowaniem dopiero pniej rozciga si w jego pa- Sacksa. mici ciemna plama. Przy pierwszej rozmowie z Sacksem Jimmy szczegowo opowiada mu swoje dziecistwo, Wspomniany pacjent Aleksandra urii, Zasiecki, zgodnie modo, w pamici ma nawet takie detale jak numery te- z zaleceniami lekarzy po wypadku i utracie pamici podj lefonw. Suchajc go i patrzc na niego pogodny, zdro- mozolne prby odbudowania wasnej przeszoci poprzez wo wygldajcy czterdziestodziewiciolatek trudno sowo pisane. Codziennie zapisujc dziesitki stron, stopSacksowi uwierzy, e to ten sam czowiek, ktrego przy- niowo wydobywa z pozornie nieprzeniknionych mrokw sano do niego ze szpitala z notatk Bezradny, otpiay, pamici wydarzenia z przeszoci i wiedz niegdy nabyt

65

i utracon. Pami odtworzona z papieru mwi o tym Paola, ona gwnego bohatera Tajemniczego pomienia krlowej Loany, opowiadajc mu o Zasieckim i proponujc, aby sam podj podobn wdrwk w gb siebie.

Ren Magritte, Kochankowie, 1928

Ksika Umberto Eco jest bowiem histori podstarzaego antykwariusza, Giambattisty Bodoniego, od dziecka zwanego Jambo, ktry cierpi na amnezj bdc skutkiem wypadku. Straty nie s co prawda tak drastyczne jak na przykad w przypadku osb cierpicych na zesp Korsakowa, opisanych przez Sacksa. Jambo nie utraci umiejtnoci wykonywania prostych czynnoci, nie zapomnia, jak si pisze lub czyta jak si to przydarzyo Zasieckiemu lecz po prostu straci wszystkie wspomnienia ze swojego dugiego, szedziesicioletniego ycia. Jak tumaczy mu lekarz, Gratarolo uszkodzeniu ulega u niego tylko pami epizodyczna, dotyczca wydarze osobistych, nienaruszona pozostaa za to pami nieopisowa, odpowiadajca za czynnoci automatyczne, oraz pami semantyczna odpowiadajca za wszelk wiedz podrcznikow przyswojon w trakcie ycia historyczne daty, fragmenty z ksiek, wzory matematyczne... Dlatego Jambo sypie cytatami jak z rkawa, dlatego wszystko, co widzi, kojarzy z wtkami ksikowymi; mwi: cytaty s dla mnie jedynymi latarniami we mgle. Jeli tylko jednak jaka lektura, film, obraz, utwr muzyczny mia dla niego warto sentymentaln, rwnie zgin w mroku zapomnienia. Twarz Jambo jest dla niego obca, nieoswojona jeszcze, a jego wasne wspomnienia wtaczane mu do gowy przez on i crki rwnie wydaj si cudze: Gratarolo, Paola i dziewczyny wciskali mi do gowy tysice szczegw z mojego ycia, ale byy one dla mnie jak sucha fasola, ktra wpada do garnka i pozostaje surowa, nie rozpuszcza

Dopiero teraz, w obliczu tak wielkiej straty, uwiadamia sobie, jak wielkim bogosawiestwem jest pamitanie: W olbrzymim paacu pamici rozporzdzam niebem, ziemi i morzem wzitymi razem, spotykam tam take siebie samego. Zdolno pamitania jest czym wspaniaym, Boe mj, jej nieskoczono i gboka zoono napawaj prawie przeraeniem. Nie moe te uwierzy, e s wariaci, ktrzy pij, eby zapomnie, albo si narkotyzuj. Marzy o narkotyku dziaajcym na odwrt, tj. przywracajcym pami. Cierpi, bo nie wie tak naprawd, kim by przed wypadkiem. Jego przyjaciel, Gianni Laivelli, zdradza mu, e by kobieciarzem. Widzc si wic po raz pierwszy od wypadku z Sybill, swoj pikn asystentk, Jambo natychmiast zaczyna zastanawia si, czy j te niegdy uwid. Kuriozalna sytuacja nie moe przecie spyta wprost. Myle, e si kochao, i nie mc sobie tej mioci przypomnie? Albo jeszcze gorzej; moe si byo zakochanym, lecz nie pamita si tego i podejrzewa, e zakochanym si nie byo.

si w adnym rosole ani adnym sosie, nie wzbudza apetytu, nie zachca do skosztowania. Dowiadywaem si o tym, co mnie spotkao, tak, jakby zdarzyo si to komu innemu.

tozsamosc

Po kilku dniach od wypadku dniach wypenionych nieudolnymi prbami oswojenia si ze swoj przeszoci i na nowo odkryt tosamoci Jambo znajduje na ulicznym straganie pewien komiks. Po raz pierwszy odczuwa wwczas to, co zwyk pniej nazywa tajemniczym pomieniem, a o czym sam pisze: Jakby do nas przyszed kto z czwartego wymiaru i dotkn nas delikatnie od wewntrz, powiedzmy, w odwiernik. ona Paola, upatrujc w tym nadziei na przywrcenie mu pamici, wpada na pomys, aby Jambo wybra si do nalecego niegdy do jego dziadka domu w Solarze, gdzie spdzi wikszo swojego dziecistwa i dorastania. Peen starych papierw, ksiek, komiksw i pyt strych oraz gabinet dziadka maj by dla Jambo bram do przeszoci, ratunkiem, prb odtworzenia pamici z papieru podobnie jak u Zasieckiego. Zgodnie z yczeniem ony, antykwariusz wybiera si do rodzinnego domu na poszukiwanie wrd pokych stert papieru swojej wasnej proustowskiej magdalenki. Rozpoczyna si mudny okres odbudowywania swojej pamici. Wspominanie to praca, nie zabawa. W czeluciach strychu i odkrytego na nowo pokoiku, do ktrego

66

tozsamosc

prowadzi sekretne przejcie przez strych, Jambo znajduje opakowania po papierosach, ktre pali ojciec, i pisma, ktre czytaa jego matka. Przywouje to jakie niewyrane obrazy pojawiaj si kolejne tajemnicze pomienie jednak mczyzna jest rozczarowany, wci bowiem nie doznaje olnienia, na jakie czeka, nadal nie wie tak naprawd, kim byli dla niego jego rodzice, tragicznie zmarli w wypadku samochodowym, zmary niedugo potem dziadek i przede wszystkim kim by on sam, Jambo, ten z kdziorkiem. Odtworzone wspomnienia s sztuczne, papierowe. Powiedziaem sobie: Jambo, masz pami z papieru. Nie z neuronw, ale ze stronic. Moe pewnego dnia wymyl elektroniczn sztuczk, ktra pozwoli komputerowi podrowa po wszystkich stronach napisanych od pocztku wiata i przeskakiwa z jednej na drug za naciniciem palca. Wtedy wszyscy bd tacy jak ja, nie rozumiejc ju, gdzie i kim s snuje swoje ponure wizje w orwellowskim klimacie.
Ren Magritte, Faszywe lustro, 1935

Dla czytelnika tej powieci podr wraz z Jambem do przeszoci jest te ciekawym wgldem w realia wojenne. Dziecistwo bohatera przypada bowiem na okres drugiej wojny wiatowej i wrd starych papierw stale przewijaj si propagandowe utwory sawice Mussoliniego. Jambo, przegldajc szkolne zeszyty, dokonuje na swj temat niemiego odkrycia odnajduje budzce jego najwysz odraz wasne wypracowanie, utrzymane w sualczym tonie, wychwalajce faszystw. Nie moe pogodzi tego obrazu siebie z chopcem zafascynowanym opowiadaniem Loma Valente o woskim patriocie, bohaterze wojny w Hiszpanii. Czy mogem rzeczywicie by a tak dwulicowy? pyta sam siebie. Odkrywa, e czas, gdy stworzy Wrd opowieci z dziecistwa Jambo znajduje mi- odraajce wypracowanie i czas fascynacji Loma Valente dzy innymi Histori o panu Pipino, co urodzi si starcem, dzielio dziewi miesicy zakada, e co musiao si a umar dziecin Giulia Granellego opowie o czowie- wwczas wydarzy, nie ma jednak pojcia, co. ku, ktry przey swoje ycie na odwrt, od staroci po Kiedy natenie tajemniczych pomieni zaczyna wrasta, Jambo natrafia na komiks Tajemniczy pomie krlowej Loany, ktry wyjania mu pochodzenie sformuowania,

narodziny (co, skdind, przypomina znane opowiadanie Francisa Scotta Fitzgeralda Ciekawy przypadek Benjamina Buttona). Podr Pipina do dziecistwa bya moj podr mwi antykwariusz, ktremu rzeczywicie przyszo u schyku ycia odby podr wstecz, do lat dziecinnych.

67

ktrego wci uywa na okrelenie poczucia chwilowej szej gorcej, modzieczej mioci do Lili Saby. Sdzi, e cznoci z przeszoci. Tajemniczy pomie, dajcy nie- twarz Lili jest kluczem do wszystkiego, take do wasnego miertelno, i wszystkowiedzca, potna krlowa Loana. ja, i e w decydujcym momencie zobaczy wreszcie t twarz, ktrej wci, jako jedynej, nie potrafi sobie przyNiedugo po tym odkryciu Jambo na nowo zapada pomnie. Obawia si, e, podobnie jak u Martina Edena, w piczk. Odzyskuje zarazem pami, ale zupenie traci moment olnienia nastpi bdzie mg tylko zaraz przed poczucie rzeczywistoci. Jego dezorientacja co do wasne- zganiciem wiadomoci. Mimo to modli si do krlowej go ja siga zenitu zastanawia si, czy nie jest na przy- Loany tylko o zwrcenie mu jednej twarzy. eby jego kad samym mzgiem zanurzonym w konserwujcym wiat na nowo sta si kompletny, by odzyska utracon pynie, ktry to mzg kto stymuluje w odpowiedni spo- tosamo... sb, tak aby da mu poczucie, e posiada wasne ciao i e otaczaj go inni ludzie. Gdyby tak byo, pozostawaoby mi Zupenie inne, mniej dramatyczne podejcie do utraty tylko czeka na kolejne bodce. Bybym widzem idealnym, pamici spotykamy w powieci Dafne znikajca Jos Carprzeywabym ten sen jak niekoczcy si seans filmowy, losa Somozy. W tym wypadku amnezja okazuje si celosdzc, e film mnie dotyczy. Lub nie, to, o czym teraz ni, wym zabiegiem, gierk, eksperymentem majcym na celu jest tylko filmem numer dziesi tysicy dziewiset dzie- twrcz stymulacj. Gwnym bohaterem, usiujcym zrewidziesit dziewi, przeniem ich ju ponad dziesi konstruowa wasne utracone wspomnienia, jest bowiem tysicy, w jednym utosamiem si z Juliuszem Cezarem, powszechnie znany i ceniony pisarz (prawdopodobnie przekroczyem Rubikon i cierpiaem jak w w rzeni obdarzony pewnymi cechami samego autora), Juan Cabo. z powodu dwudziestu trzech pchni sztyletem, w innym Gdy odzyskuje on przytomno po powanym samochobyem panem Piazz i wypychaem som asice, w jesz- dowym wypadku, jedynym ladem tragicznego wieczoru cze innym Angelem Orso zastanawiajcym si, dlaczego i tropem, ktry moe doprowadzi do wyjanienia, jak dopal go po tylu latach wiernej suby. W innym mgbym szo do tragedii, s sowa zapisane w jego osobistym noby Sybill, ktra z udrk stawia sobie pytanie, czy ja kie- tesie: Zakochaem si w nieznajomej. Nieco pniej udaje dy przypomn sobie nasz romans. W obecnej chwili by- mu si ustali, e wieczr ten spdzi w restauracji Niebym sob prowizorycznym, jutro bd moe dinozaurem, widzialny Gaj. Szczliwym trafem jest to lokal dla literazaczynajcym cierpie na pocztku epoki lodowcowej, tw, w ktrym kady go otrzymuje na wstpie specjalny ktra stanie si przyczyn jego mierci; pojutrze bd y notes do zapisywania twrczych myli, za niektrzy stali yciem moreli, wrbla, hieny, suchej gazki. Nie opusz- bywalcy kadego dnia skrztnie notuj, kto i kiedy zjawi cza go jednak ta podstawowa ludzka potrzeba ustalenia si w restauracji. Skoro wic zapiski goci s skrupulatwasnej tosamoci zamierza dy do wyjanienia, kim nie archiwizowane, wydawaoby si, e nic prostszego, ni zajrze do nich naprawd jest. Amnezja okazuje si celowym zabiegiem, i przekona si, Teraz wspomnie- GIERK, EKSPERYMENTEM, MAJCYM NA CELU kim bya tajemnicza nieznania kbi si wotwrcz stymulacj. joma. Wkrtce k niego jak puszokazuje si jedczyki. Wszystkie luki, ktre nie daway mu spokoju, zostaj nagle zape- nak, e wszystkie notatki z pamitnego wieczoru zostay nione, wszystkie zagadki rozwizane. Dowiaduje si, sfaszowane, natomiast kady, kto mgby wiedzie co na co spowodowao jego nage nawrcenie z drogi piewcy temat widzianej przez Juana kobiety, nagle ginie, zanim faszyzmu may chopiec z biednej rodziny, Bruno, kt- pisarz zdoa do niego dotrze. ry na szkolnym apelu podczas przysigi wiernoci Duce zamiast Przysigam! odway si krzykn Sigam!. Brzmi jak typowy krymina, intryga jest tutaj jednak tylPrzypomina sobie wczeniej zupenie zatart w pami- ko pretekstem do rozwaa na temat tosamoci oraz ci posta Gragnoli, ktry jako pierwszy zakwestionowa literackiej fikcji i rzeczywistoci, wzajemnego przenikaw wiadomoci Jambo przekonanie, e Bg jest dobry (ich nia si tych dwch paszczyzn. W trakcie swoich poszurozmowa na temat Boga i argumenty Gragnoli za tym, e kiwa Juan wielokrotnie ma poczucie, e to, co si dokoa Bg jest faszyst, to jeden z najciekawszych fragmentw niego dzieje, nie jest rzeczywiste; ogarnia mnie fikcja tej ksiki) i ktry ycie odda za cich walk z faszyzmem mwi. W zeszycie osb i wydarze, jaki polecia mu (a take wczy w t walk samego Jambo, przekonujc zaoy lekarka, zapisuje: Juan Cabo: fikcyjny. Rwnie go, by przeprowadzi noc przez wwz pragncych po- w rozmowie z Muz, modelk dla pisarzy, bohater wyznaczy si z partyzantami Kozakw). Odkrywa, dlaczego je, e czuje si troch jak posta ksikowa jakbym urotak mocno ukocha mg ta bowiem w niespokojny czas dzi si trzydzieci pi stronic temu, nie trzydzieci pi wojny, w trakcie bombardowa czy przy przeprowadza- lat temu. Trudno oprze si wraeniu, e to take rodzaj niu Kozakw przez wwz, bya mu ochron. I przede gry, jak autor prowadzi z czytelnikiem czyby obdarzy wszystkim zarysowaa mu si w pamici historia pierw- stworzon przez siebie posta cieniem wiadomoci, e

68

nie jest prawdziwa? Przypomina to troch tosamociowe gierki, jakie prowadzi z czytelnikiem na przykad Michal Viewegh w Sprawie niewiernej Klary.

Ren Magritte, Wynalezienie ycia, 1928

Ciekawym przykadem postaci egzystujcej na granicy fikcji i rzeczywistoci jest te Rosalia Guerrero, podstarzaa pisarka-alkoholiczka, optana mioci do Braulia Cauno, diusza, ktrym zajmowa si na studiach, brak mu jedynie bladego okrutnika, ktry rozkochiwa w sobie wszystkie osobistych wspomnie skadajcych si na wasne ja. kobiety i kpi ze wszystkich mczyzn, a ktry jest po- Z lekkim niedowierzaniem te przyglda si swojemu odbiciu w lustrze i fragmentom, w ktrych Modesto Farrago, bywalec Niewidzialnego Gaju, opisuje jego samego. Prawdziwe jednak problemy z wasn tosamoci zaczynaj si, gdy wychodzi na jaw, e pocztkujcy pisarz, Adan Nadal, ledzi kady krok Juana Cabo i opisuje jego poczynania, piszc o nim jako o modej kobiecie, Natalii. Potna moc sztuki pisarskiej, straszliwa czarnoksiska sztuka sprawia, e Juan zaczyna po czci czu si Natali. Dlatego wkrtce pniej bez problemu wczuwa si w rol kobiety, piszc z jej punktu widzenia, staci literack stworzon przez sam Rosali. Kobieta, kiedy pragnie uratowa swoj tajemnicz nieznajom, do ktrej Juan Cabo trafia w toku rozwizywania zagadki rzekomo porwan przez szaleca (w rzeczywistoci za swojej tajemniczej nieznajomej, twierdzi, e kocha Brau- w ogle nie istniejc powstaa w wyobrani wydawcy lia tak, jak nie kochaa nigdy adnego prawdziwego m- Juana, ktry ca zoon intryg wymyli, by pisarsko czyzny, zarazem jednak go nienawidzi, bo ma do ycia zastymulowa swojego podopiecznego). w kamstwie, sptana przez fikcj. Po raz kolejny pojawia si tu stwierdzenie przewijajce si przez ca powie Kim jest gwny bohater w momencie zakoczenia poe literatura to wielkie oszustwo, nie ma nic rwnie bez- wieci? Ju nie boj si patrze w lustro. Rozbieram si. uytecznego, pustego i fikcyjnego jak pisarstwo. W Juanie Gadz po szyi, agodnym zalku damskich piersi, brzuza podczas jego wizyty u Rosalii narasta poczucie, e jest chu, w ktrym jest pustka, a nie ycie, ciemnym wzgrku nierzeczywisty Braulio Cauno zarysowany w kilku zda- onowym. Wosy rozsypuj mi si na ramiona. Odgarniam niach spontanicznie wystukanych na maszynie przez pi- je rk, spinam w kok. Po raz pierwszy jestem zadowolosark, wydaje mu si niepokojco penokrwisty, bardziej na ze swojego wygldu pisze niedawny Juan. Ksik prawdziwy, ni on sam. Coraz bardziej zaintrygowany czy- wiecz podzikowania autorstwa... Natalii Guerro. Kim telnik chciaby spyta: Gdzie ley prawda, co jest rzeczy- by ten/ta, ktry/ktra opowiedzia/opowiedziaa t histori? Nic ju nie jest pewne, rzeczywisto z fikcj pynwistoci, a co fikcj? nie si przenikaj, u schyku powieci czytelnik wchodzi Wreszcie kwestia tosamoci Juana. Podobnie jak Jam- w wiat, w ktrym tosamo mona ksztatowa atwo bo, gwny bohater Tajemniczego pomienia krlowej Lo- jak plastelin... A ten Juan Cabo? Kim jest? spyta za any, Juan Cabo zachowa ca wiedz podrcznikow, jak doktorem Neiv wspomnianym w podzikowaniach Nataudao mu si w yciu przyswoi, bez problemu cytuje Owi- lii. Odpowiedzi jednak nie otrzyma.

tozsamosc

69

JP II bienheureux Fot. Wadysaw Targosz

tozsamosc

Monika Duga

Polska wspczesna. Tosamo zwielokrotniona kilku ludzi w jednym1 tego sformuowania uywa Mariusz Szczygie okrelajc bohatera reportau Wojciecha Tochmana Wcieky pies. Trudno chyba o bardziej trafne zdanie okrelajce kondycj nie tylko pojedynczego istnienia, lecz take w szerszym kontekcie spoeczestwa polskiego w ogle. Spoeczestwa obcionego balastem oszalaej historii, gdzie szeroko pojta nietrwao i niestabilno przez wiele lat byy tem ycia codziennego kadego obywatela. Brak poczucia bezpieczestwa spowodowa, e
1

Polska w reportau wspczesnym


Polacy prbowali i nadal prbuj okiezna niepewno, czepiajc si kurczowo wiecznych i uniwersalnych (romantycznych?!) idei, ktre wypaczone i zdewaluowane przybieraj karykaturalny ksztat, mimo to jednak stanowic fundament, punkt odniesienia. By moe dzi Moskal tudzie Cesarstwo Niemieckie2 nam nie zagraaj, lecz wspczesno (by uy sw Zygmunta Baumana pynna nowoczesno) niesie za sob wiele niepokoju, tym bardziej e Polacy zostali w ni wtoczeni w sposb nagy w roku 1989. Relatywizacja wartoci postkomunistycznego spoeczestwa to najbardziej symptomatyczny objaw
2

zwielokrotniona

tosamo

Tytu zaczerpnity z: http://www.mariuszszczygiel.com.pl/588,20-lat-nowej-polski-w-reportazach-wedlug-mariusza-szczygla-/oantologii

Chocia, jak pokazuj reportae W. Nowaka zawarte w ksice Obwd gowy, rzecz nie jest przesdzona.

70

zmian, jakie dokonay si po przeomie. Wspomniany na pocztku bohater Tochmana () Ksidz katolicki, zakaony HIV, gej, uprawiajcy niebezpieczny seks w klubach europejskich miast, jednoczenie kocha Jezusa mocno, jak mam i tat3 to przykad nad wyraz skrajny, w ktrym jak w soczewce skupiaj si bolczki polskiej tosamoci lub trafniej: nieustanne prby jej podtrzymania. Bg, honor, ojczyzna czy dla mieszkacw wspczesnej Rzeczypospolitej te sowa maj jakiekolwiek znaczenie? Czy stanowi tylko sztafa, zason dymn, ktra wietnie maskuje hipokryzj? Na te, oraz inne pytania, prbowali i nadal prbuj odpowiedzie polscy reporterzy w swych nieustannych prbach zmierzenia si z jak najszerzej rozumian polskoci.

http://www.mariuszszczygiel.com.pl/588,-20-lat-nowej-polskiw-reportazach-wedlug-mariusza-szczygla-/o-antologii

W antologii 20 lat nowej Polski w reportaach wedug Mariusza Szczyga sprawa polskiej identyfikacji uwypukla si cile w kontekcie przemian ustrojowych. Ksika zawiera okoo dwadziecia sze tekstw (nie liczc komentarzy i przypisw), ktre wczeniej byy drukowane gwnie w Gazecie Wyborczej i Polityce i stanowi crme de la crme wszystkiego co zostao do tej pory opublikowane na amach wspczesnej polskiej prasy i tego co dotyczy Polski wanie. Autorzy o nazwiskach takich jak chociaby Tochman (ktrego teksty kocz i rozpoczynaj zbir),

Polska po Okrgym Stole miaa by rajem na ziemi. Upragniona i wytskniona wolno miaa zniwelowa dyskomfort szarej rzeczywistoci wielu lat komunizmu. Polacy jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki byli zmuszeni now mentalno w jeden dzie zrobi. Dowiadczenia przeszoci, ale rwnie cakiem inny, nie-komunistyczny kodeks wartoci kreowany przez wolne ju teraz media stworzy Nowego Czowieka. Demokracja i kapitalizm rzuciy spoeczestwo na gbok wod. Kady musia radzi sobie sam. Wygrywa i nadal wygrywa najsilniejszy. Dowodem radzenia sobie jest m.in. reporta Ireny Morawskiej Luiza wdowa idzie na Dug, ktry przedstawia gon spraw modych biznesmenw, mordujcych swojego wsplnika, oprawc5 oraz chociaby teksty Pamitnik znaleziony na parkiecie, czy 500 euro za ciao, ktre zje kilogram. Pierwszy, Karola Podgrskiego, mwi o pocztkach giedy w Polsce. Drugi, Joanny Wojciechowskiej, o nielegalnym przemycie narkotykw z krajw Ameryki Poudniowej. Jaki wic obraz Polski i Polaka wyania si po dwudziestu latach wolnoci? Wedug autorw reportay, niezbyt chwalebny i optymistyczny. Nasze narodowe gusta to z jednej strony maomiasteczkowa mieszanka disco polo z Radiem Maryja w domku typu Alexis. Z drugiej strony, wielkomiejska modzie lansujca si (genialny artyku Marcina Koodziejczyka Trend-owaci) w najlepszych klu4 5

Szczygie, Nowak, Smoleski, Hugo-Bader, Ostaowska prbuj zmierzy si z ojczyzn zastan po roku 89. Wybr reportay nie jest przypadkowy. To precyzyjnie skonstruowana publikacja, ktr otwiera reporta Czowiek, ktry powsta z torw, i jak przekonuje redaktor antologii: Ta ksika, to opowie o Polsce ostatnich 20 lat czyli opowie o zmianie. Skd wyszlimy i gdzie jestemy. Zaczyna si od opowieci Wojciecha Tochmana o czowieku, ktry budzi si na torach i nie ma tosamoci, co zlikwidowao mu pami. Musi na nowo uczy si Polski. Dla mnie jest on metafor, nas na pocztku lat 90., kiedy musielimy uczy si wszystkiego na nowo4.

Kapela Kurpiowska z Kadzida Fot. Wikimedia Commons

Tame. Na podstawie tej historii powsta w 1999 roku, wielokrotnie nagradzany film Dug, w re. K. Krauzego, w ktrym gwne role grali m.in. R. Gonera, J. Borcuch, A. Chyra.

71

bach miasta. Wspczesna Polska to kraj, gdzie SprawieAt the railway station VII Fot. Ghost Cat dliwi wrd Narodw wiata, ukrywaj si przed ssiadami, gdzie kwitnie podziemie aborcyjne, gdzie cigle podejmuje si nowe prby lustracyjne, gdzie znudzone ony lacje na linii Polska-Niemcy wietnie zobrazowa Wodziwchodz na chat-sex, gdzie absolwenci wyszych uczelni mierz Nowak w ksice Obwd gowy. Stosunki polsko-niemieckie pene s przesdw i niezrozumienia, a take wyjedaj do Wielkiej Brytanii pracowa w Tesco okraszone za histori. Gdzie nadrzdnym czynnikiem, 20 lat nowej Polski w reportaach wedug Mariusza Szczy- okrelajcym wzajemne relacje, okazuj si konflikty ga to antologia, ktra zaczyna si od tekstu o poszuki- i krzywdy, wzajemna nieufno, a szczeglnie tragizm nawaniu tosamoci a koczy tekstem o tosamoci zwielo- zizmu. Granicznie tak blisko, mentalnie za setki kilomekrotnionej. Czy rzeczywicie komunizm upraszcza cie- trw dystansu. Reportae zawarte w ksice Obwd gok poszukiwa? Wytacza jasne granice dobra i za? Czy wy dotycz wydarze okresu II wojny wiatowej, czasu dzi poczucie tradycji, lub to co po niej pozostao cie, powojennego, jak rwnie obecnych relacji. Relacji, ktktry ogranicza, wiadomo i wielo wyborw, s naj- re dzi przybieraj form uadzonej grzecznoci. Polacy dzi bowiem, w oczach potomkw Goethego, to zodzieje wikszym z moliwych zagroe? i oszuci, ktrzy migaj si od uczciwej pracy. Stereotypy? Okrelenie wasnego miejsca najpeniej odbywa si jed- W tekcie O Wandzie, co nie chciaa Niemca poznajemy nak w kontekcie zewntrznych czynnikw. Bolesne re- losy polskiej oszustki matrymonialnej, w kolejnych repor-

72

taach czytamy o naszych wspbraciach szmuglujcych przez granice nie tylko papierosy i alkohol, ale te Afgaczykw, Pakistaczykw, Hindusw(!). Ksika Nowaka nie pozostawia zudze co do naszych prawdziwych i czczonych wartoci.

Ostatnim bastionem polskiego poczucia tosamoci jest religia. Katolicyzm, ktry w ksice Tochmana Bg zapa przybiera zowieszczy ksztat. Bohaterowie tekstw to midzy innymi ludzie zagubieni, fanatycznie wierzcy. To osoby, ktre wybieraj krzywd dziecka zamiast ukara proboszcza pedofila, argumentujc swoje postpowanie sowami tylko, eby ludzie nie gadali (Atmosfera mioci). To pojedyncze, ludzkie tragedie, ktre rozgrywaj si w czterech cianach mieszkania (tytuowy tekst Bg zapa o katolickim rozumieniu pojcia rodziny). Wiele historii, W artykule zostay wykorzystane fragmenty recenzji publiwiele opowieci, ktre skadaj si na prawdziwy, codzien- kowane wczeniej na blogu autorki. ny obraz religijnoci Polakw. Religijnoci nie wyobraonej, yczeniowej, lecz tej prawdziwej, bez sztafau hipokryzji. Ostatnim tekstem, zamykajcym publikacj, jest znany, wspomniany ju na wstpie reporta Wcieky pies. Nigdy niewypowiedziane kazanie ksidza homoseksualisty, nosiciela wirusa HIV. Niewypowiedziane z obawy przed ostracyzmem spoecznym, napitnowaniem, niezrozumieniem. W Polsce bowiem prawda nie wyzwala ona zniewala i wyklucza. Tekst Wcieky pies to doskonaa metafora polskiego rozumienia religijnoci, wartoci, postawy wyprostowanej. Milczenie jest zotem.
Diakon wici pokarmy w Wielk Sobot, Otarzew, 2007 Fot. Wikimedia Commons

jaka jest wic tosamo Rzeczypospolitej oczami polskich reporterw? Na wskro sprzeczna, wielowymiarowa, nieuchwytna? A moe po prostu w kontekcie dzisiejszej globalnej rzeczywistoci nie moe by w ogle mowy o tosamoci narodowociowej, lecz tylko lub a o tosamoci kulturowej bez okrelonych granic i obszaru terytorialnego? Czy nadszed w kocu czas, by wyzwoli si z polskiego piekieka, jak mawia Czesaw Miosz, mylenia polsko-centrycznego i zwrci si ku wartociom bardziej uniwersalnym ni dogorywajcy od wielu lat mesjanizm polski? Czas pokae. Musi. Bo jeli nie w polskim, bardzo dobrym reportau ktry z zaoenia jest najbardziej symptomatycznym gatunkiem literackim to gdzie dzi szuka odpowiedzi?

Mimo caego spektrum negatywnych przykadw w polskiej rzeczywistoci nie brakuje pozytywnych momentw, chwil nieskrpowanej radoci. Polacy, oprcz powszechnie znanej tendencji do narzeka, potrafi (o dziwo!) rwnie cieszy si yciem. Optymistyczne zdarzenia chociaby jak te opisane w ksice Szczyga Niedziela, ktra zdarzya si w rod. Wielka popularno muzyki disco polo (Usta s zawsze gorce My po prostu jestemy spoeczestwo, ktre nazywa si disco polo), wsplna i jednoczca walka o suszn spraw olbrzymie architektoniczne wyzwanie Sanktuarium Maryjne w Licheniu (Niech bdzie wola ludu Polski gust to duo pawia i dekor). Spenione marzenia o dziecku dwch lesbijek (Dwie mamy Jasia Tomasza Kwaniewskiego z 20 lat nowej Polski w reportaach wedug Mariusza Szczyga), niepenosprawni aktorzy, ktrzy odnajduj sens ycia na deskach teatru (Dziwolgi te graj Ewy Orczykowskiej z Kady zrobi, to co trzeba), polscy studenci prawa na Uniwersytecie Viadrina, ktrzy prbuj nakreli nowy jakociowo obraz Polski, nawizujc naukow wspprac z naszymi zachodnimi ssiadami. Poszukiwacze zapomnianej muzyki ludowej (Zapomniana muzyka Ewy Wakanowskiej z Kady zrobi, to co trzeba), czy w kocu ostatni tekst ze zbioru reportay Tomasza Somczyskiego Zapytaj jea i inne historie zatytuowany owcy pikna o projekcie You are so beautiful, ktrego celem jest pokazanie pikna osb niepenosprawnych

Bibliografia:

20 lat nowej Polski w reportaach wedug Mariusza Szczyga, pod red. M. Szczyga, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2010. Kady zrobi, to co trzeba, pod red. O. Gorczycy-Popawskiej, Wydawnictwo Dobra Literatura, Supsk 2011. Wodzimierz Nowak, Obwd gowy, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2007. Tomasz Somczyski, Zapytaj jea i inne historie. 13 reportay, Wydawnictwo Area, Gdask 2011. Mariusz Szczygie, Niedziela, ktra zdarzya si w rod, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2011. Wojciech Tochman, Bg zapa, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2010. Strony www: www.mariuszszczygiel.com.pl www.godsavethebook.blogspot.com

tozsamosc
73

Fotografie udostpnili: Ghost Cat, www.trekearth.com/members/jasmis Wadysaw Targosz, www.trekearth.com/members/vladic

Rzeba w Fuglafjrur

O Farerach czyli o solidarnoci na nieprzyjaznych skaach


Z Marcinem Michalskim rozmawia Renata Dugocka
Marcin Michalski czowiek dryfujcy na wzburzonych falach Morza Norweskiego. Pomidzy rozmowami z Farerami spoglda w stron Islandii, Szkocji i Norwegii, najbliszych ssiadw Wysp Owczych, i Danii, z ktrej niewielkie samoloty, naraone na turbulencje, nieregularnie lduj nieopodal Thrshavn. Stara si pozna i zrozumie ludzi zamieszkujcych niewielki archipelag na pnocy i t wiedz dzieli si z tymi, ktrzy yj zbyt daleko, aby poczu si wystarczajco blisko mgie, wiatrw, niewyranych wschodw i zachodw soca ponad surowym krajobrazem dalekiej pnocy. Wspautor 81:1. Opowieci z Wysp Owczych opowiada o radociach i smutkach Farerw, przyrodzie, sztuce Joensena i Towarzystwie Przyjani Niemiecko-Farerskiej. Jak narodzi si pomys na napisanie ksiki, ktra osadzona byaby na Wyspach Owczych? Musimy cofn si do pocztku naszej pierwszej podry. Do turbulencyjnego ldowania w sztormow noc i pierwszych rozmw z Farerami, jeszcze na pokadzie samolotu oraz do dnia nastpnego, gdy poznalimy kilkunastu mieszkacw naszej osady, a wieczorem Oddmar i Jana zapali za gitary na przyjciu koczcym sezon pikarski. Oto zaczo

si realizowa nasze wieloletnie marzenie i wychodzio na to, e realnie istniejcy wiat stwarza lepsze sytuacje ni te, wyreyserowane w naszej wyobrani przed wypraw. Na to naoya si coraz gbsza fascynacja reportaem i reportersk ide uwanego wsuchiwania si w czowieka. Pad zuchway pomys: skoro Wyspy Owcze zdaj si tak ywotne spoecznie i kulturowo, a mao kto kwapi si, by je przedstawi moe to wyzwanie dla nas?

tozsamosc

W jaki sposb doszo do tego, i 81:1 jest efektem wsppracy dwch autorw? Kto by pomysodawc i jak Pan si do tego pomysu odnis? Inicjatywa wysza od Macieja. W tamtym czasie pisa do dziau kulturalnego ycia Warszawy i mona powiedzie, e by w twrczym rytmie. Ja prezentowaem postaw raczej sceptyczn. Obaj nie za bardzo wiedzielimy jaki bdzie efekt tej naszej zabawy, pewne byo tylko, e po lekturze dziesitek polskich reportay intuicyjnie domylalimy si jak konstruowa tekst. A pniej nadszed proces twrczy, ktry surowo weryfikowa nasze wyobraenia. Z tamtego okresu pozostao mi przekonanie, ktre umacnia si we mnie za kadym razem, gdy czytam co wartociowego, choby krtki artyku: mam olbrzymi podziw i uznanie dla

74

kadego, kto potrafi sprawnie skleci kilka interesujcych zda i sprawi, e tworz intrygujc, spjn cao. Bardzo czsto jest to podziw poczony z zazdroci. Moja poowa 81:1 powstawaa w wielkim mozole.

czli Panowie nawizywa kontakt z wydawnictwami, czy te odwrotnie? W trakcie wizyt na Owcach staralimy si jak najwicej przey, zobaczy, usysze, wic pisania byo niewiele. Lwia cz powstaa po powrocie z najduszej wyprawy, Czym gwnie ujy Pana Wyspy Owcze? Czy bya to mi- kiedy przepracowalimy trzy miesice w przetwrni ryb. o od pierwszego wejrzenia, czy dojrzewaa miesiGotowy maszynopis zanielimy do dwch wydawnictw, cami niczym szlachetna odmiana whisky? W Wyspach Owczych byem zakochany platonicznie na du- praktycznie jako osoby znikd. Przez jaki czas nic si nie go przed pierwsz wizyt i, tak jak mwiem, wyprawa na dziao, a ktrego dnia zadzwoni do mnie Maciek i oznajarchipelag bya spenieniem modzieczych marze. Ksi- mi przejty, e Monika Sznajderman, szefowa wydawnictwa Czarne, jest na due tak. Pamitam, e staem wtedy ka to produkt uboczny, ktry powsta niejako przy okazji. na przystanku tramwajowym przy Dworcu Centralnym Ujo mnie wiele rzeczy. Wszechstronno Farerw, ich i pomylaem, e to wszystko nie dzieje si naprawd. zaradno i umiejtno zagospodarowania wasnego mikrowiata, naturalna potrzeba rozmawiania, silne poczucie Jak czuje si osoba debiutujca w wiecie literackim wsplnoty. Take dystans do pewnych spraw, wynikajcy i osigajca sukces w tak zawrotnym tempie? Bo niewtpliwie mona w przypadku ksiki Panw mwi pewnie po czci z apokaliptycznego otoczenia. o sukcesie. Staram si nie traci ostroci widzenia i zauwaa rwnie Sukces w zawrotnym tempie nie wiem czy tu pasuje to zjawiska negatywne, ale moja fascynacja Farojami nie ga- okrelenie. Bdmy subtelniejsi: jestem przeszczliwy, nie. Imponuje mi, e czterdziestoomiotysiczne spoe- syszc pochway, i niesamowicie wdziczny kademu, kto czestwo bez wikszego wysiku tworzy wasn, bogat zechcia przeczyta nasz ksik. Ciesz si, e dziki niej literatur, posiada potn scen muzyczn, malarzy, rze- nieco wicej osb zwrci uwag na Farerw, przecie to biarzy, pracownikw akademickich, naukowcw, inynie- o nich tutaj gwnie chodzi. rw, sportowcw, artystw teatralnych, orkiestr symfoniczn i co tam sobie jeszcze wymarzymy. Czy zacz Pan pisa ksik podczas pobytu na Wyspach Owczych, czy po powrocie do Polski? Czy najpierw zostaa napisana ksika, a dopiero pzniej za-

tozsamosc

Joansoka, wycig odzi

75

Dalur

Skd pomys na okadk? Dlaczego wykorzystano obraz Frimoda Joensena Rozstanie? Joensen jest autorem kilku wietnych obrazw Begravelse lub Going to the church ktre by moe bardziej pasowayby do charakteru ksiki. Poszukiwania okadki trway bardzo dugo. Na pocztku skoncentrowalimy si na zdjciach, niestety farerska fotografia dokumentalno-reportaowa ma si nie najlepiej. Nie za wiele oferoway take archiwa agencji zagranicznych. Dominoway landszafty, natura i Farerowie pozujcy w narodowych strojach. Przejrzelimy kilka tysicy zdj i adne nas nie zachwycio. A wreszcie w albumie przywiezionym z Wysp objawi si Frimod. Scena poegnania przed wypyniciem w daleki rejs, nieco ckliwa i zarazem

Czy nobilitacj s sowa Mariusza Szczyga: Jedna ksika, dwa debiuty. I oba wietne, i czy ma to przeoenie na Paskie ycie codzienne? Gottland by jednym z najwaniejszych tekstw, ktre popchny nas ku reporterskiej przygodzie. Sparafrazowalimy sowa Mariusza, publikujc artyku w farerskiej prasie: rozpoczo si korzystanie z pastw jak z towarw mona wybra to, ktre daje najlepsz ofert mentaln i egzystencjaln. A Czechy to kraj dla mnie (dla nas Faroje). Recenzj z okadki odbieram arcymio, ale czuj te pewn odpowiedzialno. Skoro debiut by rzekomo taki dobry, warto popracowa nad czym, co bdzie jeszcze lepsze.

dramatyczna. Idealna. Widziaem duo obrazw Joensena i Rozstanie wyrnia si na tle reszty niejednoznacznoci. Wymienione przez Pani s takie mam wraenie nieco zbyt pastelowe i dosowne. Tak czy siak wietnie, e stano na Frimodzie. Naiwistyczne reportae, naiwistyczne malarstwo, promocja farerskiej sztuki na okadce. Czy ma Pan jakie prawdy oglne, zasady, ktrymi kieruje si Pan w swym yciu? Wie Pani, to zoone. Chciabym na przykad, by bliskie mi osoby miay we mnie mocne oparcie, tylko czy taka sucha deklaracja nie brzmi jaowo? Zasady realizuje si czsto intuicyjnie, s tak silnie zakorzenione, e trudno je nawet wydestylowa i nazwa. Na pewno marzy mi si by prawym czowiekiem, ktry umie zwraca uwag na potrzeby innych, nie zaniedbujc przy tym siebie. Staram si przy tym docenia kad chwil ycia, pikn lub pod, w myl tego co mwi u Hrabala stryj Pepin: Ten wiat jest pikny do obdu. Nie, eby taki faktycznie by, ale ja go takim widz.

Na jakiej literaturze si Pan wychowa? Jaki gatunek literacki towarzyszy Panu dzi? W drugiej czy trzeciej klasie podstawwki zaoyem zeszyt, w ktrym zapisywaem tytuy przeczytanych ksiek. To szo w setki. Prb czasu przetrwa na pewno Adam Bahdaj Do przerwy 0:1, Uwaga, czarny parasol, Podr za jeden

76

umiech. Poza tym Pan Samochodzik, Mikoajek, Sherlock Holmes. By te Ferdynand Wspaniay, przebijajcy wind dach bloku. Piszc 81:1 wrciem do Astrid Lindgren. Mgbym dugo wymienia, a im gbiej si zastanawiam, tym mam wikszy apetyt, by wej w te lektury jeszcze raz, zobaczy jak dziaaj dzisiaj.

papierow i ledzi tekst razem z Wilhelmim. Uwielbiam dotyka ksiki, wcha je, podkrela zdania, dopisywa co owkiem. Myl, e wiele osb ma podobnie i audiobook na dugo pozostanie tylko ciekawym dodatkiem, czym bliszym pycie z muzyk ni realnym konkurentem ksiki. Nie widz za bardzo okolicznoci, w ktrych by nad ni growa. Nie wiem, moe w trakcie gotowania, jazdy roweOstatnio czytam jak optany, zaczynam pi ksiek, gubi rem albo ciemn noc w lenej guszy, czyli w chwilach, gdy wtki, wracam istna neuroza. Preferuj literatur faktu czytanie praktycznie nie wchodzi w gr? i wywiady, przeplatam to fikcj. W tym momencie mam napoczte polskie reportae Jdrzeja Morawieckiego, Kara- Kindle to zabawne, moe mi Pani nie uwierzy, ale spotywan kryzysu Lindy Polman o kulisach przemysu pomocy kam si z tym sowem pierwszy raz w yciu widz jego humanitarnej, czwarty raz Dziennik pisany pniej, wspo- przydatno w roli archiwum czasopism, artykuw, jakich mnienia Jerzego Ilga, ale i Porozumienie bez przemocy z p- starych manuskryptw. Cyfrowego ratunku dla miych nam ki psychologicznej i zbir esejw o Islandii. Do tego coraz ksiek, ktre roza si w szwach. Moe jeszcze przy wicej tytuw, do ktrych chciabym wrci, wrcz umie okazji podry, gdy mamy ograniczone miejsce w plecacytowa wielkimi partiami z pamici: Ota Pavel, Maciej ku, a planujemy zabra kilka grubszych cegie. Tak czy siak Malicki, scenariusze Monty Pythona, setki polskich repor- te technologiczne nowinki niezbyt do mnie przemawiaj. tay, Masowska, Marczewski, jakbym spisywa z katalogu. Przedkadanie audiobooka i Kindlea nad klasyczn ksiSpecjalne miejsce na pce ma Pilot Whaling in the Faroe k, jeli moemy w danej chwili wybiera czysta herezja. Islands pira antropologa Jana Pauli Joensena. Kiedy byam na spotkaniu z Kamil Shamsie, kto zapyCzy przekonuj Pana do siebie nowinki techniczne ta j do kogo adresuje swe ksiki. Kto jest adresatem w wiecie literackim, typu audiobooki lub Kindle? Czy Pana ksiki? nie uwaa Pan, e mog one sta si zagroeniem dla Odpowiem prowokacyjnie: wszyscy ci, ktrzy ignoruj istksiki papierowej lub wyprze j z obiegu? nienie farerskiej kultury. Poza tym take ci, ktrzy nigdy Znajomy podarowa mi kiedy Moskwa-Pietuszki w wiet- o Owcach nie syszeli. Stawiamy czytelnikom co w rodzanej interpretacji Romana Wilhelmiego. Po kilku minutach ju drogowskazu: prosz pastwa, niedaleko Irlandii, gdzie odsuchu zakorcio mnie, by wzi mimo wszystko wersj Joyce i gdzie Beckett, suwerenna farerska kultura. William
Marcin Michalski w Akraberg

77

Chmury nad Koltur

Heinesen odmawiajcy Nobla, rozbuchana scena artystycz- Wiem, jak sobie to farerskie ycie umagicznia, uatwiaj na, mie osoby. Warto nie lekceway. mi to tamtejsze realia. Zawsze staram si wyostrza zmysy do granic moliwoci, bywa to zblione do stanu narkotyczPrzypuszczam, e niewielu Polakw odwiedzio Wyspy nego. Jednoczenie pamitam, e funkcjonuj w wiecie Owcze. Czy piszc ksik stara si Pan odda specy- rzeczywistym, wic kto zaraz moe okaza zawi, zo, fik archipelagu w taki sposb, aby obrazowo mg agresj. Ale tak si nie dzieje. Do tego dochodzi ten Hrabal, sobie je wyobrazi czowiek majcy mizerne pojcie ktrego cytowaem wczeniej, z indywidualnym, ekstatycznym patrzeniem na wiat. Jestem w Trshavn, jad autoo tym, jak wyglda pnocna Szkocja chociaby? Staralimy si pokaza ludzi i charakterystyczne zjawiska. busem miejskim, widz przez okno dziewczyn z ojcem, s Poszuka ducha miejsca. Naleaoby teraz przetumaczy przy ogrodzie, on stoi na ciece, ona zrzuca z ciarwki ksik i da j do przeczytania Farerom, eby osdzili na gruz, ubrana w dresowe spodnie i wzorzysty farerski sweile ta specyfika zostaa oddana. Pamitajmy jednak, e do- ter. P godziny pniej wracam t sam drog i wci tam minuje u nas formua klasycznego reportau, a wic bu- s, stoj przy jakich narzdziach. Pikno-zwyka scenka, dujemy obraz krainy na bazie opowieci i opinii naszych niczego wicej mi nie trzeba. rozmwcw. Mniej tu fotograficznego obrazowania. W sumie szkoda, bo chciabym potrafi opisa te piknostki, gdy Dwa czsto niepodobne wiaty farerski i polski. Oba kowracam wieczornym promem z Sandoy, s za mn potne cham rwnie mocno, ze wszystkimi za i przeciw. ciemnoszare chmury, na horyzoncie zmierzcha, niby malutka wyspa Hestur wyrasta zza burty niczym demoniczny Wyspy Owcze zamieszkuje 47 487 osb. Ile osobowoci kontynent, pachnie ocean, jest cicho. Kapitan wychyla si i niebanalnych charakterw zdoa Pan pozna? z kabiny, mwi co do jednego z pasaerw. Obserwuj to Wci zbyt mao. Ponad czterdzieci tysicy ludzi to nai wiem, e wszelkie opisy bd tutaj uomne, bo sowa two- prawd jest tum, prosz sobie uzmysowi z iloma osobami rozmawiamy na powanie w cigu roku? Ze stoma? Czyrz tylko namiastk. li uwany, pogbiony dialog co trzeci dzie, przy zaoeniu, Czy ycie na Wyspach Owczych traktowa Pan i traktuje e nie powtarza si dyskutant. To do optymistyczna wer(bo zdarzyy si powroty) jako odrealnienie codzien- sja. No wic teraz zestawmy t setk przez rok z czterdzienego ycia, czy ycie wrd Farerw jest tym, ktre jest stoma omioma tysicami Farerw. ycia nie starczy, by pozna wszystkich. Poznaem niewielki uamek. Jaka tam rzeczywiste i tam najchtniej spdzaby Pan czas?

78

czstka nie wykazywaa zainteresowania. Innych nie miaem okazji pozna, ale mi o nich duo opowiadano. Wiele postaci nietuzinkowych, nie w znaczeniu wybitnych osigni, ale o rnorodnych i bogatych dowiadczeniach.

Wedug 81:1 Wyspy to: 463 km drg publicznych, 30 453 pojazdy, 250 wyrazw na okrelenie deszczu, 350 sw na okrelenie wiatru. Czy wszystko tam jest policzalne i jak jest ze szczciem, bo tego policzy si nie da? Tak, zapewne mnstwo rzeczy jest policzalnych, blisko tego sukcesu zdaj si by Niemcy i ich prnie dziaajce Towarzystwo Przyjani Niemiecko-Farerskiej. Filologowie, botanicy, antropolodzy, wszelkiej maci pasjonaci. Przysali mi swj katalog bibliograficzny prawie tak gruby jak niemiecka ksika telefoniczna.

samodzielnoci, postaw typu musz pracowa solidnie, bo od tego zaley moja pomylno. Farerowie hoduj wszechstronnoci, dziki czemu ich spoeczestwo funkcjonuje tak sprawnie. Nie brakuje te, rzecz jasna, obibokw, ktrzy ponad pracowito stawiaj miy i pomocny zasiek socjalny, ale oni s jednak w mniejszoci. Do tego dochodzi jeszcze jaka elementarna, wsplnotowa odpowiedzialno: jestemy razem, yjemy tu wrd tych czarnych nieprzyjaznych ska, nie ma nas wiele, musimy dziaa. Sporo w 81:1 nawiza do samotnoci, niezrozumienia. Czy to specyfika narodu farerskiego, i tak wiele ludzi odczuwa odosobnienie, czy moe prawd jest zdanie zawarte w ksice, e w dzisiejszym wiecie niewiele miejsca pozostao na bezporednie, ciepe uczucia midzyludzkie? Zwrmy uwag co powiedzia Bjrn Patursson, ktry przez ponad pitnacie lat mia do dyspozycji ca wysp Koltur tylko dla siebie i ony. By zdania, e najwiksz samotno generuj wielkie miasta. Tam najatwiej si pogubi, zatraci, wyldowa poza marginesem. Na kocu zapomni o nas nawet listonosz.

A kiedy ju wszystko policzymy, zaczyna si ycie. Raz szczliwe, raz nie. W noclegowni dla kobiet, orodku odwykowym, w areszcie. Wrd przyjaci, bliskiej rodziny, na onie natury. Nie umiem powiedzie, czy s szczliwsi, wydaje mi si, e maj mniej powodw do zgorzknienia. Farerowie wykazuj umiejtno poszanowania kadego przydatnego zawodu. Czy jest to kwestia mentalnoci, odosobnienia, czy praktycznoci? To si wie z caym etosem protestanckim, z zaradnoci,

Temperatura uczu midzyludzkich na Farojach si waha. Nie wiem czy nastpi jakie znaczne ochodzenie. Z jednej strony wizi rodzinne wydaj si wci trzyma mocno, z drugiej nie brakuje sygnaw, e s to tylko pozory.

Mykines, dzie kultury

79

Spoecznoci lokalne spaja tu wsplnota dowiadcze, ale Czy od momentu wydania ksiki spotyka si Pan i mocne poczucie kontroli. Spotkaem wielu wraliwych, z sympati i czytelnikw i dziennikarzy? empatycznych Farerw, ale te i kilku oschych, wycofanych. Spotykam si z olbrzymi sympati znajomych, bardzo pozytywne s take wieczorki autorskie. Niepokoj mnie Obserwujc ycie w maych spoecznociach, choby natomiast prasowe recenzje praktycznie nikt nie napisa na szkockiej wyspie Mull, szybko dostrzega si, i wi- jeszcze nic naprawd krytycznego. zi pomidzy ludmi s mocniejsze, gbsze. Jak bardzo, Pana zdaniem, rni si od siebie spoecznoci Tr- Kada ksika, nawet ta, ktra uwaana jest za arcyshavn i choby Vikar, gdzie ludzi mona policzy na pal- dzieo, spotyka si z krytyk. Czy krytyka boli, zniechcach dwch rk? ca, czy motywuje? Vikar jest od wielu lat opuszczone, lepszym przykadem Konstruktywna moe by inspirujca, przyjmuj j z zajest Mykines, gdzie zdarza si, e z powodu pogody ludzie interesowaniem. Dobrze jest jednak samemu zauwaa nie mog wydosta si z wyspy przez kilka czy nawet kil- niedocignicia i eliminowa je. Na przykad mam do siekanacie dni ani promem ani helikopterem. Te miejsca bie pretensje, e w niektrych miejscach 81:1 nie zapyta(poza Mykines take Fugloy, Skuvoy) powoli wyludniaj em swoich rozmwcw o bardziej pogbione kwestie, nie si, ale wci co si tam dzieje: dzieci (na Fugloy jedno sprbowaem poszuka drugiego dna. To karygodne, bo dziecko) maj szkoln sal, ich ojcowie s farmerami, raz w teorii reportau mwi si, e dno numer dwa to absow tygodniu lataj w gb archipelagu zaatwia powaniej- lutne minimum, dopiero przy sidmym tekst zaczyna mie sze sprawy. Zim ich wyspa zdana jest na bycie samowy- jakkolwiek warto. starczaln, wic api ptaki, albo id do spiarni po barani udziec czy zmroon na ko pizz. Zapewne yj bardzo Czy planuje Pan napisanie kolejnej ksiki? blisko, wspieraj si. To doskonay pomys na opracowanie Pisz w olbrzymim trudzie, wic na ewentualn ksik antropologiczne: zimowa codzienno i rytuay na peryfe- trzeba bdzie troch poczeka. Mam ju pomys, zaczynam ryjnych wyspach archipelagu Farojw. Koncentruj si na gromadzi materiay. Przede wszystkim jednak jestem prozaicznych czynnociach, kc si i kochaj, odwiedza- czytelnikiem, to mnie zajmuje bardziej. Zastanawiam si, j osobicie albo siedz w internecie. Suchaj Beatlesw, po co rzebi w morddze co wasnego, skoro nie starczy kiedy za oknem szaruga. Pewnie czuj podskrnie, e tu nawet czasu na lektur choby poowy tej rewelacyjnej liwszystko jest bardziej na powanie, nie ma pola manewru teratury, ktra si ukazaa lub lada moment ukae. Z Wy dzi wieczr, musisz tu zosta na dobre i ze, bo nic ju nie spami Owczymi nas ponioso, bo tam bya akurat niezaprzypynie i nie przyleci. gospodarowana nisza. Ale wol upaja si tym, co napisz mdrzejsi. W Trshavn mona robi co si chce, mamy co najmniej kilkanacie moliwoci w kinie graj von Triera, teatr wy- Mam ogromn nadziej, e jednak zdecyduje si Pan stawia Brechta, w dyskotece drugi drink gratis. Spotkajmy w przyszoci na wzbogacenie rewelacyjnej literatury si w centrum i pjdmy na kufel. Albo dzi nie, odpumy, kolejn ksik. Duo jest jeszcze niezagospodarowamoe jutro. Nic na si. nych terenw, choby w Europie. Literatura potrzebuje ludzi, ktrzy maj odwag j wzbogaca i odkrywa Czy ycie w trudnym klimacie, gdzie czowiek zaleny przed czytelnikiem to, do czego nie s w stanie sami jest od natury, determinuje czowieka do zblienia si dotrze. do niej i lepszego jej poznania? Dzikuj Panu za rozmow. Na Wyspach Owczych czowiek jest na ni skazany. Jeszcze nie tak dawno midzy osadami nie byo drg, wic ludzie Wszystkie fotografie zostay nam udostpnione przez Marciwdrowali przez gry albo wiosowali odzi. Dla mnie, na Michalskiego. mieszczucha, fascynujcym odkryciem jest, e tak wielu Farerw, take modych, zna si na prdach morskich, kie- W nastpnym numerze Archipelagu ukae si recenzja runkach wiatru, rodzajach mgy. Ich rozmowy o pogodzie ksiki Marcina Michalskiego i Macieja Wasilewskiego pt. nie s prowadzone dla przerwania niezrcznej ciszy albo 81:1. Opowieci z Wysp Owczych, wydana przez wyd. Czarne dlatego, e skoczyy si inne tematy. Ludzie szczerze si w 2011 roku. w nie angauj, synoptyczne plotki s rwnie wane jak omwienie ostatnich wydarze w polityce i sporcie. Do tego respekt przed zdradliwymi grami i oceanem. Ludzie podchodz do natury z duym szacunkiem, bo tam wyraniej ni gdzie indziej podkrela ona ich miniaturyzm.

tozsamosc
80

Tosamo,
ktra czy zamiast dzieli
Czy w dzisiejszych czasach istotne jest zadawanie sobie pyta o wasn tosamo? Jak yjc w wielokulturowym wiecie moemy pielgnowa wszystkie komponenty naszej tosamoci i odczuwa blisz wi z ludmi, zamiast pozwala rnicom tworzy barier midzy nami a innymi? Odpowied na to pytanie nie jest prosta i dana raz na zawsze.

Kamila Kunda

tozsamosc
81

Od nieco ponad dekady, wypeniajc formularz w Stanach Zjednoczonych i natrafiajc na rubryk przynaleno rasowa, mona zaznaczy wicej ni jedn opcj. Przez wiele lat prowadzona bya kampania, by dzieci pochodzce z mieszanych zwizkw nie musiay wybiera midzy kilkoma, dotychczas na poziomie biurokracji wykluczajcymi si, tosamociami rasowymi. Obecnie szacuje si, e ok. 3% spoeczestwa amerykaskiego (tj. niemal dzisi milionw obywateli) zaznacza w formularzu wicej ni jedn ras. Jedn z bardziej znanych osobistoci o mieszanym pochodzeniu jest Tiger Woods, wiatowej sawy golfista, ktrego ojciec ma korzenie afro-amerykaskie, chiskie i indiaskie, a matka tajskie, chiskie i holenderskie. Pytany o swoj tosamo, Woods niejednokrotnie przyznawa, e uku wasne okrelenie na samego siebie Cablinasian (cablizjata), wymykajc si tym samym wszystkim dostpnym etykietkom. Przypadek Woodsa i milionw jemu podobnych ludzi pokazuje, i tosamoci nie da si podzieli i zaszufladkowa a dotknlimy zaledwie wierzchoka gry lodowej. Na tosamo Woodsa skadaj si przecie take pe, wykonywany zawd, stan cywilny, obywatelstwo, przynaleno klasowa, wyksztacenie i setki innych elementw. Cz z nich jest widoczna, cz nie. Cz dotyczy fizycznoci, cz nie. Cz mona zmieni, czci nie. Niektre

Na rynku brytyjskim i amerykaskim ksiki dotyczce tosamoci pojawiaj si od wielu lat w duym nateniu. Z osobistych wzgldw ten temat fascynuje mnie od dawna, signam wic po kilka pozycji, z ktrych cz dostpna jest take na polskim rynku, by zgbi zagadnienie i sprbowa dotrze do sedna tego, czym jest tosamo i jaka jest jej rola w wielokulturowym spoeczestwie, w ktrym yj ja i coraz wicej z nas. Wszyscy autorzy podkrelaj zgodnie, i tosamo nigdy nie jest pojedyncza moja tosamo pciowa nie przekrela tosamoci wynikajcej z miejsca urodzenia, wyznawanej (lub nie) religii czy orientacji seksualnej. Natura tosamoci polega na tym, e im duej yjemy i im wicej zbieramy dowiadcze, tym jej elementy mno si, a ich liczba nie jest niczym ograniczona. Stuart Hall w Questions of Cultural Identity pisze, i nasza tosamo jest zawsze w cigym procesie zmian i transformacji. Ten temat przyblia wyraniej Amin Maalouf w Zabjczych tosamociach. Tosamo jest wytworem kulturowym, politycznym, ideologicznym i historycznym.

elementy tosamoci s efektem jego wyboru, inne nim nie s. Kady z nich ma jednak swoje implikacje w yciu codziennym.

tozsamosc

82

Na rnych etapach ycia inne komponenty naszej tosamoci wysuwaj si na pierwszy plan. W szkole podstawowej moe to by tosamo ucznia, w wieku dorastania budzca si kobieco lub msko, w pniejszych latach np. rola matki czy dyrektora firmy. Zalenie od okolicznoci pewne elementy tosamoci daj o sobie bardziej zna, np. niepenosprawno podczas podry czy wyznawana religia podczas spotka o charakterze religijnym. Pewne czci skadowe tosamoci zyskuj te inn wag w zalenoci od miejsca pobytu lub zamieszkania. Fakt bycia kobiet w Sztokholmie czy Berlinie niesie ze sob inne przywileje i ograniczenia ni w Kabulu czy Rijadzie. Pewne aspekty tosamoci zbliaj nas do ludzi, inne znw dziel. Historia eksponuje niekiedy rnice, wystarczy wspomnie tu wojn

na terenie byej Jugosawii czy w Rwandzie, gdzie jeden element tosamoci przynaleno etniczna decydowaa o czyim przeyciu bd mierci. Tosamo bywa wic, jak okreli to Maalouf, powszechnie stosowanym instrumentem wojennym. Konflikty jasno pokazuj, e redukcja tosamoci do jednego jej aspektu rodzi nietolerancj i sprzyja poczuciu zagroenia. Gary Younge w znakomitej ksice Who Are We and should it matter in the 21 century? piknie pisze: Tosamo jest niczym ogie. Moe wytworzy ciepo i poczucie komfortu. Stoi na czele najbardziej inspirujcych osigni w historii polityki wiatowej, czy chodzi o ruch sufraystek, zakoczenie apartheidu czy popraw praw gejw. Ale tosamo wkroczya take na scen w najbardziej szokujcych okresach w historii mam na myli Holocaust, wojny w Rwandzie, Darfurze i Demokratycznej Republice Konga.

Younge zgadza si z Jeffreyem Weeksem, ktry w The Value of Difference stwierdza: W tosamoci chodzi o poczucie przynalenoci, o wsplne cechy, jakie mamy z niektrymi ludmi i rnice, jakie odczuwamy w zetkniciu z innymi. Na najprostszym poziomie, tosamo daje nam poczucie osobistego miejsca, stablin podstaw dla naszej indywidualnoci. Ale dotyczy take naszych relacji spoecznych, kompleksowych powiza midzy nami a drugim czowiekiem. Younge dodaje: Tosamoci polegaj na tym, jak mylimy o sobie w relacji z innymi. Ale te myli nie bior si znikd. Tosamoci s zakorzenione w warunkach materialnych. W pewnych okolicznociach to, czy jeste Brytyjczykiem, czarnoskrym, gejem, Irakijczykiem, wyznawc hinduizmu czy kobiet moe oznacza rnic midzy yciem a mierci, ubstwem a zamonosci, narodowoci a bezpastwowowoci. Wadza, rodki i perspektywy yciowe odgrywaj du rol w tym, jak rozumiemy (bd nie) warto nas samych i innych ludzi. Czy w dzisiejszych czasach istotne jest zadawanie sobie pyta o wasn tosamo? Jak yjc w wielokulturowym wiecie moemy pielgnowa wszystkie komponenty naszej tosamoci i odczuwa blisz wi z ludmi, zamiast pozwoli rnicom tworzy barier midzy nami a innymi? Odpowied na to pytanie nie jest prosta i dana raz na zawsze.

pewnej wadzy. Z reguy bywa tak, e im wicej wadzy niesie ze sob dany aspekt tosamoci (biaa skra w czasach apartheidu, mska pe w Arabii Saudyjskiej, czonkostwo w Partii Komunistycznej w Chinach), tym bardziej waciciel owego aspektu tosamoci jest jej wiadom. A posiadanie wadzy niekiedy rodzi ch jej naduycia. Bywa te odwrotnie, e element naszej tosamoci dostrzegamy wyraniej w sytuacjach zagroenia i nawet gdy sami nie mamy potrzeby podkrela np. naszej tosamoci etnicznej, inni czyni to za nas. Poczucie solidarnoci z ludmi jest jednak kwesti niezmiernie skomplikowan fakt dzielenia z kim pewnej cechy nie powoduje od razu, e odczuwamy z t osob wi.

Younge zaczyna od wytumaczenia, czym jest multikulturalizm. Nie jest on adnym etosem, a zwyczajn rzeczywistoci, ktra otacza nas w wielu krajach. Nie rzdy kreuj kultury, a tym bardziej multikultury. One powstaj z dowiadcze wielu ludzi i w swej naturze s dynamiczne, Eksponowanie jednego elementu tosamoci wymaga poddane cigym zmianom. ycie w spoeczestwie wierozwagi, wie si bowiem czsto z przypisaniem sobie lokulturowym niesie ze sob wiele wyzwa, nieistniej-

83

tozsamosc

wiedliwoci) nadmiernie podkrela rnice. Spycha tym samym na dalszy plan to, co ludzi czy, a poprzez tak perspektyw osabia poczucie solidarnoci. Poczucie solidarnoci z kolei sprzyja poczuciu rwnoci. Faktem jest, e wielokulturowe spoeczestwa s z reguy bardziej tolerancyjne wzgldem innoci, szanuj rnorodno kulturow i prbuj odrzuci konieczno asymilacji kultur mniejszociowych w jedn dominujc co nie znaczy, e obce im s starcia i konflikty. Socjologowie, antropolodzy i psycholodzy zauwaaj jednak, i w tej tolerancji moe tkwi puapka. Anne Phillips w Multiculturalism without Culture nazywa multukulturalizm kulturowym kaftanem bezpieczestwa, ktry zmusza niejako czonkw grup mniejszociowych to podtrzymania ich autentycznoci, odbierajc im prawo do przeamywania barier kulturowych i stosowania zapoycze, do definiowania i redefiniowania samych siebie. Kwame Anthony Appiah w Kosmopolityzm. Etyka w wiecie Obcych zwraca uwag czytelnikw na puapk mylenia strereotypami: Prby znalezienia pierwotnie autentycznej kultury s jak obieranie cebuli. Materiay, o ktrych wikszo ludzi myli jako o tradycyjnie zachodnioafrykaskich znane s jako wzory jawajskie, przybyy do Afryki z jawajskimi batikami, David Miller w eseju On Nationality zwraca uwag, i ra- a stworzone zostay przez Holendrw. To samo mwi dykalny multikulturalizm (zakadajcy, e grupy kulturo- Jean-Francois Bayart w The Illusion of Cultural Identity: we, a nie jednostka, powinny by miar wymiaru spra- Symbole kulturowej tosamoci wynikaj bardzo czsto cych w spoeczestwach monokulturowych. Rzdy mog pomc uczyni egzystencj spokojniejsz i prostsz, mog wspiera integracj rnych spoecznoci w budynkach socjalnych, zamiast tworzenie gett, zamieszkaych wycznie przez przedstawicieli jednej spoecznoci, mog promowa wielokulturowe szkoy i wprowadza przepisy antydyskryminujce. To wszystko ma ogromny wpyw na to, jak yjemy. Przy czym Younge zaznacza rnic midzy Wielk Brytani i Ameryk a krajami kontynentalnej Europy, twierdzc, i zarwno w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych jak i Kanadzie obywatele nie musz wybiera midzy przynalenoci narodow a etniczn, za spoeczestwa europejskie, w ktrych panuje polityka restrykcyjna i ktre s duo mniej elastyczne, maj wiksz tendencj do zmuszania swych obywateli do wyboru jednej, wiodcej tosamoci. Od tego wtku rozpoczyna Zabjcze tosamoci Maalouf, piszc, i mimo e mieszka we Francji od 1975, dokd wyemigrowa z Libanu, Francuzi wci pytaj go, kim czuje si bardziej: Francuzem czy Libaczykiem, nie rozumiejc, e mona z powodzeniem poczy obie te narodowoci, kilka jzykw (z ktrych wszystkie mog by ojczystymi) i liczne tradycje kulturowe.

84

z zapoycze. Wemy dla przykadu portugalskie kafelki azulejos: technika ich wykonania pochodzi od Arabw, a niebieski barwnik zosta przywieziony z Chin, tam natomiast znalaz si za spraw Persw. Pomidory, typowe skadniki kuchni rdziemnomorskiej, razem z chlebem, oliwkami i oliw, zostay importowane z Ameryki Poudniowej przez Hiszpanw, a sama nazwa tomato ma korzenie w jzyku Aztekw. Przykady mona by mnoy, do atwo jednak ju na tych zauway, e czsto to, co poprzez nasz ignorancj postrzegamy za tradycyjne, wcale tradycyjne nie jest. Prby narzucania mniejszociom obowizku kultywowania tradycji jak najbardziej autentycznych powoduj zagubienie si w korytarzach labiryntu bez wyjcia. Nie ma na wiecie kultur, ktre historycznie pozostaway zawsze w izolacji. Wszystkie kulturowe tosamoci skd si bior, maj swoj histori, zauwaa Stuart Hall w Cultural Identity and Diaspora. Ale jak wszystko inne, podlegaj wiecznej transformacji, nie s odlane w gipsie. Tak samo nie s ustalone raz na zawsze kultury, w ktrych yjemy, a uparte patrzenie w przeszo i zaprzeczanie teraniejszoci moe mie dla spoeczestwa skutki katastrofalne. Wielu politykw zdaje si tego nie dostrzega, szczeglnie w zachodnich spoeczestwach wielokulturowych.

Wszystko to, co nie jest zachodnioeuropejskie, jest zagroeniem. Younge cytuje za Nicholasa Sarkozyego, ktry powiedzia: Czy mi si to podoba czy nie, islam jest drug najwiksz religi we Francji. Musicie si wic zintegrowa, by uczyni islam bardziej francuski. Autor susznie zwraca uwag, e aby spoeczestwo francuskie yo zgodnie, to Francja musi sta si teraz bardziej islamska, tak jak Francuzi uczynili w przeszoci pewne rejony Azji i pnocnej Afryki bardziej chrzecijaskimi. Zmieniaj si wartoci, spoeczestwa ewoluuj, ewoluuje ich jzyk i zachowanie. aden rzd nie moe z sukcesem opiera si zmianom, za ktrymi opowiada si spoeczestwo. Bruce Berman i John Lonsdale w Unhappy Valley. Conflict in Kenya and Africa podkrelaj rnice midzy budowaniem pastwa, jako wiadomym wysikiem tworzenia aparatu kontroli a formowaniem pastwa, ktre jako proces historyczny jest procesem cigym, w duej mierze niewiadomym, opierajcym si na konfliktach, negocjacjach i kompromisach midzy rnymi grupami, czsto o odmiennych oczekiwaniach i potrzebach. Podobny do procesu formowania pastwa jest proces tworzenia wsplnej tosamoci w obrbie Unii Europejskiej, ktry na gruncie spoecznym nie posuwa si bez trudnoci. W obliczu braku jasnej definicji odnonie tego, co dla obywateli krajw czonkowskich oznacza bycie obywatelem UE poza czysto gospodarczymi czy logistycznymi korzyciami, wiele osb szuka schronienia w swych odrbnych, narodowych tosamociach. Jedn z ironii ekspansji UE pisze Younge jest fakt, e w momencie, gdy zatarciu ulegaj granice narodowe i znikaj lokalne waluty, rynek pracy i kapita zostay uwolnione z osobnych pastw, wzrs nacjonalizm. Im mniejszy wydaje si wiat i im mniejsz odczuwamy kontrol nad nim, tym bardziej skaniamy si ku ucieczce w sfer, w ktrej nasz wkad jest widoczny. Analiza bada dotyczcych wartoci wyznawanych na caym wiecie, przeprowadzonej w 2006 roku w ramach projektu World Values Survey przez prof. Pipp Norris z Harvard Kennedy School i obejmujcej ponad 100 krajw wiata, pokazuje, e pomimo rozwoju wiatowych rynkw i narzdzi komunikacji, ktre umoliwiaj nam w kadym momencie mie kontakt z ludmi z drugiego koca wiata, wikszo ludzi utosamia si wci najbardziej ze swoj lokaln czy regionaln spoecznoci, jeli chodzi o tosamo terytorialn. Zaledwie 2% wiatowej populacji uwaa si za kosmopolitw, co oznacza przede wszystkim wiatow bd kontynentaln tosamo. 15%

O wspczesnym eurocentryzmie pisa w Autoportrecie reportera Ryszard Kapuciski: Zachd broni si, ostrzegajc swoich obywateli przed wszystkim, co nie jest zachodnie. Gdy przyjrzymy si, jakie s relacje zachodnich mediw ze wiata, moemy zauway, e to, co nie jest zachodnie, jest pojmowane jako zagroenie. Ze Wschodu mamy zagroenie mafi. Z Poudnia zagroenie fundamentalistami. Z Afryki jest zagroenie tymi szalonymi Afrykaczykami, ktrzy si wzajemnie morduj. Z Azji i Ameryki aciskiej zagraaj handlarze narkotykw.

85

Maalouf skupia si w Zabjczych tosamociach bardziej na Starym Kontynencie ni caym wiecie, piszc, i jestemy obecnie na etapie tworzenia nowej Europy, w ktrej jest miejsce i na tosamo lokaln, i paneuropejsk. Europa take, postrzegana jako cao i dca do jednoczenia, zdecydowanie powinna postrzega swoj wasn tosamo jako sum wszystkich lingwistycznych, religijnych i innych powiza. Jeli nie zaakceptuje kadego elementu w swojej historii, jeli nie bdzie naciska na swoich przyszych obywateli, e musz nauczy si czu w peni Europejczykami bez rezygnowania z tosamoci niemieckiej, francuskiej, woskiej czy greckiej, zwyczajnie nie bdzie ona w stanie istnie. Kreowanie nowej Europy oznacza kreowanie nowego konceptu tosamoci, dla Europy, dla wszystkich krajw na tym kontynencie i do pewnego stopnia take dla reszty wiata. Podobnie mwi Timothy Garton Ash, brytyjski historyk i profesor Uniwersytetu w Oksfordzie w wywiadzie dla Tygodnika Powszechnego z lipca 2011 roku: Moe pan by muzumaninem, scjentologiem, zoroastrianinem, moe pan jak to coraz czciej obserwujemy posiada mnogie tosamoci, yjc wrd wielu rnych kultur. (...) Dlatego mwimy coraz czciej o Europejczykach z dywizmem (hyphenated Europeans). Tak jak istniej Amerykanie woskiego, polskiego czy

Kapuciski by wielkim zwolennikiem wyjcia poza ciasne ramy tosamoci regionalnej. W Autoportrecie reportera pisa: Moj gwn ambicj jest pokaza Europejczykom, e nasza mentalno jest bardzo eurocentryczna, e Europa, a raczej jej cz, nie jest jedyna na wiecie. e Europa jest otoczona przez niezmiern i wci wzmagajc si rnorodno kultur, spoeczestw, religii i cywilizacji. ycie na planecie, na ktrej jest coraz wicej wzajemnych powiza, wymaga tej wiadomoci i dostosowania si do radykalnie nowych warunkw globalnych. Nawoywa do szerszego spojrzenia, nazywajc swj wasny patriotyzm patriotyzmem globalnym, co mona uzna za nowy koncept tosamoci.

populacji identyfikuje si gwnie ze swoim kontynentem, dalsze 38% - z pastwem, a 47% wybiera identyfikacj z regionem (krain geograficzn, miastem, dzielnic), w ktrym yje. Zbyt silne skupienie na tosamoci lokalnej moe by jednak zalkiem fundamentalizmu. Poprzez izolacj jednej grupy od reszty ludzkoci, poprzez postrzeganie spoeczestwa w kategoriach my i oni czowiek stwarza podstawy do trudnoci komunikacyjnych i konfliktw wynikajcych na tym tle. Podkrelajc za rnice midzy nami a innymi, wkraczamy na pole bitewne i otwarcie odmawiamy porozumienia. Bayart alarmuje dodatkowo, jakie puapki rodzi skupienie si na rnicach kulturowych: Relatywizm wartoci kulturowych lub historycznych sta si powszechny dla naszego spoeczestwa. Czsto towarzyszy mu twierdzenie, e nawet jeli nie naleymy do odmiennych gatunkw lub podgatunkw, to przynajmniej komunikacja midzykulturowa jest z zasady wykluczona.

A jednak zjawisko, o ktrym pisze Benjamin Barber w Dihad kontra Mcwiat, czyli globalne przejcie wadzy nie przez konkretne pastwa, a przez korporacje, ktre dzi odgrywaj rol najwikszych graczy na arenie midzynarodowej, ustawiajc si ponad wszelkimi narodami, powoduje, i niektrzy prbuj zaciekle broni swojej odrbnoci kulturowej. Wiele osb, zwaszcza w krajach Europy Zachodniej, buntuje si przeciwko byciu postrzeganym jako globalni konsumenci, niernicy si jeden od drugiego, gdy wszyscy nosimy dinsy i pijemy coca-col (jak wmawiaj nam od lat reklamy). Usilnie wic staraj si podkrela odrbno, bardziej na znak buntu ni jasnej strategii. I sigaj pod powierzchni muzyki, ubra, jedzenia. Ktry element tosamoci ludzie decyduj si uwypukli jzyk, narodowo, ras, miejsce zamieszkania zaley od okolicznoci i korzyci, jakie dany element zapewnia.

Nadzieja tkwi w modych ludziach. W dzisiejszych czasach, jak zauway Maalouf, odczuwamy silniejsze porozumienie z naszymi rwienikami na caym wiecie (dziedzictwo poziome) ni z naszymi rodzicami czy dziadkami (dziedzictwo pionowe). Potwierdza to myl Marka Blocha, francuskiego historyka z koca XIX i pierwszej poowy XX wieku, ktry mawia: Ludzie s bardziej synami swoich czasw ni swych ojcw. Z jednej strony pojawia si rado, e tyle nas czy z rwienikami z rnych stron wiata. Z drugiej - wikszo osb odczuwa jednak pewnego rodzaju frustracj, gdy uwiadomi sobie jak, najczciej niewiadomie, podkrela podobiestwa midzy ludmi, opierajc si na najbardziej powierzchownych przejawach globalizacji: suchaniu tej samej muzyki, ogldaniu tych samych filmw, noszeniu ubra tych samych marek, jedzeniu tych samych da niezalenie od szerokoci geograficznej. Mona by uzna, i to konkretne firmy czy ponadnarodowe wytwory kultury s cznikiem midzy ludmi.

wietnamskiego pochodzenia, tak musimy dzi zaakceptowa Europejczykw pakistaskiej czy nawet azjatyckiej proweniencji.

Od podkrelania jednego komponentu tosamoci, ktrego na zasadzie snobowania si na oryginalno, nie dzieli si z du grup osb, jest tylko krok do dyskryminacji. Maalouf poucza: Musimy dziaa w taki sposb, by doprowadzi do sytuacji, by nikt nie czu si wykluczony ze wsplnej cywilizacji, ktra zaczyna si tworzy; cywilizacji, w ktrej kady moe znale jzyk swej wasnej tosamoci i symbole swojej wasnej kultury, i w ktrej kady moe do pewnego stopnia identyfikowa si z tym, co si dzieje wok niego na wiecie zamiast szuka schronienia w idealizowaniu przeszoci. Przy czym spoeczestwo nie powinno narzuca nikomu konkretnych tosamoci, jej komponenty kady powinien by w stanie wybiera dowolnie. Z drugiej strony Younge twierdzi, i kady ma

86

prawo nazywa siebie jakkolwiek pragnie, zamiast pozwoli innym decydowa o naszej tosamoci. Kady ma prawo kwestionowa wasn tosamo (w rzeczy samej w ten sposb ona ewoluuje i rozwija si), lecz nikt nie ma prawa mwi drugiej osobie, e jest kim, kim nie ma adnej ochoty zosta. Jednake i warto to podkreli wraz z dan tosamoci zyskuje si odpowiedzialno: Jeli chcesz, by twoja tosamo miaa jakiekolwiek szersze znaczenie ni tylko bya uyteczna dla ciebie samego, musi mie sens. Jeli wic pragniesz, by spoeczestwo postrzegao powanie twoj tosamo religijn, stosuj si do nakazw i zakazw religijnych. Jeli chcesz by uznawany za Polaka nie odrzucaj polskiej historii i kultury ze wszystkimi jej jasnymi i ciemnymi stronami. Jeli zaley ci na tym, by inni traktowali twj wegetarianizm powanie, nie jedz misa po kryjomu, gdy nikt nie patrzy.

znania i pochodzenia, moimi rodakami. Aczkolwiek jego najwaniejsze marzenie jest nastpujce: Oby mj wnuk, dorastajc i znajdujc pewnego dnia t ksik przez przypadek na pce w rodzinnej biblioteczce, przejrza j, przeczyta jeden czy dwa akapity i odoy j z powrotem w zakurzony kt, w ktrym j znalaz, wzruszajc ramionami ze zdziwieniem, e w czasach jego dziadka o takich sprawach trzeba byo jeszcze mwi. Niestety marzenie Maaloufa wci jeszcze nie zostao spenione i trzeba mwi o budowaniu tosamoci, ktra czy ludzi zamiast ich dzieli. Kwame Anthony Appiah, Kosmopolityzm. Etyka w wiecie Obcych, Prszyski i S-ka, 2008. Timothy Garton Ash, Oni i tak przyjd..., wywiad [w:] Tygodnik Powszechny, nr 31, 31 lipca 2011. Benjamin Barber, Dihad kontra Mcwiat, Muza 2000. Jean-Francois Bayart, The Illusion of Cultural Identity, C. Hurst & Co., 2005. Bruce Berman, John Lonsdale, Unhappy Valley. Conflict in Kenya and Africa, James Currey, 1992. Stuart Hall, Cultural Identity and Diaspora [w:] Jonathan Rutherford, Identity: Community, Culture, Difference, Lawrence and Wishart, 1990. Ryszard Kapuciski, Autoportret reportera, Znak, 2003. Amin Maalouf, Zabjcze tosamoci, Pastwowy Instytut Wydawniczy, 2002. David Miller, On Nationality [w:] Anne Phillips, Multiculturalism without Culture, OUP 1995. Jeffrey Weeks, The Value of Difference [w:] Jonathan Rutherford: Identity: Community, Culture, Difference, Lawrence and Wishart, 1990. Gary Younge, Who Are We and should it matter in the 21st century?, Viking 2010.

Cytaty z ksiek niedostpnych w jzyku polskim w tumaczeniu autorki tekstu.

Powtarzajc pytanie, czy warto poznawa gbiej swoj wasn tosamo, odpowiadam twierdzco. Nie rozumiejc dobrze znaczenia i implikacji naszej tosamoci, nie tylko odczuwamy zagubienie w wiecie, ale ronie w nas gniew, gdy pozwalamy innym przykleja nam etykietki, ktrym nie potrafimy klarownie wytumaczy. Stajemy si bezbronni, gdy nie wiemy kim jestemy i dlaczego oraz kim chcemy si sta. Co gorsza, nie potrafimy porozumie si z innymi, bdzimy lepo wrd rnic i podobiestw, bdc podatnymi na definicje naszych tosamoci wygaszane przez ludzi, ktrzy nas nie znaj. Bagatelizowanie lub celowe ignorowanie rnic prowadzi czsto do uproszcze i stereotypw, jednak mona przy odrobinie dobrej woli i wysiku dostrzec poza rnicami podobiestwa, nie ograniczajc si do znajomoci wytworw kultury masowej. Twierdzenie Jacquesa Derridy o tym, jakoby jedna tosamo zawsze polegaa na wykluczeniu drugiej, nie jest aktualne i nigdy nie byo. Coraz liczniejsza grupa ludzi udowadnia, e mona by jednoczenie Polakiem, Londyczykiem i Europejczykiem. Warto nauczy si czerpa si ze swego bogactwa tosamoci i zbudowa dziki niej pomost midzy nami a drugim czowiekiem. Younge pisze: Na dobre czy ze, a zwykle i na jedno, i na drugie, tosamo jest integraln czci naszej relacji z ludmi jako jednostkami i grupami. Wybr polega na tym, czy zechcemy ulec jej zagroeniom w moralnej panice i podziaach czy spoytkowa potencja wypywajcy z niej poprzez solidarno w poszukiwaniu wsplnego, wyszego gruntu. Maalouf koczy Zabjcze tosamoci wyznaniem, i wyczekuje czasu, kiedy region, w ktrym si narodzi, bdzie poda opisan przez niego ciek, pozostawiajc za sob er plemion, witych wojen i zabjczych tosamoci, w celu budowania czego wsplnego. Marz o dniu, w ktrym bd mg nazwa cay Bliski Wschd moim domem, tak jak teraz nazywam nim Liban, Francj i Europ; o dniu, w ktrym bd mg okreli wszystkich jego synw: muzumanw, ydw i chrzecijan, kadego wy-

Bibliografia:

87

Tosamo jak koszula


Grnolzacy w ksikach Horsta Bienka i Janoscha
Stefania Szostok

Para nowoecw w chopskich strojach lskich z terenu Dbrwki Wielkiej, charakterystycznych rownie dla Piekar i Bytomia, ok. 1928 r. 88

Grny lsk Oberschlesien, to region nieatwy, narodowociowo niejednoznaczny. To teren pogranicza, ktre w przeszoci wielokrotnie przechodzio z rk do rk. Jego sowiascy, katoliccy mieszkacy, przez stulecia oderwani od ksztatujcej si w ssiedniej Polsce tosamoci narodowej, poddani za to germanizacyjnej polityce protestanckich Prus, dopiero w przecigu XIX wieku musieli stopniowo okrela, do jakiego narodu nale. Wielu poczuo si Niemcami, lecz zawsze byli wiadomi swojej kulturowej i religijnej innoci w stosunku do rodakw z zachodu. Wielu, pod wpywem dziaaczy propolskich, poczuo si Polakami, wzio udzia w powstaniach lskich i doprowadzio do oderwania czci lska od Niemiec i przyczenia go do Polski w 1922 roku. Ale i oni zakosztowali niezrozumienia i arogancji ze strony polskich wadz. Przynaleno narodowa bywaa w tym regionie narzucana z gry lub wybierana z pragmatycznych powodw. O zagmatwanych tosamociach polskich, niemieckich i ydowskich Grnolzakw oraz o ich tragicznych losach w czasach II wojny wiatowej opowiadaj dwaj niemieccy pisarze: Horst Bienek i Janosch.

tozsamosc
Sklep z towarami kolonialnymi przy Kronprinzenstr. 565 (obecnie ul. Wolnoci) w Zaborzu prawdopodobnie przy tej ulicy prowadzi poydowski sklep z tkaninami nuworysz Stanisaw Cholonek

Horst Bienek urodzi si w Gliwicach, Janosch (waciwie Horst Eckert) w Zabrzu. Po klsce Trzeciej Rzeszy jak tysice innych Niemcw obaj autorzy, majc po kilkanacie lat, musieli rodzinny lsk opuci. Wrcili jednak do niego w swojej twrczoci i kady na swj sposb opowiedzia ale kim si by opaca. Chytry dorobkiewicz Stanik Cholonek, pomimo polskiego pochodzenia staje si Niemcem o utraconej krainie dziecistwa. i wyznawc Hitlera, bo wszy w tym interes, szans na poJanosch, znany przede wszystkim jako autor i ilustrator lepszenie swego ndznego losu (Tu, Stanisaw Cholonek ksiek dla dzieci, w powieci Cholonek, czyli dobry Pan wam teraz pokae, kto on jest!). Zaatwia sobie faszywe Bg z gliny pisze o lsku bez sentymentw, w sposb na- niemieckie papiery i buduje swoje bogactwo na odsprzeturalistyczny i peen czarnego (a nawet fekalnego) humo- dawanych za mieszne pienidze majtkach ydowskich. ru. Z werw urodzonego gawdziarza opowiada o wiecie Nowymi moliwociami zachystuje si te jego bezmylna prostych, by nie powiedzie prostackich ludzi z dzielnic ona Michcia, ktra zaczyna zgrywa wielk dam. Zaley Zabrza: Porby i Zaborza. Spojrzenie Janoscha jest ru- jej tylko na zewntrznych oznakach swego wieego awanbaszne, a zarazem okrutne bohaterowie s niemal bez su spoecznego, na emblematach bogactwa takich jak modwyjtku antypatyczni, przyziemni, gupi i bezlitoni. To ne ubrania, fortepian, skrzypce. Nawet swego syna traktuje rzdzcy si wasnymi prawami wiat grnikw, domo- przedmiotowo i bez mioci, jak lalk, ktr mona stroi krcw, handlarek z targu, pijakw, biedoty i puszczal- i w ten sposb chwali si swym nowobogackim statuskich dziewczt, w ktrym nikogo nie gnbi kwesta tosa- sem. Po wojnie za i bezsensownej mierci maego, Stanik moci narodowej czy przekona politycznych zmieniaj i Michcia daj si wypdzi z wasnej woli do Niemiec Zasi one w zalenoci od tego skd wiatr wieje. Janosch chodnich, bo po wszystkim, co zmalowali, boj si nowych w jednej z licznych anegdot, ktre nadaj jego dzieu ce- panw Grnego lska i nie czuj si tu ju jak u siebie. chy powieci sowizdrzalskiej, pisze na przykad: A by znowu taki jeden, niejaki Pierau, dawniejsze nazwisko Grnolzacy Janoscha czuj si przynaleni przede Pieroczyk, ktry chcia, aby w trumnie owinito go pod wszystkim do swego maego mikrowiata. To, kim s i jaka szaketem flag ze swastyk. A dlaczego nie z wierzchu? jest ich warto, okrela rodzina, z ktrej pochodz, budy pyta go brat. No, bo nie wiem dokadnie odpar Pie- nek, w ktrym mieszkaj, ulica, na ktrej wszyscy wiod rau jak dugo rzd si utrzyma. Skd mog wiedzie, czy kolektywny ywot, wreszcie dzielnica, by moe miasto. Na tym koniec. Gwna bohaterka powieci, witkowa, susznie postpuj?. uwaa, e kada rodzina ma swj wasny smrodek, po Bohaterowie Janoscha, ludzie chciwi i niepozbawieni pro- ktrym mona j pozna: zapach jest zwizany z rodzistackich aspiracji, nie zastanawiaj si nad tym, kim s, n jak hymn z narodem. Psy te si nim kieruj. Kiedy

89

zi witkowej Jankowski, eby wykorzysta zdobyte tanio wiadra farby, wymalowa klatk schodow a pod sufit na czerwono (oraz wszystko, co si dao, cznie z meblami kuchennymi i latryn), mieszkacy czuj dum ze swego zadbanego budynku: kiedy inkasent przyszed odczyta zuycie prdu, od razu powiedzia, e to jest najpikniejsze pitro na caej ulicy Olowskiego. Najprawdziwsz ma ojczyzn bohaterw jest ulica. W familokowej zabudowie nikt nie moe si schowa przed wzrokiem drugich, wszystkie sekrety staj si natychmiast publiczne. Nawet dzie prania jest wsplny: Kiedy byo pranie, prali wszyscy. Czysto jest zaraliwa. Nikt si nie wyamywa. A jeli si kto wyama, od razu wiedziano, co to za czowiek. Wszystkie problemy, nawet seks i rne zabjstwa z bezmylnoci, o ktrych nie raz opowiada Janosch (wiatem powieciowych bohaterw rzdz najprawdziwsze prawa dungli), s szeroko znane i komentowane wrd mieszkacw. Ale pomimo tego wszystkiego, a moe wanie dlatego, czuj oni, e do swej ulicy Olowskiego przynale: Ulica Olowskiego bya tak szeroka, e dwie fury z wglem mogy obok siebie przejecha i nie otrze si o ciany domw. Wszystkie okna byy otwarte, tysic jaskek czynio harmider w powietrzu i uganiao si za muchami. Na ulicy kotoway si dzieciska, a z mieszka dochodzi stuk garnkw i polska mowa. []
Fragment osiedla dla robotnikw zakadw Borsigwerke w Biskupicach podobnie moga wyglda ul. Olowskiego z powieci Janoscha

Na dole, na schodach pod drzwiami, siedziay rozkraczone dziouchy, a chopcy kucali przed nimi zagldajc im pod spdnice. Na podwrzu za domami chopy uprawiay ciacher z gobiami i krlikami, podnosiy je, by sprawdzi, czy ju dojrzay do zaszlachtowania, a z mieszkania Wieczorkw sycha byo skomlenie starej, bo stary rn j, ile wlezie. A Wiszka w swoim ogrdku robi to samo, a si altana trzsa. Kozy podskakiway w chlewiku, kokoty piay i kury gdakay. Niebo byo jak cytryna z sokiem malinowym, mona byo zwariowa. Kupiec Jschke postawi sobie przed sklepem skrzyni po piwie na sztorc, usiad na niej i wypija butelk najlepszego piwa tyskiego, aby ludziom narobi apetytu i zachci ich do pijastwa. Ale w taki wieczr nikt nie mia ochoty na gorzak. Piknie byo: tylko usi i paka! Nard to dla bohaterw Cholonka w pewnym sensie abstrakcyjne pojcie, puste sowo. Nie wi si z nim adne moralne wartoci, bo ludzie opisani w ksice Janoscha s do szpiku koci amoralni. Tylko materialne korzyci s w stanie ich przekona, e warto okreli si po niemieckiej stronie. Polska alternatywa jest dla nich w danej sytuacji politycznej bezwartociowa. Polakiem (a take komunist) zreszt zostawa ten, ktrego wybray sobie bojwki SA jako nie do niemieckiego i postanowiy sko-

tozsamosc

90

tak sta, nikt nie mia odwagi mwi po polsku. Pelka powiedzia: - Jeszcze trzy miesice, a bdziemy u wadzy. A wtedy koniec z wami, pieronami. Szlus! Dacie gardo i inne rzeczy. Tu, pieroskie chachary, powchajcie! Nosi teraz gumow pak otwarcie pod szaketem.

W czasie nazistowskiej gorczki stary witek pozostaje praktycznie jedynym gosem rozsdku. Ostrzega on, e co by nie robi, w polityce wszystko jest ze. witek nie poddaje si oficjalnym nastrojom, poniewa chciwo jest mu obca. W przeciwiestwie do ony i crki nie ma on adnych ambicji. Jego filozofia yciowa jest prosta: eby czowiek mia co kurzy, ksek chleba z cebul, co do posmarowania tego chleba i eby by zdrowy. A jeli jeszcze od czasu do czasu masz swojego sznapsa, to jeste, bracie, krlem!.

pa na mier, by dosta jego mieszkanie dla ktrego ze swoich czonkw. W Cholonku ludzie nie tylko wybieraj sobie tosamo narodow kierujc si chciwoci, ale te narzucaj j innym, by mc ich bezkarnie zamordowa i ograbi. Tecia Stanisawa Cholonka, starego witka, ktry lepiej umia po polsku ni po niemiecku, przeraa ta przemoc na ulicach i boi si on, e po ydach przyjdzie kolej na nas. Kim s owi my witek nie precyzuje, nigdy nie nazwaby si Polakiem. Chodzi mu po prostu o lzakw mwicych gwar, o tych, ktrzy nie chc lub nie mog okreli si jako Niemcy i nazici, co w tamtych czasach bywao tym samym: Przez nastpne trzy tygodnie w domu numer 3 przy ulicy Olowskiego byo niespokojnie. Pelka wygasza wielkie mowy, lata ze swastyk na rkawie, a na gowie mia czapk SA z opuszczonym paskiem. Gdy

Grnik w randze sztygara ubrany w mundur galowy, 1908 r.

Nieszczcie ich regionu polega na jego bogactwie dlatego tocz si o niego walki, przechodzi on z rk do rk, a tosamo narodowa staje si kwesti niedobrowolnego wyboru. Bohaterowie czuj si zmuszeni przekonywa innych (np. gorliwoci, z jak zaprzeczaj, e bynajmniej nie s Polaczkami) albo samych siebie co do swej cigle poddawanej w wtpliwo tosamoci. Jedna z bohaterek drugiego planu szuka argumentw za sw niemieckoci, przy czym mimowolnie wtrca do swej wypowiedzi polskie swko: Czy my wszyscy tutaj nie mwimy po niemiecku, naturalnie, e mwimy po niemiecku, wic jestemy Niemcami(w oryginale to zdanie brzmi: Sprechen wir denn nicht alle deutsch hier, naturalnie sprechen wir deutsch, also sind wir deutsch). Kolejarz Ossadnik w tej samej rozmowie wyraa dokadnie filozofi przeycia na Grnym lsku, gdzie kwestia tosamoci jest pynna i zaley w duej mierze od tego, z kim opaca si trzyma: Teraz, gdy nam si lepiej wiedzie, zostamy przy Niemcach powiedzia Franz Ossa

Tetralogia gliwicka Horsta Bienka zachowuje wszystkie cechy powieci realistycznej i pod tym wzgldem rni si bardzo od Janoschowej karnawaowej wrcz groteski. Nauczycielka gry na fortepianie Valeska Piontek, jej brat, znany adwokat Willi Wondrak, kolejarska rodzina Ossadnikw i inni bohaterowie cyklu to ludzie wzgldnie wyksztaceni, ktrzy, w przeciwiestwie do protagonistw Cholonka, s swej tosamoci narodowej wiadomi. Na pozr nie maj z ni adnych problemw, mwi po niemiecku i czuj si Niemcami. A jednak rone trudne wydarzenia historyczne, zwaszcza wybuch wojny, uwiadamiaj im, e to wszystko nie jest takie proste. Nawet jeli gono wykrzykuj i podkrelaj swoj niemiecko, zdaj sobie podskrnie spraw, e jest ona w pewnym sensie narzucona, moe nawet przypadkowa. Czuj si inni ni ich rodacy z Rzeszy. S ludmi pogranicza i jako tacy czuj si pogardzani i manipulowani zarwno przez Polakw, jak i przez Niemcw.

91

dnik. Nie mona byo w jego gosie wyczu, czy mwi to wszystko si zacznie. Fhrer powiedzia co prawda, e az ironi, czy nie. den wrogi onierz nigdy wicej nie stanie na niemieckiej ziemi, lecz oni w cigu ostatnich trzydziestu lat przeyli tu Jedna z wielu drugoplanowych bohaterek cyklu Bienka, niejednego fhrera i niejedn obietnic, nie przywizywasparaliowana hrabina Hohenlohe-Langwitz, rozmyla li do tego wielkiej wagi; ludzie pogranicza wychowywani o mentalnoci Grnolzakw i zastanawia si, dlaczego: s na sceptykw. tutejsi ludzie tak szybko popadali w skrajne nastroje. Moe to bya wiadomo granicy, w pobliu ktrej yli, Grnolzacy Bienka widz tylko praktyczn stron hii e przez cae stulecia to moni tego wiata decydowali, tlerowskiej polityki, ciesz si z moliwoci przejcia tado kogo nale i kim s: Prusakami, Austriakami, Niemca- nio poydowskich sklepw, z odzyskania utraconej czmi, Polakami, lzakami, Morawianami, i e tylko ten mg ci regionu. To, e wojska niemieckie nie poprzestay na si utrzyma na powierzchni, kto nie podskakiwa i umia polskim Grnym lsku, ale id dalej w gb ssiedniego si przystosowa. To chyba wanie wyciskao pitno na pastwa, napawa ich mieszanymi uczuciami: dum, ktr tutejszych ludziach, niezalenie od czasw i systemw. wypada odczuwa, zmieszan ze strachem. Przed przePrzebywaa ju tu dostatecznie dugo, eby to zrozumie. konanymi nazistami, takimi jak zellenleiter (funkcyjny w NSDAP) Thonk, maj si ze swymi pogldami na baczNiewielu bohaterw Bienka jest w peni zindoktrynowa- noci. W towarzystwie, w ktrym czuj si w miar beznych ideologi nazistowsk. Przed lep wiar w Hitlera piecznie, ostronie mwi, co myl naprawd. Na stypie broni ich przede wszystkim gboki katolicyzm, bo mi- po zmarym Leo Marii Piontku, ktra zabiera wiksz dzy Kocioem i NSDAP toczya si od pocztku cicha wal- cz akcji Wrzeniowego wiata, wypowiada si pewna ka. Ale to nie tylko wiara kae im by sceptycznym wobec polska krewna Valeski, ktr wojna wraz z dziemi zastapropagandy hitlerowskiej, to take ich przeszo, trudne a akurat w Gliwicach: dowiadczenia wynikajce z ycia na pograniczu, na peryferiach Rzeszy: Oni wszyscy w cigu ostatnich tygodni W tysic dziewiset dwudziestym drugim, wtedy wszyi miesicy myleli o Polsce, z trosk, z gniewem, z wcie- scy zostalimy Polaczkami, mj m, Adalbert, zosta Wojkoci, nawet ze strachem. Bowiem wielu z nich przeyo ciechem i podpisa obywatelstwo, bo chcia zatrzyma po ostatniej wojnie trzy powstania. Kilku z nich uciekao prac, a nie wylecie z kopalni, ktra te staa si polska, wtedy przed Polakami. Wiedzieli, e tutaj na ich granicy a potem przyszy na wiat nasze dzieci i uczyy si w szkole tylko po polsku. Zacza szlocha: I znowu mog szy nowe flagi, ju nie biao-czerwone, tylko czerwone z czarn swastyk. I powiedziaa po polsku: Mojy dzieci, kaj wy si roz dostaniecie tygo dzisiaj jeszcze oden nie wiy. Niech si Pn Bg zlituje nad waszymi biydnymi duszyczkoma. Rozejrzaa si wokoo i przestraszya si, e wszyscy jej suchali. Pochylia twarz niej nad robtk. Przecie ludzie nie mog zmienia swojej narodoGwna ulica Zabrza (wwczas Hindenburga) przed wojn Dorotheenstrasse, obecnie 3-go Maja woci jak koszuli!

tozsamosc

92

Inni bohaterowie s jednak bardziej ostroni w swych wypowiedziach, wiedz bowiem, e nastaj cikie czasy, w ktrych nie wiadomo ju, kto jest szpiclem, albo kto moe wykorzysta czyje sowa przeciwko niemu dla wasnego interesu. Poddaj si te coraz bardziej nienawici do Polakw, ktrym nie mog zapomnie powsta lskich i oderwania czci regionu od Niemiec. Wiele rodzin stracio wtedy swj majtek, zostao rozdzielonych lub musiao porzuci wszystko i zaczyna od zera po swojej stronie granicy. Albo, co gorsza, musieli zmieni tosamo jak koszul.

Typowy dom robotniczy (tzw. familok) przy obecnej ul. P. Kempki 27-29 w kolonii Borsigwerk w Biskupicach, od 1927r. dzielnicy Zabrza

Tym, kto najbardziej zdaje sobie spraw ze lskiej trudnej tosamociowej sytuacji jest pan Apitt, kolejny bohater drugiego planu, wiecznie cierpicy na bl zbw. Jego bl jest w pewien sposb symboliczny Apitt odmawia ich wyrwania, a nawet brania tabletek przeciwblowych, bo przyzwyczai si ju do swego cierpienia i traktuje je jako nieodczn cz samego siebie. Na jego zby tak naprawd przenosi si cae zo i strach, ktre starszy pan coraz wyraniej dostrzega wok siebie. Sam nazywa swj bl zbw blem wyszego rzdu, ktry pojawia si wtedy, gdy chce do pastwa przemwi dusza. To wanie stary Apitt wypowiada najodwaniejsze pogldy na temat swego regionu, ale ludzie boj si go sucha:

Cho bohaterowie gliwickiego cyklu nie s w peni wiadomi swego sowiaskiego pochodzenia, na kadym kroku widzimy jego lady. Valeska wspomina, e w czasach jej dziecistwa wiele rodzin uywao ju w domu jzyka niemieckiego, ale z polsk skadni. Nawet teraz w wielu dobrych niemieckich domach, gdzie portret Fhrera wisi na cianie (ale w ciemnym przedpokoju), starsze pokolenie rozmawia midzy sob po lsku. A w jzyku modych zachowao si wiele polskich sw, takich jak czue okrelenia dzieci i rodzicw Josel i Irma, dzieci Valeski nazywaj j mamusi (w oryginale mamuscha) a Leo Mari papusiem (w oryg. papusch). Dzieciaki Ossadnikw uywaj jeszcze bardziej archaicznej formy mamoczka (oryg. mamotchka), a Valeska wspomina, e ona sama tak nazywaa swoj matk. Do swej crki bohaterka mwi

Nie jest dobrze powiedzia Apitt cicho do siebie y tak blisko granicy, w dodatku jeszcze w prowincji, ktra jest tak bogata, jak Grny lsk. To bdzie odwieczna ko niezgody... I goniej: Grny lsk musi by wolnym pastwem, w tym rzecz, wtedy raz na zawsze skoczy si to kupczenie nami. Nie powinnimy si dawa szykanowa ani Warszawie ani Berlinowi, oni i tak nami gardz, dla jednych jestemy Wasserpolacken, a dla drugich Wasserpreussen!

93

mojy dziecko, a take do Boga wzdycha wycznie po wybaczy, e to mwi, bycie znowu ten kraj opucili. polsku. Ksidz wsta. Nie, nie chcia wygasza kazania. Mia nieprzyjemny gos. [] Gliwiccy Niemcy Bienka niechtnie przyznaj si do swych Wymiewacie si cign ksidz z kilku nazw miejsowiaskich korzeni, najchtniej by to swe dziedzictwo scowoci i miast, gdy z trudem przechodz przez wasze wykrelili, ale gboko w sercu odczuwaj te z niego twarde garda. Ale, panowie, pomylcie, to jest kraina hidum, bo to ono stanowi o ich specyfice, o ich niepowta- storycznie wyrosa midzy Germanami a Sowianami, Niemcami i Polakami, i kada z tych nazw o tym wiadczy... Dla kogo, kto tu wyrs, kto tu musi by i chtnie tu Zabrzaska kopalnia Guido mieszka, brzmi to jak muzyka, panowie pewnie sobie tego nie mog wyobrazi. Nastpnie proboszcz Pattas wymienia wiele nazw lskich miejscowoci: Budkowice, Jellowa, Knurw, Siemianowice, Maa Panew, Gogolin, Zabrze, Miechowice, Groszowice... Ta duga litania polskich nazw brzmi jak swego rodzaju elegia Horsta Bienka na owo germasko-sowiaskie pogranicze, na ktrym tak trudno y i ktre, jak dodaje jeszcze ksidz: trzeba kocha... ten jzyk, tych ludzi, aby to wszystko zrozumie.

Wielu bohaterw Bienka, tak jak Valeska i jej brat Willi, jest w peni dwujzycznych. Rwnie sowo wojna bohaterowie wypowiadaj wycznie po polsku, niektrzy z entuzjazmem, inni, zwaszcza starsze pokolenie, z lkiem. Wszyscy wtrcaj do swego jzyka wyraenia pochodzce ze lskiego dialektu, zwanego przez Niemcw wasserpolnisch. S to nie tylko modlitwy, ale te przeklestwa i wyzwiska (pieronie!), jak ze zdziwieniem zauwaa przybyy do Gliwic z Wrocawia kuzyn Andreas. Radca sdowy Georg Montag robi na wasny uytek ca list takich czsto uywanych polonizmw (jego ulubione sowo to tuleja oznaczajce durnia). Take nazwiska o sowiaskim brzmieniu wiadcz o niegermaskim pochodzeniu bohaterw: Ossadnik, Schymiczek, Piontek, Bombonnek, Willimczyk. Niestety w czasie narastajcej Widok na Gliwice z rzek Kodnic. Wedug Bienka co roku narodowosocjalistycznej propagandy wielu zaczyna si podczas wiosennych powodzi Kodnica zabieraa ze sob kilku ich wstydzi i czuje si zmuszonym udowodni swoj niemartwych, zwaszcza nieostrone dzieci (pocztwka z ok. 1913 r.) miecko przez zmian nazwiska na bardziej germaskie. Robi to na przykad Willi Wondratchek, stajc si Wonrzalnej tosamoci kulturowej. Kiedy w Pierwszej polce na drakiem, albo waciciel delikatesw Szachniczek, stajc weselu Irmy, gocie o pochodzeniu rdzennie niemieckim si Schachtnerem: zaczynaj si wymiewa ze sowiaskich nazw miejscowoci na lsku, obecni Grnolzacy w milczeniu gryz Instytucje partyjne i rzdowe nalegay od pewnego czasu narastajce zaenowanie i wcieko. A wreszcie ksidz na zniemczanie nazwisk sowiaskiego pochodzenia i poldziekan Pattas, wykorzystujc swj autorytet, wyraa go- skiej pisowni. Blokowy Gregor (przedtem Grzegorczyk) no w imieniu wszystkich ich rozgoryczenie: z Teuchertstrasse chodzi od mieszkania do mieszkania i proponowa zmiany nazwisk. Strzelczykowie [], ktrzy Niech pan siada, panie feldfebel powiedzia nagle pro- si wzbraniali, znaleli pewnego ranka pod oknami [] boszcz nadzwyczaj ostrym gosem. [] Nie zrozumieli- wypisane wielkimi, niezgrabnymi literami sowo: Polack. cie tego kraju i nie zrozumiecie go, i zblia si pora, prosz Starli je. W kilka dni pniej namalowano im na cianie

A Valeska Piontek dodaje: To nie s nazwy zawoaa Valeska tego si nie pisze literami, tylko nutami, trzeba by to piewa... W mylach siedziaa ju przy fortepianie i uderzaa w klawisze. Tak, ten jzyk trzeba piewa!

94

t ydowsk gwiazd. Wwczas Alfons Strzelczyk po- sa ze sob wojna oraz lata wczeniejszej propagandy hiszed jeszcze tego samego dnia do urzdu stanu cywilne- tlerowskiej. Dotyka to przede wszystkim modziey i dziego i kaza zmieni nazwisko na Strehler. ci, z ktrych wszyscy obowizkowo s czonkami Hitlerjugend i nie potrafi si nijak broni przed nazistowskim Najbardziej jednak odrnia Grnolzakw od rodakw praniem mzgu. z Rzeszy ich przywizanie do miejscowego obyczaju, regionalny sentyment, wyraajcy si przede wszystkim Nie tylko Niemcy z Rzeszy z gry traktuj Grnolzakw, w niezachwianej wierze katolickiej. W trzeciej powieci w powieciach pojawia si wiele aluzji co do polskiej arocyklu, Czasie bez dzwonw, najmodszy syn Ossadnikw gancji w stosunku do lskich rodakw. Valeska Piontek Andreas, zwany Zezokiem, postanawia wygosi wojn wspomina na przykad: To s Polacy z Kongreswki ewangelikom i obrzuca kamieniami obz KLV (organiza- powiedziaa Valeska. Oni nas zawsze nienawidzili. Ja to cji wysyajcej dzieci w rejony mniej zagroone bombar- przeyam. W tysic dziewiset dwudziestym drugim, jak dowaniem), w ktrym mieszkaj protestanccy chopcy. oni traktowali swoich polskich Grnolzakw! A miali Nastpnie za staje sam przeciwko wikszej grupie i daje si z wasserpolnisch, jakby to by dialekt hotentocki!. si dotkliwie pobi. Wtek antagonizmw polsko-lskich widoczny jest Zezok przeywa co w rodzaju religijnego amoku, pragnie przede wszystkim w biografii Wojciecha Korfantego, ktnaladowa Chrystusa, a to utosamienie z wiar katolic- ra pojawia si w Pierwszej polce. Pisze j w tajemnicy radk powoduje u niego take wiksze utosamienie si z re- ca sdu okrgowego Georg Montag, ochrzczony p-yd. Wyczuwa on, e w losach tego lskiego polityka, odrzuconego i przeladowanego przez niewdziczne wadze polskie moe zobaczy kawaek samego siebie. Montag bowiem czuje si rozdarty i zaszczuty wyzuty przez ojca ze swej ydowskiej tosamoci sta si Niemcem i wierzcym katolikiem, a jednak po latach spdzonych jako szanowany obywatel i czonek elity intelektualnej Gliwic staje si podejrzanym, wykluczonym. Georg Montag identyfikuje si z narodem niemieckim, nikt wprost nie nazywa go ydem ani nim nie pogardza, nie dotycz go te ustawy antyydowskie, a jednak czuje si on przez Niemcw odtrcony, tak samo jak odtrcony by Korfanty przez wadze II Rzeczypospolitej. Utosamiajc si z tragicznym losem polskiego polityka radca sdu okrgowego zaczyna interesowa si wasn ydowskoci, do tej pory zepchniW hotelu Haus Oberschlesien toczy si wikszo akcji Pierwszej polki Bienka t w odmty podwiadomoci. Paradoksal to tu wyprawia crce wesele Valeska Piontek (pocztwka z ok. 1938 r.) nie wanie antysemickie nastroje otoczenia sprawiaj, e Montag odkrywa stumion gionem. Nazistowskie, protestanckie Niemcy staj si mu dawn tosamo. bardziej obce ni lscy Polacy. Z tymi ostatnimi czy go ta sama wiara, a to dla Zezoka znacznie wicej ni krucha Korfanty jest dla niego kim w rodzaju bratniej duszy, piwi narodowa. Jest tu jeszcze jeden aspekt wystawiajc szc o nim stary radca pragnie go zrozumie, a tym samym si na lanie ewangelikw chopak prawdopodobnie pra- poj zawikania samego siebie. Dochodzi do wniosku, e gnie podwiadomie odpokutowa zbrodni, jak popeni tosamo narodowa tego wielkiego lskiego polityka wraz ze swoj ferajn podczas pierwszych dni wojny i publicysty bya tak naprawd kwesti wyboru. W inter(wydarzenie opisane we Wrzeniowym wietle). W szale pretacji Montaga, urodzony pod imieniem Adalbert, dwunienawici do Polaczkw bezmylne dzieciaki utopiy jzyczny Korfanty mg sta si rwnie dobrze Niemcem, w Kodnicy lskiego chopca z biednego, polskojzyczne- jak Polakiem: go osiedla. Hottek le mwi po niemiecku i cho twierdzi, e nie jest adnym Polaczkiem, zosta przez nich uznany Nikt, kto nie dorasta w tych stronach albo nie mieszka tu za przedstawiciela wrogiej Niemcom nacji, ktra, jak wie- przez duszy czas, nie pojmie, co to znaczy: mwi po polrzyli, sprowokowaa wojn. Bienek pokazuje w ten sposb sku i by Niemcem. Albo na odwrt: mwi po niemiecku, przeraajcy proces zdziczenia obyczajw, jakie przynio- a by Polakiem (co jednake zdarzao si o wiele rzadziej).

95

Wrd zapiskw Montaga bya te notatka, ktr znalaz u Scholtisa: Tragedia Grnolzaka polega na tym, e nie jest on ani Polakiem, ani Niemcem, lecz wanie Grnolzakiem, i e w kadym przypadku robi si mu krzywd, gdy zalicza si go do Polski albo do Niemiec. Pooenie geograficzne i niesamodzielno regionu sprawiaj jednak, e jego mieszkacy nie mog by po prostu Grnolzakami musz si opowiedzie albo po jednej, albo po drugiej stronie. Korfanty reprezentuje tutaj te o wiele rzadsze przypadki, bo pomimo studiw na niemieckich szkoach i uczelniach wybra polsko. Wedug Montaga, pochodzcy z prostej grniczej rodziny polityk nie mg wynie poczucia przynalenoci do narodu polskiego z domu. Tym niemniej szereg zbiegw okolicznoci, w tym take agresywna germanizacja, miay wpyw na rodzce si poczucie tosamoci modego chopca, sprawiy, e poczu si lepiej w polskiej skrze. T swoj nowo odkryt polsko zacz propagowa i rozbudza wrd swych lskich wspbraci. Doprowadzi do wybuchu trzech powsta, ale zawsze przewaaa w nim lska pragmatyczno nad polskim zgrywaniem si na bohaterw, dlatego, by nie dopuci do dalszego rozlewu krwi, przysta na kompromis dzielcy lsk na dwie poowy po nierozstrzygnitym trzecim powstaniu. Pomimo

swych wielkich zasug dla sprawy przyczenia lska do Polski by przez oficjalne krgi polityczne II Rzeczpospolitej ostracyzowany, oskarany o proniemiecko, szykanowany. Nie dopuszczono do tego, by zosta premierem rzdu. Antagonizmy z obozem pisudczykowskim doprowadziy do tego, e w 1930 r. zosta aresztowany i osadzony w twierdzy brzeskiej, a po zwolnieniu zmuszono go do emigracji. Jego powrt do kraju w 1939 r. zakoczy si ponownym aresztowaniem ciko ju chorego polityka, a nastpnie, po zwolnieniu ze wzgldu na stan zdrowia, mierci w tajemniczych okolicznociach. Pogrzeb Korfantego w Katowicach by ostatni, najwiksz przedwojenn manifestacj polsk na lsku.

Pisanie biografii przestaje ju jednak wystarcza radcy Montagowi jako ucieczka przed samym sob i nastrojami otoczenia. Starszy pan nie wytrzymuje napicia, zakopuje swj manuskrypt w ogrodzie, zabija okna swego domu od rodka deskami, a nastpnie strzela sobie w podbrdek. Po jego mierci, w tomie Wrzeniowe wiato, do Gliwic przybywa ydowski poeta Arthur Silbergleit. Jest to prawdziwa posta, ktr Bienek uczyni bohaterem swej powieci (nie on jeden jest zreszt prawdziwy, na pocztku Pierwszej polki czytamy odautorsk deklaracj: Osoby i zdarzenia

Kopalnia Concordia w Zabrzu

tozsamosc

96

w tej ksice s zmylone. A moe i nie). Sibergleit, podobnie jak Montag, paradoksalnie odkrywa swoj ydowsk tosamo dopiero wtedy, kiedy staje si ona pitnem wykluczajcym go ze spoecznoci i dotychczasowego ycia: Wie pan powiedzia teraz goniej dla mnie ydostwo nie byo dawniej adnym tematem, dopiero w ostatnich latach zaczem si nim interesowa, zagbiaem si w nie coraz intensywniej, a mnie ju nie opucio. Dzisiaj w ogle nie mgbym ju pisa o czym innym. Dziwne, im mniej ten temat by podany, tym bardziej mnie przeladowa. A to miasto, w ktrym si urodziem, gdzie w dziecistwie razem z rodzicami obchodziem szabat, a szofar wzywa mnie na naboestwa do synagogi i wstrzsa moim sumieniem zapomniaem o nim w cigu trzydziestu lat i nagle teraz, na staro mnie ono dosigo.

Arthur Silbergleit, ktrego obowizujca ideologia przemoc wtoczya w rol yda, resztki swej poprzedniej tosamoci niemieckiego poety nosi w skrzanej teczce. Zawiera ona jego wydane ksiki, tomiki wierszy i manuskrypty. Silbergleit ma cigle nadziej, e kiedy stan si one dla niego przepustk z pieka, biletem powrotnym do dawnego ycia. Kto dziki nim pozna si wreszcie, e bohater nie jest parszywym ydem lecz niemieckim artyst. Potem ju sam przestaje w to wierzy, a jednak cikiej teczki nie puszcza. W trzeciej czci cyklu, Czasie bez dzwonw, maszeruje z ni z wizienia w KatowiGliwice (Gleiwitz) ok. 1905-1915 r.

Bohaterowie Bienka i Janoscha, Grnolzacy biedni i bogaci, polsko- i niemieckojzyczni, s ogarnici swego rodzaju rozdwojeniem, typow chorob pogranicza. Plebejscy, zezwierzceni protagonici Cholonka nie s tego wiadomi, po prostu od pokole s przyzwyczajeni, e aby przey, trzeba by oportunist, czyli, jak mwi witkowa, by chytrym i swj rozum mie. Tymczasem mieszczascy mieszkacy Gliwic, opisani z epickim rozmachem przez Bienka, czuj si w wikszoci rozdarci midzy niemieckim nacjonalizmem, ktry wskazuje drog ku wietlanej przyszoci w nowej przestrzeni yciowej na Wschodzie, a regionalnym sentymentem i katolick wiar, jedyn alternatyw w tamtych czasach dla hitlerowskiej propagandy. Bohaterowie czuj, e ich Grny lsk, region

cach na dworzec towarowy, gdzie wraz z innymi gliwickimi ydami zostaje zaadowany do wagonw bydlcych i wywieziony do Owicimia. Do samego koca udaje mu si zachowa teczk. Esesmani i kapo, widzc niemajce adnej wartoci ksiki, przepuszczaj go z torb a do przedsionka komory gazowej. Dopiero tam Silbergeit musi zostawi swoje duchowe dziedzictwo. Nagi, ograbiony z wszystkiego, co byo dla niego cenne i co stanowio o jego ja, wchodzi do komory, by umrze. W przedsionku tymczasem kapo drze jego ksiki na kawaki, szukajc w teczce ukrytych schowkw ze zotem, bo nie wyobraa sobie, w jakim celu kto dwigaby te ksiki a tutaj.

97

z tak skomplikowan, niejednoznaczn tosamoci, powoli i nieubaganie niknie. Dawne pokojowe wspycie ywiow niemieckiego, sowiaskiego i ydowskiego, wielokulturowo, ktra nie zawsze bya atwa i take w przeszoci wioda ku konfliktom, lecz stanowia o specyfice tego regionu i jego ludzi, staje si ju tylko wspomnieniem. Najpierw zagraa jej nazistowska propaganda, zmuszajca niemieckich lzakw do cigego udowadniania i potwierdzania swej tosamoci narodowej, potem nieodwracalnie niszczy j przegrana wojna, wejcie Armii Czerwonej, a nastpnie powojenne ujednolicenie regionu pod wzgldem narodowociowym (proces ten jest tematem ostatniej czci tetralogii Bienka pt. Ziemia i ogie).

Spojrzenie Janoscha na przedwojenny i wojenny lsk jest okrutne, bezlitonie wyolbrzymiajce, karykaturalne. Jego wiat przedstawiony to odraajce, zapluskwione robotnicze slumsy, gdzie ludzie nie maj adnego poczucia tosamoci narodowej, i dlatego, by posuy si raz jeszcze sowami Bienka, zmieniaj j jak koszul. Horst Bienek jest duo agodniejszy dla mieszkacw swych rodzinnych Gliwic, ktrych wybory yciowe uksztatowane zostay przez wieczne zawieruchy pogranicza. Stara si zrozumie ich motywacj, czsto przyziemn, kierowan chci wzbogacenia si i innymi niskimi pobudkami. Nie ocenia, cho w wywiadach podobno niemiecki pisarz czsto podkrela, e w jego opinii lscy Niemcy s sami winni utraty tego regionu, bo dali si zindoktrynowa hitlerowskiej propagandzie (podobnymi wypowiedziami, a take swym nieupikszajcym rzeczywistoci dzieem Bienek bardzo si narazi w tzw. krgach ziomkowskich w Niemczech).

Powojenne wygnanie niemieckojzycznych mieszkacw Grnego lska, opisane przez Bienka w Ziemi i ogniu jest wic tragedi wykorzenienia z krainy przodkw. Strata rodzinnych stron, tej dwujzycznej, niejednoznacznej kulturowo czarnej ziemi oznacza strat czci samego siebie. Przeniesieni (czy to na wasne danie lub przymusowo) w gb nowych powojennych Niemiec bohaterowie obu pisarzy przeywaj poczucie pustki i niezrozumienia. Nikt ju nie jest w stanie wytumaczy Stanisawowi Cholonkowi co to znaczy sen o koniach. A bohaterowie Bienka z rozpacz mwi, e ich dusza pozostaa na Wschodzie. Autorka dzikuje Muzeum Miejskiemu w Zabrzu za bezpatne udostpnienie reprodukcji zdj i pocztwek dawnego Zabrza i Gliwic.

przekada si na przywizanie do regionu i jest wsplna lskim Polakom, Niemcom i zasymilowanym ydom. Ich jzyk nie rni si tak bardzo do siebie. Mogli si nawzajem rozumie. Miasta, krajobrazy, kopalnie, rzeki byy tak podobne, e mona je byo pomyli. I ziemia bya t sam ziemi.

BIBLIOGRAFIA: Janosch [Horst Eckert], Cholonek czyli dobry Pan Bg z gliny, tum. Leon Bielas, Wydawnictwo lsk, Katowice 1973. Horst Bienek, Pierwsza polka, tum. Maria Przybyowska, Czytelnik, Warszawa 1983. Horst Bienek, Wrzeniowe wiato, tum. Maria Podlasek-Ziegler, wyd. Wok nas, Gliwice 1994. Horst Bienek, Czas bez dzwonw, tum. Maria Podlasek-Ziegler, wyd. Wok nas, Gliwice 1994. Stosunek bohaterw Bienka do rodzinnej ziemi jest bar- Horst Bienek, Ziemia i ogie, tum. Maria Przybyowska, dzo ambiwalentny. Jednoczenie nienawidz jej oni i nie wyd. Wok nas, Gliwice 1999. wyobraaj sobie ycia gdzie indziej. Takim czowiekiem jest Leo Maria Piontek, ktrego w Pierwszej polce poznajemy jako umierajcego sparaliowanego astmatyka, ale z retrospekcji dowiadujemy si, e dawno temu jedzi po caym lsku, by na kliszy fotograficznej utrwali pozornie brzydkie wiee cinie, sztolnie, ruiny zamkw. Ju jako chory czowiek nie daje si wysa na leczenie nigdzie poza lsk, bo tylko jego zadymionym powietrzem chce oddycha. Stempluje te ulotki antywojenne, ktre Valeska czasem znajduje w swym ogrodzie i z przeraeniem niszczy (Modlimy si do jednego Boga. Ale do kogo modl si nazici? Katolicy, nie dajcie si podburzy przeciw waszym braciom!). A jednoczenie Leo Maria: nienawidzi tej ziemi, nienawidzi i cieszy si, e niedugo przyjmie jego trucho, niczego innego nie bya warta. Biedni zagrzebywali w niej swoje ciaa, a bogaci wygrzebywali wgiel Pozdrowienia z grnolskiego przemysowego miasta Gliwice i rud, tak, tak wanie byo.

W gliwickim cyklu Horsta Bienka bohaterowie miotaj si pomidzy tosamoci narodow, bo czasy s takie, e wymagana jest stuprocentowa lojalno wobec oficjalnej ideologii III Rzeszy, a tosamoci kulturow i religijn, ktra

tozsamosc

98

Zmory polskiego

antysemityzmu
Z autork Utworu o matce i ojczynie o wspczesnym antysemityzmie rozmawia Ania Ready
Jest z czym walczy. Z wiar w to, e rzdzi nami spisek na grze spisek ydowski. Z przekonaniem, e krzywda i zo przychodz z zewntrz i nosz imi yd. Z figurkami wyposaonego w Talmud i worek zota czowieka, ktrego, jeeli nie przynosi domostwu pienidzy, wiesza si gow w d, eby zmdrza. Walka z symbolami zakorzenionymi w kulturze moe czasami przypomina walk z wiatrakami. Polska pisarka i wykadowczyni Uniwersytetu Warszawskiego Boena Umiska (aka Keff) nie daje jednak za wygran. Jak scharakteryzowaaby Pani wspczesny antysemityzm? Wieki poprzednie miay swoje pogromy, partyjn propagand i segregacj spoeczn. Co dominuje dzisiaj? Dzi dominuje symbol, symbolizowanie tego, co ydowskie jako to, co ze i antypolskie, i odwrotnie, tego co ze, jako ydowskie. Musi dominowa symbol, bo realnych ydw jest bardzo mao, nie s adn znaczc mniejszoci w Polsce. To jaki uamek, 1%. Poza tym ten antysemityzm jest bardzo czsto niewiadomy. Na przykad caa Polska jest zarzucona obrazami, figurkami yda z pienikiem. Ten yd, ktry trzyma pieniek albo worek zota, czsto w drugiej rce ma Talmud, a na gowie szal modlitewny, co nadaje si do zaskarenia o obraz religii, jest patronem szczcia finansowego w Polsce. Jak nie chce przynosi pienidzy, wiesza si go gow na d, eby zmdrza. Nikt nie widzi niestosownoci tego symbolu. W Polsce uwaa si to za naturalne, e yd i pienidz zrastaj si ze sob. Ale to nie jest o ydach, to jest o mentalnoci ludzi, dla ktrych yd ma tak warto, jak ma pienidz, ktry przynosi. Moe by i prosty symbol wroga jak w okrzykach pikarskich kiboli Widzew ydy, moe by symbol modernizacji jako zniewolenia, kiedy suchacze Radia Maryja, wiedz, e rzdzi nami Bruksela znaczy rzdz nami ydzi, itp. Przykadw jest morze. Przyznam szczerze, e nigdy nie spotkaam si ani z obrazkiem, ani z figurk yda z pienikiem. Czy to symbol wiejski? Skd si wzi i gdzie go najwicej?

Boena Umiska-Keff, Londyn, maj 2011 Fot. Anna Ready

Boena Umiska (aka Keff)


Pisarka, poetka i publicystka. Studiowaa polonistyk i filozofi. Wykada na wydziale Gender Studies na Uniwersytecie Warszawskim. Pracuje te jako badaczka literatury w ydowskim Instytucie Historycznym im. Emanuela Ringelbluma. Bya dwukrotnie nominowana do literackiej nagrody Nike: w 2002 roku za Posta z cieniem, a w 2009 roku za Utwr o matce i ojczynie. Publikuje w wielu periodykach m.in. w Res Publice Nowej, Gazecie Wyborczej, Ex Librisie, Twrczoci. W swojej publicystyce podejmuje tematy zwizane z polsk homofobi i antysemityzmem. Zajmuje si te krytyk filmow. Przekada z jzyka angielskiego. Wsptumaczya m.in. prace feministyczne, np. Kobiecego eunucha Germaine Greer czy Sownik teorii feminizmu Maggie Humm. Swoje teksty literackie podpisuje nazwiskiem Keff. Mieszka w Warszawie.

99

W zasadzie to wszdzie go peno. Zapraszam do domu handlowego Merkury za placem Wilsona w Warszawie, gdzie ydkw jest mnogo i s na magnes, na lodwk. W sklepach z meblami s jako obrazek, element niezbdny do przedpokoju. Reklamuje je wierszyk yd w sieni pienidz w kieszeni. Wiem, e szef amerykaskiej Anti-Defamation League rozmawia o tym z kim w Polsce, znaczy z jakim przedstawicielem wadz, bo go powalio to zjawisko, ale polski rozmwca nie mg poj, co w tym zego i o co si (znowu!!) ten yd obraa. Mnstwo ludzi ma w domu tego ydka, tak na wsi jako i w miecie. W sumie to atwiej mi powiedzie, gdzie go nie ma. Ot nie widziaam tego nigdzie na Mierzei Wilanej, ani w Krynicy Morskiej, ani w Sztutowie, ale moe to dlatego, e tam maj bursztyny.

Wspomniaa Pani o obecnym w pewnej grupie spoecznej przewiadczeniu, e rzdzi nami Bruksela, czyli rzdz nami ydzi. To dobry przykad popularnoci teorii spiskowej o dziewitnastowiecznej proweniencji: bycia rzdzonym przez mocarstwo i niemocy zmiany sytuacji ze wzgldu na si spisku na grze. yd we wspczesnej frazeologii to te yd dziewitnastowieczny, prawda? Dlaczego ten obraz jest wci taki atrakcyjny dla twrcw propagandy? Te teorie spiskowe rzeczywicie pochodz najczciej z XIX wieku, ale dotyczyy nie tylko takiego kraju jak Polska, to znaczy bez wasnego bytu politycznego, byy te popularne w krajach jak najbardziej samodzielnych i silnych: w Rosji, we Francji, w Austrii. Ale triumf odniosy w XX wieku, w nazizmie. Z kolei ten yd polityczny, czyli yd dcy do wadzy politycznej dla samej wadzy, podczas gdy tubylec chce mie wadz dla dobra ludzi, ten yd z teorii rasistowskich jest kontynuacj yda teologicznego. A to chrzecijaska konstrukcja wykuta we wczeniejszym redniowieczu, yda jako zabjcy Boga, sojusznika diaba, Antychrysta, ktry musia sobie doda krwi dzieci chrzecijaskich do macy. Tak, prawica, na-

cjonalici, populici odwouj si do tego, nie otwartymi sowami, ale si odwouj. Dlaczego to robi? Bo wida jest to gboko zakorzenione w mentalnoci wielu ludzi w Polsce, taka wiara, e rzdz li, obcy, e czyhaj na nasz krzywd. Rzdz obcy, bo gdyby rzdzili nasi, to przecie byoby idealnie, prawda? Nie wiem jak, ale idealnie. Byaby kara mierci, moe nawet zdrajcom ucinano by gowy toporem pod Wawelem, byaby wtedy jasno, co ze a co dobre. No nie wiem. Poza tym za stan pastwa kto ponosi odpowiedzialno. Ale chyba nie ja?! to jest powszechne przekonanie ludzi w Polsce, e ich mentalno, ich wybory, to, e na przykad toleruj politykw, ktrzy maj wyroki sdowe, ktrzy s apwkarzami, to, e nie reaguj na krzywd innych, e nie pomog, e nie szanuj e to wszystko nie ma nic, ale to nic wsplnego ze stanem kraju, w ktrym yj. Oczywicie za to, e jest le, odpowiada szatan, ydzi, Putin albo Bruksela. Podobnie jak za katastrof samolotu w Smolesku odpowiadaj Putin i Tusk, a nie ze decyzje pilotw, ktrzy w kocu byli Polakami. I na tym jedzie dua partia, PiS, ju od ponad roku. Koci jest tu wany, jego poziom, jego przesanie, jego nacjonalizm, jego antysemityzm. I jego przekonanie, e jest jedna racja i ona jest jego.

tozsamosc

100

Podczas londyskiego spotkania European Literature Night w maju br. mwia Pani o antysemityzmie zakorzenionym w jzyku. Bawi si tym Pani w epilogu Utworu o matce i ojczynie. Mam wraenie, e tego typu nastawienie niewiele ma ju wsplnego z czynn niechci, ale jest raczej skostniaoci w jzyku, ktra odarta zostaa z pierwotnego znaczenia i jest uywana bezmylnie. Kiedy wyraenia nie maj ju nic wsplnego z czynn niechci, zmieniaj si. Zmieniaj si, bo ludzie czuj niewygod, uywajc takich nacechowanych wyrae. Polski jzyk nie jest mniej ni inne podatny na zmiany, na odwieanie znacze, na przechodzenie z okrele obciajcych do neutralnych. Mwio si kaleka, mwi si niepenosprawny itp. Ale te zmiany musz mie przyczyny w wiadomoci, w postawach. Kiedy nie ma tych postaw, jzyk jest peen tych skostniaoci mentalnych i lingwistycznych bo jzyk nie yje odrbnie od wiadomoci. Te skostniaoci s wyrazami lekcewaenia, pogardy, odrazy i wcale nie zatraciy dawnego znaczenia. S czsto uywane mechanicznie, ale to znaczy tylko tyle, e nie ma tu nad czym myle, nie ma problemu, nikt go nie wskaza i nikt go nie widzi. Nawet po publikacji Utworu? Musia on wywoa publiczn debat... Nie, literatura nie ma takiej mocy. Nie byo publicznej debaty. W Polsce nie ma intelektualnych debat. Miaam tak naprawd jedn wan recenzj, profesora Czapliskiego w Tygodniku Powszechnym. I wsparcie profesor Janion i Izy Filipiak. I Wilhelma Sasnala, wyraone w postaci projektu okadki, ktr uwielbiam. I Ani Sasnal, ktra bya redaktork. Wszystkim im jestem dozgonnie wdziczna, potem reyserom, ktrzy to zaadaptowali: Marcinowi Liberowi i Janowi Klacie. To jest pewien rodzaj odzewu, potwierdzenie wanoci, ale to nie jest po prostu debata. Czy obraliwe okrelenia typu Ty ydzie uda si wykorzeni z polskiego? To okrelenie nie jest oderwane od reszty kontekstu. Nie jest osobno. Ma dug histori. Da si je wykorzeni, kiedy zmieni si wiadomo, a t trzeba by zmienia pocz wszy od szkoy. Nie widz takiej tendencji. Raczej odwrotnie. Efekt jest taki, e czasem ludzie gimnastykuj si, eby omin sowo yd, bo sami ju nie wiedz, czy jest wyzwiskiem czy tylko nazw. Moe boj si, e zostan le zrozumiani? A to by oznaczao, e zachodz zmiany w wiadomoci i we frazeologii. Jakie zmiany na pewno, ale nie wyraaj si akurat w tym. Kto wie, e sowo yd nie musi by wyzwiskiem i mona go uy neutralnie, ten to wie. Jak w tym rol odgrywa obecnie szkoa? Generalnie adn. Powinna odgrywa, powinna uczy, powinna edukowa, ale chyba tego nie robi.

Mwia Pani na spotkaniu o tym, e Polska, Ukraina i Rosja maj podobn histori, jeeli chodzi o nastawienie do ydw. Czy mogaby Pani powiedzie, w czym tkwi podobiestwa, a w czym rnice? Mwiam o tym, e w Europie Wschodniej i Centralnej nadal jest ywy antysemityzm. Ukraina i Rosja obok Wgier to byy przykady. Wsplny korze caego antysemityzmu europejskiego jest religijny, teologiczny. Ale nie opisz rnic midzy polskim, ukraiskim i rosyjskim antysemityzmem. Myl, e s do podobne, cho chyba im dalej na wschd, tym gorzej. Antysemityzm w tym rejonie jest podobny dlatego, e s to kraje bez istotniejszych tradycji demokratycznych i ludzie nie s gotowi do tego, eby zobaczy wasn odpowiedzialno za to, jakie s ich kraje, eby tej odpowiedzialnoci czy przyczyn poszuka we wasnej mentalnoci, w tradycji, w wartociach. Wtedy wiara w to, e niepowodzenie, bieda, krzywda przychodz z zewntrz i nazywaj si yd, czy spisek ydowski, czy Bruksela (ydowska) jest bardzo potrzebna. Bez tego ani rusz. Co Pani robi, kiedy syszy Pani takie frazesy? Frazes oznacza co pustego, bez znaczenia, co mechanicznie powtrzonego. W tym sensie to nie s frazesy, ludzie wierz w to gboko. Ostatnio besztao mnie i strofowao wciekle dwch panw w przypadkowej sytuacji, bo jeden powiedzia, e ydzi zawsze mieli przywileje i dostatek w Polsce, a ja bknam, e chyba nie mieli takich wielkich przywilejw. To byo straszne przeycie. Takie rozmowy nie maj sensu. Nie odkrci si jedn czy drug uwag efektu wychowania w domu, w kociele, w rodowisku. Mona si tylko nabawi drenia rk i ng. Ja sysz te teksty przez cae ycie. Bo tak jest, e je sysz, nie przelatuj mi mimo uszu ani nie kwalifikuj ich jako gupot. Maj na to za du wag spoeczn. Efektem jest mj ogromny dystans do polskich mitw i moje poczucie obcoci. Mog to tylko zapisa, wic to robi. Wydaje mi si, e w cigu ostatnich lat nastpia pewna przemiana: politycy ju tak atwo nie sigaj po sowa zdradzajce otwart wrogo do ydw i wydaj si bardziej trzyma swoje jzyki na wodzy. Teraz bardziej obrywa si innym mniejszociom np. gejom i lesbijkom. Czy w Polsce zawsze musi pojawi si wsplny wrg, ktrego trzeba publicznie linczowa? To zaley, co uznamy za otwart, a co za nieotwart wrogo. PiS wsppracuje z antysemickim Radiem Maryja, wic tu si zmienio na gorzej w porwnaniu z latami 90. Gejom i lesbijkom obrywa si dlatego, e w ogle stali si widoczni. I rzeczywicie chc by widoczni i domagaj si swoich praw, co popieram caym sercem. Wsplny wrg zawsze jest korzystny, a dla prawicy jest po prostu niezbdny. Kto twierdzi, e potrafi przed nim ochroni, ten moe domaga si wadzy. I taka zazwyczaj jest polityka partii prawicowych, populistycznych.

101

Boena Umiska-Keff z Rosie Goldsmith, Londyn, maj 2011 Fot. Anna Ready

Partie prawicowe nie reprezentuj jednak caego spoeczestwa, poza tym spora cz Polakw jest ewidentnie odporna na tak form dyskursu politycznego, co zreszt wida byo dobrze po tragedii lotniczej w Smolesku, kiedy tym razem za wsplnego wroga miaa robi Rosja, bd partia rzdzca z premierem na czele. Jednak si nie udao. W Polsce nie ma lewicy. SLD ni nie jest, wic w sumie partie prawicowe reprezentuj wikszo spoeczestwa. No i udao si, wielu ludzi w to wierzy. ledztwa cign si i cign. PiS ma due poparcie. Miao wadz i jeszcze moe mie. Jeli szklanka, jak wiadomo, jest w poowie napeniona, mona mwi, e jest w poowie pusta lub w poowie pena. Pani mwi pena, ja mwi nie bardzo.

tozsamosc

Co Pani zdaniem zmienia debata nad Jedwabnem? Moe troszk naruszya powszechne, polskie poczucie, e Polacy zawsze byli tylko ofiarami albo co najwyej wiadkami, jeli chodzi o zagad. Troszk naruszya czasem to znaczy tyle, e tym bardziej ma si za ze ydom te ich oskarenia, ktre wywouj zo i przeczenie. A niektrzy, myl, e nieliczni, przyjmuj do wiadomoci to, e istnieje co takiego jak polski wspudzia w zagadzie yJak wyglda spoeczno ydowska w Polsce? dw. Jak kto zauway, polega on midzy innymi na tym, Nie wiem. Nie nale do tej spoecznoci. Mam tylko po- e Polacy nie byli za bardzo obojtni, ale za mao obojtni szczeglnych znajomych, ktrzy s ydami lub p-ydami. wobec ydw, ktrzy usiowali przey. Tak, obojtno, niezwracanie uwagi, niepatrzenie, niedonoszenie, niewyJak si Pani czuje jako ydwka w Polsce? dawanie, zwyke odwracanie oczu ocalioby wiele istnie. le. Tak wic wydaje mi si, e wikszo odrzuca t wiedz, jest zirytowana tym, e w ogle si o tym mwi. Niemniej Dlaczego? temat wszed do dyskursu i raczej ju nie wyjdzie, a to jest Wiele przyczyn ju wymieniam. Mona powiedzie ogl- istotna zmiana. nie, e Polacy najczciej nie rozumiej, e historia ydw polskich nie jest taka sama jak historia Polakw. Nie do- Jakie s Pani ulubione ksiki podejmujce temat topuszczaj innego spojrzenia. Skoro tu yjesz, to masz wi- samoci ? dzie tak jak ja albo milcz. I polscy ydzi te czsto przyj- Gombrowicz Dzienniki, Jelinek Wykluczeni, Coetzee Lato, muj tak postaw. To, co mona powiedzie o historii y- ale myl, e mnstwo dobrej literatury jest na temat todw w Polsce i o polskich postawach, zwaszcza w czasie samoci, cznie ze Zbrodni i kar, tylko nasze kategorie zagady, i co dla wielu ydw jest oczywiste, Polakw naj- i narzdzia do jej nazywania i opisywania si zmieniaj. czciej miertelnie obraa i oburza, wic nie ma szerszej moliwoci rozmowy. Nad czym Pani teraz pracuje? Kocz pisa Ksik o antysemityzmie dla wydawnictwa Gdzie czuaby si Pani lepiej? Czarna Owca. Czyli edukacja, ale nie dla bardzo modych Nie umiem na to pytanie odpowiedzie. Musiaabym spr- czytelnikw. Jestem po naprawd powanych studiach bowa mieszka gdzie na duej. tematu. Cholernie przygnbiajce. Jak do tej pory to mi si nie udao z bardzo rnych yciowych powodw. Ale myl, e dla ydw mieszkanie ycz udanej pracy nad ksik i bardzo dzikuj za w Polsce moe by kaleczce. rozmow.

102

Terroryci i kolaboranci
we wspczesnym wiecie masek
O Tosamoci Milana Kundery
Anna Malanka
103

John William Waterhouse, Moja sodka ra, 1908

W Rozmowie o sztuce powieci ze zbioru Sztuka powieci Milan Kundera podkrela, e zadaniem kadego powieciopisarza jest zgbianie tajemnicy ja i pokazuje, w jak rne sposoby podchodzono do tego problemu na przestrzeni wiekw, w miar jak sama koncepcja powieci ewoluowaa. Pierwsze prby na przykad Dekameron Boccaccia polegay na wyraaniu ja za porednictwem dziaania, skupiano si bowiem na opisie wydarze. Jednak ju powoany do ycia przez Diderota Kubu Fatalista nie potrafi odnale siebie w swoich czynach rozpocz si zwrot w kierunku wiata wewntrznego, zapocztkowany pierwsz powieci epistolarn (Richardson, poowa XVIII w.). W tym kierunku konsekwentnie szli pniej midzy innymi Stendhal, Proust i Joyce. I o ile chociaby Joyceowi udao si dokona czego wielkiego zdoa utrwali chwil obecn, mijajc to tajemnica tosamoci wci pozostaa niewyjaniona. Pod wielk soczewk powikszajc Joycea wszyscy bowiem s do siebie podobni. Jak twierdzi Kundera, wyraenie ja za pomoc powieci jest niemoliwe, ale cige poszukiwanie sposobu na to jest sensem tworzenia. Ze wzgldu na ten cel powie odgrywa wedug Kundery szczegln rol w dzisiejszych czasach, w ktrych triumfuje trjgowy wrg sztuki agelaci (pojcie stworzone przez Franois Rabelaisgo, oznaczajce ludzi pozbawionych poczucia humoru i gupich w swoim przekonaniu o znajomoci jedynej prawdy), bezmylno komunaw i kicz, te za, wspomagane przez mass media, d konsekwentnie do zniszczenia indywidualnej myli i tosamoci czowieka wspczesnego. To powie ma by wysepk na morzu banau i jednakowoci, ostatni twierdz, srebrn szkatuk, w ktrej spoczywa cenna istota europejskiego ducha.

Jak zachowa wasn twarz w wiecie, ktry wymaga od nas nieustannego zakadania masek? Pytanie to stawia Milan Kundera w wydanej trzynacie lat temu powieci Tosamo, opowiadajc obfitujc w nieporozumienia histori dwjki ludzi, Chantal i Jeana-Marka. Prcz zawiych relacji damskomskich bierze w ten sposb pod lup rwnie wspczesn rzeczywisto i toczcego j robaka, i kae czytelnikowi razem z nim zastanowi si nad niepokojcym kierunkiem, w ktrym zmierza wiat.

Zgodnie z tym sam Kundera take bezustannie poszukuje a motyw tosamoci stale przewija si w jego twrczoci, mniej lub bardziej dosownie. Nie inaczej jest w przypadku utworu noszcego znamienny tytu Tosamo, w ktrej autor porusza kwesti wielu twarzy, jakie przyjmujemy wobec wspczesnego wiata, otaczajcych nas ludzi, ale i ukochanej osoby, wiadomie lub niewiadomie. Centraln postaci w tym utworze jest Chantal, rozwdka zwizana z modszym od siebie mczyzn, instruktorem

Jeana-Marka jeszcze na dugo przed rozpoczciem tej gry przeraa w Chantal wszystko, co obce. Przeladuje go wizja, w ktrej nie moe rozpozna ukochanej ni, e trzyma j w ramionach, wie, e to ona, lecz jej twarz jest mu obca. Przeraony i zdezorientowany, chce przywrci tej przemienionej twarzy jej dawny, utracony wygld, jej utracon tosamo. Obawy te podtrzymuje niechccy sama Chantal, opowiadajc mu o drugiej twarzy, jak zmuszona jest przybiera w swojej pracy. Pracujc w agencji reklamowej, musi zachowa powag nawet przy realizacji najbardziej absurdalnych zlece. Dostrzega ludzi, ktrzy traktuj t prac powanie, s stworzeni do czasw wspczesnych, w licie wyraaj si jzykiem jake doskonale nowoczesnym, ze wszystkimi jego frazesami, z jego argonem, jego obowizkowym optymizmem. Nienawidzi ich, ale te zdaje sobie spraw, e s oni najbardziej skrupulatni i najlepiej bd wykonywa swoje obowizki. Zatrudnia ich wic naprzemiennie z tymi, ktrzy jej zdaniem zgaszaj si na to stanowisko z rozpaczy takimi, ktrzy w innych czasach powiciliby si z pewnoci filozofii, historii sztuki, nauczaniu francuskiego, a wic tymi, z ktrymi sama sympatyzuje. W ten sposb w poowie dziaa jako zdrajca przedsibiorstwa, w poowie jako zdrajca siebie. Uwaa to za swj osobisty wyczyn, kosztujcy j wiele wysiku i tak wtedy jeszcze patrzy na to Jean-Marc. Minie troch czasu, zanim z niepokojem przypomni sobie t rozmow i dojdzie do wniosku, e moe Chantal nie jest terrorystk, zamaskowanym wrogiem wrd ludzi reklamy, a raczej kolaborantk ktra suy znienawidzonej wadzy, nie utosamiajc si

narciarskim Jeanem-Markiem. Mimo wielkiej mioci, jak otacza j partner, kobieta czuje si niepewnie ze wzgldu na rnic wieku midzy nimi. Zaczyna si czu staro, uwiadamia sobie, e inni mczyni ju si za ni nie ogldaj, i powraca do modzieczego marzenia o byciu zapachem ry, budzcym powszechne podanie, przenikajcym we wszystkich mczyzn. Kiedy zdradza si z tym niechccy Jeanowi-Markowi, ten postanawia podrzuci jej anonimowy list od cichego wielbiciela. Tak rozpoczyna si midzy t dwjk zawia gra, w ktrej adne z nich nie jest do koca szczere, a im gorliwiej prbuj ukry prawd o sobie, tym bardziej ta prawda wychodzi na jaw.

104

Zdzisaw Beksiski - Bez tytuu, 1976

z ni. Zastanawia si te, czy gdyby niemal w pierwszych godzinach po poznaniu Chantal nie zosta z ni sam na sam i nie pozna tej jej twarzy, ktr tak ukocha, lecz t obc, t mask przyjmowan przy kolegach z pracy, to czy rozpoznaby w niej kobiet swojego ycia? Historia z listami od anonimowego wielbiciela ukazuje Jeanowi-Markowi inne oblicze Chantal mile poechtana wyrazami uwielbienia kobieta odywa, staje si pobudzona i namitna. Nie wzbudza to w nim jednak fascynacji,

a raczej strach tak, jak samo wypowiedziane przez ni z alem zdanie: Mczyni ju si za mn nie ogldaj, tak do niej niepodobne, obce. Jego reakcja jest nie do koca zrozumiaa, ale bez wtpienia naznaczona mioci wysyajc pene wyrazw adoracji listy w imieniu innego, nieistniejcego mczyzny, prostodusznie pragnie uszczliwi wybrank. Wkrtce zaczyna podpisywa si jako C.D.B. skrt od Cyrano de Bergerac, nazwiska bohatera sztuki Edmonda Rostanda, ktry to bohater, zakochany w swej kuzynce Roksanie, ale zbyt niemiay, by to wy-

105

zna, pisuje do niej pomienne miosne epistoy w imieniu innego mczyzny, modego onierza Christiana. Tak jak Roksana nie znaa prawdziwej tosamoci autora gboko poruszajcych j listw, tak Chantal nie ma pojcia, e jej tajemniczym wielbicielem nie jest ani przesiadujcy w kafejce nieopodal ich mieszkania modzieniec, ani pojawiajcy si czsto w okolicy ebrak, ktrych podejrzewa, lecz jej wasny ukochany.

Mimo przykrych odkry na temat Chantal, wkrtce Jean-Marc wczuwa si w rol tajemniczego wielbiciela. Wiedzc, e nie moe przeciga swojej gry w nieskoczono, przymierza si do napisania ostatniego listu, i cho zdaje sobie spraw, e powinien pozosta nieznany, pod wpywem nagej pokusy pozostawia trop prowadzcy do Londynu, Londynu, z ktrego pochodzi pewien znany Chantal kobieciarz, miasta lubienych marze. Nieszczsny, po- Szukajc ukochanej po drugiej stronie, Jean-Marc uwiapenia w ten sposb kolejny bd, otwierajc swojej uko- damia sobie take, kim naprawd sam jest wyrzutkiem, chanej drzwi do wiata mrocznych, rozpustnych fantazji. odrzutkiem, ktry y co prawda w dobrobycie, lecz jedynie dziki niepewnym i tymczasowym okolicznociom. Kiedy Chantal ostatecznie dochodzi do prawdy o tosamo- Jest cakowicie zaleny od Chantal, ma przy sobie jedynie ci autora listw jest rozgoryczona, gdy sdzi, e ten wy- resztk pienidzy na bilet powrotny, ale wie, e musi j sya listy, by wystawi jej wierno na prb. Obydwoje znale, bo bez niej jest nikim. W tym samym czasie Chandokonuj na swj temat nie do koca susznych odkry, tal zapomniaa ju zupenie o swoim starym yciu, znarozmijaj si, mylnie interpretuj wzajemnie swoje za- laza si sama w obcym miejscu, jest gdzie, gdzie wszychowanie, a czca ich ni porozumienia staje si niebez- scy nazywaj j Ann i cigle j rozbieraj! Rozbieraj j piecznie napita. Kropl, ktra przelewa czar goryczy, z jej ja! Rozbieraj j z jej przeznaczenia!. Pamita tylko, okazuje si wizyta szwagierki Chantal. Jean-Marc, ledwie e kto j kocha i e ten kto jest dla niej ostatni desk oswoiwszy si z obrazem ukochanej chowajcej przed nim ratunku. Mio okazuje si wic dla obydwojga kluczem miosne listy od innego mczyzny, tym razem przeywa do wasnej tosamoci. Z dala od siebie, pogreni w swoszok, wizualizujc sobie j zwracajc si niegdy czu- ich ponurych wiatach, nie potrafili nawet ustali, kim tak le do swojego ma moja maa myszko, wedle opowia- naprawd s. da szwagierki. Z kolei w przypadku Chantal powracaj ze wspomnienia dochodzi do wniosku, e bya niegdy Okazuje si wic ostatecznie, e szczcie Chantal i Jeanaw stosunku do siostry ma zbyt ugodowa, nigdy nie m- -Marka staje si faktem tylko w izolacji od tego co na zewia jej wprost, co o niej myli, i teraz wyrzuca sobie hi- wntrz, od innych ludzi. Tylko ucieczka od wiata, stay pokryzj. Przeladowana przez wiadomo wielu faszy- motyw twrczoci Kundery ktry sam jest mistrzem wych twarzy, jakie przybieraa w yciu i stale przybiera, tej ucieczki pozwala im naprawd pozna siebie napogra si jeszcze bardziej. Postanawia rzuci wszystko wzajem, ale i kade siebie samego. Czy nie zgadza si to i wyjecha do Londynu, nie przerywajc gry, mimo e ja- z wyraon w Sztuce powieci myl Kundery, o niszczsne jest ju dla wszystkich, e bya ona jedynie fars. cym indywidualno wpywie wspczesnej rzeczywistoci? Mio i tworzony przez ni mikrowiat, dwuosobowa Na dworcu spotyka znajomych z pracy, ktrzy wybieraj wsplnota, do ktrej nikt z zewntrz nie ma wstpu, przysi wanie do Londynu na wyjazd subowy. Przycza si pominajca vonnegutowski duprass, pozostaje jedynym do nich i po raz pierwszy czuje si dobrze w ich towarzy- sposobem na ocalenie wasnej twarzy. stwie, co wiadczy o tym, e jej powolna transformacja ju si zacza. Przypomina sobie, co niegdy mwia o przyjmowaniu maski w pracy, i jej dawne wtpliwoci, wstrt, Milan Kundera, Tosamo, tumaczenie: Marek Bieczyk, pogarda wydaj jej si niezrozumiae. Jaki to sdzia po- Pastwowy Instytut Wydawniczy, 2001 stanowi, e konformizm jest zem, a nonkonformizm dobrem? Czy przystosowa si nie znaczy zbliy si do innych ludzi? Czy konformizm nie jest wielkim miejscem spotkania, do ktrego spywaj zewszd wszyscy, w ktrym ycie jest bardziej gste, arliwsze? zastanawia si. Stao si wic to, co sama niegdy zapowiadaa zbyt dugo trwajc w rozdarciu midzy swymi dwiema twarzami, przyja

w kocu jedn, t, ktr niegdy zwyka nazywa gorsz. Jean-Marc dostrzega Chantal z daleka w pocigu i uderza go nagle poczucie, jakie dominowao w przeladujcym go koszmarnym nie zdawao mu si, e ona nie istnieje ju dla niego, e odesza sobie gdzie indziej, w inne ycie, w ktrym jeli j spotka, to ju jej nie rozpozna.

Kiedy pocig wjeda do tunelu, Chantal artuje, e to tunel do pieka. Nie jest jednak tak daleka od prawdy po drugiej stronie tunelu znajduje si bowiem wiat najmroczniejszych fantazji, sennego koszmaru, w ktrym wasna tosamo zostaje brutalnie odebrana. Narracja w tym momencie zupenie si zmienia, czytelnik zaczyna oglda rzeczywisto przefiltrowan przez szalony, niespokojny umys Chantal. Wszystko przypomina sen.

tozsamosc
106

Fanny
Portret Frances d'Arblay, czyli Fanny Burney, namalowany przez Edwarda Francisco Burneya, 1784-5 Fot. Wikimedia Commons

Napisane przez dam


Paulina Surniak
107

Doris

Doris Lessing w Kolonii w 2006 roku Fot. Wikimedia Commons

Pewien pocztkujcy autor, ktrego pierwsza powie zostaa odrzucona przez wielu wydawcw, w ramach eksperymentu przepisa pierwsze rozdziay trzech synnych powieci Jane Austen, zmieniajc jedynie imiona i nadajc im inne tytuy, a nastpnie rozesa je do osiemnastu brytyjskich wydawcw i agentw literackich. Podpisa si pseudonimem, ktry nawizywa do prawdziwej autorki Alison Laydee (Jane Austen podpisywaa swoje powieci jako A Lady). Aby dodatkowo uatwi rozszyfrowanie podstpu, Dum i uprzedzenie zatytuowa jako First Impressions (Pierwsze wraenia), a tak wanie brzmia oryginalny tytu pierwszej wersji tej powieci. atwo si domyli, i prawie wszyscy wydawcy odrzucili jego rkopis. Penguin odpisa, i jest to bardzo oryginalna i interesujca lektura, ale nie poprosi o cig dalszy, agent literacki J. K. Rowling stwierdzi, i raczej nie zarekomendowaby tego tekstu adnemu wydawnictwu. Jedyn osob, ktra rozpoznaa tekst, by Alex Bowler, redaktor pracujcy dla wydawnictwa Jonathan Cape.

yjc w epoce kultu celebrytw, nie wyobraamy sobie nawet, e autorzy poczytnych powieci mieliby pozosta anonimowi. Owszem, zdarzaj si pisarze cenicy sobie anonimowo, niekiedy buduje si wok tego ca legend, tak jak w przypadku synnego amerykaskiego postmodernisty Thomasa Pynchona, ktry nie pokazuje si publicznie, za ostatnie jego znane zdjcia pochodz z okresu jego studiw. Powszechne s te przypadki przyjmowania pseudonimw w celu wyodrbnienia nowego nurtu w swojej twrczoci. Znany angielski pisarz John Banville zacz wydawa kryminay pod nazwiskiem Benjamina Blacka, Julian Barnes zastosowa podobn taktyk i pisuje czasem jako Dan Kavanagh. Nie jest to metoda na ukrycie mniej ambitnej twrczoci, a raczej sposb na ochron marki, ktr stao si wasne nazwisko. Uatwia to spraw czytelnikowi, ktry wie, czego moe si spodziewa, kupujc ksik sygnowan znanym mu imieniem. Fani Ruth Rendell, poczytnej autorki kryminaw, mogliby nie by zachwyceni faktem, e jej najnowsza ksika jest romansem, jeli jednak chc go Znana pisarka brytyjska, laureatka nagrody Nobla Do- przeczyta, wystarczy zna jej pseudonim Barbara Vine, ris Lessing w latach 80. postanowia wyda powie pod pod ktrym go wydaa. pseudonimem. Doskwieraa jej etykietka autorki science-fiction, chciaa napisa co innego, co nie byoby odczy- Wszystko to s zabiegi czynione wiadomie po to, aby tywane przez pryzmat jej poprzednich powieci. Jej agent czytelnika zwabi i zaskarbi sobie jego wierno. Wikzosta dopuszczony do tajemnicy i zacz wysya do wy- szo pisarzy dba o promocj swojego nazwiska, a czyteldawnictw rkopis ksiki The Diary of A Good Neighbour, nicy chtnie ich poznaj, uczestniczc w spotkaniach aurzekomo napisany przez debiutantk Jane Somers. Dwch torskich lub zdobywajc kolejne autografy. Trudno sobie wydawcw odrzucio go natychmiast, trzeci za zdecydo- chwilami wyobrazi, e nie zawsze tak byo, i e cakiem wa si na publikacj, stwierdzajc przy tym, e ksika niedawno tosamo autora, a zwaszcza autorki, moga kojarzy mu si z Doris Lessing. Tym samym wykaza by zwyczajowo okryta tajemnic.

si zdumiewajc przenikliwoci, ktrej brakuje wikszoci czytelnikw. Najwyraniej odczytujemy ksiki przez pryzmat ich autorw, nazwisko na okadce determinuje nasz odbir. Jak inaczej wytumaczy zaskakujcy przypadek odrzucenia Dumy i uprzedzenia, jednej z najbardziej popularnych powieci wszechczasw, przez tylu czoowych wydawcw? Powieci Doris Lessing osigay i osigaj olbrzymie nakady, a powie nikomu nie znanej Jane Somers sprzedaa si zaledwie w trzech tysicach egzemplarzy w Stanach i ptora tysica w Wielkiej Brytanii.

108

Charlotte

Charlotte Bront, najstarsza spord trzech sistr Bront, ktrych powieci zaliczane s do kanonu klasycznej literatury angielskiej. Dziwne losy Jane Eyre Charlotte napisaa w 1847 roku pod pseudonimem Currer Bell.
Charlotte Bront, namalowany przez PortretA. Duyckinicka na podstawie rysunku Everta Georgea Richmonda, 1873 Fot. Wikimedia Commons

109

Anonimowo jest nierozerwalnie zwizana z histori literatury. Pierwsi pisarze redniowieczni nie widzieli potrzeby podpisania si pod swoim dzieem ich celem byo chwalenie Boga, a nie promowanie samych siebie. Utwory koczono czsto formu Ad maiorem Dei gloriam, czyli Na wiksz chwa bo. Pojcie praw autorskich nie istniao, kady mg skopiowa dowolny tekst, zmieni go odrobin i sprzeda jako wasny. Nawet William Szekspir ochoczo korzysta z tekstw ju istniejcych. W epoce renesansu rozpowszechniona bya instytucja patronatu, czyli niejako sponsorowania poetw przez co zamoniejszych czonkw wyszych sfer w zamian za dedykacje. Jako e patroni nie zawsze byli wystarczajco hojni, poeci prbowali zwiza koniec z kocem piszc dla wicej ni jednego opiekuna. Oczywicie, moni panowie i panie nie byliby zachwyceni dzieleniem si swoim poet z innymi, dlatego nieszczsny autor zmuszony by ukrywa si pod rnymi pseudonimami. Czasem za zamiast swojego nazwiska czy choby pseudonimu, na stronie tytuowej umieszcza jedynie nazwisko swojego patrona. Podpisywanie si prawdziwym nazwiskiem mogo te narazi na cakiem realne niebezpieczestwo, jeli autor by na tyle nierozwany, aby podj temat politycznie niepoprawny. Niejaki John Stubbs opublikowa w 1579 roku wiersz, w ktrym sprzeciwi si planowanemu maestwu krlowej Elbiety I z francuskim ksiciem Francisem. Niewane, e krlowa na maestwo si i tak nie zdecydowaa poecie za kar obcito praw rk. Ten sam los spotka wydawc Williama Page`a, ale drukarz, cho rwnie skazany, z niejasnych dzisiaj przyczyn unikn kary. Pisarze zachowywali anonimowo z wielu rnych powodw. Niektrzy byli niemiali lub skromni, inni, jak choby Jonathan Swift, ukrywali si dla artu i radoci wynikajcej z wysuchiwania opinii o swoim dziele. Anonimowo moga pomc w promocji ksiki, rozbudzajc ciekawo opinii publicznej, a odpowiednio wybrany pseudonim mg pomc w kreowaniu wizerunku. Jednak pomijajc redniowiecze, kiedy to anonimowo bya norm, jest tylko jedna grupa pisarzy, ktrym w pewnym okresie zostaa ona niejako narzucona przez normy spoeczne i ktrzy zmuszeni byli do ukrywania swojej twrczoci, czasem nawet wobec najbliszych. Grup t tworz kobiety piszce w drugiej poowie osiemnastego i pierwszej poowie dziewitnastego wieku. Oczywicie w tym samym czasie sporo piszcych mczyzn rwnie ukrywao si pod pseudonimami. Jednak to kobiety byy wwczas postrzegane jako istoty skupione na yciu prywatnym, ktrych gwnym orodkiem zainteresowa jest rodzina i najbliszy krg przyjaci. Pisanie byo powszechne, adna inna epoka nie wyprodukowaa takiej liczby listw i pamitnikw, uwaano jednak, e twrczo kobieca powinna dotyczy sfery, w ktrej jej autorki si obracay. Tym atwiej byo wic zosta

Jedn z pierwszych powieciopisarek, ktra zdobya szerok popularno, bya nieco ju dzi zapomniana w Wielkiej Brytanii i prawie kompletnie nieznana w innych krajach Fanny Burney. Jej debiutancka powie Evelina ukazaa si oczywicie anonimowo i nawet najblisza rodzina nie podejrzewaa Fanny o to, e napisaa ksik. Co ciekawe, Fanny wczeniej penia funkcj sekretarki swojego ojca, ktry by do znanym muzykologiem i troch publikowa. Fanny przepisywaa jego przeznaczone do druku prace i baa si, e wydawcy rozpoznaj jej charakter pisma, dlatego piszc swoj pierwsz powie, prbowaa go zmieni. Ksik dostarczy wydawcy pnym wieczorem jej modszy brat Charles, przebrany w nietypowy paszcz i kapelusz na wypadek gdyby mrok nie by wystarczajcym ukryciem. Co ciekawe, Fanny nie zamiecia na stronie tytuowej zwyczajowego podpisu By A Lady (napisane przez dam), by moe chcc, aby jej ksika bya czytana bez adnych uprzedze wywoanych pci autora. Musiaa jednak zdawa sobie spraw, e odgadywanie tosamoci autorw najnowszych powieci stao si swego rodzaju sportem narodowym, a ustalenie pci autora lub autorki byo zazwyczaj pierwszym krokiem. Zdobycie pewnoci, i autork Eveliny jest kobieta, nie byo zreszt specjalnie trudne, zwaywszy choby na kobiecy punkt widzenia. Fanny moga co najwyej liczy na to, e zidentyfikowanie wanie jej jako autorki bdzie nieco trudniejsze. Sporo radoci sprawio jej przysuchiwanie si niezliczonym spekulacjom na ten temat. Krg jej najbliszych znajomych zachwyci si jej ksik i czsto rozmawia na temat domniemanego autora, co Fanny z radoci odnotowywaa w swoim pamitniku. O ile jednak domysy przyjaci mogy j bawi, o tyle reakcja ojca, z ktrym bya mocno zwizana, szczerze j martwia. Z jednej strony chciaa, eby si dowiedzia, a drugiej miertelnie tego obawiaa. Jej siostry zostay dopuszczone do sekretu i to one wanie ostatecznie zdradziy go ojcu, cho Fanny nigdy nie dowiedziaa si,

posdzon o portretowanie rodziny i znajomych, i tym surowiej patrzono na prby wybicia si poza ten zaklty, prywatny krg. Pomidzy rokiem 1750 a 1811, czyli dat wydania pierwszej powieci Jane Austen, ukazao si ponad 150 dzie, ktrych autorkami s niewymienione z nazwiska damy. By moe ta liczba nie wydaje si zbyt wysoka z perspektywy wieku XXI, ale trzeba pamita, e osiemnasty wiek to dopiero pocztek intensywnego rozwoju brany wydawniczej. Nawet najbardziej znane i popularne pisarki takie jak siostry Bront, Jane Austen, Fanny Burney czy Elizabeth Gaskell pocztkowo publikoway anonimowo lub pod pseudonimami. Ciekawe jest, jak rnorodne sposoby radzenia sobie z koniecznoci pozostania w cieniu przyjmoway piszce wtedy kobiety, czasem czerpic z tego nawet spor przyjemno.

tozsamosc

110

Jane
Zawsze czujna, nie pozwolia naoliwi skrzypicych drzwi, ktre mieciy si midzy holem a salonikiem wydawany przez nie dwik by ostrzeeniem, ktre pozwalao jej ukry rkopis, zanim kto wszed do pokoju.

tozsamosc
Jane Austen, namalowany Portret
skd jej ojciec wie. Na szczcie Charles Burney powieci si zachwyci. Fanny tak opisuje ich pierwsze spotkanie po tym, jak prawda wysza na jaw: Prawie si baam i troch wstydziam zosta z nim sama ale posa po mnie wkrtce do swojego maego gabinetu, i wtedy, ze znaczcym umiechem, ktry wiele zdradza i sprawi, e caa si zarumieniam, powiedzia: Przeczytaem twoj ksik, Fanny, ale nie musisz si rumieni. Jest bardzo wartociowa. Jest zaiste wyjtkowa. Rzuciam mu si na szyj z bijcym gono sercem, a on obejmowa mnie czule, gdy szlochaam mu na ramieniu tak zachwycona byam jego cenn aprobat. Ojciec sta si gorcym ordownikiem tej i kolejnych powieci, promujc je wszem i wobec. Nie wykaza si jednak tak sam trosk wzgldem swojej modszej crki, Sarah Harriet, gdy i ona postanowia rozpocz literack karier. Czonkowie najbliszej rodziny Jane Austen wiedzieli o jej pisaniu, chocia nigdy nie byli jego wiadkami. Nawet gdy Jane staa si ju do znan pisark, majc przy tym pene wsparcie rodziny, staraa si, aby jej pisanie w aden sposb nie zakcao domowego ycia. Pisaa na malutkim, przenonym biureczku, ktre czsto stawiaa na niewiele wikszym stoliku. Uywaa niewielkich karteczek, ktre atwo byo ukry wrd innych papierw. Zawsze czujna, nie pozwolia naoliwi skrzypicych drzwi, ktre mieciy si midzy holem a salonikiem wydawany przez nie dwik by ostrzeeniem, ktre pozwalao jej ukry rkopis, zanim kto wszed do pokoju. Ta konspiracja wiadczy przede wszystkim o tym, jak wiele innych zada i rl kobieta musiaa postawi wyej ni swoje ambicje twrcze. Codzienne obowizki wzgldem rodziny i licznych goci musiay by wypenione za wszelk cen.
przez Cassandr Austen, ok. 1810 Fot. Wikimedia Commons

111

Bratanek Jane, James Edward Austen-Leigh zda sobie po latach spraw, e zarwno ja, jak i moje siostry i kuzyni, podczas naszych wizyt w Chawton musielimy czsto zakca ten mistyczny proces, kompletnie niewiadomi szkody, ktr wyrzdzamy na pewno nigdy bymy si tego nie domylili, szukajc jakichkolwiek znakw irytacji czy niecierpliwoci ze strony pisarki. Podobnie jak w przypadku Fanny Burney, nie wszyscy czonkowie rodziny byli dopuszczeni do tajemnicy. Dochodzio czasem do zabawnych sytuacji, na przykad gdy wkrtce po ukazaniu si Rozwanej i romantycznej, Jane wraz ze swoj siostr Cassandr, ktra wiedziaa o powieci, oraz z bratanic Ann, ktra nie bya wtajemniczona, uday si do biblioteki. Anna natkna si tam na powie swojej ciotki i odrzucia j z niechci, twierdzc, e to z pewnoci kompletna bzdura, sdzc po tytule. Jane i Cassandra niczym si nie zdradziy, e je to dotkno.

Wzgrza rwnie przypisywano mczynie, uwaano wrcz za niemoliwe, i kobieta mogaby napisa tak powie. Wszystkie powieci trzech sistr przypisywano Charlotcie, ktra do szybko zacza podkrela, i jest autork tylko jednej z nich. Zdecydowaa si w kocu na ujawnienie tosamoci swojej i sistr, jednak w powszechnej wiadomoci nadal istniaa jako Currer Bell i waciwie dopiero po mierci zaczto powszechnie uywa jej prawdziwego imienia w odniesieniu do jej ksiek. Historia literatury obfituje w podobne przypadki. Wyjtkowa wydaje si historia George Eliot, ktra do dzi znana jest pod mskim pseudonimem, mimo powszechnej wiedzy na temat jej prawdziwej tosamoci. Ma to prawdopodobnie sporo wsplnego z tym, i jej prawdziwe imi i nazwisko ulegao licznym zmianom i trudno byoby zdecydowa, ktrej wersji powinno si uywa obecnie. Sporo piszcych kobiet pozostao anonimowych po dzi dzie. Ich powieci kurz si na bibliotecznych pkach, pod tytuem majc jedynie dopisek napisane przez dam czasem by moe niezgodny z prawd, wszak zdarzali si mczyni piszcy jako kobiety, chocia byo ich zdecydowanie mniej ni kobiet ukrywajcych si pod mskimi nazwiskami. Ich ksiki w swoim czasie wzbudzay nie mniej emocji ni wydawane obecnie powieci dla kobiet, a tajemnica skrywajca autorki rozbudzaa ciekawo, prowokowaa spekulacje i prawdopodobnie podnosia sprzeda. By moe gdyby nie moliwo zachowania anonimowoci, wiele z tych kobiet nigdy by nic nie napisao. A jednak szkoda, e ich nazwiska przepady, e nigdy nie dowiemy si, kim byy i ile z siebie pokazay w swoich utworach. Moemy jedynie zgadywa. Bibliografia: Edward James Austen-Leigh, A Memoir of Jane Austen, Oxford 2002. Claire Harman, Fanny Burney: A Biography, Londyn 2000. John Mullan, Anonymity: A Secret History of English Literature, Londyn 2007. Anna Przedpeska-Trzeciakowska, Na plebanii w Haworth, Warszawa 1998.

O ile powieci Jane Austen wywoay sporo spekulacji co do tosamoci ich autora oczywicie byo sporo osb, ktre twierdziy, e musi nim by mczyzna nie wywoay takiej burzy, jak spowodowao ukazanie si powieci trzech sistr Bront. Charlotte, Emily i Anne nie obracay si w krgach towarzyskich wiody raczej spokojne ycie w odosobnieniu. Z tego powodu odgadnicie ich tosamoci byo wyjtkowo trudne, i to pomimo licznych wskazwek, ktrych same udzieliy. Najpierw ukaza si wsplny zbir wierszy, ktry jednak przeszed bez echa. Dopiero publikacja Dziwnych losw Jane Eyre w 1847 roku zwrcia uwag szerokiej publicznoci na osob o tajemniczym pseudonimie Currer Bell. Nazwiska, pod ktrymi ukryy si trzy siostry, sporo wyjawiay. Kady pseudonim zaczyna si od tych samych inicjaw, od ktrych zaczynay si ich prawdziwe imiona. I tak Charlotte Bront podpisaa si wanie jako Currer Bell, Emily jako Ellis Bell, za Ann jako Acton Bell. Sugeruje to istnienie trzech osb o tym samym nazwisku, aczkolwiek wikszo czytelnikw i recenzentw przypuszczaa, e pod trzema nazwiskami kryje si jedna i ta sama osoba. Pe nie bya zbyt oczywista, jako e imiona Currer, Ellis i Acton nie sugeruj niczego. Zarwno wydawca, jak i wikszo recenzentw zaoya jednak, i autorem Jane Eyre jest z pewnoci mczyzna. Wichrowe

Jedna z pierwszych ilustracji powieci Duma i uprzedzenie Jane Austen, wydanej w 1833 nakadem Richarda Bentleya Fot. Wikimedia Commons

112

ULOTNIE

Gdziekolwiek jestem / jestem tym, czego brak


Mark Strand Krok przed ciemnoci
Krok przed ciemnoci to tytu, ktry skania do refleksji jeszcze przed otwarciem tomiku. Czym bowiem jest owa ciemno? Czy tylko chwilowym brakiem wiata, czy moe wiecznoci, za zason ktrej skrywa si to, co nieznane? Ciemno budzi strach i niepokj, napawa lkiem. Stajc zaledwie krok przed ni, mona prbowa j uchwyci i zrozumie, ale jak pokazuje poezja Marka Stranda, nie tylko mier, ale przede wszystkim samo ycie jest tajemnic, ktrej nie sposb zgbi. wiato i ciemno odgrywaj w wierszach Stranda kluczow rol. Stanowi ram, ktr poeta wypenia obrazami przyrody, chmur, soca, wiatru, rolinnoci, gwiazd i powietrza. Wydaje si, e odbiera wiat wyostrzonymi zmysami, by potem da upust nagromadzonym, zmysowym wraeniom. Najbardziej przemawiaj do wyobrani wiersze, w ktrych wane miejsce zajmuj zmys wzroku oraz suchu. Boimy si grzmotw, krzykw, szumu drzew. Lkiem napawa nas take widok postaci, ktre zdaj si przychodzi z innych wiatw. Wszystkie te Znajdujce si w Kroku przed ciemnoci liryki autorstwa elementy poczone ze sob, tworz budzce strach poMarka Stranda, uwaanego za jednego z najwaniejszych etyckie obrazy. wspczesnych poetw amerykaskich, zostay wybrane oraz przetumaczone przez Agnieszk Koakowsk. Oto bowiem w liryku Lustro podmiot zwierza si nam, e Jej rwnie zawdziczamy wybr tytuu dla caego zbio- bdc na przyjciu ujrza w zwierciadle kobiet. Opowiaru. Krok przed ciemnoci to wers pochodzcy z wiersza da, i stale patrzya w lustro / nie na mnie, lecz gdzie za Trudno powiedzie. Wers ten tumaczka uznaa za naj- mnie / gdzie gdzie nikogo nie byo / lecz dokd moe bardziej reprezentatywny, i rzeczywicie, jest on na tyle kto / wanie wtedy wyrusza / w drog na jej spotkawieloznaczny i plastyczny, e w peni oddaje atmosfer nie. Wspomina, e pamita dobrze t chwil, wyznaje: tomiku oraz charakter poezji Marka Stranda. kiedy, unisszy wzrok, ujrzaem j, wpatrzon / w co

Justyna Kowalczyk

113

zdjcie za www.poetryfoundation.org

za mn, w jakie miejsce / ktre mogem jedynie wypezumie, gdzie by bd / I co takiego zaszo / e pora ju ni wyobrani. Podobnie wiersz Marsjasz przywouje obraz czego, umiera. czego uchwyci nie sposb. Poeta opisuje krzyki, ktre wydobywajc si znikd, budz groz i przeraenie. Wierszom znajdujcym si w tomiku Krok przed ciemKto krzycza / Sza burza / Wia zib / Krzyki byy po- noci nie towarzyszy adna chronologia, mieszcz si tworne. Wszystko dziao si blisko, jednak byo zupe- w nim utwory napisane przez poet na rnych etapach jego twrczoci. Tunie nieuchwytne. Wiersz Marsjasz koczy strofa: I bdziemy si stara / Lecz nadal bezskutecznie maczka pozwolia sobie jednak spi cao Nikt nie powiedzia sowa / Drzewa si giy zrozumie, gdzie by bd / I co takiego zaszo / dwoma lejszymi lirykami, ktre pokazuj inn w wietrze / Zaczo si e pora ju umiera. cech poezji Stranda, byska / Wreszcie zajak obok dominujcej grzmiao. Sowa te pozomelancholii jest poczucie humoru. stawiaj czytelnika z poczuciem nieTomik otwiera liryk 2002, w ktrym wypowiedzianej, guchej pustki. mier, poddana zabiegowi personifikacji, rozsiada si wygodnie w fotePrzestrze, bardzo czsto budzca lu i czeka na Stranda. Zamyka go za poczucie strachu i niepewnoci, to konajnowszy, bo napisany w 2009 roku lejny, wany dla poezji Stranda, moliryk Pie skierowany do czarnej mutyw. W najbardziej znanym liryku zachy latajcej nad zimnym jak kamie tytuowanym By nie naruszy niczego poet, ktra przybya, aby go poepoeta poddaje refleksji swoj obecgna. no w owej przestrzeni, stwierdzajc i gdziekolwiek jestem / jestem Wielopitrowo poezji Stranda tym, czego brak, a idc rozdzieram pozwala przemieszcza si na rpowietrze / a ono nieustannie / wyne poziomy percepcji otaczajcego penia miejsce / gdzie byo / moje cianas wiata, odbierajc go przy tym o. Poeta wyznaje, e porusza si tak, wszystkimi zmysami. Granice jakie aby niczego nie naruszy. Czy jest to wyznacza poeta pomidzy yciem jednak moliwe? Wiersz prowokuje a mierci porwna mona do spado refleksji nad wzajemnym oddziaceru po cienkim lodzie, ktrego wizja ywaniem pomidzy nami, a otaczajpknicia najpierw napawa strachem, cymi nas przestrzeni i czasem. a potem powoduje pomieszanie si Poruszamy si wic w danej nam przestrzeni, nie do obu wiatw. Poezja lubi taki kruchy grunt, lubi balankoca jednak wiedzc dokd tak naprawd zmierzamy. sowa pomidzy tym, co realne, namacalne, a tym, co nie Jak zauwaa poeta w liryku Pod gr, kroki pozwalajce istnieje, jest nieuchwytne. Poeta za moe nagina realia, przemierza odlegoci, nie prowadz jednak do nicze- wykrzywia dni i noce, miesza ciemno z jasnoci. go. Przed siebie. Krok za krokiem. I tak mijaj godziny / Wreszcie za, jak to czyni w swojej poezji Mark Strand, Przed siebie. Krok za krokiem. I tak mijaj lata / I blednie budowa z tych elementw obrazy, z ktrych wyania cel tej drogi / Krok za krokiem. W ten sposb. Wszyscy si zupenie nowa, osobliwa, niejednoznaczna rzeczywigdzie zmierzamy, ale jak pisze poeta w wierszu Czarne sto. mapy, Ani orszak kamieni / ani oklaski wiatru / nie poWydaje si, e posta Marka Stranda jest do sabo znawiedz ci nigdy, / e oto ju dotare. na polskim czytelnikom. Poeta jest jednak liczcym si Wiele z zawartych w tomiku wierszy skania do smutnej na arenie midzynarodowej pisarzem, publicyst i turefleksji nad przemijalnoci naszego ycia, nad nieunik- maczem, a take laureatem Nagrody Pulitzera w 1999 nion chwil odejcia z tego wiata. Liryk Gdy wakacje roku. Ma na swoim koncie kilkanacie opublikowanych skocz si na dobre podejmuje temat powracajcych tomikw wierszy, a take prozatorskich tekstw. Wydau schyku ycia wspomnie, a take alu po nie do ko- ny u nas niedawno zbir Krok przed ciemnoci to zaledca dobrze wykorzystanym czasie. Poeta stwierdza, e wie may skrawek jego bogatej twrczoci. trwamy w iluzji ycia wiecznego, e naiwnie mylimy, e mier przecie nas nie dotyczy. Wiersz koczy strofa I bdziemy si stara / Lecz nadal bezskutecznie zro- Mark Strand, Krok przed ciemnoci, Znak 2010

ULOTNIE

114

Literacki pocig

do Wilna
Wilno jest jednym z tych miast europejskich, o ktrych turyci wypowiadaj si ze wzruszeniem, powoujc si na ich niezwyk, wrcz magiczn atmosfer. Z reguy jednak na zachty odwiedzin takich miejsc reagujemy przymruajc oko, potakujc i mylc: tak, tak, moe kiedy tam pojad. Jak do stu innych. Ale wystarczy tylko raz zrealizowa niechlujnie rzucon sobie obie tnic podry, by przekona si, e bdzie si chciao tam wraca.

Natalia Dudkowiak

Plac Katedralny Fot. Lestat (Jan Mehlich), Wikimedia Commons

115

Panorama Wilna z wiey Giedymina Fot. Lestat (Jan Mehlich), Wikimedia Commons

POCZTWKA Z...

Pomijajc kontrowersje, jakie ostatnio skadaj si na chodne relacje litewsko-polskie, pomijajc przerysowany patriotyzm Litwinw, ktrym przypominaj o odzyskanej niepodlegoci na kadym kroku, Litwa jako miejsce jest fascynujca. Wpyw na to ma kilka czynnikw, przede wszystkim to, e jest ona przyrodniczym rarytasem, zalesiona w duej czci terenami chronionymi, ma dostp do morza oraz urokliwy pwysep. Ponadto kade, nawet due miasto ma tutaj wiele prowincjonalnego uroku, przy ktrym nie czu charakterystycznej atmosfery metropolii. Gdziekolwiek by si nie uda, wszdzie jest jak na przedmieciach, tak jakby cigle istniaa moliwo wejcia gbiej, dotarcia do metafizycznego centrum.

Najbardziej wilesk powieci jest Tula Jurgisa Kuninasa. Nie tylko dlatego, e Wilno stanowi tu miejsce akcji, ale dlatego, e artysta opisuje je z t charakterystyczn nut nostalgii i rozczarowania, jako miejsce kontrastw, chwilowych uniesie, ponnych nadziei. To historia tragicznego zwizku niemiaej studentki i bezdomnego pijaczyny, krtka, intensywna i opakana w skutkach. To take gboka analiza pokolenia wychowywanego w ideologicznej niewoli, gdzie nawet sztuka musiaa ponosi porak, i gdzie jedyn ucieczk by alkohol. Pikne, wite miasto stanowi Najbardziej charakterystycznym obrazem w duych mia- to dla wszystkich wypadkw. stach litewskich jest kontrast pomidzy nowoczesnoci a histori: to mae chatki pamitajce XIX wiek obok wie- Trzon fabularny tekstu skupia si na Zarzeczu (Uupies), owca handlowego z krgielni i kinem, to kada boczna, dzielnicy w ktrej mieszka najbiedniejszy i najbardziej wska uliczka odchodzca w Wilnie od Traktu Giedymina rozpity element spoeczestwa socjalistycznej Litwy lat nowoczesnej trasy prowadzcej na Stare Miasto. To nie- 80. artyci. Na Zarzecze prowadz dwa mosty: betonowy ustanne wraenie, e gdziekolwiek by si nie poszo, czu i drewniany. Narrator zawsze poda betonowym mostem na plecach oddech socjalistycznej Rosji. Tak fascynujce lecym w pobliu kocioa bernardynw, nieopodal ktmiejsce odciska swoje pitno na literackich dokonaniach rego ukochana bohatera wynajmuje pokj. Kuninas tworodzimych artystw, ktrzy piszc o stolicy kraju patrz na rzy w swojej powieci mityczn topografi miasta, opisujc niego przez pryzmat dowiadczania, historycznoci i wsp- bardzo dokadnie a jednoczenie poetycko i metaforycznie uliczki, zauki, wzgrza, knajpy, ktre do dzi znajduj si Betonowy most na Zarzeczu nad Wilenk. Tula jest dla czytelnika znajcego opisywane Fot. Natalia Dudkowiak miejsca usprawiedliwieniem niezdrowej fascynacji, jaka zostaa w nim zasiana po podry. Ma potencja wyjaniania napotykanych zjawisk, wietnie analizuje pitno radzieckiej polityki i smtny obraz realiw sprzed odzyskania niepodlegoci. Wileskie centrum wiata obecne jest take w powieci Riardasa Gavelisa Vilnius poker. To wspczesny obraz stolicy politycznie niepodlegego pastwa, jednoczenie korzeniami tkwicego wci w czasach komunistycznych, do ktrych prowadz bohaterw wspomnienia z modoci. Gavelis powouje si na histori i odsania jej prawdziwy wymiar, w ktrym miasto zawsze naleao do kogo innego ni Litwy: do Polski lub Rosji. Zdemitologizowana ojczyzna zestawiana jest z realiami spoeczestwa socjalistycznego, a autor zwraca take uwag na jej wielokulturowo,

istnienia w wielokulturowym spoeczestwie. Dostrzegaj take olbrzymi wpyw, jaki Wilno wywiera na zwykego mieszkaca, ksztatujc jego osobowo i charakter.

116

Vilnius poker to totalnie zewiecczony obraz wiata, tekst atakujcy symbole narodowe i pamitki historyczne, tak wane w momencie, gdy Litwa na si chce legitymowa i obnosi wszdzie swoj niepodlego. Legendarny pies przepowiadajcy Giedyminowi, ktrego pomnik stoi na Placu Katedralnym, zaoenie miasta, jest u Gavelisa lepym, chorym burkiem, a grujca nad miastem twierdza pierwszego wadcy zostaje porwnana do obwisego fallusa. Cho jest to obrazoburczy opis, godzcy w najwitsze wartoci, nie mona mu odmwi prby pokazania Wilna inaczej zsowietyzowanego miasta z perspektywy ponowoczesnej, nie romantycznie i sentymentalnie, nie jako raj. Ale Wilno to substancja duchowa, jego niezwyko jest wrodzona, a dziki niej mona je odnale wszdzie.

na wpywy ydowskie, polskie, rosyjskie, na emigrantw z krajw arabskich czy afrykaskich. Na swoisty wielogos, w ktrym miasto usiuje mwi, bdc jednoczenie pozbawione moliwoci dialogu, bo ludzie nawzajem si nie rozumiej.

ktry zawsze do kogo bd czego nalea pozostajc nie w peni autonomicznym. Architektoniczna strona miasta jest przez Venclov opisywana metaforycznie z poetyck czuoci i znawstwem. Pisze o sporach na temat przynalenoci narodowej najbardziej charakterystycznego miejsca w Wilnie Uniwersytetu Wileskiego i zwraca uwag, e jak wszystkie uczelnie pocztkowo mia on status europejski, a nie litewski, polski czy biaoruski. I takim chce widzie cae miasto jako orodek idei nowoytnej humanistyki i kultury. Bogate i ywe.

Jurgis Kuninas, Tula, Wydawnictwo Pogranicze, Sejny, 2002. Tomas Venclova, Opisa Wilno, Fundacja Zeszytw Literackich, 2006. Jako miejsce styku kultur i orodek humanistyczny jest Riardas Gavelis, Vilnius Poker, Open Letter Books; take obecne w twrczoci Tomasa Venclovy. Jego ksika University of Nebraska Press, 2009. Opisa Wilno rwnie powouje si na magiczno i niesamowito miasta, podkrelajc jednoczenie chaotyczn Patriotyzm lokalny Fot. Natalia Dudkowiak i nieco dziwn histori, jaka przewalia si wzdu jego ulic. Pozostajc przez cay czas narracji patriot patrzcym z litewskiego punktu widzenia, Venclova nie popada w kosmopolityzm i nie ocenia tego, co widzi, stereotypowo. Dopuszcza wielogosowo stolicy do naturalnego toku wypowiedzi, prbuje dostrzec najwikszy jej walor w polskich, rosyjskich, ydowskich czy biaoruskich naleciaociach.

Bibliografia:

To miasto, naznaczone tsknot za patriotyzmem, ktry w tym kraju batyckim jest zawsze wiejski, gboko wzrusza sw barokow architektur. Polifoniczne, bogate, ciekawe i bliskie. Niedajce o sobie zapomnie. Bez wzgldu jak chcemy na nie patrze czy dostrzegajc wszdzie flagi, czy patrzc na industrialny postp, du liczb wypadkw samochodowych, niech do turystw z Polski, tust i obdnie smaczn kuchni nasze impresje zawsze bd skada si na ksztat wielobarwnej mozaiki, ktra wiedzie z Vokieci Gatv na Plac Katedralny, a z placu rozprasza si w sieci maych, wskich uliczek oferujcych lokalne wyroby. Mozaiki, ktra obejmie potem stare Kowno, nienaznaczone jeszcze wspczesnym budownictwem, nadmorsk Kajped czy Szawle, wygldajce jesieni jak olbrzymi park.

Odtwarza dzieje Wilna z pietyzmem i zaoeniem rwnoci midzy stronami historycznych konfliktw. Opowiada o zajciu stolicy przez wojska eligowskiego, o sowieckiej inwazji i odzyskaniu niepodlegoci, ktre jednoczenie jest nieustannym poszukiwaniem tosamoci kraju,

117

Jan Balabn, Zeptej se tty [powie] Wyd. HOST, Brno 2010

szczeglnymi, to poszukiwania sensu, ch poskadania puzzli ycia w jedn cao wysiek od pocztku skazany na niepowodzenie, a jednak z uporem podejmowany znowu. Malarz Hans, najbardziej praktyczny z rodzestwa, rozdygotany emocjonalnie Emil, trudnicy si pisaniem, oraz najmodsza Katka, naukowiec, ktra w dziecistwie przez wiele miesicy chorowaa i walczya ze mierci, sami bdc ju rodzicami dorastajcych dzieci, najbardziej potrzebuj poskada sobie obraz ukochanego ojca. Obraz, ktry rozpada im si przed oczyma, najpierw z powodu jego odejcia, a potem oskare dawnego przyjaciela, Petra Wolfa, o korupcj i spowodowanie mierci pacjenta. Te dwie wizje Jana Nedomy czue, lecz wcale nieidealizujce wspomnienia dzieci oraz pene jadu listy starego dziwaka Wolfa po prostu do siebie nie pasuj, zgrzytaj, nie daj spa. Moe dlatego wdowa po zmarym, Marta Nedomov, wybiera zapomnienie cho bardzo si stara, twarz i obraz ma zupenie zacieraj jej si w pamici. Jan Balabn, ktry jest gwnie autorem opowiada, nazywany bywa przez recenzentw mistrzem zwizoci. W Czechach przylepiono jego prozie etykietk egzystencjalnej i porwnuje si j z dzieami Raymonda Carvera. Pisarz pokazuje ludzi w sytuacjach kryzysowych, takich jak choroba czy mier najbliszych, ale nie skupia si na tym jednym momencie. Wane jest dla niego cae ycie bohatera, ktre przedstawia nam przez pryzmat owego kontrapunktowego wydarzenia.

Stefania Szostok

Mariusz Szczygie w Zrb sobie raj napisa o Janie Balabnie: Bohaterowie jego ksiek yj w blokowiskach Ostrawy, midzy szybami kopal. Nie s dowcipnymi Czechami. S samotni i po przejciach. Czsto ich ycie wydaje si im zbdne. S jak postacie z obrazw Edwarda Hoppera: tkwi nieruchomo w hotelowych pokojach, ale czujemy tam obecno jeszcze czego lub kogo.

Tacy s Hans, Emil i Kateina, bohaterowie najnowszej i ostatniej powieci pisarza pt. Zeptej se tty (Zapytaj taty). Niechronologiczna akcja ksiki toczy si wok jednego wydarzenia mierci ojca caej trjki, lekarza Jana Nedomy. Poszczeglne rozdziay przypominaj zatrzymane w kadrze impresje o wielkiej sile oddziaywania. Du rol w powieci odgrywa przyroda bohaterowie szukaj w niej ukojenia i odpowiedzi na nieatwe pytania. Cigle od nowa dyskutuj o drczcych ich problemach albo samotnie bij si z mylami. Nie potrafi i nie chc uwolni si od nieznonego ciaru bytu. Od pocztku zafascynowa mnie jzyk pisarza: skoncentrowany, zdyscyplinowany, pozbawiony upiksze. Powie jest nieduga, nierozgadana. Balabn pisze bez jzykowego efekciarstwa, jest u niego za to jaka pierwotna poezja. Wystarczy mu tylko kilka zwizych zda, bymy wiele si dowiedzieli o wewntrznym wiecie i yciu bohaterw. To ludzie trudni, peni sprzecznoci, a jednoczenie bardzo zwyczajni. Ich ycie pozbawione jest spektakularnych wzlotw i upadkw. To, co czyni ich

W czeskich recenzjach (oraz nekrologach pisarza Jan Balabn zmar nagle 23.04.2010 r. majc zaledwie 49 lat) czsto mwi si, e bohaterami jego prozy s ludzie, ktrym wiat nic nie oferuje prcz cierpienia i pustki. Pisarz jednak przez cae ycie odegnywa si od takich etykietek, podkrelajc, e nie pisze o jakim specjalnym gatunku ludzkim. Jego bohaterem moe by kady, bo kady czowiek prdzej czy pniej stanie na rozstaju drg, bdzie musia patrze na mier bliskiego lub umrze samemu. Zeptej se tty jest jak lustro, do ktrego na co dzie nie lubimy spoglda. By moe dlatego krytycy zaszufladkowali autora jako egzystencjalist jego proza staje si w ten sposb bardziej oswojona.

Na szczcie twrczo Jana Balabna sama broni si przed wszelkiego rodzaju etykietkami. Nie pokrzepiajc, wcale nie przygnbia. Nie ma w niej miejsca dla adnego pocieszajcego Boga, ktry wie lepiej i ma swoje plany. Ale nie ma tam rwnie beznadziei i rozpaczy, ktr pamitamy z dzie Alberta Camus. Jest za to absurdalny i nieustajcy wysiek kruchej ludzkiej istoty, by to wszystko na wasny uytek poj. By nie przesta pyta, cho odpowiada cisza.

118

A F G A N I S T A N

Z OBCEGO PODWRKA

Rassoul, porwnujc si nieustannie do Raskolnikowa, czuje si coraz bardziej drczony przez swoje poczucie winy, a zarazem brak doniosoci swojego czynu. Domaga si jednego uczciwego procesu, w ktrym osdzony Atiq Rahimi, zostanie za swj akt jako jednostka, a nie syn swojego Maudit soit Dostoevski ojca-zdrajcy. W Afganistanie jednostka jednak niewiele [powie] znaczy, a pojcie sprawiedliwoci moe by rnie rozuWyd. Editions P.O.L, 2011 miane. Skoro Rassoul zabi strczycielk, popeni czyn Czara dobry, naprawiajc spoeczestwo. Jeli jego ofiar jest kobieta, nie moe zosta powieszony, bo ycie kobiety Pisarz pochodzenia afgaskiego w obliczu prawa jest warte poowy ycia mczyzny tworzcy w jzyku francuskim napisa now Zbrodni i kar, ktrej Atiq Rahimi, posugujc si zabiegiem mise en abyme, akcja dzieje si w muzumaskim w mistrzowski sposb stworzy duszny wiat swojego Kabulu. Co wynikno z takiego melanu kulturowe- bohatera. Na scen wprowadzi nie tylko postaci, ktgo? Jak wyglda zbrodnia po afgasku, gdzie po latach rych ycie wpltane jest w absurdy systemu, ale przede wojny ycie ludzkie nie znaczy za wiele? Czym jest kara wszystkim dobitnie przedstawi swj kraj, gdzie wojna w spoeczestwie, gdzie rzdzi sprawiedliwo plemien- jest jak niegojca si rana. Z tego obrazu wyaniaj si na i prawo wojny? zaszczuci ludzie, kobiety zasonite burkami, mczyni chowajcy si w oparach opium, wszechobecna religia, Jak tylko Rassoul podnis siekier, by uderzy ni okrutne prawo oko za oko i samowolne wymierzanie w gow starej, na myl przychodzi mu historia ze Zbrod- sprawiedliwoci. Atiq Rahimi stawia pytania o sens yni i kary.* Ju pierwsze zdanie powieci Maudit soit cia, mierci i samobjstwa. wiatu Dostojewskiego, gdzie Dostoevski (Przeklty niech bdzie Dostojewski) wpro- gdyby Bg nie istnia, wszystko byoby dozwolone, przewadza nas w akcj, ktrej bohater zdaje sobie w peni ciwstawia wiat wojujcego islamu, gdzie Allah istnieje spraw, e jego czyn to pastisz dziaa Raskolnikowa nie po to, by zapobiega ludzkim niegodziwociom, lecz zabijajcego star lichwiark. Rassoul, podobnie jak by je usprawiedliwia. Jego bohater Rassoul moe by jego rosyjski protoplasta, chce swoim czynem napra- interpretowany jako wcielenie poczucia winy nie tyle wi wiat, uratowa ukochan Souphi, ktr Nana Ali jednostkowego, co zbiorowego poczucia winy caego zmusza do prostytucji, a dziki kradziey kosztownoci spoeczestwa, ktre jest wedug autora konieczne, eby poprawi los swojej rodziny. Nie do koca udaje mu si odkupi ten kraj. Nie jest take tajemnic, e poruszajc zrealizowa ten plan. W trakcie krwawej sceny pojawia ten temat, pisarz eksploruje rwnie wasne poczucie si nieoczekiwany wiadek kobieta w bkitnej burce. winy, zwizane z przedwczesn mierci swojego brataRassoul, przeraony, ucieka, nie zabierajc klejnotw. -komunisty. Od tego momentu zaczyna si jego psychiczna mczarnia. Morderstwo nie zaspokoio jego dzy zemsty i sprawiedliwoci. Przeciwnie, wtrcio Rassoula w odmty poczucia winy, sam sta si swoj ofiar. Pod wpywem szoku bohater traci gos, bdzi wic w milczeniu po kabulskich ulicach z lat dziewidziesitych, gdzie po wypdzeniu radzieckiej armii do wadzy dochodz mudahedini. Nad miastem nieustannie unosi si huk strzaw, bombardowanie i opary opium Sen miesza si z rzeczywistoci, a gwn obsesj Rassoula jest odnalezienie kobiety w bkitnej burce. Okazuje si, e ciao Nany Ali znikno, podobnie jak jej biuteria, a wszyscy myl, e staruszka po prostu wyjechaa. Gdy nagle do mieszkania Rassoula wkracza policja, dowiaduje si on, e jego przewinieniem jest posiadanie rosyjskich ksiek, a take studia w ZSRR i ojciec-komunista, czyli zdrajca. Prawdziwa zbrodnia, ta, po ktrej nie zosta lad, uznana jest za nieby. Powie zostaa bardzo dobrze przyjta na francuskojzycznych rynkach wydawniczych. Wrd jej wielu walorw podkrela si te styl: surowy i poetycki zarazem, a rytm bardziej melodyjny i powtarzalny ni w pisarstwie rodowitych Francuzw. Gdy zapytaam autora, jak to jest tworzy w jzyku, ktry jest tylko wyuczony, odpowiedzia, wybuchajc miechem: To cika harwka. Zatem dlaczego na pi swoich powieci, dwie ostatnie, w tym znan w Polsce Kamie cierpliwoci, napisa po francusku? Odpowiedzi moe by zdanie, jakie Atiq Rahimi wypowiedzia po opublikowaniu Kamienia Potrzebowaem innego jzyka ni perski, by dotkn naszych tabu. By po raz kolejny poruszy afgaskie problemy, autor nie tylko ponownie wybra jzyk francuski, ale tym razem wszed w dialog z arcydzieem literatury rosyjskiej. I wydaje si, e w ten sposb odnalaz klucz do opowiadania o lokalnych problemach, jednak w uniwersalnym kontekcie.

119

Rebecca Abe, Im Labyrinth der Fugger [powie historyczna] Wyd. Gmeiner Verlag, Mekirch, 2011

Autorka kilka razy zmienia perspektyw narracyjn powieci i dopuszcza rwnie do gosu Phillipa starszego brata Anny, ktry ma przej zarzdzanie fortun rodu. Chopiec jednak najbardziej na wiecie kocha ogrodnictwo i marzy o pracy wrd rolin. Podczas nauk pobieranych we Woszech daje si jednak wcign w spisek wymierzony przeciwko wasnej rodzinie.

Z OBCEGO PODWRKA

Anna Bittner

Najbardziej wpywow rodzin w szesnastowiecznym Augsburgu bya rodzina Fuggerw, ktra osiedlia si tam w XIV wieku. w rd tkaczy i farbiarzy zgromadzi spory majtek, a linia Fuggerw od Lilli staa si jednym z najwikszych potentatw w handlu wiatowym, nawizujc cise koneksje z wczesnymi papieami.

Zdecydowanie najciekawsza jest jednak posta Piotra Kanizjusza niezwykle odpychajca, wyranie negatywna. Abe przedstawia przyszego witego jako osob podstpn, dn sawy i wadzy, dc do celu po trupach. Przeprowadzane przez niego egzorcyzmy s brutalne i maj na celu zapewni mu popularno Niemiecka pisarka Rebecca Abe rozpoczyna akcj swej wrd gawiedzi. powieci w momencie mierci Antona Fuggera. Jego milionowy spadek przypadnie trzem braciom: Christo- Autorce nie udao si rwno poprowadzi akcji powiephowi, Ulrichowi i Georgowi. Dwaj pierwsi s bezdziet- ci czytelnik do pno zaczyna rozumie sens inni, natomiast Georg ma a czternacioro potomstwa. trygi, bdcej wszak motorem wszystkich wydarze. Christoph Fugger postanawia pozby si konkurentw Pocztkowo wic trudno jest mu si zorientowa dodo spadku, nawizujc wspprac z Piotrem Kanizju- kd zmierza akcja. Te niedocignicia rekompensuj szem jezuit, synnym egzorcyst, kanonizowanym bardzo sugestywne opisy wczesnego Augsburga na pocztku XX wieku. Abe bardzo plastycznie przedstawia ycie szesnastoSpiskowcy postanawiaj wysa do domu Georga mnicha przebranego za diaba, ktrego zadaniem jest zgwacenie sucej Fuggerw. Obecno diaba w synnym domu staje si przyczynkiem do objcia nad rodzin pieczy przez Kanizjusza, ktry krok po kroku nawraca on Georga dumn luterank na katolicyzm oraz doprowadza do oddania niemal wszystkich dzieci do klasztoru. Zagbiony w ksigach i eksperymentach alchemicznych Georg pozwala jezuicie na realizacj planw. Tytu powieci W labiryncie Fuggerw ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze odnosi si do misternego rolinnego labiryntu, jaki znajdowa si w ogrodach Fuggerw, a w ktrym dzieci spdziy beztroskie chwile. Przebywajca w klasztorze Anna czsto wspomina to miejsce. Tytu nawizuje take do skomplikowanych koneksji rodzinnych tego potnego rodu. Odnale drog w tym labiryncie byo duo trudniej. Gwn bohaterk powieci Abe jest Anna Jakoba Fug- Lektur umila staranne wydanie ksiki. Stylowa okadger, trzecia co do starszestwa i najinteligentniejsza ka, mapa wczesnego Augsburga, drzewo genealogiczz licznego potomstwa Georga i Urszuli. Anna przypad- ne rodziny Fuggerw, sowniczek, bibliografia oraz zakowo staje si wiadkiem zaplanowanej przez wuja kadka z motywem z okadki uciesz oko kadego czyi Kanizjusza diabelskiej napaci na suc Schellebelle. telnika oraz dopeni lektur powieci. Od tego momentu sprytna dziewczynka ledzi poczynania ksidza i jako jedyna z rodziny zaczyna podejrzewa spisek, ktry ma zaprowadzi j i jej modsze rodzestwo do klasztoru. Akcja powieci nabiera rozpdu, gdy dzieci trafiaj pod piecz niezwykle surowych sistr. Ich okrutne praktyki, majce na celu uczynienie z wychowankw przykadnych katolikw, s przeraajce. W ich wyniku wikszo modszego rodzestwa Anny umiera. wiecznych mieszczan atwo przenie si na gwarne ulice, do przepenionych karczm czy na gwny plac, na ktrym wanie odbywa si egzekucja.

Abe niezwykle umiejtnie szkicuje charaktery postaci. Anna rozwija si z energicznego i emocjonalnego podlotka w pewn siebie, odwan kobiet, ktra potrafi odnale dobre strony swojego losu. Tymczasem Phillip z psotnego, zainteresowanego ogrodnictwem chopca wyrasta na krnbrnego, samolubnego i bezwzgldnego bankiera.

120

Cynthia Ozick, The Shawl [opowiadania] Wyd. Jonathan Cape, 1991

Kamila Kunda

Chocia trzy ksiki Cynthii Ozick ukazay si w Polsce, to pozostaje ona w kraju stosunkowo mao znan pisark. W 1994 roku wydawnictwo Zysk i S-ka wydao niewielk objtociowo powie Mesjasz ze Sztokholmu o mczynie przewiadczonym, e jest synem Brunona Schulza. Nigdy jednak nie byo o niej gono, podobnie jak o dwch innych ksikach Ozick: Dziedzicu migotliwego wiata i Puttermesser, wydanych przez wyd. MUZA odpowiednio w 2005 i 2006 roku. Inne ksiki Ozick, a napisaa ich kilkanacie, nie s dostpne w jzyku polskim.

Zdawa by si mogo, e tematyka Holocaustu jest ju wyczerpana i nie ma potrzeby przekadania na jzyk polski ksiki, zawierajcej tylko jedno opowiadanie (krciutkie The Shawl (Szal)) i znacznie dusz nowel (Rosa), amerykaskiej pisarki, wychowanej w nowojorskim Bronksie przez rosyjskich imigrantw. A jednak Ozick przedstawia now perspektyw, wydobywajc na wiato dzienne traum polskiej ydwki Rosy, ktrej crka Magda zgina w wieku niemowlcym w czasie II wojny wiatowej w obozie koncentracyjnym (okolicznoci mierci dziewczynki opisane s w opowiadaniu The Shawl). Przez trzydzieci lat bohaterka prbowaa uoy sobie ycie. Przybya z siostrzenic Stell, ktra w chwili mierci Magdy miaa czternacie lat, do Stanw Zjednoczonych, pracowaa ciko i dorobia si sklepu z uywanymi meblami. Pewnego dnia zdemolowaa wasny sklep, przeniosa si z pomoc Stelli na Floryd i zapada w siebie. Dnie spdzaa bezczynnie, pograjc si we wspomnieniach, a do momentu spotkania w pralni publicznej mczyzny - pana Perskyego - yda z jej rodzinnej Warszawy, ktry zmusi j do konfrontacji z wasnym yciem. Si ksiki Ozick jest nadzwyczaj gboka, jak na tekst o tak maej objtoci, warstwa psychologiczna. Ros pozornie mona by uzna za osob, ktra usza cao z horroru wojennego i uoya sobie ycie. A jednak jest ona kobiet, ktra twierdzi, e nie ma ycia. Zodzie-

je mi je zabrali mwi czsto i dodaje w rozmowie z nowopoznanym mczyzn: Bez ycia czowiek yje gdzie moe. Jeli wszystkim, co posiada, s myli, to wanie w nich yje. Rosa wci, po tylu latach, rozmawia ze zmar creczk i pisze do niej listy, omawiajc w nich codzienno, stracone nadzieje i odczuwan gorycz, czekajc na paczk od Stelli z szalem, noszcym jeszcze zapach Magdy. Jej niech do stawienia czoa dniu dzisiejszemu wywouje konflikt midzy ni a Stell, namawiajc cigle Ros do skupienia si na teraniejszoci i przyszoci zamiast cigego spogldania w przeszo i rozpamitywania wydarze, ktrych nie da si zmieni. Autorka zadaje tu na przykadzie jednej bohaterki pytanie, jak y po tragedii. Theodor Adorno twierdzi, i pisanie poezji po Owicimiu jest barbarzystwem. Ozick, portretujc Ros, sugeruje, e prowadzenie ycia, jakby nigdy nic si nie stao, jest aktem nieludzkim. Pan Persky i Stella tymczasem s zdania, i czowiek musi odoy przeszo na bok i umie y w normalnych czasach, w ktrych wojna jest tylko odlegym wydarzeniem, ju nieaktualnym, mimo i jej implikacje doskwieraj na co dzie tym, ktrzy przeyli. Trzecim gosem w tej tragedii jest gos badacza z wydziau patologii klinicznej, ktry le do Rosy list z prob, by zgodzia si porozmawia z nim na temat metafizycznych, jak on to nazywa, skutkw wynikajcych z dowiadcze przeytych w obozach koncentracyjnych. Oburzona Rosa traktuje prob jako uprzedmiotowienie jej cierpienia. Ksika Ozick jest dowodem na to, i temat Holocaustu wci nie zosta wyczerpany do cna. Wci kryje jeszcze nowe perspektywy, nowe punkty widzenia, szczeglnie w kontekcie ycia osb, ktre dowiadczyy osobicie realiw obozu koncentracyjnego, a ktrych faktycznie jest ju na wiecie coraz mniej. Nie umniejszajc dramatu bohaterki i szanujc uczucia postaci przez siebie stworzonej, autorka nie waha si jednak przed ukazaniem jej w do negatywnym wietle jako kobiety o postawie penej wyszoci nad innymi, nie wzbudzajcej sympatii ani wspczucia, tym samym wystawiajc na prb poczucie empatii czytelnika. Po kilkudziesiciu latach od pierwszego wydania ksiki (pocztkowo obie historie opublikowano osobno, napisane zostay bowiem z kilkuletni przerw midzy nimi) opowie wci budzi emocje i jej lektura zapada w pami na dugo.

121

Lola Shoneyin, The Secret Lives of Baba Segis Wives [powie] Wyd. Serpents Tail, 2010

Renata Dugocka

Ishola Alao yje w niewielkiej miecinie, gdzie kady wie wszystko o wspmieszkacach i gdzie istnieje moliwo, e waciciel sklepu z metalowymi garnkami ukrywa romans z jedn z on swego szefa. Przy piewie zmczonych upaem ptakw i w promieniach piekcego, nigeryjskiego soca rodz si dzieci, umieraj starcy, a kobiety wprowadzaj si do domw niedawno poznanych mw, aby dzieli z nimi swe ycie i zawarto bagau przycignitego w progi nowych salonw. Jeli przyjdzie im y tylko z mczyzn, wtedy egzystencja okazuje si wzgldnie atwa i znona. Jeli natomiast zasilaj one szeregi on, ktrych liczba bardzo czsto zamyka si w magicznej liczbie cztery, a potomstwo przez nie rodzone nie bdzie pierworodnym, a ktrym z wielu, wtedy kady dzie okazuje si by walk o przetrwanie i pierwszestwo w gospodarstwie. Tak te jest w domu niepimiennego, grubiaskiego obywatela Nigerii, jakim jest Ishola Alao.

ycie dobrze sytuowanego Nigeryjczyka jest proste i nieskomplikowane: wiruje we wzgldnym spokoju wok siedmiorga dzieci, rodzcych si z regularnoci odlatujcych ku pnocy czarnych bocianw, on, ktre raz na jaki czas wychodz z cienia bambusowego poszycia domu, aby spenia zachcianki pana domu i szofera, ktry unienie wozi swego pracodawc limuzyn po zakurzonych afrykaskich drogach. Egzystencja Alao Baby byaby jeszcze prostsza, gdyby nie okolicznociowe dsy maonek i nieporozumienia, ktre kad si cieniem na harmonijn cisz ogniska domowego. Bo zwaywszy na ilo niewiast, ktre mieszcz cztery ciany willi, niesnaski i ostre wymiany zda pomidzy nimi nie s rzadkoci. Cztery odrbne charaktery rni si midzy sob niczym wietrzna pnoc od upalnego i leniwego poudnia. Walka o pierwszestwo w stadzie dodaje im siy, zmylnoci w likwidowaniu przeciwniczek, pomysowoci w przetrwaniu i nowatorstwa w yciu intymnym. Bo trzeba przyzna Isholi Alao, e seks zdaje si by, poza jedzeniem, jego jedyn rozrywk w yciu. Kobiety obarczone domem, dzieciakami, zadziwiajcym zmysem do zarabiania

Pewnego dnia, takiego samego, jak wszelkie powszednie afrykaskie dni, do domu Baba Segi (tak nazywaj go domownicy), przybywa czwarta i ostatnia ona Bolanle. Jako jedyna potrafi czyta, ma ambicje i plany. Ambicje nieprzyzwoite wrcz i brzmice miesznie dla wspmieszkacw wioski. Chce kontynuowa nauk na uniwersytecie. Postawiwszy w kt swego pokoju baga, z ktrym zostaa przetransportowana do domu ma, rozpoczyna opanowywanie sztuki przystosowania do ycia w nieprzyjaznym dla siebie tumie. Znienawidzona przez pozostae kobiety, postrzegana jako zagroenie, zepchnita w cie, w najciemniejszy i najodleglejszy z pokoi w ciszy, skupieniu walczy o nalene jej miejsce w rodzinie. Pojawia si jeden, ale chyba najwaniejszy problem. Jeli Bolanle chce udowodni kobietom i mowi, e zostaa wybrana na czwart maonk nie bez powodu, e jest penoprawnym, wartociowym czonkiem rodziny, ktry nie przyczynia si do zuboenia finansowego domowego budetu, musi urodzi dziecko. Tymczasem rok od czasu przeprowadzki i rozpoczcia nowego ycia u boku Baba Segi dziecka nie ma i nic nie zapowiada faktu, i w najbliszym czasie pojawi si ono na afrykaskiej, spieczonej socem ziemi. W tym momencie rozpoczyna si szereg powizanych ze sob wydarze, ktrego zacztkiem jest niewinna wizyta u ginekologa. Wizyta, ktra ma pomc, ale tylko komplikuje wszystko i szkodzi kademu z bohaterw ksiki. Szczeglnie Isholi Alao.

pienidzy, nowo otwieranymi interesami i przeszoci, ktra zalega im pod skr niczym dodatkowe, niechciane i znienawidzone kilogramy, zdaj si sprawnie brylowa w swym prywatnym wiecie intryg, zdrad i plotek. Do czasu.

Z OBCEGO PODWRKA

Wielonarracyjno i wielowtkowo ksiki nie przyczynia si w najmniejszym stopniu do skomplikowania na pozr prostej i bezpretensjonalnej fabuy. Lola Shoneyin nie porywa si w swym debiucie literackim na co, co byoby nie do koca przemylane i oderwane tematycznie od scen afrykaskich, od obrazkw i wtkw wyrwanych z jej ycia codziennego i rodzinnego, sigajcego kilku pokole wstecz.

Kiedy autorka bya ma dziewczynk kilkakrotnie rozmawiaa z matk na temat poligamii w krajach afrykaskich. By to temat skrupulatnie omijany w dyskusjach, ale stanowi duy problem dla kobiet, ktre wpltane w zwizki poligamiczne czsto cierpiay na odosobnienie, uzalenienie od mczyzn i brak samorealizacji w yciu. Dziadek Loli Shoneyin mia pi on. Stanowio to o jego majtnoci i statusie spoecznym, co nie zawsze pokrywao si ze szczciem rodzinnym. Babka pisarki, pierwsza ona dziadka, nigdy mu nie wybaczya zwizania si z tak du liczb kobiet. Byam poligami tak podekscytowana, i powiedziaam mojej matce, e zamierzam

122

by jedn z kilku on, kiedy dorosn wspominaa po latach pisarka. Wraliwo i dowiadczenie yciowe zmienio plany Shoneyin. Dzi jest jedyn on syna laureata Nagrody Nobla Wole Soyinki i matk czwrki dzieci. Po nieudanym, trwajcym czterdzieci dni pierwszym maestwie, postanowia za drugim razem zda si na rozsdek i intuicj. Nigdy wicej nie rozmawiaa ze swoj matk na temat poligamii, a konkretnie chci bycia czci skadow takiej rodziny.

Lola Shoneyin w The Secret Lives of Baba Segis Wives (Sekretnym yciu maonek Baby Segi) w dyskretny i delikatny sposb zwraca uwag na problemy spoeczne, ktre w XXI wieku cigle nkaj Nigeri. Jeden z najszybciej rozwijajcych si krajw Afryki, z jednym z najwikszych przyrostw naturalnych ostatniej dekady, nadal walczy z poligami i przyznaniem kobietom nalenego im miejsca w spoeczestwie. Jak szybko i jak efektywnie zdoaj one wydrze mczyznom swoj cz nigeryjskiego wiata, zaley tak samo od nich jak i od mczyzn. Wolno i zadowolenie sprawiaj, e ycie rodzinne potrafi osign nieprawdopodobnie wysoki puap i poziom samorealizacji. Moe wic warto pj za gosem Loli Shoneyin i da wicej swobody i radoci ycia Bolanle, Iya Femi, Iya Segi i im podobnym, ktre marz o edukacji, spenianiu marze i samodecydowaniu, ale nie maj na to szans w istniejcym systemie spoecznym Nigerii?

Wszystkie cytaty w tumaczeniu autorw recenzji, chyba e w tekcie oznaczono inaczej

123

Fot. Marek Zalewski

W Nigerii poligamia jest jednym z gwnych problemw prowadzcych do osabienia pozycji kobiety w spoeczestwie. Problem ten dotyczy szczeglnie pnocnych rejonw kraju, gdzie dominujc religi jest islam i gdzie wikszo mczyzn jest niepimienna, niewyedukowana i zamieszkuje wiejskie rejony kraju. Do 2008 roku co trzecia kobieta ya w poligamicznej rodzinie, a 16% onatych mczyzn mogo poszczyci si wiksz liczb on anieli jedna. Na tak sytuacj miao wpyw wiele czynnikw. Podobnie jak opisuje to w ksice Lola Shoneyin gwnym powodem byo bezpieczestwo finansowe, ukady pomidzy rodzicami przyszych wspmaonkw i przewiadczenie, i kobieta, ktra jest samotna, jest nic niewarta. Kobietom, nie tylko nigeryjskim, ale tym, ktre zamieszkuj prawie wszystkie kraje afrykaskie, przez cae dekady wpajano, i bez mskiego opiekuna ma nie bd w stanie niczego w yciu osign. To mczyni s wysoko cenieni, to oni s wartociow czci spoeczestwa, podczas gdy kobiety zyskuj na wartoci wtedy, kiedy mog posuy si nazwiskiem przekazanym jej przez partnera. Crka nigdy nie bdzie traktowana jak syn. Tylko syn moe zosta prawdziwym spadkobierc i kontynuatorem rodzinnych tradycji przyznaje Baba Segi w ksice.

MIESZKASZ POZA POLSK?


ledzisz lokalny rynek wydawniczy?
Jeeli chcesz napisa recenzj ksiki niewydanej w Polsce bd przedstawi to, co teraz czyta si w twoim kraju, skontaktuj si z redaktork prowadzc dzia Z obcego podwrka: anna.ready@archipelag-magazyn.pl

Co teraz czyta Pakistan?

Z OBCEGO PODWRKA

(pendabskiej odmianie angielskiego). Jej wiat krci si wok przyj, zakupw i szukania on dla szwagrw i kuzynw albo mw dla szwagierek. Powieci nie dotycz jednak wycznie tematw lekkich. Odsaniaj rwnie problemy, z ktrymi musz si zmaga na co dzie wszyscy mieszkacy Pakistanu, take ci do tutaj liczni, prbujcy stwarza sobie wasny wiat, oddzielony od reszty murami, drutami i uzbrojon ochron. Asia Kusy Pomimo takich zabezpiecze nie s w stanie odgrodzi si od Wiele uwagi w ostatnich miesicach powicano tematom terroryzmu, przemocy czy szalejcej inflacji. zwizanym z pakistask histori i wspczesnoci. Zarwno w prozie, jak i w literaturze faktu przewijaj si zagadnienia Moj uwag przykua praca naukowa Williama J. Glovera Making zwizane z terroryzmem, fundamentalizmem i ubstwem. Lahore Modern: Constructing and imagining a colonial city (MoPisze si o Kaszmirze, zabjstwach Zulfikara i Benazir Bhutto, dernizacja Lahore: tworzenie i wyobraenie miasta kolonialnego). dziaaniach wojennych na granicy z Afganistanem i ich wpy- Wprawdzie zostaa wydana w USA w 2008 r., jednak w Pakistanie wie na mieszkacw, o partycji i czasach British Raj. Niedawno ukazaa si dopiero teraz (wyda j tutejszy oddzia Oxford Uniukazao si te sporo ksiek przedstawiajcych najbardziej pa- versity Press). Miastom Pakistanu, Bangladeszu czy Sri Lanki wci lce problemy Pakistanu np. Pakistan. Eye of the Storm (Paki- powica si na Zachodzie mniej uwagi ni indyjskim. A temat to stan. rodek burzy) Owena Bennetta Jonesa, Pakistan. A Hard fascynujcy. Glover pragnie w swojej pracy przeledzi, jak Lahore, Country (Pakistan. Trudny kraj) Anatola Lievena, Pakistan. Be- ktre stao si w 1858 r. stolic Pendabu pod panowaniem Brytyjyond the Crisis State (Pakistan. Poza pastwem w stanie kryzy- czykw, zmieniao si pod wpywem kolonializmu. Pokazuje midzy innymi jak, poprzez wprowadzane przez Brytyjczykw zmiany su) dziennikarki Maleehy Ledhi. w ukadzie przestrzeni, ksztatowao si mylenie o miecie i spoSporo miejsca zajmuj take opracowania dzie twrcw wa- sb ycia mieszkacw Lahore. Pokazuje te na przykadzie archinych dla literatury urdujzycznej i dla pakistaskiej tosamo- tektury lahorskiego ratusza (Civil Station), w jaki sposb przebieci narodowej. S to gwnie pisarze prezentujcy tzw. posta- gaa wsppraca kolonizatorw i miejscowej elity. cie ojcowskie, kreowane na autorytety moralne i duchowe Ksiki na stoisku na Frere Hall Bazaar w Karachi (przynajmniej w oficjalnym dyskursie), np. poeta-filozof i duFot. Asia Kusy chowy ojciec-zaoyciel Pakistanu Allama Muhammad Iqbal (18771938), poeta Faiz Ahmed Faiz (19111984), czy pisarz Ashfaq Ahmed (19252004). Rok 2011 zosta ogoszony w Pakistanie rokiem Faiza Ahmada Faiza. W tym roku przypada stulecie urodzin tego poety, uznawanego za jednego z kontynuatorw wielkiej tradycji poetyckiej (porwnuje si go m.in. do Mirzy Ghaliba). Z tej okazji na rynku pojawiy si m.in. dwa zbiory listw Faiza Faiz Banaam Iftikhar Arif do pisarza Iftikhara Arifa oraz Two Loves Letters from Jail (Dwie mioci Listy z wizienia) do ony, Alyz Faiz, Brytyjki, o ktrej mwi si, e dodaa odwagi wielu zachodnim kobietom, ktre polubiy Pakistaczykw i zamieszkay w Pakistanie. Lewicujcy, i to bardzo, Faiz (marksista, czonek Komunistycznej Partii Pakistanu, laureat Leninowskiej Nagrody Pokoju), pisa je z wizienia, w ktrym przebywa w latach 50. XX wieku przez 4 lata. Ten ostatni zbir wydaa crka Faizw Salima Hashmi. Emocje wzbudzaj te inne ksiki, jak choby Chinaman, the Legend of Pradeep Matthew (Chiczyk, legenda Pradeepa Matthew) lankijskiego pisarza Shehana Karunatilaki, czy powieci Moni Mohsin. Moni Mohsin, autorka The Diary of Social Butterfly (Dziennik towarzyskiego motyla) i Tender Hooks (W zawieszeniu), mieszka po trosze w Londynie, po trosze w Lahore i uwaa siebie za osob wyksztacon i zwesternizowan. Jej twrczo okrelana jest mianem prozy lekkiej i kobiecej. Motyl z pierwszej powieci to bogata i egoistyczna pani w rednim wieku, mieszkanka Lahore, mwica w Pinglish

124

Iraska kuchnia

w Irlandii
Tekst i fotografie Klaudyna Hebda

125

Dla Mardan Aminpur aromaty kardamonu i wody ranej, podobnie jak wo basmati, estragonu i czbru, byy zapachami codziennymi, rwnie pospolitymi jak, wedle jej wyobraenia, wo kawy instant i ociekajcej tuszczem pieczeni konwencjonalnej kuchni zachodniej. Wychowana w krainie staroytnych pusty, gdzie wyscha ziemia miesza si z okruchami szcztkw Persepolis, Mardan odznaczaa si mimo to niebywaym talentem do hodowli rolin. Od najmodszych lat potrafia zachci do zakorzenienia si najoporniejsze sadzonki, ktrych nazw nie umiaa jeszcze zapisa w jzyku perskim.

Autorka ksiki, Marsha Mehran, rysuje zrnicowany obraz spoeczestwa iraskiego przed rewolucj: rezolutne studentki w spdniczkach mini przechadzajce si obok ubranych w czadory zwolenniczek ajatollaha, sympatycy kultury zachodniej obok muzumaskich reakcjonistw. Czytajc fragmenty dotyczce rewolucji, nie mogam oprze Mardan jest jedn z trzech sistr, ktre opuciy ogarni- si wraeniu, e czytam o polskiej Solidarnoci: drukowane ty rewolucj Iran i przybynielegalnie czasopisma, ruch oporu, y do sennego irlandzkiego wizienia. miasteczka Ballinacroagh, aby od nowa uoy sobie ycie Iraczykw w czasie rewoycie. Dziewczta postanalucji jest moim zdaniem jednym wiaj otworzy Caf Babiz najciekawszych wtkw w ksice. lon kawiarni, wypenion W powieci Marshy Mehran nie ma po brzegi orientalnymi aroludzi definitywnie dobrych czy defimatami, urzekajcymi zanitywnie zych: dewotki znajdziemy pachami i wspomnieniami zarwno w irlandzkim kociele, jak z ich odlegej ojczyzny. Okai wrd skrajnych muzumanek, ajzuje si jednak, e powiew dakw tak samo w Europie, jak i na egzotyki zaburza uporzdBliskim Wschodzie, ludzi poszukujkowane ycie mieszkacw cych swojej tosamoci i celu w yciu Ballinacroagh i skania ich wrd imigrantw, jak i wieloletnich do przemyle nad wasnymieszkacw miasteczka. mi sabociami i pragnieniami. Zupa z granatw spodoba si zaZupa z granatw Marshy rwno wielbicielom orientalnych Mehran na pierwszy rzut smakw (kady rozdzia rozpoczyna oka wydaje si by kolejn si przepisem na konkretne danie, lekk, popoudniow lekktre wystpuje w dalszej czci potur. W kocu motyw obwieci), osobom lubicym plastyczcych, przybywajcych na ne opisy oraz elementy magiczne, prowincj, niechtne reakjak i tym, ktrych interesuje wtek cje mieszkacw i cieranie polityczny. Ta wielowtkowo jest si dwch wiatw swojw pewnym sensie saboci ksiki, skoci i obcoci nie jest gdy przeplata si w niej mnstwo czym odkrywczym. To, co tematw (dorastanie nastolatki, roprzykuwa uwag czytelnika, to wielowtkowo oraz suge- mans, problematyka tolerancji i wielokulturowoci, postywno opisu rzeczywistoci. szukiwanie celu w yciu, elementy mitologiczne i mdroci ludowej oraz oczywicie gotowanie) i aden nie jest poW ksice znajdziemy wic zarwno wtki obyczajowe, traktowany wyczerpujco. Przez karty ksiki przewija si romansowe, szczypt realizmu magicznego jak i suge- mnstwo postaci, mniej lub bardziej sympatycznych, jedstywne opisy zapachw i smakw (w kocu to ksika nak adna z nich nie przykuwa uwagi na duej. Niektrych w duej mierze o jedzeniu!). Przyrzdzanie posikw mog nuy szczegowe opisy rzeczywistoci czy momenprzez siostry staje si pewnym rytuaem, peni nieomal tami naiwne opisywanie relacji midzyludzkich. Po Zup funkcj magiczn. Jedzenie pozwala przenie si myla- z granatw warto jednak sign, chociaby po to, aby oczymi do utraconej ojczyzny, zainspirowa do dziaania czy ma wyobrani zobaczy przed sob sycce wschodnie zupy ukoi skoatane myli. Codzienny rytm dnia w Caf Babi- czy stosy orientalnych sodkoci. lon, relacje z mieszkacami, przygotowywanie kolejnych potraw i prba odnalezienia si w nowej rzeczywistoci Marsha Mehran, Zupa z granatw, to tylko jedna, janiejsza strona ycia sistr Aminpur. tumaczenie: Jolanta Kozak, wydawnictwo W.A.B., 2006.

Drug, mroczniejsz, s wci nawiedzajce je wspomnienia: wspomnienia rewolucji iraskiej, niepokojw politycznych i strachu.

STOLICZKU, NAKRYJ SI

126

Gush-e-fil
Skadniki:

lekko zmodyfikowany przepis Marshy Mehran

(Soniowe uszy)

1 jajko szklanki mleka szklanki cukru szklanki wody ranej (mona kupi j w supermarketach w dziale z kuchniami wiata lub poszuka w sklepach z ekologiczn ywnoci) yeczki utuczonego, zielonego kardamonu (utuczone nasiona z okoo 5 strczkw) 3 szklanki biaej mki (autorka proponuje 3 i szklanki, jednak w moim wypadku to zdecydowanie zbyt duo) 6 szklanek oleju rolinnego (wystarczyy mi 3 szklanki) + rczniki papierowe do usunicia nadmiaru oleju. do posypania: 1 szklanka cukru pudru 2 yeczki mielonego cynamonu (dodaam kilka szczypt)

Jak wspomniaam, kady rozdzia ksiki otwiera przepis na wybrane danie kuchni iraskiej. Postanowiam przyrzdzi takie, ktry przemwio do mojej wyobrani, jest do proste w przygotowaniu i rwnoczenie nie wymaga wykorzystania zbyt wielu skadnikw. Wybr pad na pachnce kardamonem i wod ran gush-e-fil (soniowe uszy). Jest to rodzaj sodkiej przekski, nieco podobnej do naszego chrustu, jednak o zupenie innej strukturze ciasta. Gush-e-fil s stosunkowo atwe w przyrzdzeniu, nie wymagaj pieczenia (smay si je w gorcym oleju) i bardzo szybko znikaj ze stou. Oddajmy gos pisarce: Gush-e-fil, czyli soniowe uszy, smay si jak kade frytki a nabior smakowitej, zotej barwy i zaczn ocieka wszelk niedozwolon substancj. (...) Przyrzdza si na specjalne okazje, kiedy najbardziej wymylne desery nie konkuruj z ich smakowit prostot. Jeli czujecie si zachceni, zapraszam do kuchni! PS. Oczywicie jeli chcecie wykona co bardziej skomplikowanego (chociaby tytuow zup z granatw), zawsze moecie sign do lektury!

A jeli o sodkociach mowa..

Wykonanie:
Jajko ubi w misie. Doda mleko, cukier, wod ran i kardamon. Stopniowo dodawa mk (dodajcie najpierw dwie szklanki, potem jeszcze p i w razie potrzeby odrobin wicej) i wyrabia powoli na jednolit mas ciasto powinno by zwarte i elastyczne. Wyrabia tak dugo, a utworzy kul. Rozwakowa cienko ciasto im cieniej tym lepiej. Z ciasta wyci koa za pomoc szklanki lub spodeczka (uyam do tego celu kieliszkw do wina). Z kadego koa kciukiem i palcem wskazujcym uformowa kokardk: ja tworzyam na ciecie zakadki, aby kokardka adniej wygldaa. Odstawi na bok. Na patelni z grubym dnem rozgrza olej (na prb mona wrzuci jedn kokardk jeli wypynie na wierzch to znaczy, e olej ma odpowiedni temperatur) i smay do zrumienienia. Uwaga: im mniejsze kokardki tym szybciej si sma! Dobrze jest zmniejszy ogie, aby olej nie osign zbyt wysokiej temperatury. Kokardki wykadamy yk cedzakow na rczniki papierowe, aby pozby si nadmiaru tuszczu. Gotowe gush-e-fil przed podaniem posypujemy cukrem pudrem i cynamonem. Smacznego!

Uwagi techniczne:
Autorka zapewnia, e ciasto wystarczy na okoo 15 sztuk gush-e-fil. Nie jest to prawda: ta ilo ciasta wystarczy na nakarmienie caej rodziny i zostanie jeszcze troch dla znajomych. Jeli nie jestecie pewni, e chcecie mie dwa wielkie, czubate talerze gush-e-fil, przygotujcie ciasto z poowy porcji. Ciasto jest bardzo proste w przygotowaniu (przypomina nieco ciasto makaronowe) nie bierzcie si do jednak do jego przyrzdzania, jeli jestecie zmczeni lub macie mao czasu. Trzeba si porzdnie nawakowa (mona si wyy!), gdy ciasto jest do zwarte i elastyczne. Smaenie rwnie jest nieco czasochonne. Najlepiej przygotowywa gush-e-fil, umilajc sobie czas rozmow z kim bliskim. Przyznam, e poow ciasta rozwakowaam maszynk do ciasta makaronowego, sprawdza si bardzo dobrze im cieniej rozwakujecie ciasto, tym bardziej chrupicy bdzie efekt kocowy. Pamitajcie, aby smac w gbokim tuszczu (wystarczy najtaszy olej rolinny, dobrze sprawdzi si take klarowane maso), zachowa rodki ostronoci!

127

Jak opowiedzie o literaturze kolumbijskiej Polakom?


Juan Camilo Rodrguez Tumaczenie z hiszpaskiego i sylwetki pisarzy: Stefania Szostok

128

Zaczn od tego, co wie przecitny Kolumbijczyk o literaturze polskiej. C, niewiele. My Kolumbijczycy, tak jak i inne nacje, lubimy uoglnia i zgadywa na podstawie rnych szcztkowych informacji tre ksiek, ktrych nie czytalimy. Informacji, ktre przelizny si do nas pomidzy wiadomociami a kolejnym odcinkiem amerykaskiego serialu. Nasza ignorancja jest niebotyczna, arogancka i beztroska: jeli komu na ulicy zadane zostanie pytanie o literatur polsk, z trudem wykrztusi cokolwiek nawet nie co mdrego, tylko po prostu cokolwiek. W najlepszym przypadku przecitny Kolumbijczyk da rad ulokowa Polsk na mapie gdzie w Europie Wschodniej i by moe bdzie wiedzie, e Jego witobliwo, Jedyny, Wielki i Niezrwnany Jan Pawe II urodzi si gdzie tam. Ten przypadkowy Kolumbijczyk, po tym jak uraczy nas swoj opini na temat Kocioa katolickiego, przyzna si szybko, e wicej o Polsce nie wie, a moe nawet myli j z Rosj, Czechosowacj czy innym krajem kojarzonym z pobytem za elazn kurtyn. Zreszt uywa nieokrelonego zwrotu gdzie tam, wic wedug mnie myli na pewno.

pewno te kojarzy, e Conrad pisa po angielsku, a jego miejsce urodzenia w Polsce to tylko fakt biograficzny. Ten Kolumbijczyk z pewnoci sysza o Kapuciskim albo Szymborskiej (tak, w kolumbijskiej prasie literackiej czsto publikuje si ich teksty), ale, nawet jeli ich czyta, nie potrafiby przeliterowa ich nazwisk. Jeli jednak cho troch zna ich twrczo, na pewno si rozgada i skorzysta z okazji, by uy kilku pompatycznych i uoglniajcych przymiotnikw. Moe si te zdarzy, e cho nic nie czyta, ma wielk ochot porozpywa si nieco nad jakim pisarzem. Bdzie wtedy mwi o literaturze rodkowoeuropejskiej. Nie jestem pewien, czy wiecie, ale w wikszoci hiszpaskojzycznych krajw wrzucamy do kategorii literatury rodkowoeuropejskiej wszystko, co zostao napisane w krajach dawnej elaznej kurtyny, nie liczc Zwizku Radzieckiego. Ten Kolumbijczyk zaczby z pewnoci mwi o Sndorze Mrai albo Imre Kertszu i miaby poczucie, e odpowiada na pytanie. W kocu Polska jest czci owej Europy rodkowej i wszystko, co si tam dzieje, pisze lub myli, musi by do siebie bardzo Hmm, przypumy jednak, e ten kolumbijski przecho- podobne. dzie lubi czyta. Mamy szczcie, nieatwo na takich trafi, wic powinnimy by wdziczni losowi. Bardzo moli- Opowiadam o tym wszystkim, eby mie czyste sumienie, we, e ten Kolumbijczyk wie o istnieniu Josepha Conrada. bo za chwil bd mwi o Polakach, ktrych znam i o ich Jeli jest ju leciwy, by moe nawet Conrada czyta. Jeli wiedzy na temat literatury kolumbijskiej. Nie chciabym, natomiast naley do modszego pokolenia, niestety nie by ktokolwiek wzi moje sowa za narzekanie lub irytamoemy si tego po nim spodziewa. w przechodzie na cj (zwaszcza e ignorancja i braki moich polskich zna-

KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY

129

jomych s identyczne jak obywateli innych krajw). Gdybym jako Kolumbijczyk chcia skary si na ignorancj Polakw, stpabym po bardzo cienkim lodzie, biorc pod uwag fakt, e moja i moich rodakw niewiedza jest nie do wykorzenienia i z kadym dniem ronie. Co ja wiem o polskiej literaturze? Praktycznie nic: to samo, co tamten przechodzie. Wprawdzie ju nie wrzucam do jednego worka wszystkich literatur rodkowoeuropejskich, ale to tylko dlatego, e opuciem Kolumbi. Przycinity do muru, by moe wyskrobabym z pamici, e raz dawno temu, w jakim magazynie czytaem co Witolda Gombrowicza. Lecz nic wicej nie wiem. Tacy jestemy wszyscy.

KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY


Toms Gonzlez ur. w 1950 r. w Medelln. Zadebiutowa na pocztku lat siedemdziesitych, publikowa w Kolumbii i Meksyku. Po kilku latach spdzonych w Nowym Jorku wrci do Kolumbii i obecnie mieszka w miasteczku Cachipay. Prcz kilku opowiada, ktrych akcja odbywa si w Nowym Jorku, jego dziea zawsze dotycz rodzinnego kraju. Wyda nastpujce powieci: Primero estaba el mar (Na pocztku byo morze, 1983), Para antes del olvido (Przed zapomnieniem, nagroda Premio Nacional de Novela Plaza & Jans, 1987), El rey del Honka-Monka (Krl Honka-Monka, opowiadania, 1994), La historia de Horacio (1997), Manglares (Lasy mangrowe, tomik poezji, 1997) oraz Los caballitos del diablo (Diabelskie koniki, 2003). Fabua jego pierwszego i najgoniejszego dziea Primero estaba el mar zainspirowana zostaa yciem i tragiczn mierci brata pisarza, Juana. W 2011 r. Toms Gonzlez wyda jak na razie swoj ostatni powie Abraham entre bandidos (Abraham wrd bandytw), ktrej tematem jest historia uprowadzonego czowieka, opowiedziana z perspektywy ponad pidziesiciu lat. Temat porwa onierzy i cywilw, popenianych gwnie przez lewicowe guerille, to wielka trauma narodowa Kolumbii, niewyobraalna tragedia, ktra dotkna i dotyka tysicy niewinnych ofiar i ich rodzin. Toms Gonzlez nie skupia si jednak na socjologicznej czy politycznej analizie zjawiska. Wielkim tematem tej i innych jego ksiek jest, jak sam przyznaje, walka midzy yciem a mierci, dobrem a zem, form i chaosem. Krytycy nazywaj Tomsa Gonzleza najbardziej strzeonym sekretem literatury kolumbijskiej. Jego ksiki przetumaczono na jzyk niemiecki.

Nie potrafi mwi w prni, wic jeli mam Wam opowiedzie o literaturze mego kraju, musz wyobrazi sobie rozmwc. Archipelag to polski magazyn, zatem oczywicie oczyma wyobrani widz Polaka. Mogaby to by Stefania, ktra tumaczy to, co czytacie, lecz rozmawialimy ju tyle razy, e rozmowa od zera byaby niemoliwa.

Mj obraz, jaki sobie utworzyem o Polakach, powsta w Berlinie, gdzie mieszkam. Oczywicie Wasi rodacy, ktrych spotkaem lub poznaem tutaj, a byo ich niewielu, to niezbyt reprezentatywna prbka. Mam jednak nadziej, e pomoe mi to utworzy pewien most czcy Was i mnie. Naszej rozmowy o literaturze nie potrafi sobie wyobrazi z mczyzn. aden z Polakw, ktrych poznaem w Berlinie, nie wyglda na zapalonego czytelnika. Si rzeczy nasza konwersacja musiaaby si wic odby z kobiet. Wrd Polek, ktre tu poznaem, s takie, ktre czytaj, i kilka takich, ktre robi to z wielkim zamiowaniem. Udam wic, e rozmawiam z nimi. Te kobiety to wietne partie, w wikszoci poliglotki, pracowite i zaradne osoby, ktre

Toms Gonzlez
130

Fot. www.eltiempo.com

wiele podroway i nie daj sobie nikomu atwo zawrci w gowie. S oczytane, a jednak z trudem wymieni innego kolumbijskiego autora ni Garc Mrqueza w ktrego nazwisku mylnie kad akcent na ostatniej sylabie. Nie narzekam, jestem wdziczny: to bardzo dobry pisarz i cieszy mnie, e moje znajome czytaj go z pasj, a nawet potrafi sparafrazowa cae fragmenty. Mam wraenie, ale moe sobie to wymyliem, e one projektuj do tej lektury obraz Ameryki aciskiej, jaki ju wczeniej zdyy sobie wytworzy. Obraz Ameryki tropikalnej, roztaczonej w rytmie salsy, o smaku bananw i taniego romantyzmu. Te dziewczyny najczciej zwracaj uwag na niezrozumiae dla nich fragmenty i pytaj, czy ta lub inna anegdota mogaby zdarzy si w rzeczywistoci. Co mgbym powiedzie o literaturze kolumbijskiej Polce, ktra czytaa tylko Garc Mrqueza? Po pierwsze, e nasz noblista to nie jedyny gos istniej inne tonacje, style, rzeczywistoci, tematy i perspektywy. Wiem, e to brzmi jak banalna oczywisto, lecz musz to podkreli. Co wicej, mao jest pisarzy w Kolumbii, ktrych daoby si interpretowa jako bezporednich spadkobiercw Garci Mrqueza. Wszyscy go czytalimy i wielu z nas go podziwia, ale mao kto uznaje go za swego mentora. Jak jednak namwi moj rozmwczyni, aby przeczytaa jednego z mych ulubionych kolumbijskich pisarzy? Jest dla mnie jasne, e gdyby interesowa j ten temat, ju wczeniej szukaaby czego wicej. Literatura kolumbijska jako taka nic nie mwi adnemu Polakowi. Jest bardzo prawdopodobne, e Wy operujecie kategori literatury iberoamerykaskiej, tak samo jak my mwimy o literaturze rodkowoeuropejskiej.
Evelio Rosero ur. w 1958 r. w Bogocie pisarz, felietonista i poeta, laureat prestiowej nagrody Premio Nacional de Literatura 2006 oraz Independent Foreign Fiction Prize 2009 za powie Los ejercitos (Armie). Ksika ta zostaa przetumaczona na polski jako Midzy frontami i wydana przez W.A.B. w 2010 r. Jest to opowie o konflikcie zbrojnym, jaki od ponad trzydziestu lat toczy si w Kolumbii pomidzy lewicow partyzantk, wojskiem rzdowym oraz prawicowymi oddziaami paramilitarnymi, z ktrych wszyscy dodatkowo maj powizania z narkotykowymi kartelami. Rosero pisze z perspektywy zwyczajnych ludzi, mieszkacw sielankowej wioski San Jose, gdzie do ich maego spokojnego wiata brutalnie wdziera si wojna, a wraz z ni narastajce poczucie zagroenia, okruciestwo i niemono zrozumienia tego, co si dzieje. Na okadce wydawca cytuje recenzenta z The Independent: Rosero pisze, jakby macza piro we krwi. Evelio Rosero jest autorem na dzie dzisiejszy trzynastu powieci, dwch tomikw poezji i kilku ksiek dla dzieci. Midzynarodowe uznanie przyniosa mu druga ksika Juliana los mira (Juliana na was patrzy) z 1986 r. Jego ksiki zostay przetumaczone na kilkanacie europejskich jzykw.

Jorge Franco

Jorge Franco ur. w 1960 r. w Medelln popularny pisarz kolumbijski. Najwikszy rozgos przyniosa mu przetumaczona rwnie na polski powie Rosario Tijeras (1999, pol. wyd. Czarne 2005), na ktrej podstawie nakrcono bijcy rekordy popularnoci penometraowy film fabularny oraz serial telewizyjny. Bohaterka, ktrej pseudonim oznacza noyczki, to pikna patna zabjczyni zwizana z kartelami narkotykowymi w Medelln. Powie dotyka problemw spoecznych zdeprawowanej przez mafi modziey pochodzcej z najbiedniejszych slumsw. Na pierwszy plan jednak wysuwa si trudna mio Rosario do dwch mczyzn z wyszych sfer. Franco na kartach powieci tworzy co w rodzaju nowoczesnego romantycznego mitu, niekiedy niebezpiecznie balansujcego (i przekraczajcego) granic kiczu. Czarne wydao rwnie drug powie pisarza pt. Paraiso Travel (2002, pol. wyd. Plakat bijcego rekordy 2006), ktrej tematem jest pene nie- popularnoci filmu Rosabezpieczestw nielegalne przekraczanie rio Tijeras, na podstawie granicy do USA i gorzkie rozczarowanie powieci Jorge Franco marzeniami o amerykaskim micie.

Evelio Rosero

131

fot. Milcades Arvalo

Fot. Juan Carlos Ensuncho-Brcena

Jos Eustasio Rivera klasyk literatury kolumbijskiej, y w latach 1888-1928. Jest autorem zaledwie dwch ksiek, zbioru sonetw Tierra de promisin (Ziemia obiecana, 1921) oraz powieci La Vorgine. Ta ostatnia staa si jedn najwaniejszych pozycji nie tylko w historii literatury kolumbijskiej, ale iberoamerykaskiej. To wielka epopeja o niszczycielskiej, nieprzyjaznej czowiekowi przyrodzie, o dramatycznym losie zniewolonych Jos Eustasio Rivera Indian i zbieraczy kauczuku, o walce o przetrwanie w bardzo trudnych warunkach, a take o mioci. Swoj histori opowiada nam w niej mody Arturo Cova, ktry ucieka z duszcego rodowiska bogotaskiej buruazji pocztku XX w. i wraz z ukochan Alicj dociera do kolumbijskiej czci dungli amazoskiej. Las wciga bohaterw w swe odmty niczym wir. Ksika ta, wydana po raz pierwszy w 1924 r., doczekaa si wielu reedycji i przekadw na kilkanacie jzykw. Po polsku zostaa wydana jako Wir w przekadzie Haliny Czarnockiej przez Pastwowy Instytut Wydawniczy w 1985 r.

KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY


Santiago Gamboa ur. w 1965 r. w Bogocie, jest autorem dziewiciu powieci, czcych cechy kryminau i powieci noir. Ich akcja przewanie rozgrywa si w wielomilionowej metropolii kolumbijskiej stolicy. Santiago Gamboa studiowa literatur iberoamerykask najpierw w rodzinnym miecie, potem w Madrycie i na Sorbonie w Paryu. Dugie lata zarabia na ycie jako dziennikarz radiowy i korespondent jednego z najwikszych kolum-

Fot. www.bibliotecanacional.gov.co

Santiago Gamboa
bijskich dziennikw El Tiempo. W roku 1995 zadebiutowa powieci Pginas de vuelta. Pracuje jako dyplomata, obecnie mieszka w New Delhi. Na polski zostay jak na razie przetumaczone trzy jego ksiki: Trzeba umie przegrywa (Perder es cuestion de metodo, 1997, pol. wyd. Muza 2010), Hotel Pekin (2008, pol. wyd. Muza 2010) i Oszuci (Los impostores 2001, pol. wyd. Muza 2005). Santiago Gamboa to obecnie jeden z najbardziej poczytnych i przekadanych pisarzy kolumbijskich.

Jakie wartoci tej Polce sprzeda? Ktrdy j poprowadzi? Dlaczego ma ona sucha Kolumbijczyka mwicego o literaturze swego kraju? To jak sucha Kanadyjczyka opowiadajcego o kuchni kanadyjskiej: jeli temat mnie a priori nie interesuje, nie zwrc na gocia adnej uwagi.

By moe dlatego zaczem mwi o tym, jaki obraz Waszej literatury istnieje w moim kraju. Wierz, e w ten sposb powstaa jaka wi midzy nami bo zawsze jest ciekawe wiedzie, jak Was widzi inny. By moe ju wkupiem si w aski tej polskiej czytelniczki? By moe ju zechce pj ze mn na kaw? Mam nadziej, e teraz uwierzy w moje rekomendacje i fascynacje. A jeli nie, przynajmniej zaufa kryteriom tego magazynu. Powie, ktr zawsze polecam to Primero estaba el mar (Na pocztku byo morze) Tomsa Gonzleza. To jedna z najpikniejszych ksiek, ktre czytaem w yciu i zawsze, kiedy to powtarzam, powraca drenie pierwszego razu. Chciabym mwi o mojej lekturze, o tym, co ja ceni w tej ksice, ale wydaje mi si to zbyt atw drog. Poza tym z t powieci kojarz co bardzo piknego. Mianowicie czytao j wielu ludzi, pochodzcych z bardzo rnych

tradycji i majcych bardzo rne spojrzenia na rzeczywisto. I wielokrotnie spotykaem si z ich strony z nieoczekiwanymi i zawsze wzbogacajcymi interpretacjami. Sprbuj sparafrazowa ich opinie o tej ksice (kolejno jest przypadkowa), a na koniec opowiem Wam o mojej.

Syszaem o interpretacji egzystencjalistycznej. Powiedziano mi, e losy J., protagonisty powieci, przypominaj dzieje upadku niektrych bohaterw Camus lub Sartrea. Tym razem jednak degradacja nie dotyczy samotnego czowieka, lecz kochajcej si pary. I odgrywa si w bliskoci agresywnej przyrody, ktra wszystko poyka i trawi. Bohaterowie Gonzleza s z gatunku tych, ktrzy sami siebie prowadz na szafot.

Mwiono mi o tym, jak bohaterowie pij alkohol. Jeden kolega powiedzia: Nie wiedziaem, e Kolumbijczycy lej anywk do setek i pij jednym haustem. Nie wiedziaem te, e kochankowie upijaj si razem, w taki sposb. A ja odpowiedziaem: Wiesz, e nie zwrciem na to uwagi? Tak, pijemy anywk na setki. A kochankowie tak zazwyczaj nie robi, ale czasem si zdarza. Ten sam przyjaciel powiedzia mi, jak by zaskoczony

132

Fot. www.epdlp.com

syszc narzeczonych mwicych do siebie per pan i pani*. Mwiono mi o rnicach midzy wsi a miastem, a nawet o znakach wyrniajcych klas spoeczn. Zwykle na to odpowiadam, e u Gonzleza problemem niekoniecznie jest rozwarstwienie spoeczne, a przynajmniej nie tylko one. W moim kraju s te wielkie rnice midzy regionami, porwnywalne z rnicami midzykulturowymi czy midzyetnicznymi. J. i Elena, dwoje biaych paisas**, przybywaj do czarnego i odizolowanego Urab, o innej historii i geografii. Pamitam, e jedna dziewczyna szukaa typowych przejaww rasizmu w zachowaniu Eleny, a ja jej tumaczyem, e w ksice nie o to chodzi: J. szanuje i przestrzega regu spoecznoci, do ktrej pragnie wej. Mwiono mi o wspyciu dwojga ludzi. Moja dziewczyna, ktra zawsze lubi wychwytywa wszelkie rnice kulturowe, wycigna z ksiki mnstwo wnioskw o relacjach pary kochankw. I wiele razy trafia w sedno, zauwaajc zarwno dobre, jak i gorsze aspekty. Zwizek rozpadajcy si w taki sposb jest bardzo kolumbijski, co wicej, jest dosy charakterystyczny dla pokolenia bohaterw. Tumiona przemoc, niedomwienia, projekcja wasnych uczu na drug osob, wcieko. Mwiono mi o jzyku tej ksiki. Ci, ktrych jzykiem macierzystym nie jest hiszpaski, powiedzieli, e Gonzlez pisze bardzo zrozumiale. Wspominali nawet o nowych sowach, ktrych nauczyli si dziki niemu. Hiszpaskojzyczni czytelnicy z kolei okrelaj jzyk powieci jako zwarty i bogaty, o zdumiewajcej precyzji nazywania i rytmie (Gonzlez jest te dobrym poet). Ci, ktrzy sami lubi pisa, powiedzieli mi, e kade sowo pisarza jest celne, e wida jego wielk prac i dokadno, a przede wszystkim si wywoywania wspomnie. Dla mnie to jzyk pierwotny.

Fernando Vallejo
Fernando Vallejo ur. w 1942 r. w Medelln, miecie uznawanym za jedn z najniebezpieczniejszych metropolii wiata. Od roku 1971 pisarz mieszka w Meksyku, a od roku 2007 jest obywatelem tego kraju. Po polsku opublikowano trzy jego ksiki. Pierwsza to Bkitne dni (Los dias azules, 1985, pol. wyd. Muza 2006), pierwsza cz autobiograficznego cyklu nazwanego Rzeka czasu (El ro del tiempo). Powie ta opowiada o beztroskim dziecistwie pisarza w wielopokoleniowej rodzinie przerwanym przez wysanie chopca do szkoy salezjanw. T szko Vallejo wspomina jako nieustajcy koszmar i traum na cae ycie. Druga pozycja pisarza w jzyku polskim to Matka Boska Patnych Mordercw (La Virgen de los sicarios, 1994, pol. wyd. Muza 2007). Ta niemal apokaliptyczna, bezlitosna proza opowiada o straconym pokoleniu zdeprawowanych modych ludzi w Medelln, pracujcych jako uliczni zabjcy dla narkotykowych bossw. Trzecia ksika, Mj brat alkad (Mi hermano el alcalde, 2004, pol. wyd. Muza 2007) to z kolei historia zainspirowana prawdziwymi losami brata pisarza, ktry w maej kolumbijskiej wiosce Tmesis kandydowa na stanowisko alkada (sotysa). W tej prozie Vallejo z du dawk ironii odsania brudne praktyki wyborcze powszechne w jego kraju, takie jak dopisywanie martwych dusz na listy wyborcze, korupcja, kupowanie gosw. Fernando Vallejo otrzyma wiele nagrd literackich, m.in. midzynarodow nagrod Rmulo Gallegos oraz nagrod FIL de Lenguas Romances (tak nazywaa si w latach 2006-2007 nagroda im. Juana Rulfo). W rodzinnym kraju jest uwaany za osob kontrowersyjn z powodu swych ostrych wypowiedzi krytykujcych Koci katolicki, kolumbijsk polityk, mieszczask hipokryzj i fasz. Vallejo jest autorem w sumie dziewiciu powieci, z ktrych pi tworzy wyej wspomniany cykl autobiograficzny. Napisa rwnie wiele esejw, gramatyk jzyka literackiego oraz dwie ksiki biograficzne o kolumbijskich poetach. W Meksyku nakrci trzy filmy, ktrych akcja rozgrywa si w rodzinnej Kolumbii. Tematy dyurne jego dziea to przemoc, homoseksualizm (sam publicznie przyznaje si do homoseksualnej orientacji), dorastanie, narkotyki i mier. Charakterystyczna dla niego jest take pierwszoosobowa, chodna, zdystansowana narracja.
Fot. www.flip.org.br

Byli te tacy, ktrzy mwili, e niezbyt im si podobao, e nie zrozumieli tej sprawy z podr, ani z parcelacj ziemi, e niby po co to wszystko. Inni mwili o lekturze religijnej/mistycznej/zmysowej nazywali to rnie. Ksika zaczyna si mottem zawierajcym pocztek mitu Indian Kogui o stworzeniu wiata. Moi rozmwcy mwili mi, e dziki temu mottu inaczej interpretowali zwizek bohaterw z natur, e przeycia J. i Eleny odbierali jako swego rodzaju alegori. Moim zdaniem mwi o alegorii by byo przesad, ale moliwe, e mona t histori czyta jako cz mitu. Mwiono mi te o przemocy. O jej pochodzeniu, mechanizmach i powizaniach. Ja te twierdz to samo. I rozmylam o tym, i czytam jeszcze raz. Sam sobie opowiadam o bohaterze, o jego pdzie w stron upadku. Nie mog unikn mylenia, e Gonzlez opo-

133

wiada o mierci swego brata i e w ostatnich latach tego czowieka jest co z przeznaczenia. Myl o caym jego pokoleniu i pragn zrozumie t par ludzi oraz ich relacje z innymi. Jeden z bohaterw mwi o J. tak: ta mieszanka literata, anarchisty, lewicowca, handlowca, kolonisty, hippisa i bohema nie miaa adnej szansy na przeycie. I ma racj. Sprawdziem, czy Toms Gonzlez zosta przetumaczony na polski i nic nie znalazem. Moe si pomyliem, ale wtpi. Jeli pracujecie w wydawnictwie, jeszcze dzi pobiegnijcie naby prawa autorskie! A ja si tymczasem zastanawiam: jak Wasz wieo rozbudzon ciekawo przenie na inne teksty, ktre w odrnieniu od Gonzleza mona przeczyta po polsku? Odpowied jest atwa: wiele problemw poruszanych w dziele Tomsa Gonzleza znajduje si take w tekstach innych autorw on jest nie tylko dobrym pisarzem, ale jest dobrym kolumbijskim pisarzem. Tematy, ktre u niego zauwaam, ju byy poruszane przez wielu innych, z wikszym lub mniejszym sukcesem, z naciskiem na odmienne lub nowe aspekty.

fot. Nina Subin

KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY

Juan Gabriel Vsquez


Juan Gabriel Vsquez ur. w 1973 r. w Bogocie, obecnie mieszka w Barcelonie. Jako pisarz zadebiutowa w roku 1997, ale swoje pierwsze dwie modziecze powieci pragnie wykreli ze swego artystycznego yciorysu. Za swj oficjalny debiut uznaje zbir opowiada Los amantes de Todos los Santos (Kochankowie Wszystkich witych), wydany w 2001 r. i zainspirowany pobytem pisarza w Paryu i w Belgii. Nastpnie opublikowa powieci: Los informantes (Informatorzy, 2001) oraz Historia secreta de Costaguana (2007), ktra wysza po polsku w tumaczeniu Katarzyny Okrasko pt. Sekretna historia Costaguany (Warszawa, wyd. Muza 2009). Jego najnowsza powie to El ruido de las cosas al caer (Haas spadajcych rzeczy) z 2011 r. Juan Gabriel Vasquez wyda te zbir esejw literackich pt. El arte de la distorsin z r. 2009 (Sztuka znieksztacania) oraz biografii Josepha Conrada pt. Joseph Conrad: el hombre de ninguna parte (Joseph Conrad: czowiek znikd) z 2004r. Sekretna historia Costaguany rwnie nawizuje do dziea Jzefa Conrada Korzeniowskiego jest artystyczn polemik i niezwyk gr literack z jego powieci Nostromo. Wedug mistyfikacji Vsqueza inspiracj Conrada do napisania powieci o fikcyjnej Republice Costaguana bya targana nieustajcymi wojnami domowymi Kolumbia. Juan Gabriel Vasquez jest laureatem kilku nagrd literackich, w tym nagrody wydawnictwa Alfaguara 2011 za El ruido de las cosas al caer. Pisarz rwnie tumaczy na hiszpaski (m.in. dziea John Herseya, Victora Hugo i E. M. Forstera ) i jest felietonist kolumbijskiego tygodnika El Espectador.

Jeszcze jedno: Toms Gonzlez nie jest pisarzem, ktry podsumowuje literatur kolumbijsk. Bynajmniej. Nie ma nikogo takiego. Ale w jego dziele krzyuje si wiele problemw, ktre zawsze nas dotyczyy. Problemw, ktre po czci wynikaj z naszej geografii, a po czci z czasw, w ktrych yjemy. Gdybym musia zrobi pewne podsumowanie powieciopisarstwa kolumbijskiego zaryzykowabym twierdzenie, e dom, pami i rodzina s nasz podstawow osi tematyczn. O opowiadaniach wiem mao, nie bd wic ryzykowa uoglnie. A w kwestii poezji odwaybym si mwi o fascynacji dwicznoci, rytmem i sugerowanym znaczeniem. Wiem, e brzmi to jak paradoks, ale w tym twierdzeniu jest wszystko.

Jak i w innych literaturach, tak te w tej kolumbijskiej znajdziemy odpowied pisarzy na bezporedni i spontaniczn rzeczywisto. I jak we wszystkich literaturach, w tej naszej rwnie istniej tacy pisarze, ktrzy wykorzystuj rozgos i saw pewnych tematw, eby si pod ni podpi, oraz tacy, ktrym udaje si unikn tej atwej drogi i poruszaj dany temat z pisarsk wraliwoci.

Czsto bywa tak, e ludzie interpretuj literatur kolumbijsk wedug tego, co wiedz, albo myl, e wiedz, o kolumbijskiej rzeczywistoci. Tak jakby jedna rzecz niosa ze sob drug. Cho jest mi przykro z tego powodu, wiem, e wielu zagranicznych czytelnikw szuka w literaturze mego kraju dungli, kokainy i strzelanin. To si sprzedaje. Oczywicie, e jest duo innych tematw, wszyscy zdajemy sobie z tego spraw. Ale czasami, kiedy przybliamy si do jakiej odmiennej kultury, mamy tendencj sdzi, e w tej kulturze pisze si

134

tylko o tym, co my ju wiemy na jej temat. Wielu czytelnikw jest zadowolonych, kiedy mog czyta o znajomych rzeczach. Jeli interesuje Was dungla, kokaina i strzay, powiem wam, e w Kolumbii ten temat zosta bardzo dobrze opracowany. O dungli mamy Wir (La Vorgine) Jos Eustasio Rivery. Jestem pewien, e ta powie przewysza o ca klas kad inn napisan po hiszpasku na ten temat. To Powie. Zostaa przetumaczona na polski dawno temu i mona j te przeczyta chyba w kadym europejskim jzyku, ktrym wadacie. Jeli chodzi o kokain, tu nie mamy si czym pochwali. Nikt jeszcze do tej pory nie napisa dobrej powieci o narkobiznesie; to cigle wiey temat, nieprzetrawiony. Co wicej, nie mog sobie wyobrazi nikogo z dzisiejszego panteonu kolumbijskich pisarzy pracujcych nad tak powieci. A przemoc? W tej kwestii napisano sporo i wietnie. Nie wiem, gdzie zacz, jak dotkn tego tematu; ogranicz si do pisarzy przetumaczonych na jzyk polski. Duo si mwi o Evelio Rosero, ale go nie czytaem. Do moich ulubiecw naley Fernando Vallejo, zawsze go polecam. Wam szczeglnie, ze wzgldu na ironi obecn w niektrych jego ksikach i ze wzgldu na szorstki styl innych; cho pisze zupenie inaczej ni brazylijski autor Rubem Fonseca, przemoc w jego dzieach jest podobnie wyrachowana i zimna, daleka od stereotypowego przedstawienia. Polecam te Juana Gabriela Vsqueza, jest mody i obiecujcy, ma dobry styl, umie si sprzeda. By moe szukam le, ale niestety wyglda na to, e inni pisarze, ktrych chciaem przedstawi, nie zostali przeoeni na polski. Przetumaczono za to innych, ktrych jednak nigdy bym nie poleci, bo upraszczaj i redukuj rzeczywisto. To Jorge Franco i Santiago Gamboa. Prosz,

nie. Ich spojrzenie jest trywialne i tanie. Troch mnie irytuje, e wanie oni s dostpni po polsku, a nie inni, ktrzy piszc o podobnych aspektach rzeczywistoci, duo bardziej zasuguj na uwag. A moe interesuj Was inne tematy? Jeli tak, dajcie mi zna, a ja z chci polec Wam kolejne ksiki. * Hiszpaski odpowiednik polskiego grzecznociowego pan/pani/pastwo to usted/ustedes. W wielu regionach Kolumbii (np. w Santander) jest to forma uywana w stosunku do wszystkich bez wyjtku, nawet do dzieci. Ty (tu) nie stosuje si w ogle. (przyp. S. Sz.)

KSIKA NA WSZYSTKIE STRONY

**Paisa okrelenie mieszkaca regionu Antioquia (i okolic). Stereotyp gosi, e los paisas to Szkoci Kolumbii wyrniaj si pracowitoci i skpstwem, a take gadulstwem. Charakterystycznie przecigaj sowa i w drugiej osobie liczby pojedynczej zamiast tu uywaj zaimka vos. (przyp. S. Sz.)

Artyku zilustrowano kadrami z kolumbijskiego filmu El vuelco del cangrejo (Odwrcony krab, tytu ang. Crab Trap, 2009), w re. scara Ruiz Navia. Film ten, cho nie ma adnych zwizkw z Primero estaba el mar Tomsa Gonzleza, opowiada podobn histori. Bohater, maomwny Daniel, podobnie jak J., przybywa na tereny zamieszkae w wikszoci przez ludno pochodzenia afrykaskiego (w tym wypadku jest to kolumbijskie wybrzee Pacyfiku).

135

SPOTKANIA Z KSIK

d promuje czytelnictwo I Salon Ciekawej Ksiki


Kulturalny rozwj wielu miast w Polsce pozostawi d daleko w tyle na tym polu. Zmniejszajca si liczba znanych festiwali organizowanych w odzi, rzadkie odwiedziny znanych pisarzy z kraju i zagranicy spowodoway wzrost krytyki kulturalnej strony miasta. Tymczasem jednak powstaj nowe imprezy, bdce odpowiedzi na te odbywajce si w innych czciach Polski. Jedn z nich bdzie propozycja szczeglnie interesujca dla wielbicieli czytania - I Salon Ciekawej Ksiki, organizowany przez Midzynarodowe Targi dzkie, ktry bdzie mia miejsce w dniach 9-11 grudnia 2011 roku. Organizatorzy okrelaj ide Salonu jako promowanie czytelnictwa poprzez przedstawienie penej i rnorodnej oferty wydawniczej. Oferta ta w zaoeniu bdzie skierowana do wszystkich lubicych czyta. Zarwno doroli, dzieci, profesjonalici zwizani z ksik, a take zwykli czytelnicy znajd interesujce ich wydarzenia. Przewidziane s spotkania z autorami, warsztaty twrcze dla dzieci i modziey, warsztaty dla bibliotekarzy, moliwo bezporedniego kontaktu z grafikami projektujcymi ksiki i ilustratorami oraz wiele innych atrakcji. Szczegy bd sukcesywnie przedstawiane na oficjalnej stronie internetowej imprezy, www.mtl.lodz.pl/ksiazka oraz na profilu na portalu Facebook.com. Istotnym elementem jest take fakt, e Salon Ciekawej Ksiki powstaje we wsppracy z istniejcym ju Festiwalem Puls Literatury, ktrego pita edycja zostanie zorganizowana w dniach 4-11 grudnia w odzi przez rdmiejskie Forum Kultury Dom Literatury i Oddzia dzki Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W swoim zaoeniu Festiwal Puls Literatury czy dalsz i blisz tradycj literack ze wspczesnym pulsem literatury. Do udziau w nim zapraszani s wybitni pisarze, krytycy, tumacze oraz literaturoznawcy. W programie wydarze znajduj si spotkania autorskie, panele krytyczno-literackie, warsztaty, koncerty muzyczne, projekcje filmowe, a take dziaania multimedialne. Wsppraca z dowiadczo-

Joanna Wonko-Jdryszek

nymi organizatorami Pulsu Literatury ma szans uczyni Salon Ciekawej Ksiki jeszcze bardziej atrakcyjnym.

Na terenie Hali EXPO w niedziel odbdzie si blok spotka z przedstawicielami wiata literatury, spotkania przygotowuj rwnie wydawnictwa, ktre zgosiy ju swj udzia w Salonie. Take ksigarnie, hurtownie, biblioteki oraz firmy i instytucje z brany kulturalnej zostay zaproszone do czynnego udziau w Salonie. W wydarzenia zaangauj si take dzkie uczelnie wysze, ktre ksztac grafikw specjalizujcych si w grafice wydawniczej. Studenci poka swoje prace, moliwoci i kierunki rozwoju sztuki projektowej. Dla wydawcw bdzie to doskonaa okazja, aby nawiza bezporedni kontakt z modymi projektantami. Organizatorzy nie zapomnieli take o najmodszych czytelnikach, oferujc bogaty blok warsztatw literackich i artystycznych dla dzieci. Warsztaty organizuje Fundacja ABC Caa Polska czyta dzieciom. Przewidziane atrakcje to czytanie i tworzenie, warsztat tworzenia fraszek, warsztat papieru czerpanego. Dzieci bd miay nawet okazj wasnorcznie wykona ksik na prezent. Ponadto podczas targw pojawi si liczne wydawnictwa zwizane z literatur dziecic, a co za tym idzie autorzy ksiek dla dzieci.

Rwnie wielbiciele komiksu i powieci graficznej nie zostali pominici dziki wsppracy z Midzynarodowym Festiwalem Komiksu i Gier, ktry odbywa si w odzi na pocztku padziernika, powstanie wyspa komiksowa. Grudzie w odzi zapowiada si niezwykle interesujco dla wszystkich czytelnikw. Archipelag obj patronat medialny nad projektem, ktry ma szans przyczyni si do poprawy sytuacji czytelniczej w Polsce i wej na stae do kalendarza imprez kulturalnych, zwizanych z literatur. I Salon Ciekawej Ksiki: www.mtl.lodz.pl/ksiazka

136

S takie akcje, o ktrych trzeba mwi gono i pisa czsto. S takie szalone osoby, ktre maj gowy pene dobrych pomysw, a pomysw tyle, e szukaj ciekawych przestrzeni na ich realizacje. Archipelag jako pierwszy dowiedzia si o takim szalonym projekcie. Na jego amach mam przyjemno przedstawi Wam, Drodzy Czytelnicy, dwie dziewczyny, ktre czy jedno bardzo wane zamiowanie ksiki, i bynajmniej nie chodzi o ich kolekcjonowanie i ukadanie na pkach, ale czytanie ich, wertowanie i dzielenie si wraeniami. Zmczone prac i jej monotoni, godne aplauzu i odrobiny uznania, postanowiy wzi sprawy w swoje rce i zamiowanie uczyni jeszcze bardziej przyjemnym. Przy okazji poczyy przyjemne z poytecznym dzielc si swoj pasj z innymi, dla ktrych ksika sama w sobie jest potg dajc wytchnienie i bdc okazj do dialogu. I wilk syty i owca caa. Pojawia si Czytelnisko.pl, projekt, o ktrym za chwil bdzie gono w Poznaniu. Pomys pojawi si ju w czerwcu. Kiekowa i rs przez cae wakacje, nabra rumiecw, przybra odpowiednie barwy i oto jest. W midzyczasie powstawaa strona internetowa projektu, ktra zostaa uruchomiona we wrzeniu. przyTARGaj KSIKI. Jak sama nazwa wskazuje to akcja wymiany ksiek, bo jak jest targ to musi odby si take wymiana i to skuteczna. Przyj mg kady, warunek by tylko jeden kady musia przynie cho jedn ksik. Ksiki zostay poukadane na tematycznych stoach. Uczestnicy mogli zapozna si z literatur, przeczyta jej fragmenty zanim zdecydowali, z jak ksik chcieli opuci sale. Mona byo zabra ze sob tyle ksiek, ile si przynioso. Do kadego egzemplarza uczestnik akcji otrzyma wizytwki i zakadki. Wstp by bezpatny. W akcj zaangaowaa si Cafe Szpilka, bardzo nastrojowe miejsce w Poznaniu, w ktrym oprcz wymiany ksiek mona byo napi si dobrej kawy i zje co pysznego. Pierwsza tego typu akcja wymiany ksiek miaa miejsce 15 padziernika od godziny 14.00 we wspomnianej Cafe Szpilka. Szybko zaplanowana zostaa ju kolejna, ktra odbdzie si 25 listopada w poznaskiej kawiarni Sweet Surrender. W yciu bywa tak, e jedno dziaanie samo napdza drugie, ku uciesze, jak mniemam, bohaterek artykuu. We wrzeniu dziewczyny zostay wybrane poznaskimi koordynatorami Klubu z Ksik nad Kaw w ramach fundacji Miasto Sw. Klub z Kaw nad Ksik powsta w 2008 roku. Jego gwn ide jest zrzeszenie ludzi kochajcych ksiki i lubicych spdza czas w miym towarzystwie Pozwlcie, e uchyl rbka tajemnicy, i przedstawi pierwsz akcje, ktra rozpocza cykl wydarze w ramach wspomnianego projektu.

SPOTKANIA Z KSIK

Czytelnisko
poznaska oaza bibliofilw
Izabela Rzysko

z kubkiem kawy w rku. Celem Klubu jest nie tylko skonienie ludzi do czytania ksiek, ale przede wszystkim przekonanie ich, e czasami warto wyj z domu i pozna nowych ludzi, a przeczytana ksika jest tylko tak naprawd pretekstem do dyskusji i zawarcia niezwykle ciekawych znajomoci. W 2010 roku Klub z Kaw nad Ksik zosta wczony do Fundacji Miasto Sw, promujcego aktywne czytelnictwo wrd dzieci i dorosych. Dziewczyny bd miay okazj wykaza si pomysowoci i planami w ramach Klubu.

Plany na przyszo: Oprcz wymiany ksiek w ramach projektu Czytelnisko organizatorki chc w przyszoci przeprowadzi kilka innych spotka w ksik w tle. Wycieczki do drukarni, spotkania z osobami, ktre na co dzie zajmuj si skadem, spotkania literackie, spotkania z ilustratorami, pisarzami czy wydawcami to tylko cz pomysw. Chc take po-

137

budzi amatorw czytania do aktywnego spdzania wolnego czasu, nie wyczajc z tego ich ukochanych ksiek. wiato dzienne ujrzy Klub ksiki, bd odbyway si cykliczne warsztaty twrczego pisania i warsztaty manualne. Kada akcja bdzie miaa swoj nazw, a szczegy bd pojawiay si na stronie czytelnisko.pl.

Z ciekawoci zapytaam organizatorki, dlaczego to robi, co nimi kierowao, skd ten zapa i ch do dzielenia si z innymi pasj czytania? Odpowiedziay szybko i bez duszego zastanawiania si: Obie jestemy uzalenione od ksiek i zaraamy tym. Stanowimy solidny tandem, ktry grzeszy kreatywnoci i zapaem do dzielenia si ni. Znamy si z liceum. Zawsze byo co do zorganizowania. Na kadym etapie naszego ycia towarzyszyy nam ksiki. Czytamy, czytamy, czytamy i dzielimy si tym z innymi. Jeli moemy przyczyni si do tego, e dobra ksika trafi w czyje rce, to dla nas sukces. Obie mamy zacicie marketingowe. I tak dla nas nie ma rzeczy niemoliwych. powiedziaa Aneta. Ania za dodaa: Prowadzenie klubu to dla nas wyzwanie, ale i ogromna rado. Wystarczya krtka rozmowa i nagle pojawio si tysic pomysw. W pewnym sensie to dla nas spenienie marze. Przycign ludzi kochajcych ksiki tu i teraz, mc rozmawia z drugim czowiekiem, prowadzi ciekawe dyskusje, pobudza i prowokowa do mylenia. A jeli moemy to zrobi w miej atmosferze, przy kawie (lub herbacie), z przyjemn muzyk w tle, to umiech sam cinie si na usta. Wierzymy, e taki klub osignie sukces w Poznaniu. My ju chcemy dziaa. Od jakiego czasu przygldaam si tej szaleczej pasji i dziaaniom dziewczyn i musz wspomnie o niesamowitej sile, ktra gnaa je do przodu i o wspaniaych osobach, ktre zostay zaraone pozytywn energi. To osoby, ktre nie zastanawiajc si, po prostu pomagay. Firma imagnationfield.pl, dziki ktrej powstaa strona internetowa

w zastraszajco szybkim tempie, ochotnicy, ktrzy s chtni fotografowa wszystkie akcje, waciciele i zesp kawiarni, ktrzy chtnie udostpniaj przestrze i otwarcie podchodz do wsppracy w ramach projektu (nie szczdzc przy tym przemiych sw), e nie wspomn o osobach, ktrych dobre sowo i cenne wskazwki wydaj si by bezcenne. Ciesz si, e czytelnisko.pl ma tylu fanw, e jest nas, czytajcych i chccych si czytaniem dzieli, tak wielu. Wierz, e teraz nasta dobry ksikowy czas dla Poznania i dla jego mieszkacw. Trzymam kciuki, ycz powodzenia i zapraszam na www.czytelnisko.pl. Mamy zaszczyt obj nad projektem Czytelniska patronat zapraszamy serdecznie do Poznania i dzielenia si ksikami, pomysami i pasj czytania. Wszystkie fotografie zostay udostpnione przez organizatorki Czytelniska.

oniczka zdrowego stylu ycia, sportu, prawidowego odywiania i rkodziea. Obecnie prowadzi Galeri Artystyczna Przestrze (www.artystycznaprzestrzen.pl), w ktrej skupia artystw tworzcych rkodzieo. Cay czas czy swoje dwie pasje medycyn i sztuk. Jej celem jest stworzenie miejsca, gdzie artyci bd mogli zaprezentowa swoj twrczo, a take spotyka si i dzieli si swoim dowiadczeniem online. Ma gow pen pomysw, ktre trzeba zrealizowa. Prywatnie jest domatork, uwielbia spdza czas przy ksice i dobrej mocnej obowizkowo sypanej kawie.

Aneta Rzysko Z wyksztacenia promotorka zdrowia. Mi-

z umiowania ml ksikowy. Obecnie pracuje w dziale najmu firmy zarzdzajcej centrami handlowymi na stanowisku asystentki, doskonale rozumie znaczenie i si sowa zoorganizowanie. Rusofilka, turkofilka i oriento-wir. Czyta, sucha, oglda i obserwuje. Podruje, poznaje, odkrywa. Lubi czyta wszystko, bo boi si, e co j ominie. Od ponad trzech lat prowadzi blog, na ktrym publikuje recenzje ksiek (www.bazgradelko.blogspot.com). W ramach tej dziaalnoci nawizaa wspprac z kilkunastoma wydawnictwami ksikowymi oraz portalami internetowymi. I tak, czsto mwi o sobie w trzeciej osobie. Prywatnie domatorka, wacicielka Owczarzycy i Krlika. Uzaleniona od czekolady i starego kina.

Anka Kubacka Z wyksztacenia politoloka,

Cafe Szpilka
138

Quiz 6. ( propos)
Pytania uoya Renata Borowiak
A. 1.Bohaterowie prozy Abouleli to muzumanie yjcy przede wszystkim w wiecie Zachodu. W jakim kraju rozgrywa si bdzie akcja jej najnowszej powieci? .. 2. Jaki tytu nosi zbir opowiada tej autorki? a) Minaret b) Coloured Lights c) Tumaczka d) Arabska pie B. 1. Autorem kultowej powieci islandzkiej 101 Reykjavk (na jej podstawie powsta rwnie znakomity film) jest .. 2. Czytajc kryminay z pnocnej Europy, warto pamita o pisarzach z Islandii. Mistrzem tego gatunku jest Arnaldur Indriason, ktry dwukrotnie zdoby cenne trofeum, nagrod dla najlepszej nordyckiej powieci kryminalnej. Tylko Stieg Larsson, tak jak Indriason, zosta wyrniony dwa razy. Mowa tu o nagrodzie: a) Czarna Dalia b) Zoty Rg c) Srebrny Sztylet C. 1. Tosamo lzakw ksztatowaa si w tyglu wpyww polskich, niemieckich, po czci ydowskich. Problematyczna maa ojczyzna wymagaa nierzadko tragicznych wyborw i ofiar. Bya rwnie ciekawym literackim tematem. Bohaterami czyjej ksiki s: kolejarz Ossadnik, nauczycielka gry na fortepianie Valeska Piontek, proboszcz Pattas i radca sdowy Georg Montag? . d) Szklany Klucz

ZABAWY W BIBLIOTECE
Roz w a izan i -ma na ad e qui z r ma gazyn. es re u pro d t m p s 6 aila l do 1 akcja@ imy n odp Wrd pros 0 grud archi adsyi p ufu owied auto my w nia. Ja elagp z n r k mid dowa i rozlo w p isa: o ten s r fuza z zau e prze ujemy awid QUIZ o Pod i Chic ka Mi z Sma dwie wych k a k d z bi powie go Ala akk N Sow siki d a e ceg zi do al-Asw adiba : Haon um starcz anieg Maho eru a Ar j ar . chip ty elag kuy u.

2. Akcja wspomnianej wyej powieci rozgrywa si: a) w Zagrzebiu; c) w Gliwicach; b) we Wrocawiu; d) w Katowicach.

D. 1. Jak nazywa si XIX-wieczny bohater literacki, syncy ze sztuki oratorskiej i cudnych listw miosnych? Kompleks dugiego nosa zawstydza go, wic wyznawa uczucie podszywajc si pod zainteresowanego t sam kobiet urodziwego modzieca. ..... 2. Rabelais za najwikszych wrogw sztuki uzna agelastw. Agelasta to czowiek, ktry: b) nie jest zdolny zainteresowa si czym niepraktycznym, nie docenia bezuytecznego pikna;

Wspczesny pisarz wykreowa analogiczn sytuacj midzy bohaterami swej powieci Tosamo (Chantal i Jean-Marc). a) nie ma poczucia humoru i roci sobie prawo do posiadania jedynie susznej racji; d) usiuje wykorzysta sztuk do manipulowania odbiorc.

c) jest ignorantem, brakuje mu obycia, by mg zrozumie niuanse artystyczne;

139

E. 1. Reyser filmu Dziewite wrota (opartego na motywach Klubu Dumas) nie po raz pierwszy podj temat szatana. Jak brzmi tytu innego filmu tego twrcy, w ktrym wykorzysta motyw diaba? .. a) O uytecznoci rur piecowych; b) Hrabina de Winter; d) Wino andegaweskie

a) Krasnogrudzie; b) Sejnach; c) Lublinie; d) Wodawie.

2. Rozdzia Trzech muszkieterw, ktrego oryginalno sprawdzaj bohaterowie powieci Klub Dumas nosi tytu: c) Rami Atosa, pas Portosa i chusteczka Aramisa;

I. 1. Tytu reportau Svena Lindqvista Wytpi cae to bydo zapoyczony zosta z klasyka literatury. Sowa te wypowiada charyzmatyczna posta z prozy Josepha Conrada: .. 2. rda idei goszcych potrzeb oczyszczenia ludzkoci z podrzdnych narodw odnajdujemy w polityce kolonialnej XIX wieku. Zostay zapisane w teoretycznych rozprawach i byy realizowane w praktyce. Szczeglnie okrutnie kolonizatorzy obeszli si z narodem, ktry sta si symbolem ofiar eksterminacji sprzed Holokaustu. Mowa o: a) Chilijczykach; b) Meksykanach; c) Aborygenach tasmaskich; d) Peruwiaczykach.

F. 1. W jakim kraju toczy si akcja ksiki, nad ktr patronat medialny obj Archipelag? . 2. Autor wspomnianej powyej powieci jest laureatem prestiowej nagrody: a) Gouncourtw; b) Angelusa; c) Nike; d) Pulitzera.

G. 1. Jaki tytu nosi zbir reportay Wodzimierza Nowaka, w ktrych tematem nadrzdnym s relacje polsko-niemieckie? . 2. Jednym z autorw tomu 20 lat nowej Polski w reportaach wedug Mariusza Szczyga jest Wojciech Tochman. Najsynniejsze ksiki tego reportera dotycz konfliktw o podou etnicznym lub narodowociowym. Tosamo definiowana jako wrogo wobec innych prowadzi nierzadko do ludobjstwa. Dowiadczaj go bohaterowie reportau Tochmana Dzisiaj narysujemy mier. S nimi:

a) Boniacy i Serbowie; b) Hausowie i Ibowie; c) Hutu i Tutsi; d) Czeczeni i Rosjanie.

spo

nso

r k onk urs u

H. 1. Najbardziej znanym wspczesnym poet litewskim jest przyjaciel Miosza, autor tomu wierszy Rozmowa w zimie (1989) i eseju Opisa Wilno (2006)

2. Rozgrywajca si w Wilnie opowie o mioci Tula (2002) ukazaa si nakadem Wydawnictwa Pogranicze, ktre ma sw siedzib w:

140

archipelag
141

You might also like