METODY OPRACOWANIA I ANALIZY WYNIKW POMIARW

1. WSTP
U podstaw wszystkich nauk przyrodniczych ley zasada: sprawdzianem wszelkiej wiedzy jest eksperyment, tzn. jedyn miar prawdy naukowej jest dowiadczenie. Fizyka, to nauka przede wszystkim empiryczna. Pierwszym krokiem do ustalenia prawa fizycznego jest obserwacja zjawiska. Dla ustalenia i wyjanienia prawidowoci fizycznej naley wy dzieli z wielu pobocznych wpyww najbardziej charakterystyczne, powtarzalne zwizki przyczynowe, co osiga si w celowo ustawionym dowiadczeniu. Dla otrzymania ilocio wych wzajemnych zalenoci trzeba ustali odpowiednie wielkoci fizyczne, ktre mona mierzy. Definicje wielkoci fizycznych musz wic zawiera przepis na ich pomiar. Wi da std szczegln rol eksperymentu i pomiarw. Laboratorium z fizyki ma na celu zaznajomienie studentw z podstawowymi przyrz dami i metodami pomiarowymi oraz praktyczne zapoznanie z niektrymi zjawiskami i prawami przyrody - tote w wielu przypadkach dowiadczenie bdzie suyo sprawdzeniu znanego ju prawa fizycznego. Naley sobie zdawa spraw z faktu, e kade prawo fizyczne ustalone na podstawie pomiarw jest wyidealizowan zalenoci pomidzy mniejsz lub wiksz liczb wielko ci fizycznych, przy pominiciu wielu innych czynnikw wpywajcych na przebieg dowiadczenia. Ten fakt oraz szereg innych, zwizanych z samym przyrzdem pomiarowym i eksperymentatorem, jest przyczyn, e kady pomiar obarczony jest bdem (niepewno ci). Zatem rzetelne opracowanie pomiarw powinno zawiera take ocen ich dokadno ci i wiarygodnoci, tzn., ocen niepewnoci pomiarw. Z prb rozwizania tego problemu powstay rnorodne i bardzo rozbudowane teorie bdu, czsto trudne do wzajemnego porwnania. Dlatego koniecznoci stao si opraco wanie jednolitego, opartego na pewnym kompromisie, systemu oceny i zapisu niepewnoci pomiarowych. W 1995 r., po wielu latach pracy, uzgodniono midzynarodowe normy dotyczce niepewnoci w pomiarach. Midzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) opubliko waa dokument (Przewodnik", Midzynarodowa Norma"), ktry - po dokonaniu prze kadu na jzyk polski i przyjciu odpowiedniej ustawy - zobowizuje Polsk do stosowania norm ISO w zakresie obliczania i podawania we wszystkich publikacjach wynikw i nie pewnoci pomiarw zgodnie z t Norm" [1]. Nowoci dotycz przede wszystkim odrniania niepewnoci pomiaru od bdu w potocznym tego sowa znaczeniu, przyjcia uzgodnionej terminologii i powszechnie ;ik ceptowanej miary niepewnoci w pomiarach, szerszego korzystania z metod statystycznych oraz sposobu oceny i obliczania niepewnoci. Szersze wprowadzenie tych nowych zasad oraz krytyczn dyskusj Normy" mona znale w publikacjach H. Szydowskiego | 2 | oraz A. Ziby [3].

8
W skrypcie zastosowano niektre zalecenia Midzynarodowej Normy przy szacowaniu i obliczaniu, a szczeglnie oznaczaniu niepewnoci w pomiarach, zachowujc pewne stosowa ne do tej pory sposoby analizy i obliczania bdw pomiarw [4, 5, 6, 7].

2. BDY I NIEPEWNOCI POMIAROWE

Praca w laboratorium fizycznym polega na obserwacji zjawisk fizycznych, wykony waniu pomiarw i ich interpretacji na podstawie poznanych teorii i praw fizyki. Oprcz poprawnego wykonania pomiarw, bardzo istotna jest analiza kocowych wynikw pod wzgldem ich wiarygodnoci i dokadnoci oraz przedstawienie uzyskanych rezultatw w sposb umoliwiajcy ich prawidow interpretacj, to jest jasno, przejrzycie i zgodnie z oglnie przyjtymi zasadami. Wskutek niedokadnoci naszych przyrzdw pomiarowych oraz niedoskonaoci naszych zmysw kady, nawet najstaranniej przygotowany i wykonany pomiar daje wynik obarczony pewn niepewnoci, rny od wartoci rzeczywistej. Warto niepewnoci moe mie zasadnicze znaczenie przy formuowaniu rnych praw fizyki i czsto decyduje o przyjciu lub odrzuceniu jakiej teorii. Analiza bdw dokonana przed przystpieniem do pomiaru moe wykaza jego zupen niecelowo i narzuci konieczno uycia innych przyrzdw lub metod pomiarowych. Rozpatrzenie caoci metody jakiego pomiaru oraz waciwa ocena popenionych bdw pozwala ustali dokadno, z jak naley wykona pomiar, oraz na pomiar jakiej wielkoci naley zwrci szczeglna uwag. Stopie dokad noci pomiaru zaley od uywanych przyrzdw i stosowanej metody pomiarowej i byoby strat czasu stara si otrzyma wiksz dokadno od tej, jak okrelaj zadane warunki pomiarowe. Midzynarodowa Norma jako podstaw przyjmuje now filozofi traktowania zjawi ska bdu. Na tej podstawie nastpuje ucilenie nazewnictwa, w szczeglnoci znaczenia kluczowych sw bd" i niepewno". Termin bd (pomiaru) powinien by uywany w znaczeniu jakociowym albo oznacza rnic: bd pomiaru = warto zmierzona - warto rzeczywista Ax = x - x0 Wynik liczbowy wyraenia (1) nie moe by wyliczony, gdy nie jest znana warto rze czywista x0. Jest to realizacja pojedynczej zmiennej losowej i nie moe by wyliczona a priori, podobnie jak nie mona przewidzie rzutu kostk. Tak zdefiniowany bd pomiaru nie jest zatem przedmiotem zainteresowania rachunku niepewnoci pomiaru. Sama nazwa (bd) tej wady pomiarw sugeruje moliwo jej usunicia. Rodzaje bdw pomiarowych omwimy na prostym przykadzie pomiaru przyspieszenia ziemskiego za pomoc wahada matematycznego (w. 2). Wyobramy sobie, e zmierzylimy kilkakrotnie czas wahni metalowej kulki przywizanej do koca nici o dugoci 1. Pocztkowe wychylenie kulki wynosio 20. Obliczenie przyspieszenia ziemskiego przy uyciu wzoru na okres waha wahada prostego

9
4TC 1
2

spowoduje otrzymanie wynikw systematycznie zanionych w stosunku do wartoci rze czywistej. Przyczyn jest zastosowanie przyblionego wzoru na okres waha wahada susznego tylko w przypadku maych wychyle. O tak otrzymanych wynikach pomiarw powiemy, e s one obarczone bdem systematycznym. Inn przyczyn powstania tego typu bdw moe by np. uycie stopera, ktrego wskazwki z chwil rozpoczcia pomia rw nie pokrywaj si z pocztkiem skali lub stoper chodzi" za wolno albo za szybko, wywoujc systematyczne zanianie lub zawyanie wartoci okresu waha. Przypumy, e w serii piciu pomiarw czasu 50 wahni, jeden z pomiarw zosta zakoczony po 45 wahniciach. Pomiar ten da drastycznie rn warto przyspieszenia ziemskiego. Okrelimy go jako pomiar obarczony bdem grubym, czyli pomyk. Po myki powstaj rwnie wskutek faszywego odczytania wskaza przyrzdw lub niepra widowego zapisania odczytu (np. pomyka w jednostkach). Pomyki daj si atwo zauwa y, poniewa otrzymany wynik rni si znacznie od innych wynikw pomiarw tej samej wielkoci (rys. 1).

Na rysunku pokazano seri pomiarw wielkoci X, obarczonej bdami systematycznymi i pomyk, przy czym Xo jest wartoci rzeczywist wielkoci X. Bdy pomiarowe, zarwno systematyczne, jak i grube, maj wspln cech. Mona je wyeliminowa poprzez: a) uycie waciwie dziaajcych przyrzdw, b) poprawne prze prowadzenie pomiarw, c) stosowanie poprawek matematycznych do wzorw przyblio nych, d) usunicie z serii pomiarw wyniku obarczonego bdem grubym lub jego powt rzenie, o ile mamy tak moliwo. W naszej praktyce laboratoryjnej zakadamy, e wszystkie bdy systematyczne zo stay rozpoznane przez eksperymentatora i uwzgldnione w trakcie pomiarw, a wyniki tych pomiarw s wolne od bdw systematycznych. Wyeliminowanie bdw pomiarowych jest zabiegiem koniecznym, ale nie prowadz cym do uzyskania wynikw jednoznacznie pokrywajcymi si z rzeczywist wartoci wielkoci mierzonej. Kady bowiem pomiar jest obciony niepewnoci pomiarow. Midzynarodowa Norma wprowadza pojcie niepewno pomiaru" jako najwaniej szy na nowo okrelony termin. Zgodnie z Przewodnikiem": niepewno jest zwizanym z rezultatem pomiaru parametrem, charakteryzujcym rozrzut wynikw, ktry mona w uzasadniony sposb przypisa wartoci mierzonej". Takim przykadowym parametrem okrelajcym niepewno pomiaru moe by odchylenie standardowe obliczone dla serii pomiarw.

10 Wrd niepewnoci pomiarowych wyrni mona niepewnoci przypadkowe i niepewnoci systematyczne. Na og jednak ktra z wymienionych niepewnoci pomia rowych dominuje. Jeeli dokadno przyrzdu jest dostatecznie dua, wwczas w serii pomiarowej otrzymamy pewien rozrzut wynikw. wiadczy to o przewadze niepewnoci przypadko wych nad systematycznymi. rdem wystpowania niepewnoci przypadkowych moe by mierzona wielko (mwimy wwczas o niepewnoci przypadkowej obiektu) lub sam eksperymentator wraz z otoczeniem i przyrzdami pomiarowymi (niepewno przypadkowa metody). Np. nie pewno przypadkowa obiektu przy pomiarze gruboci pytki oowianej rub mikrometryczn bdzie miaa swe rdo w rnicach gruboci pytki mierzonej w kilku rnych punktach. Niepewno przypadkowa metody wynika moe natomiast z rnic w dociska niu ruby w kolejnych pomiarach. Na powstanie niepewnoci przypadkowych nakada si wiele niezalenych przyczyn, co prowadzi do tego, e wyniki pomiarw, w ktrych dominuj niepewnoci przypadkowe, ukadaj si symetrycznie wok wartoci rzeczywistej (rys. 2).

Natomiast rdem niepewnoci systematycznych s ograniczone moliwoci pomia rowe zwizane z klas (dokadnoci) uytego przyrzdu oraz z moliwoci odczytu jego wskaza przez obserwatora. Przewaga niepewnoci systematycznych nad przypadkowymi ujawni si poprzez otrzymanie identycznych bd nieznacznie rnicych si wynikw w okrelonej serii pomiarw. Jak ju wspomnielimy, cakowite usunicie niepewnoci nie jest moliwe. Mona je co najwyej zmniejszy poprzez stosowanie dokadniejszych przyrzdw pomiarowych oraz zwikszenie liczby pomiarw. Pojcie niepewnoci przypadkowej czy systematycznej jest rwnowane pojciu bdu przypadkowego (losowego) lub bdu systematycznego, ktre to nazwy s stosowane do tej pory w wielu opracowaniach dotyczcych analizy pomiarw. Ponadto, stosownie do zale ce Midzynarodowej Normy, wprowadza si nastpujce terminy o nowym znaczeniu: niepewno standardowa u(x); jest to niepewno pomiaru odpowiadajca odchyleniu standardowemu redniej; ocena niepewnoci typu A; oparta na metodzie okrelenia niepewnoci pomiaru drog analizy statystycznej serii wynikw pomiarw; ocena niepewnoci typu B; oparta na metodzie okrelania niepewnoci pomiarw dro g inn ni w przypadku metody typu A (np. na podstawie klasy przyrzdu); zoona niepewno standardowa Uc(y); niepewno wynikw pomiarw porednich i jest obliczana z prawa przenoszenia niepewnoci pomiaru.

11 Rozrnienie metod obliczania typu A i B nie ma nic wsplnego z dotychczasowym podziaem na bdy przypadkowe i systematyczne (Midzynarodowa Norma nie neguje zreszt tego tradycyjnego rozrnienia), lecz wskazuje na dwie rne drogi oceny skadni kw niepewnoci. Obie metody oceny niepewnoci oparte s na rachunku prawdopodo biestwa, a ilociow miar kadego ze skadnikw jest odchylenie standardowe. Niepewno standardow typu A oblicza si na podstawie rozkadu czstoci poja wiania si okrelonego wyniku pomiaru x, a wic opierajc si na rozkadzie normalnym (Gaussa), natomiast niepewno standardow typu B oblicza si (a raczej szacuje) na pod stawie rozkadu prawdopodobiestwa przyjtego przez eksperymentatora (prawdopodo biestwo subiektywne). Na og bdzie to rozkad jednostajny (prostoktny). W dalszej czci opracowania zostay opisane sposoby postpowania, gdy w pomiarze wielkoci X przewaa niepewno systematyczna (pkt 3), bd przypadkowa (pkt 4), a take wtedy, gdy niepewnoci przypadkowa i systematyczna daj porwnywalny wkad do niepewnoci pomiaru wielkoci X (pkt 5).

3. NIEPEWNOCI SYSTEMATYCZNE (MAKSYMALNE). OCENA TYPU B 3.1. Niepewnoci systematyczne pomiarw bezporednich
Jak wspomniano wczeniej (pkt 2), niepewnoci systematyczne dominuj wtedy, gdy w serii n pomiarw wielkoci X nie wystpuje lub prawie nie wystpuje rozrzut statystycz ny wynikw pomiarw, czyli xj s x2 = ...xn. Na wielko niepewnoci systematycznej ska daj si dwa przyczynki, jeden pochodzcy od uytego w pomiarach przyrzdu (dziaka elementarna, klasa przyrzdu, dokadno odczytu) i drugi - zwizany z wykonywaniem czynnoci pomiarowej przez obserwatora (niepewno eksperymentatora). Niepewno systematyczna zwizana z uytym przyrzdem zaley od klasy dokadno ci tego przyrzdu wskazujcej na jego odstpstwa od wzorca. W dobrych przyrzdach pomiarowych podziaka skali zgadza si zwykle z klas danego przyrzdu, ktra oznacza maksymaln niepewno systematyczn wnoszon przez sam przyrzd, np. dla termometru pokojowego niepewno systematyczna At = 1C, ale dla termometru laboratoryjnego moe by nawet lepsza ni 0,5C, miarka milimetrowa to Al = 1 mm, a ruba mikrometryczna to Al = 0,01 mm. Niepewno odczytu na podziace ustala obserwator, uwzgldniajc rne czynniki wpywajce na wynik pomiaru. Tak wic, jeli wykonujemy pomiar napicia woltomierzem klasy 0,5 o zakresie 300 V, to bezwzgldna niepewno systematyczna wprowadzona przez przyrzd bdzie wynosia 1,5 V. Jeli niepewno pooenia wskazwki oceniamy na 2,5 V, to cakowita niepewno pomiaru bdzie rwna 4 V; wynik pomiaru zapiszemy wtedy jako (239 4) V lub 239(4) V. W ocenie niepewnoci odczytu istotne znaczenie odgrywa rwnie szeroko samej wskazwki oraz jej zachowanie podczas pomiaru (dre nie, wahania wok ustalonego pooenia itp.). Ten sposb oceny niepewnoci systematycznej jest stosowany w przypadku przyrz dw analogowych, natomiast w przypadku coraz czciej spotykanych w laboratorium przyrzdw cyfrowych, niepewno pomiaru jest podawana przez producenta w instrukcji

12 obsugi miernika. Stanowi ona najczciej sum okrelonego uamka wartoci zmierzonej x i uamka zakresu z (2) Niepewno maksymalna przyrzdu jest zatem na og wiksza od dziaki elementarnej. Np. dla pewnego typu omomierza ci = 0,002, a c2 = 0,001 i na zakresie 20 kQ przy pomia rze oporu o wartoci 10 k2 otrzymujemy warto AR = 0,04 kQ, co stanowi rwnowarto czterech dziaek elementarnych miernika (ldz. = 0,01 k2). W przypadku niepewnoci systematycznych zawsze zakadamy, e przyczynki pocho dzce od przyrzdw i obserwatora nie kompensuj si, ale dodaj do siebie z jednakowy mi znakami. Zatem cakowita niepewno systematyczna pomiaru moe by wyraona w postaci sumy (3) gdzie indeksy okrelaj odpowiednie przyczynki do niepewnoci pomiaru (d - dziaka elementarna, k - klasa przyrzdu, o - odczyt, e - eksperymentator). Gdy dominuje jeden typ niepewnoci systematycznej, jak na przykad dziaka elementarna Adl = 1 mm w po miarze dugoci 1 = 35 mm, wtedy przyczynek A]x wnoszony przez ten typ niepewnoci systematycznej jest jedyn miar maksymalnej niepewnoci systematycznej Ax = Ajx. Okrelona w ten sposb sumaryczna niepewno Ax (wz. (3)) nazywa si maksymal n niepewnoci systematyczn. Do tak okrelonej niepewnoci Ax nie mona zastosowa rozwaa takich jak dla niepewnoci przypadkowych, ktrych analiza oparta jest na rozka dzie Gaussa. Musimy j interpretowa jako poow szerokoci przedziau od x - Ax do x + Ax, ktry na pewno (z prawdopodobie stwem P = 1) zawiera warto rzeczywist. Interpretacja taka nie precyzuje rozkadu prawdopodobiestwa wewntrz przedziau, ale zakadamy, e wszystkie wartoci we wntrz tego przedziau s rwnie prawdopo dobne. Oznacza to, e dla wielkoci X przyjmujemy prostoktny rozkad prawdo podobiestwa przedstawiony na rys. 3. Dla prostoktnego ftednostajnego) rozkadu funkcji <p(x), niepewno standardowa u(x) zwizana jest z maksymaln niepewnoci systematyczn Ax, oszacowan metod typu B, nastpujcym wzorem: (4) Zgodnie z Midzynarodow Norm relacja (4) pozwala na wczenie niepewnoci syste matycznej pomiaru Ax do prawa przenoszenia niepewnoci dla wielkoci zoonej Y (pkt. 4), a take umoliwia okrelenie niepewnoci standardowej u(x) wielkoci X, w ktrej wystpuje zarwno skadowa systematyczna, jak i prz>padkowa (pkt 5).

13 Przykad 1 Wykonano pomiary natenia prdu pyncego przez uzwojenie busoli stycznych (w. 19). Pomiary prbne wykazay nieznaczny rozrzut wynikw: 0,80 A. Oznacza to przewag niepewnoci systematycznych pomiaru nad niepewnociami przy padkowymi. W pomiarze uyto amperomierza klasy 0,5 o zakresie 1A i najmniejszej dzia ce 0.01A. Wahania wskazwki wg oceny eksperymentatora mieciy si w granicach jednej dziaki. cznie, zgodnie ze wzorem (3), maksymalna niepewno systematyczna pomiaru wynosi: Wzgldna niepewno systematyczna pomiaru: 5i[%] = 3%, a wynik kocowy - zgodnie z Norm zapisujemy w postaci: I = (0,80 0,02)A lub I = 0,80(2)A. 3.2. Niepewnoci systematyczne pomiarw porednich W wikszoci dowiadcze nie mierzymy bezporednio interesujcej nas wielkoci Y. Mierzymy natomiast pewne wielkoci pierwotne Xb X2, X3, ...Xn i obliczamy warto wielkoci Y jako funkcj tych wielkoci. I tak na przykad, objto szecianu wyznaczamy mierzc dugo jego krawdzi, przyspieszenie ziemskie g wyznaczamy mierzc okres waha T i dugo 1 wahada, ogniskow soczewki moemy wyznaczy mierzc odlego przedmiotu i obrazu od soczewki. Prawo przenoszenia niepewnoci prowadzi do nastpujcego sposobu postpowania: chcc wyznaczy niepewno systematyczn wielkoci Y, ktrej warto y = f(xt, x2, ...xn), musimy obliczy zmian Ay tej funkcji spowodowan zmianami jej argumentw o Axu Ax2,... Axn, ktre to wielkoci s niepewnociami systematycznymi mierzonych bezpored nio wielkoci Xb X2, ...Xn. Rozpatrzmy najpierw prosty przypadek, w ktrym wyznaczana przez nas wielko Y jest funkcj tylko jednej zmiennej x obarczonej niepewnoci pomiarow Ax, czyli y Ay = f(x Ax). Stosujc rozwinicie w szereg Taylora, mamy (6) Zaniedbujc w rozwiniciu wyrazy, w ktrych wystpuj Ax w wyszej potdze ni pierw sza, jako bardzo mae, otrzymujemy (7) Poniewa y = f(x), wic moemy zapisa (8) (5)

14 Bezwzgldna niepewno wielkoci bdcej funkcj jednej zmiennej (ktrej warto mierzymy) rwna jest bezwzgldnej niepewnoci wielkoci mierzonej pomnoonej przez pochodn funkcji. Uoglniajc ten przypadek na funkcj wielu zmiennych y = f(xu x2, ...xn ) i postpujc w ten sam sposb jak w przypadku funkcji jednej zmiennej, otrzymujemy (9) Wyznaczona w ten sposb warto Ay jest bezwzgldn maksymaln niepewnoci wielkoci zoonej Y. Niepewno wzgldn 8 y [%] otrzymamy, dzielc wyraenie (9) przez warto funkcji (10) Wystpujce we wzorze (9) symbole nazywamy pochodnymi czstkowymi. Oblicza si je w taki sam sposb jak zwyke pochodne funkcji jednej zmiennej xv przy zaoeniu, e pozo stae zmienne s wielkociami staymi. Wyraenie okrelone wzorem (9) przypomina r niczk zupen, dlatego czsto ten sposb obliczania niepewnoci nazywamy metod r niczki zupenej.

Przykad 2 Ogniskow soczewki metod Bessela (w. 27) wyliczamy ze wzoru

gdzie e - odlego ekranu (obrazu) od przedmiotu, d - odlego midzy dwoma pooe niami soczewki, przy ktrych na ekranie otrzymujemy ostry, rzeczywisty obraz przedmiotu. Jeden z pomiarw da nastpujce wartoci: e = 85 cm, d = 42 cm. Maksymaln nie pewno systematyczn obu pomiarw eksperymentator oszacowa na 0,5 cm. Zgodnie ze wzorem (9) obliczamy niepewno maksymaln wielkoci zoonej

Podstawiajc dane numeryczne, otrzymujemy

Obliczona warto ogniskowej soczewki f = 16,061 cm. Wzgldny bd 5f[%] pomiaru ogniskowej obliczamy ze wzoru (10), otrzymujc wynik: 5f[%]=2%.

15 Wynik kocowy pomiaru wraz z niepewnoci zapisujemy w postaci

W przypadkach, gdy funkcja y = f(xi, x2, ...xn ) ma posta iloczynow, wygodnie jest oblicza rniczk zupen po uprzednim zlogarytmowaniu funkcji - ten sposb obliczania niepewnoci pomiarowej nosi nazw metody rniczki logarytmicznej. W metodzie tej wykorzystuje si znan wasno funkcji logarytmicznej, ktrej rniczka

a wic przyrost funkcji rwny jest wzgldnemu przyrostowi jej argumentu. Zaprezentujemy t metod na przykadzie funkcji zoonej, zapisanej rwnaniem (11) gdzie: A, ab a2 - pewne wielkoci stae. Po zlogarytmowaniu otrzymujemy (12) Rniczk zupen tego wyraenia mona zapisa jako (13)' Podstawiajc w miejsce dy, dx 1; dx2 wartoci bezwzgldnych systematycznych niepewno ci pomiarowych: Ay, Axi, Ax2 moemy otrzyma wyraenie na maksymaln niepewno wzgldn wielkoci zoonej Y: (14) Zauwamy, e metoda rniczki logarytmicznej daje bezporednio niepewno wzgldn 5,, a po przemnoeniu przez warto funkcji y = f(x1( x2, ...x3) otrzymujemy maksymaln niepewno bezwzgldn Ay. Uoglniajc powysze wyraenie na przypadek funkcji n zmiennych

moemy zapisa: (15) Metoda ta ma t zalet, e oprcz znacznego uproszczenia oblicze pozwala na szybk ocen, ktra z wielkoci mierzonych bezporednio wnosi najwikszy przyczynek do nie pewnoci wielkoci kocowej, poniewa obliczona t metod maksymalna niepewno

16
wzgldna Ay/y jest sum niepewnoci wzgldnych AXJ/X; poszczeglnych wielkoci Xb X2, ..., Xn mnoonych przez wspczynniki a;. Przykad 3 Metod rniczki logarytmicznej zaprezentujemy na przykadzie wyznaczania rw nowanika elektrochemicznego miedzi (k) za pomoc woltametru (w. 16). Zgodnie z prawem Faradaya masa miedzi wydzielona podczas elektrolizy na elektrodzie okrelona jest wyraeniem: m = k I t, a std warto rwnowanika elektrochemicznego moemy wyliczy ze wzoru

W trakcie pomiarw uzyskano nastpujce wartoci wynikw i ich niepewnoci: I = 2,00(2)A, t = 1800(2) s, m = 1,19(2) g. Obliczona warto rwnowanika elektroche micznego miedzi wynosi k = 3,3055 10~7 kg/C. Stosujc metod rniczki logarytmicznej (wz. (15)), obliczamy maksymaln niepew no wzgldn

a po podstawieniu wartoci liczbowych

oraz Jak wida z powyszych oblicze, najwikszy wkad w niepewno pomiaru rwno wanika elektrochemicznego miedzi wnosi pomiar masy (-2%) oraz pomiar natenia prdu (-1%) - znikomy za pomiar czasu (-0,11%). Std wniosek praktyczny: bardzo starannie naley wyznacza mas miedzi wydzielonej na elektrodzie, a miernik natenia prdu wymieni na lepszy (o lepszej klasie). Natomiast maksymalna, bezwzgldna niepew no systematyczna w wyznaczaniu rwnowanika elektrochemicznego wynosi

i ostateczny wynik zapisujemy w postaci Tak wyznaczona bezwzgldna niepewno maksymalna Ak okrela nam przedzia, w ktrym z prawdopodobiestwem 100% powinna znajdowa si warto rzeczywista. Po rwnujc wyznaczon w dowiadczeniu warto k z wartoci tablicow k l a b = 3,297-10~7kg/C, widzimy, e mieci si ona w wyznaczonym przez nas przedziale niepewnoci, a wic moemy std wnioskowa o poprawnoci zarwno zastosowanej przez nas metody pomiarowej, jak i oceny niepewnoci. Omawiane w tym rozdziale metody rniczki zupenej i logarytmicznej obliczania niepewnoci pomiarw wielkoci zoonych stosowane s wwczas, gdy niepewnoci sys-