www.polskapomoc.gov.

pl

WYZWANIA GLOBALNEGO ROZWOJU

Kujawsko-Pomorska Akademia Edukacji Globalnej
Publikacja wydana w ramach projektu

Projekt jest wspfinansowany w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2010 r. Publikacja wyraa wycznie pogldy autora i nie moe by utosamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.

Wstp .......................................................................................................................... 3 TEKSTY EKSPERCKIE Trade not aid. Liberalizacja handlu a rozwj Globalnego Poudnia Jarosaw Greser, Joanna Kruszyska ......................................................................... 5 Edukacja globalna poprzez sztuk Katarzyna Woyniak .................................................................................................. 12 Prawa czowieka, rozwj i kwestia pci Anna Ciechanowska ................................................................................................. 19 Wspczesne konflikty okiem socjologa moliwo socjologii zaangaowanej Alicja Chya ............................................................................................................... 24 Media a rozwj. O Maslowie, jakoci ycia i Internecie Agnieszka Jeran ....................................................................................................... 28 Biznes a pomoc rozwojowa: globalne problemy, lokalne wyzwania Karol Zamojski ......................................................................................................... 33 TEKSTY WYONIONE W KONKURSIE DLA STUDENTW/STUDENTEK Nasza wsplna przyszo. Miejsce zrwnowaonego rozwoju w polskim i midzynarodowym systemie prawnym w XX i XXI wieku Milena Bodych .......................................................................................................... 39 Pojcie pomocy rozwojowej Aldona Nowicka ........................................................................................................ 51 Rozwj zrwnowaony a kapita spoeczny i metody jego budowania Andrzej Klimczuk ...................................................................................................... 56 Edukacja w walce z HIV/AIDS z perspektywy kenijskiej szkoy ukasz Bartosik ........................................................................................................ 60 Benin krztusi si pang Joanna Aleksiejuk .................................................................................................... 62 Wspczesne problemy globalne a prawa czowieka w aspekcie problemw politycznych Aldona Nowicka ....................................................................................................... 66 Podsumowanie ........................................................................................................ 70

Wstp Niniejsza publikacji powstaa w ramach projektu o nazwie Kujawsko-Pomorska Akademia Edukacji Globalnej realizowanego w partnerstwie przez: Wysz Szko Gospodarki w Bydgoszczy, Stowarzyszenie Inicjatyw Niezalenych Mikuszewo oraz Fundacj Innowacyjnych Przedsiwzi Spoecznych. Projekt by wspfinansowany w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2010 r. W obrbie dziaa projektu zrealizowano rwnie: Letni Szko Rozwoju wykadowo-warsztatowa inicjatywa skierowana do 30 osb studentw/ek, nauczycieli/ek oraz przedstawicieli/ek organizacji pozarzdowych z terenu caego kraju, zajcia dla uczniw/uczennic w caym kraju dotyczce kwestii globalnych, warsztaty tematyczne skierowane do studentw/ek kierunkw turystyka i rekreacja, socjologia, pedagogika, ekonomia i zarzdzanie, kulturoznawstwo. Warsztaty skupiay si na wdraaniu perspektywy rozwojowej w poszczeglnych obszarach, obchody Tygodnia Edukacji Globalnej w Bydgoszczy, w tym seminaria eksperckie, maraton filmowy, koncert, wystawa, W publikacji zawarto sze tekstw eksperckich, poruszajcych rne aspekty globalnego rozwoju stworzonych przez specjalistw w poszczeglnych dziedzinach. Dodatkowo publikacja zawiera take prace napisane przez studentw i studentki, ktre zostay nagrodzone w oglnokrajowym konkursie.

TEKSTY EKSPERCKIE

Jarosaw Greser, Joanna Kruszyska

Trade not aid Liberalizacja handlu a rozwj Globalnego Poudnia

Handel - nie pomoc. Stwierdzenie zawarte w tytule artykuu z gry kae spojrze na omawian poniej problematyk z negatywnej, a nie neutralnej perspektywy. Zreszt samo zestawienie obu tych sw handel i pomoc, bez przypisywania ich konkretnemu zjawisku, rodzi, przynajmniej intuicyjne, wtpliwoci. To z powodu sprzecznoci znaczeniowej. Handel definiowany jest jako zorganizowana dziaalno polegajca na wymianie dbr1. Ostatecznym celem kadej relacji gospodarczej, w tym handlu, jest osignicie korzyci, zysku, co wie si z pojciem racjonalnej realizacji okrelonego, wasnego interesu. Pomoc kojarzy si z dziaaniem nakierowanym na zaspokojenie potrzeb tego, kto sam ich zaspokoi nie moe lub nie potrafi. Zakada to pewn doz altruizmu, rezygnacj z czysto kalkulacyjnego podejcia, rozpatrywanie zysku w perspektywie uwzgldniajcej relacje w wieloelementowym ukadzie podmiotw, ewentualn realizacj swojego interesu tylko przy okazji. W zwizku z tym idea pogodzenia tych dwch poj wydaje si by ryzykowna nie wiadomo, co okae si silniejsze. Liberalizacja handlu Liberalizacj handlu mona zdefiniowa jako proces znoszenia rnego rodzaju barier wystpujcych w sferze wymiany dbr2. Polega on na deniu do wyeliminowania ce i podobnie skutkujcych elementw warunkujcych transakcje, tworzeniu coraz szerszego dostpu do rynkw, oparciu obrotu na jednolitych, jasnych zasadach, wypracowaniu mechanizmw kontroli, dialogu i rozwizywania sporw. W niniejszym artykule owo haso bdzie odnoszone do relacji midzynarodowych, globalnych. Historycznym punktem wyjcia dla dalszych rozwaa jest koniec II wojny wiatowej, ktrej dowiadczenie przynioso przewartociowanie mylenia o stosunkach midzynarodowych. Prymatem staa si wsppraca midzy pastwami, ktra miaa take suy wzajemnej kontroli i zapobieeniu budzeniu si i eskalacji negatywnych zjawisk. Ponadto dostrzeono, negujc midzywojenn polityk protekcjonizmu, e wsppraca jest niezbdna ze wzgldu na moliwo osignicia znacznych korzyci odnowienia rynkw zbytu i tym samym odbudowania zniszczonych gospodarek3. Nastpio mentalne przejcie od gospodarki partykularnej do globalnej. Zmiana filozofii stosunkw midzynarodowych zaowocowaa licznymi inicjatywami. W 1944 r. w Bretton Woods w USA przedstawiciele 44 pastw podpisali umowy, na podstawie ktrych powsta Midzynarodowy Fundusz Walutowy, majcy zapewni stabilizacj walutow, oraz Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju Bank wiatowy, udzielajcy wsparcia finansowego na rzecz rozwoju. Ostatnim elementem planu bya organizacja, majca dziaa w sferze handlu midzynarodowego4. Podczas konferencji Narodw Zjednoczonych w Hawanie, odbywajcej si w latach 1947-1948, wypracowano tzw. Kart Hawask, majc by prawnym fundamentem Mi1/ Na podstawie: Szymczak M. (red.): Sownik Jzyka Polskiego, PWN, Warszawa 1984 2/ Przykadowo: http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/67/index_pl.htm 3/ Barcz J. (red.): Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe. Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2006 (s. 2-3) 4/ http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/gatt.html#rys

JAROSAW GRESER, JOANNA KRUSZYSKA

dzynarodowej Organizacji Handlu (ITO). Jednake USA nie zdecydoway si podpisa Karty, a w zamian za to zaproponoway rozwizanie tymczasowe Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT)5. W jego preambule czytamy, i strony postanawiaj go zawrze: uznajc, e ich relacje na gruncie handlu i wysikw ekonomicznych powinny by prowadzone majc na celu podnoszenie standardw ycia, zapewnienie penego zatrudnienia oraz znacznego i rwnomiernego wzrostu wielkoci realnego przychodu i [efektywnego] popytu, rozwijanie penego zuycia wiatowych zasobw i zwikszanie produkcji oraz wymiany dbr. Aby zadouczyni wskazanym zaoeniom ukad oparto na dwch najwaniejszych zasadach niedyskryminacji/rwnoci oraz wzajemnoci. Znalazy one wyraz w klauzulach najwikszego uprzywilejowania, polegajcy na zobowizaniu do przyznania drugiej stronie praw i przywilejw, ktre przyznane zostay lub zostan przyznane w przyszoci jakiemukolwiek trzeciemu pastwu6 i - narodowego traktowania, ktra zobowizuje do traktowania towarw pochodzcych od drugiej strony tak samo jak swoich, w tym przypadku w zakresie opodatkowania i koniecznych do spenienia wymogw. W oparciu o GATT rozwina si swoista struktura podobna do organizacji midzynarodowej suca za forum prowadzenia rund negocjacyjnych, w wyniku ktrych doprowadzano do coraz dalej idcych rozwiza podejmowanych w imi realizacji wyznaczonych celw7. Efektem jednej z takich rund Rundy Urugwajskiej (1986-1993) jest powstanie wiatowej Organizacji Handlu (WTO) bdcej wyspecjalizowan organizacj ONZ8. W jej ramach kontynuuje si dziaania podjte na podstawie GATT z czasem ich zakres przedmiotowy ulega poszerzeniu i uszczegowieniu9. Przeom Mimo zapocztkowanego w Ameryce Poudniowej, w I po. XIX w., procesu tworzenia si niepodlegych pastw na obszarach kolonialnych, przed I wojn wiatow europejska dominacja rozcigaa si jeszcze na nieomal caym terenie Afryki. Po I wojnie wiatowej, na podstawie Paktu Ligi Narodw, wyksztaci si system mandatw midzynarodowych, ktry polega na oddaniu w zarzd, gwnie Anglii i Francji, ich wasnych kolonii oraz terytoriw nalecych do pastw Trjprzymierza i ich sojusznikw w I Wojnie wiatowej. Zarzd w mia na celu sprawowanie witego posannictwa cywilizacji, a w praktyce polega na kontynuacji stosowania imperialnych metod10. Po II wojnie wiatowej w ramach ONZ powoano Rad Powiernicz11 i na podstawie ukadw powierniczych zlecano pastwom-czonkom administrowanie wskazanymi terytoriami. Zawarta w Karcie Narodw Zjednoczonych deklaracja zobowizywaa do: () stawiania interesw ludnoci tych obszarw na pierwszym miejscu, a w szczeglnoci do: zapewnienia tej ludnoci sprawiedliwego traktowania i ochrony przed naduyciami, rozwijanie samorzdu z uwzgldnieniem politycznych aspiracji ludw, popierania postpu w dziedzinie gospodarczej i spoecznej oraz do uwzgldniania interesw innych pastw12. Powoanie Rady nie zatrzymao procesu dekolonizacji. Jego przyczyny byy zoone osabienie mocarstw w wyniku walk wojennych, przykady pojedynczych pastw wybijajcych si na niepodlego (np. Indie), przemiany spoeczne ludw afrykaskich powodujce liczne powstania zbrojne, wzrastajce koszty ich tumienia, zimna wojna, wspierajca dzia5/ http://www.gatt.org/ 6/ Bierzanek R., Symonides J.: Prawo midzynarodowe publiczne, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2005 (s. 90) 7/ http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/gatt.html#struk 8/ http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/gatt2.html#powst; Kocot M.: Dziaalno WTO na rzecz liberalizacji handlu wiatowego, http://www.sbc.org.pl/Content/10183/kocot2.pdf 9/ http://www.wto.org 10/ R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2005, s. 318 i n. 11/ Formalnie istnieje do dzi - http://www.un.org/en/mainbodies/trusteeship 12/ Bierzanek R., Symonides J.: Prawo midzynarodowe publiczne, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2005 (s. 319)

TRADE NOT AID. LIBERALIZACJA HANDLU A ROZWJ GLOBALNEGO POUDNIA

alno Zwizku Radzieckiego13. Proces ten wspieray zawarte w Karcie Atlantyckiej, a nastpnie w Deklaracji z 1970 roku, zasady rwnouprawnienia i samostanowienia narodw, przekadajcej si na wskazanie, i kade pastwo we wasnym zakresie, jak i w ramach ONZ, ma dy do pooenia niezwocznie kresu kolonializmowi, biorc naleycie pod uwag swobodnie wyraon wol zainteresowanych narodw oraz pamitajc, e poddanie narodw obcej zalenoci, panowaniu i wyzyskowi, jak rwnie pozbawienie podstawowych praw czowieka stanowi pogwacenie tej zasady i jest sprzeczne z Kart14. Skutkiem procesu dekolonizacji jest stworzenie grupy niepodlegych pastw, ktre z punktu widzenia prawa midzynarodowego uzyskay pen samodzielno, w zwizku z tym nie byo formalnych podstaw do udzielania im wsparcia jako koloniom. Niezbdne byo stworzenie nowego systemu odzwierciadlajcego nowy ukad si. Odpowied Europy Problem kolonializmu dotyczy gwnie pastw europejskich takich jak m. in. Wielka Brytania, Francja, Portugalia, Belgia bdcych czonkami najpierw Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej, nastpnie Wsplnoty Europejskiej i ostatecznie - Unii Europejskiej. Na mocy Traktatu rzymskiego z 1957r. terytoria zamorskie i dawne kolonie byy stowarzyszone ze Wsplnot, dlatego te ju na pocztku lat 60 Wsplnota okrelia swoj polityk gospodarcz wzgldem nowo powstaych pastw15. W 1963 roku zostaa podpisana tzw. I konwencja z Jaunde (midzy EWG a 18 krajami afrykaskimi), uzupeniona w 1969 przez II konwencj z Jaunde16. Poprzez te konwencje relacje stowarzyszeniowe oparte na Traktacie rzymskim przeksztacono w stosunki umowne. Przewidyway one powstanie instytucji sucych zacienianiu wsppracy, organizacji przepywu informacji i procesu negocjacyjnego. Zapewniono preferencyjne warunki wprowadzania na zjednoczony rynek europejski towarw produkowanych w pastwach objtych porozumieniem i objto kraje - sygnatariuszy - bezzwrotn pomoc finansow z Europejskiego Funduszu Rozwoju oraz specjaln ofert kredytow realizowan przez Europejski Bank Inwestycyjny. Kolejnym krokiem byo zawarcie w 1975 roku w Georgetown porozumienia, w wyniku ktrego powstaa tzw. grupa AKP (pastwa Afryki, Karaibw i Pacyfiku)17. Na pocztku skadaa si z 46 krajw (obecnie 79) a jej gwnym celem staa si koordynacja relacji z EWG. Te bowiem intensyfikoway si w tym okresie ze wzgldu na potrzeby wywoane kryzysem surowcowym, nasileniem da ze strony pastw rozwijajcych si oraz przystpieniem Wielkiej Brytanii do EWG w 1973r., co wymusio rozszerzenie wsppracy na obszar krajw Commonwealthu. Postanowiono zatem na nowo zdefiniowa wzajemne stosunki za pomoc konwencji podpisanej w Lom, rwnie w 1975r18. Pocztkowo liczba pastw AKP objtych umow wynosia 46, by w wyniku zawierania kolejnych porozumie, Lom II (1979r.) i Lom III (1984r.), zwikszy si do odpowiednio: 58 i 66. W 1989 r. powstaa ostatnia, czwarta konwencja z Lom, ktrej czas obowizywania oznaczono na 10 lat. Najwaniejszym osigniciem byo stworzenie midzystrefy wolnego handlu, do ktrej naleay strony wymienionych traktatw. W zasadzie bya to strefa jednostronna, gdy
13/ http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl/pojecia/dekolonizacja.html; Szymaski B.: Dekolonizacja Afryki, http://historia.gazeta.pl/historia/1,98741,6518094,Dekolonizacja_Afryki.html 14/ Bierzanek R., Symonides J.: Prawo midzynarodowe publiczne, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2005 (s. 319) 15/ http://europa.eu/abc/12lessons/lesson_11/index_pl.htm 16/ http://www.rcie.lodz.pl/info/dokumenty/03_przewodnik/26_stosunki_zew/stosunki%20zewnetrzne205%20-%20WE%20a%20kraje%20AKP.pdf 17/ http://www.acp.int/index.htm 18/ http://www.ppr.pl/artykul-slownik-unii-europejskiej-k-2018-dzial-210.php http://www.rcie.lodz.pl/info/dokumenty/03_przewodnik/26_stosunki_zew/stosunki%20zewnetrzne205%20-%20WE%20a%20kraje%20AKP.pdf http://prawo.uni.wroc.pl/pliki/2689

JAROSAW GRESER, JOANNA KRUSZYSKA

praktycznie wszystkie produkty pochodzce z krajw AKP miay bezcowy dostp do rynku Wsplnoty, ale same mogy zachowa ca i inne ograniczenia w wymiarze koniecznym dla ich budetw oraz moliwoci rozwoju. W 2000 r. zawarto kolejn konwencj z Kotonu, zwan te Umow o Partnerstwie19. Unia Europejska wskazuje na kontynuacj zarysowanego w Lom celu, jakim jest: wspiera i przyspiesza rozwj gospodarczy, kulturowy i spoeczny Pastw AKP oraz wzmacnia i rnicowa ich stosunki [z Uni Europejsk i jej pastwami czonkowskimi] w duchu solidarnoci i wzajemnego interesu20. W zakresie handlu gwnym postanowieniem byo utrzymanie opisanych powyej jednostronnych preferencji dotyczcych obrotu bezcowego do koca okresu przejciowego trwajcego do 2007 r. Najbardziej rozwinitym krajom zaproponowano zawarcie po tej dacie tzw. Umw o Partnerstwie Gospodarczym (EPA), a wobec wydzielonej w AKP grupy pastw najsabiej rozwinitych (LDC) postanowiono pozostawi moliwo korzystania z systemu Generalnych Preferencji Celnych (GSP) i, bdcego jego czci, programu Everything but Arms (EBA)21. Mona powiedzie, e cel systemu GSP, w uproszczeniu, sprowadza si do zaoenia: rozwj przez handel, gdy poza wieloma innymi elementami, przewiduje si w nim istnienie jednostronnych preferencji celnych, przy czym zwolnienie z opat dotyczy wszystkiego oprcz broni. Efekty Po zaledwie zarysowaniu procesu liberalizacji handlu, szczeglnie w odniesieniu do krajw tzw. Globalnego Poudnia tzn. krajw rozwijajcych si (podzia na podstawie rnych kryteriw, np. wysokoci PKB na jednego mieszkaca, dominujcego sektora gospodarki, wskanika poziomu ycia Human Development Index) warto przyjrze si efektom, jakie on przynosi. Czy rzeczywicie przyczynia si do rozwoju? Na pocztku naley wskaza, e dziaania Unii Europejskiej wobec pastw rozwijajcych si nie obejmuj tylko kwestii handlowych. Rwnolegle stosuje si programy pomocowe skierowane na wzrost poziomu ycia, ochron zdrowia, upowszechnienie edukacji, ratowanie rodowiska naturalnego, stworzenie niezbdnej infrastruktury itd. Wspiera si rwnie integracj wewntrz grupy AKP, aby nalece do niej pastwa zaczy odnosi korzyci ze wzajemnej wsppracy. Niemniej celem niniejszego artykuu nie jest ocena caoksztatu stosunkw istniejcych midzy krajami Globalnego Poudnia i Pnocy. Po pierwsze, zawamy podmiotowy zakres analizy do Unii Europejskiej, gdy to gwnie na jej pastwach czonkowskich ciy przeszo imperiw kolonialnych i tym samym odpowiedzialno za pomoc potrzebujcym regionom. Po drugie, skupiamy si tylko na jednym fragmencie owych stosunkw, jakim jest polityka liberalizacji handlu. Wydaje si, i mimo wszystko jest to skadnik najwaniejszy, bo w wietle cytowanych poniej danych, ma najwikszy wpyw na sytuacj gospodarcz pastw AKP. W rdach wskazuje si, e ju umowa z Lom bya do pewnego stopnia rozczarowaniem dla krajw AKP, gwnie dlatego, i w ostatnich dziesicioleciach nie udao im si zapobiec spadkowi ich udziau w cakowitym imporcie UE o ponad poow. Pomijajc pewne historie sukcesu wzrostu i dywersyfikacji eksportu, oglny obraz by niekorzystny22. Niewtpliwie nie zaistnia skutek zakadany jako cel umw w Lom pastwa AKP nie osigny prognozowanego tempa wzrostu gospodarczego, ktre byo wolniejsze ni innych krajw rozwijajcych si. Najwicej zastrzee co do skutecznoci powzitych krokw powstaje jednak w zwiz19/ http://europa.eu/abc/12lessons/lesson_11/index_pl.htm 20/ Patrz przypis nr 22 21/ Jovtis I.: Umowy o partnerstwie gospodarczym (EPA). O co toczy si gra? http://igo.org.pl/pobierz/kwartalnik/01/epa-o-co-toczy-sie-gra_jovtis.pdf; http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Clo/SrodkiTaryfowe/GSPC 22/ http://prawo.uni.wroc.pl/pliki/2689

TRADE NOT AID. LIBERALIZACJA HANDLU A ROZWJ GLOBALNEGO POUDNIA

ku z Umowami o Partnerstwie Gospodarczym. Unia wskazuje na dwa poziomy swoich regulacji handlowych23. Jako czonek WTO zwizana jest przyjtymi tam postanowieniami, a nadto, we wasnym zakresie, zawiera liczne uzupeniajce umowy, ktrych tre, mimo odrbnego charakteru owych porozumie, pozostaje zgodna z wytycznymi wypracowanymi w ramach WTO. Jedn z gwnych zasad przyjtych przez organizacj jest wspomniana na pocztku zasada wzajemnoci. Na jej realizacj powouje si UE w odniesieniu do EPA24. Oznacza to, e w przeciwiestwie do systemu jednostronnych preferencji obowizujcego w stosunkach z najsabiej rozwinitymi pastwami, kraje AKP z lepszym od nich stanem gospodarki bd zobowizane do znacznej redukcji czy zniesienia ce i innych ogranicze, ktre do tej pory, na okrelonym poziomie, mogy by utrzymywane wobec towarw unijnych. Omawiane gospodarki, oprcz swych maych rozmiarw, czsto nie posiadaj zdywersyfikowanej struktury produkcji, a co za tym idzie, s mao elastyczne, trudno im si dostosowa do zmian sytuacji, co skutkuje bardzo wysokim ryzykiem zaamania caego mechanizmu. Ponadto, produktom wytwarzanym w pastwach rozwijajcych si trudno sprosta rnego rodzaju wymogom jakociowym stosowanym wobec partnerw handlowych przez kraje wysoko rozwinite. To powoduje, e towary z krajw AKP nierzadko nie s w stanie konkurowa na rynkach zagranicznych, do czego bd jednak zmuszone w ramach polityki wzajemnoci. Co wicej, negatywna sytuacja pojawi si na rynku wewntrznym, gdy zniesienie barier celnych na import z Unii Europejskiej pozwoli niektrym produktom europejskim (z ktrych wiele korzysta z subsydiw) na bezporednie konkurowanie na rynkach lokalnych i w efekcie wiele produktw rodzimych zostanie wyparte przez te importowane z Unii. Ju teraz wielu afrykaskich rolnikw musi sobie radzi z zalewem taniej (bo subsydiowanej) europejskiej produkcji spoywczej. Producenci drobiu w Kamerunie nie maj szans konkurowa z misem drobiowym oferowanym poniej ceny produkcji. Tak jak ghanijskie fabryki produkujce konserwy z pomidorw nie daj rady przeciwstawi si zalewowi podobnych towarw z Unii. Mleko produkowane przez kenijskich mleczarzy jest konkurencyjne na rynku wewntrznym tylko wtedy, gdy istniej taryfy importowe25. Dodatkowo naley zaznaczy, e nastawienie na produkcj wskiej gamy dbr uzalenia od wymiany towarowej, co oznacza dla pastw rozwijajcych si sytuacj przymusow, skutkujc koniecznoci uczestnictwa w transakcjach, w ktrych trudno im forsowa swoje warunki. Wspomniane uzalenienie przejawia si rwnie w fakcie, i wiele rzdw czerpie swoje zasoby finansowe w znacznym stopniu z ce importowych. Dla przykadu, w Afryce Subsaharyjskiej produkty importowane z krajw Unii Europejskiej stanowi 40 proc. caego importu. () Gambia i Republika Zielonego Przyldka mogyby straci okoo 20 proc. dochodw z podatkw, a Ghana i Senegal musiayby zmierzy si z utrat midzy 10 a 11 proc. swoich dochodw. Wedug analiz wpywu EPA na poszczeglne kraje dokonanych przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) oraz Komisj Europejsk, w skutek implementacji EPA Kenia mogaby straci midzy 8 a 12 proc. swoich zasobw finansowych. To wicej ni roczne wydatki rzdu kenijskiego na opiek zdrowotn26. Umowy o Partnerstwie Gospodarczym odbij si take negatywnie na krajach najsabiej rozwinitych, ktrych bezporednio nie dotycz, ale z pewnoci nie motywuj do rozwijania swoich gospodarek. Zakoczenie Podsumowujc, liberalizacja handlu stanowi powany stymulator rozwoju gospodar23/ http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/67/index_pl.htm 24/ Jovtis I.: Umowy o partnerstwie gospodarczym (EPA). O co toczy si gra? http://igo.org.pl/pobierz/kwartalnik/01/epa-o-co-toczy-sie-gra_jovtis.pdf 25/ Patrz przypis nr 27 26/ Patrz przypis nr 15

JAROSAW GRESER, JOANNA KRUSZYSKA

czego, o czym przekonay si pastwa Globalnej Pnocy w toku realizacji programw opisanych na samym pocztku. Proces dekolonizacji, konieczno poniesienia odpowiedzialnoci za bye kolonie zmusi, w szczeglnoci kraje europejskie, do uksztatowania relacji z powstaymi niepodlegymi pastwami oraz zmiany swej dotychczasowej polityki. Przystpiono do realizacji pomocy przejawiajcej si w warstwie niematerialnej (poprzez edukacj, ukazanie mechanizmw zrwnowaonego rozwoju, sposobw ochrony rodowiska, itp.) oraz pomocy finansowej w rnych postaciach analiza jej jakoci, racjonalnoci i efektywnoci nie jest przedmiotem niniejszego artykuu. Jednake dodatkowo, w imi podejmowania stara na rzecz wzrostu poziomu ycia i rozwoju gospodarek pastw Globalnego Poudnia, zastosowano rodek sprawdzony na wasnym przykadzie. Jakkolwiek liberalizacja handlu w wersji tzw. systemu jednostronnych preferencji celnych wydaje si by celowa (cho konkretne efekty, a raczej ich brak, moe temu w jakim stopniu przeczy), to denie do wprowadzenie jej w obustronnym wymiarze, tak jak miao to miejsce po wojnie, nie znajduje uzasadnienia ani aprobaty. Wprost przeciwskuteczno tego modelu moe wiza si z faktem, e zmierzajc do prostego przeniesienia rozwiza istniejcych w stosunkach pastw wysoko rozwinitych na stosunki tyche z krajami rozwijajcymi si, nie bierze si pod uwag, i warunki tej operacji nie s analogiczne pomidzy krajami Pnocy i Poudnia istniej znacznie gbsze rnice poziomu gospodarczego ni pomidzy pierwotnymi sygnatariuszami GATT. To z kolei nasuwa myl o pozostawianiu wartoci, takich jak: prawo do rozwoju, w sferze teorii, o wykorzystywaniu pozycji silniejszego i przewaaniu handlu nad pomoc, na czym naturalnie trac ci i tak ju sabi.

10

Katarzyna Woyniak

Edukacja globalna poprzez sztuk

Edukacja globalna/rozwojowa jest wyjciem naprzeciw procesom, ktre ju miay miejsce lub nadal si dziej, a s konsekwencj zmian o charakterze oglnowiatowym i dotykaj kadego/ z nas. Nawet jeli na co dzie nie odczuwamy dotkliwie ich skutkw lub nie jestemy ich wiadomi/e. Zaoeniem jest: aby sprawnie funkcjonowa w dzisiejszej rzeczywistoci naley mie cho podstawowe rozumienie procesw globalizacyjnych oraz zalenoci midzypastwowych, ktre s silniejsze ni kiedykolwiek m. in. za spraw korporacji transnarodowych. Znajomo konstrukcji relacji midzynarodowych oraz lokalnych moe przyczyni si do naszych lepszych wyborw i adekwatnych zachowa. To przekonanie przywieca rnym przedsiwziciom o charakterze owiatowym, najczciej w obszarze edukacji pozaformalnej, realizowanej w przypadku Polski1 w duej czci przez trzeci sektor. Edukacja globalna/rozwojowa ma na celu przygotowanie ludzi do radzenia sobie z nowymi problemami i wyzwaniami, jak wszystkie zjawiska z tymi przemianami zwizane, winna by wielopaszczyznowa, stawia na wyjanianie przyczyn i skutkw2. Dobre ujcie problematyki rozwoju, sprawiedliwoci, rwnoci w obrbie wsplnoty ludzkiej wymaga podejcia gboko interdyscyplinarnego. Uwraliwianie osb na dzisiejsz kondycj ludzkoci opiera si na wzmacnianiu poczucia wspodpowiedzialnoci za losy narodw i pastw oraz rodowiska owocuje poszerzaniem wiedzy o zrwnowaonym rozwoju i szans. Zatem sztuka, o ktrej tu bdzie mowa, moe by inspiracj czy nawet narzdziem, powinna by oparta na nastpujcych wartociach3: solidarnoci, rwnoci, uczestnictwie i wsppracy lub si z nimi utosamia; bdzie odwoywa si do zakamuflowanych lub niezauwaanych wzajemnych powizaniach systemw kulturalnych, ekologicznych, ekonomicznych, politycznych i technologicznych i tumaczy rnice. W niniejszym tekcie w sposb oglny zostan omwione wytwory artystw/ek, ktre odgrywaj rol w budowaniu wiadomoci globalnej/rozwojowej. Ze wzgldu na oczywist obfito przykadw poruszono tu jedynie nieliczne dziea. Lista pozostaje cigle otwarta! Nie uwzgldniono architektury. Nie umieszczono duszych wzmianek z literatury. Cakowicie pominito poezj. By moe to skutek wspczesnego silnego raenia kultury wizualnej tj. obrazkowej, zatem w tekcie dominuj sztuki plastyczne: graficzne i pokrewne. Takie wytwory najczciej pojawiaj si w kontekcie edukacji globalnej/rozwojowej i zwykle s atwo dostpne dziki internetowi. Omawiane dziea sztuki ze wzgldu na sposb oddziaywania, mog mie charakter: komunikatu tj. punktowe/alarmowe, wywouj szok, odbiorca/czyni ma sam/a wycign wniosek i ewentualn inspiracj, czsto przedstawiaj jaskrawo pojedynczy problem np. brak dostpu do wody; poznawczy tj. samodzielne, zbudowane na fabule lub oparte na autentycznych wydarzeniach, przedstawiaj dany problem oraz jego to, czsto prbujce tumaczy genez; prezentuj szereg wzajemnie przeplatajcych si trudnoci np. zamknity krg ubstwa, wykluczenie. Dobierajc materia w dziaaniach owiatowych naley mie na uwadze w/w sposb od1/ Ta sytuacja zmienia si w zwizku z dystrybucj funduszy z Polskiej Pomocy wanie na cele edukacji rozwojowej w obrbie RP 2/ Gadzinowska D., Lipska G., Kochanowicz K., Wojtalik M.: Jak mwi o wikszoci wiata, Instytut Globalnej Odpowiedzialnoci, Warszawa 2008 (strona 35) 3/ Rudnicka K., Rudnicki P. (red.): Dolnolska Inicjatywa edukacyjna dotyczca midzynarodowej wsppracy na rzecz rozwoju, Dolnolska Szkoa Wysza, Wrocaw 2009 (strona 7)

11

KATARZYNA WOYNIAK

dziaywania. Jaki efekt chcemy osign: sprowokowa dyskusj, dostarczy rzetelnych informacji, chwilowo zainteresowa, zmotywowa do dziaania. Cel zawsze powinien by jasno sformuowany i odpowiedni wobec czasu, ktry chcemy przeznaczy na dziaanie. Warto uprzednio zbada stan wiedzy grupy/osb uczestniczcych, dopasowa zawarto przekazu (np. zawierajcego elementy prawdziwe, drastycznego) do ich wieku i dojrzaoci. Jeli potraktujemy dzieo sztuki jako owoc danej kultury, krgu cywilizacji, to w obszarze edukacji globalnej/rozwojowej mona to wykorzysta dwojako w poszerzaniu perspektyw: przyblia sztuk krajw rozwijajcych si, tzw. globalnego Poudnia, aby ukaza relatywizm i rnorakie interpretacje rzeczywistoci, jest to jednoczenie odpowied na zarzut o ich niskiej, jednorodnej kulturze, sabym rozwoju wzgldem cywilizacji zachodniej, zasadniczo dla przeamania europocentryzmu; promowa sztuk zaangaowan Pnocy tj. wytwory sztuki zachodniej odnoszce si do problemw globalnych, nawoujce do wywizania si z odpowiedzialnoci za losy wiata, uycia potencjau finansowego i politycznego dla zmian, odwoujce si do czowieczestwa. Edukacja globalna jest to edukacja, ktra otwiera ludziom oczy i umysy na wiat oraz uwiadamia o koniecznoci podejmowania dziaa na rzecz denia do wikszej sprawiedliwoci, rwnoci i zagwarantowania respektowania praw czowieka dla wszystkich4. Sztuka, ktra realizuje to zadanie odnosi si do wymienonych zjawisk lub apeluje o aktywno na rzecz: zrozumienia spoecznego, kulturowego i politycznego zrnicowania wiata rodowiska i ograniczenia skali zanieczyszcze zrwnowaonego rozwoju wiadomoci roli pomocy rozwojowej i jej wagi dla krajw globalnego Poudnia przestrzegania praw czowieka zarwno w krajach Poudnia, jak i Pnocy promowania wiadomego konsumeryzmu i ograniczenia konsumpcjonizmu rozwizywania konfliktw zbrojnych pokoju wiatowego poznania midzykulturowego Sztuka jest szans na bardziej wartociowy przekaz anieli wszechobecne relacje medialne, ktre s nacechowane emocjonalnie, trc skandalem, powierzchownoci czy jednostronnym spojrzeniem na sytuacj. Wyej wspomniane urozmaicenie oferty kulturalnej przez dobr upowszechnianych dzie sztuki z rnych krgw kulturowych i dalekich terytoriw wpisuje si w nurt multi-kulti. Promocja wytworw tak nieznanych jest wyzwaniem w obliczu dominacji zunifikowanej popkultury. Niezwykle wana jest staranno i rzetelno w przedstawianiu ich pochodzenia, dbao o poprawno nazw i nakrelenie wiarygodnego ta wydarze. Uwraliwianie na inno przez dawanie okazji do uczestnictwa w sztuce obcego krgu kulturowego powinno mie miejsce w atmosferze szacunku. Naley zachowa rwnowag w przekazywaniu informacji, zamiast koncentrowa si na problemach omawia zalety i wady ycia na Poudniu i Pnocy; omawia kwesti bezpieczestwa ywnociowego i sposobach jego osigania, a nie jedynie godzie i jego ofiarach; budowa peny obraz wiata wielokulturowego, a nie jedynie wskazywa mankamenty krajw rozwijajcych si; szczerze przedstawia podobiestwa i rnice pomidzy rnymi regionami w przeciwiestwie do ujednolicania; wreszcie czerpa informacje bezporednio od samych mieszkacw/nek krajw rozwijajcych si; opiera si na rdach krytycznych i weryfikowalnych.5 Te zasady winny zawsze towarzyszy w wyborze ewentualnego materiau do wprowadzenia w dziaaniach owiatowych. Edukacja globalna nakrela mylenie uniwersalistyczne, ktre nie sprawdza si
4/ Definicja Centrum PnocPoudnie Rady Europy: http://www.polskapomoc.gov.pl/Edukacja,rozwojowa,695.html 5/ Gadzinowska D., Lipska G., Kochanowicz K., Wojtalik M.: Jak mwi o wikszoci wiata, Instytut Globalnej Odpowiedzialnoci, Warszawa 2008 (strona 35)

12

EDUKACJA GLOBALNA POPRZEZ SZTUK

w obliczu rnic midzykulturowych, te rnice stanowi bowiem wany element tosamoci. Jedynie sztuka moe sobie na takie przekraczanie granic ponad podziaami pozwoli pozostajc jednoczenie wytworem swojej rodzimej kultury, zachowujc swoj wyjtkow warto, roci sobie prawo do bycia uniwersalistyczn, mimo swojego rdzennego nacechowania. Zatem jest prawdopodobne, e wanie obszar sztuki moe by najmniej konfliktowym polem do wspdziaania na rzecz rozwoju i sprawiedliwoci oraz rwnoci o zasigu oglnowiatowym, a tym samym najbardziej wdzicznym narzdziem. Niewtpliwie godne polecenia s liczne wydarzenia filmowe, przegldy kina np. AfryKamera6, Prawa czowieka w filmie Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka7 oraz I Midzynarodowy Festiwal Filmw Dokumentalnych Globalny Rozwj w Kinie8, Planete Doc Review, Filmy wiata Ale Kino, wszystkie nawizujce do tradycji DKF, oraz cykle telewizyjne np. Ewa Ewart poleca9, Ogldaj z Andrzejem Fidykiem10 czy Kobieta na kracu wiata11. S one niepowtarzaln okazj zapoznania si z twrczoci czy reportaami waciwie z caego wiata o wakiej treci. Nie koczy si to jedynie na wywietleniu filmu, bo oferuje si spotkania z ekspertami/kami, naocznymi wiadkami/iniami. wietnym i nieocenionym rdem kinematograficznym jest strona AlterKino12 czyli kino dla ludzi mylcych. We fragmencie manifestu czytamy: Naszym celem jest zapewnienie dostpu do ciekawych oraz unikatowych filmw wszystkim zainteresowanym. Strona ma charakter niekomercyjny i nie pobieramy od nikogo adnych opat. Wychodzimy naprzeciw zapotrzebowaniom, poniewa obecnie panuje deficyt stron internetowych z ciekawymi filmami. (...) Korzystamy z wolnoci korzystania z dbr kultury, ktre s prawem czowieka zapisanym w Powszechnej Deklaracji. Wybr dzie jest ogromny, uporzdkowany wedug kategorii, wrd nich m. in.: anty/alterglobalizacja, ekologia czy ruch robotniczy. Poszukujc kopii filmw warto odwiedzi sklep internetowy Against Gravity13. atwo dostpne filmy o charakterze wrcz propagandowym w walce o czyste rodowisko to: Home S.O.S. Ziemia 2009, re. Yann Arthus-Bertrand oraz Wiek gupoty 2009, re. Franny Armstrong. Pierwszy pretenduje do miana sumy wszystkich wanych dla Ziemi postulatw. Jest peen zapierajcych dech w piersiach zdj, opatrzony wywaonym komentarzem. Po raz pierwszy na wiecie, jednego dnia, w Midzynarodowym Dniu Ochrony rodowiska, 5 czerwca 2009 rwnoczenie w 85 krajach, w kinach, w telewizji, na DVD i w Internecie miaa miejsce premiera najwikszego na wiecie multimedialnego wydarzenia proekologicznego filmu Home S.O.S. Ziemia14. Zosta on sfinansowany, co ciekawe, ze zbirki pienidzy od wiatowych korporacji np. waciciela luksusowych marek PPR Group15. Z kolei film dokumentalny z elementami science-fiction: Wiek gupoty to smutna wizja przyszoci, ktra pokazuje, jak moe wyglda wiat w roku 2055, jeli nie uda si zatrzyma zmian klimatycznych. Inne polecane dziea to: Wszystkie niewidzialne dzieci 2005, zrealizowany pod patronatem UNICEFu, hod zoony dzieciom przez najwikszych mistrzw wiatowego kina Spikea Lee, Ridleya Scott, Johna Woo, Kti Lund, Emira Kusturic; Opowie o rzeczach 2005, bezpatnie dostpny w wersji polskiej (z dubbingiem) na stronie Fundacji Ziemia na Rozdrou16, 20 minut filmu to piguka kompleksowo pokazujca zaoenia zrwnowaonego rozwoju; Korporacja 2003, re. Jennifer Abbott, Mark Achbar;
6/ Oglnopolski Festiwal Filmw Afrykaskich http://www.afrykamera.pl/pl/ 7/ http://www.watchdocs.pl/ 8/ http://www.festival.humandoc.net/ 9/ kana TVN24 10/ kana TVP2 11/ kana TVN oraz TVN Style 12/ http://alterkino.org/ 13/ http://www.againstgravity.pl/ 14/ http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=39224 15/ Dawniej Pinault-Printemps-Redoute; francuska korporacja transnarodowa 16/ http://ziemianarozdrozu.pl/

13

KATARZYNA WOYNIAK

Nakarmimy wiat 2005, re. Erwin Wagenhofer; mierci czowieka pracy 2005, re. Michael Glawogger; oraz wiele, wiele innych. Ponadto dostpne s animacje krtkometraowe. Tworzone na zamwienie organizacji midzynarodowych s powszechnym medium uywanym przy rozmaitych projektach np. Signature17 (Podpis) francuskiej sekcji Amnesty International z 2007, stworzony przez Magic Lab, re. Erik Vervroegen; Be Humankind18 (Bd czowiekiem) brytyjskiej gazi Oxfam; Face the music19 (Staw czoa muzyce) take brytyjskiej gazi Oxfam stworzone przez BAFTA i animatora Iana Gouldstonea. Muzyka, w wydaniu popularnym, jest prost i skuteczn form promocji problematyki globalnej, szczeglnie jeli tworzona jest pod auspicjami tak znanych gwiazd, jak np. Bono i jego towarzysze z zespou U2. Konkretne utwory s ukierunkowane na zdobycie funduszy w jasno okrelonym celu przez rozpoznawalnych artystw/ki. Pienidze s gromadzone ze sprzeday albumw, twrcy/czynie zrzekaj si honorariw z masowych koncertw np.: projekt 4666420 To jest w naszych rkach wspierane autorytetem Nelsona Mandeli na rzecz walki z pandemi HIV/AIDS obejmuje promocj zdrowia przez rozrywk i zbirk rodkw na dziaalno, stowarzysza du liczb honorowych ambasadorw/ek ze wiata sztuki; Album Instant Karma21 wydany w 2007 podczas wiatowej kampanii Amnesty International dla ratowania prowincji Darfur w Sudanie w ramach midzynarodowego projektu Make Some Noise (Zrb troch haasu); Praca z tekstem literackim czy publicystycznym odpowiednio dopasowanym do wieku odbiorcy moe okaza si owocn metod. Nie jako cel sam w sobie, ile jako wyjcie do rozwaa, wstp do warsztatw/zaj czy element towarzyszcy i rdo bardziej szczegowej wiedzy w pracy z grup. Wspczesne reportae np. Joanny Bator22, Wojciecha Jagielskiego, Ryszarda Kapuciskiego, Jacka Milewskiego23, Beaty Pawlak24, Pawa Smoleskiego oraz np. seria Terra Incognita wydawnictwa W.A.B. s wiarygodnym rdem wiedzy o odlegych kulturach i krajach oraz ich specyfice. Na rynku wydawniczym coraz czciej dostpne s dobre tumaczenia literatury zagranicznej z innych krgw kulturowych, opatrzone adekwatnym, krytycznym komentarzem, wyczerpujcym wprowadzeniem (m.in. wydawnictwo Smak Sowa gwnie Seria z przyprawami,Kontynenty oraz Literatura wiata). Poniewa postawy rwnociowe i odruch solidarnoci mona budowa od najmodszego wieku, warto zastanowi si nad signiciem po bajki dla dzieci z caego wiata np. kolekcj ksikow Caa Polska czyta dzieciom25 wydan przez Fundacj ABCXXI i tygodnik Polityka, a w niej m. in. Jos Mauro de Vasconcelos Moje drzewko pomaraczowe oraz Wandy Markowskiej i Anny Milskiej Banie z dalekich wysp i ldw. Ponadto: Album UNICEFu pod tytuem Art in All of Us: produkt na ktry skada si twrczo poetycka i rysunkowa dzieci z caego wiata, beneficjentw pomocy realizowanej przez UNICEF; publikacja Bajki rozwojowe wydana w 2009 roku przez Stowarzyszenie Jeden wiat; afrykaskie bajki, przysowia i zagadki w Jak mwi polskim dzieciom o dzieciach Afryki? wydana w 2009 roku przez Fundacj Afryka Inaczej; seria Apetyt na wiat wydana w 2009 przez Fundacj Edukacji Midzykulturowej;
17/ http://www.youtube.com/watch?v=ehKA8vi2EbE 18/ http://www.youtube.com/watch?v=eQK6ODxDfDY 19/ http://www.oxfam.org.uk/get_involved/campaign/climate_change/face_the_music_animation.html 20/ http://www.46664.com/ 21/ http://amnesty.org.pl/no_cache/archiwum/aktualnosci-strona-artykulu/article/5175/589/neste/231.html 22/ Japoski wachlarz, Wyd. Twj Styl 2004 23/ Dym si rozwiewa, Wyd. Zysk i S-ka 2008 24/ B. Pawlak, Mamuty i petardy. Czyli co naprawd cudzoziemcy myl o Polsce i Polakach, Wyd. PWN 2001; te Pieko jest gdzie indziej - reportae o wiecie islamu: Algieria, Francja, Bonia, Gaza, Izrael, Liban, Irak, Kurdystan, Egipt, Polska, Turcja, Ali Agca i Jan Pawe II, Wyd. Prszyski i S-ka 2003 i inne 25/ http://skleppolityki.pl/pl,category,108853,cala,polska,czyta,dzieciom.html

14

EDUKACJA GLOBALNA POPRZEZ SZTUK

W kampaniach spoecznych poruszajcych problematyk globaln/ rozwojow, nieodzown rol ma grafika zarwno artystyczna i uytkowa obejmuje: ilustracje, druki okolicznociowe, magazyny, gazety, znaczki pocztowe, plakaty, komiksy, karykatury, satyry.
Ze zbioru Narysuj mi prawa czowieka /Dessine-moi un droit de lhomme 1984 Autor: Wolfgang Ammer

Autor: Brick rdo: http://www.developmenteducation.ie/cartoons-and-photos/cartoons/show.html?id=150&category=0 Tumaczenie: Zasady sprawiedliwego handlu, dobrze? Napis na worku: tylko na eksport

Autor: Francis Boyle rdo: http://www.developmenteducation.ie/cartoons-and-photos/cartoons/show.html?id=107&category=0 Tumaczenie: Potrzebujesz ognia kolego? Napis na koszulce: grupy zbrojne Contras z Nikaragui

Autor: McKale rdo: http://www.developmenteducation.ie/cartoons-and-photos/cartoons/show.html?id=38&category=0

Komiksowe ilustracje Pancho pseudonim Francisco Graells26 uzupeniaj tre Kompasu (podrcznika edukacyjnego o prawach czowieka w pracy z modzie), w jzyku polskim zosta wydany przez Centralny Orodek Doskonalenia Nauczycieli we wsppracy ze Sto26/ Urugwajczyk, publikowa swoje karykatury i satyry m. in. w czasopismach takich, jak: Le Monde, Le Monde Diplomatique, Le Canard Enchain oraz Marcha, De Frente, La Bocha, La Balota/Ahora, Brecha, dodatek kulturalny do El Pas wydawanego w Montevideo

15

KATARZYNA WOYNIAK

warzyszeniem SZANSA z Gogowa. Do ascetycznie rysowane, pojedyncz kresk, obrazki przedstawiaj w sposb przewrotny kontrasty pomidzy ludnoci globalnego Poudnia i Pnocy, rne rozumienie poj odnoszcych si do praw czowieka.
Tumaczenie napisu na tabliczce: Ambasada Kraju Pierwszego wiata

Sztuka uliczna czyli przekaz w oglnodostpnej przestrzeni publicznej to nie tylko wielokolorowe graffiti na murach i pocigach czy wystpy niezalenych performerw. Zaliczy do tego nurtu mona dziaania pseudoartystyczne i happeningi uliczne organizacji Greenpeace (tegoroczna wystawa Planeta w gorczce element kampanii Klimat i Energia) oraz formacji Trzecia Fala: 3 Fala powstaa w 1998 roku w Bielsku-Biaej, a obecnie jest oglnopolskim nieformalnym ruchem, czcym ludzi z wielu polskich miast. Kady komu bliskie s jej idee oraz wyznaczone zasady, moe sta si kreatorem trzeciej fali sztuki ulicy. Twrcy pozostajc czsto anonimowi nie wahaj si wykorzystywa oficjalnych mediw, aby za ich porednictwem dotrze ze swym przekazem do jak najwikszej liczby odbiorcw. Wierz, e tworzc uliczn sztuk mog pomaga, wspiera, uczy i suy innym. Cech charakteryzujc twrczo 3F jest zaangaowanie w dziaania spoeczno-polityczne, przemiany kulturowe oraz przekonanie, i przez sztuk ulicy mona inspirowa ludzi do podejmowania pozytywnych dziaa. 3F w swoich projektach porusza problemy rasizmu, ksenofobii, wojny, konsumpcyjnego podejcia do ycia, poszanowania praw czowieka i zwierzt27. Na stronie www.3fala.art.pl dostpna jest pena lista projektw uporzdkowana chronologiczne i tematycznie z dobrej jakoci zdjciami np. plakatw, murali, opis akcji okolicznociowych na wiatowy Dzie przeciwko Karze mierci (10 padziernika). Jedn z technik uywanych przez 3Fal s naklejki, nazywane te wlepkami. Jak napisaa o nich Katarzyna Gowacka: Mae jest pikne ten krtki slogan wydaje si adekwatny dla prby uchwycenia specyfiki zjawiska, jakim jest vlepka maa, vlepiana powierzchnia suca do przekazywania wielu treci. Niepozorna forma, ale czasami bardzo zaangaowany przekaz; co ulotnego ze wzgldu na czstotliwo zrywania28. Przykadem moe by oglnopolska akcja towarzyszca Igrzyskom Olimpijskim w Pekinie w 2008 roku Vlepki dla Tybetu29.
Autorka: Oliwia Pogonowska

Inn rozpoznawaln, cho cay czas niezidentyfikowan postaci zaangaowanej sztuki ulicznej, ktra nie obawia si dzie alterglobalistycznych, czy antykorporacyjnych, jest nie27/ http://independent.pl/3fala 28/ http://recyklingidei.pl/glowacka_vlepka_czyli_oswajanie_przestrzeni 29/ http://www.emetro.pl/emetro/1,85648,5063897.html

16

EDUKACJA GLOBALNA POPRZEZ SZTUK

odgadniony Banksy Na murach uprawia publicystyk. Trafn i zabawn, dlatego szybko zjednujc mu przypadkowych widzw i wiernych fanw30.

Autor: Banksy pobrane ze strony: www.banksy.co.uk Tumaczenie: bez przyszoci

Autor: Banksy rdo: http://www.banksy.co.uk/indoors/rickshaw.html

Wydarzenie z pogranicza fotografii, plakatu i sztuki ulicznej w nawizaniu do przeszoci to Memento Vulgari autorstwa Ewa owy i Kobas Laksa, odwoujcy si do spucizny malarstwa europejskiego. Miasto Pozna stao si wielk miejsk galeri, udostpniajc swoje serce rdmiecie piciu monumentalnym fotomontaom31. To na czas konferencji klimatycznej ONZ, w grudniu 2008 roku, stworzono wierne wariacje dzie: Petera Bruegela lepcy; Tycjana Mio Ziemska i Mio Niebiaska; Giorgione Burza; Sandro Botticellego Wenus i Mars; Domenico Ghirlandaio Dziadek i Wnuczek: Uycie renesansowych obrazw nie jest przypadkowe. Artyci tamtej epoki gloryfikowali istot ludzk stawiajc j w centrum wszechwiata. Paradoksalnie rozwj cywilizacji moe sta si obecnie przyczyn jej upadku32. Reprodukcje s dostpne w internecie.
Alegoria humanizmu w kontekcie wspczesnego wiata Ewa owy, Kobas Laksa; inspirowana poniszym obrazem Sandro Botticellego Wenus i Mars

Na t sam okoliczno, i imprezy towarzyszce np. koncert na rzecz ochrony rodowiska, opublikowano plakaty autorstwa Krzysztofa Ignasiaka. Na stronie autora33 dostpna jest wyjtkowa, alterglobalistyczna gra edukacyjna o nazwie Nowy Wspaniay wiat34. Plakaty, nieodzowna cz kampanii spoecznych, np. ONZ Milenijne Cele Rozwoju 2000, mog suy rwnie jako metoda pracy projektowej w ramach dziaa na rzecz edukacji
30/ Artyku Joanny Ruszczyk, Newsweek 22.02. 2010 http://napiorkowska.pl/2010/02/banksy-przeglad-prasy.html 31/ http://kultura.wp.pl/title,Memento-Vulgari,wid,10616881,wiadomosc.html?ticaid=1b54c&_ticrsn=3 32/ http://kultura.wp.pl/title,Memento-Vulgari,wid,10616881,wiadomosc.html?ticaid=1b54c&_ticrsn=3 33/ www.ist.art.pl 34/ http://www.ist.art.pl/index.php?/galeria/gry/

17

KATARZYNA WOYNIAK

globalnej. Wielokrotnie plakaty opieraj si na fotografiach. Fotografia wraliwa na problemy wiatowe jest przedstawiana m. in. podczas wystaw World Press Photo czy przez magazyn National Geographic. W dziaaniach edukacyjnych mona rwnie z powodzeniem wykorzystywa zdjcia ze zbiorw prywatnych. Pracami rozpoznawalnymi m. in. w Polsce a szukajcymi odpowiedzi na pytania o teraniejszo i przyszo, ktrej przyjdzie wiatu stardo: http://www.ist.art.pl/index.php?/galeria/plakaty/ wi czoa, s dziea Joanny Rajkowskiej, takie jak: publiczne projekty Azyl dla uchodcw w Uhyst35, Przejadka wok Wyspy Wojny36 czy Minaret37. Wszechstronne artystycznie, reprezentatywne i bogate w przekaz spoeczny jest coroczne Wielokulturowe Warszawskie Street Party38. To wielka inicjatywa portalu Kontynent Warszawa-Warszawa Wielu Kultur oraz wielu organizacji wsppracujcych. Jest jedyn tak rnorodn i wielk imprez w Polsce, co wicej: oglnie dostpn. Poza poznawaniem, podziwianiem i przyblianiem mona praktycznie obcowa ze sztuk. Obcowanie dzieci/modziey/dorosych ze sztuk przez stosowanie elementw ludowego rzemiosa lub tradycyjnych technik w pracy owiatowej jest metod skoncentrowan na uczestnictwie np. tworzenie origami; warsztaty kaligraficzne m. in. pisma hebrajskiego, arabskiego, chiskiego; mog by one istotne zarwno dla rozwoju poznawczego oraz oswojenia z innoci i zblienia do innego krgu kulturowego. Podobny efekt mona uzyska dziki rozpowszechnianiu przepisw kulinarnych czy promowaniu kuchni danego regionu. Ten proces niejako dzieje si sam poprzez dostp do zmodyfikowanych potraw tradycyjnych w wikszoci duych miast na caym wiecie np. turecki kebab, chiszczyzna, ekskluzywne sushi. Czsto jednak poznawanie ogranicza si jedynie do konsumpcji, a nie - poszerzania wiadomoci na jakich surowcach oparto kuchni kraju, regionu lub jakimi zasadami (np. rytualnymi) kieruje si przygotowywanie posikw np. pochodzcych z morza czy innym zestawie wglowodanw; w miejsce ziemniakw czy makaronu serwowanie ryu. Dziaanie o zbienym charakterze to warsztaty taca np. afrykaskiego, taca brzucha. Jednak czsto tak wybircze dziaania mog przyczyni si do jeszcze silniejszej stereotypizacji i wzmocnienia postawy uprzedzenia. Wszystkie dziea sztuki pojawiaj si w kontekcie i ich odbir jest przez niego zdeterminowany. W edukacji globalnej/rozwojowej sztuka ma ogromny potencja, jednak dbao o kontekst jest nadrzdna. Wytwory, ktre s pomoce w ksztaceniu o wspzalenociach pomidzy globaln Pnoc a Poudniem i o problemach do przezwyciania wsplnie, musz by bardzo bliskie czowiekowi, dlatego tak wiele w wyej opisanych przykadach dokumentu, odniesie do historii, autentycznych postaci.
Konsultacja: Ewa Alicja Bajbak, Jarosaw Greser Warto ledzi strony: http://recyklingidei.pl/ http://independent.pl/ http://www.ted.com

35/ http://www.rajkowska.com/pl/uhyst.php 36/ http://www.rajkowska.com/pl/cruising.php 37/ http://www.rajkowska.com/pl/minaret.php 38/ http://kontynent.waw.pl/streetparty/2010/

18

Anna Ciechanowska

Prawa czowieka, rozwj i kwestia pci

Przemiany spoeczne, polityczne i gospodarcze we wspczesnym wiecie wymuszaj zwikszon koncentracj uwagi na problemach zwizanych z przestrzeganiem praw czowieka. Prawa te ksztatoway si na przestrzeni wielu wiekw i s nierozerwalnie zczone z histori spoeczestw, ustrojw, myli i ideologii. Wyranie uwidaczniaj si w nich zarwno etyczne, jak i moralne zaoenia oraz zwizki z nurtami filozoficznymi. Cho przyjmuje si, e obowizuj powszechnie, tj. dotycz kadego czowieka, bez wzgldu na pe, pochodzenie etniczne, narodowo, wyznanie, kolor skry s wyjtkowo czsto amane, a ich zasadno w wielu pastwach bywa podwaana, czy mniej lub bardziej wiadomie nierespektowana. Za przykad mog tutaj posuy choby kwestie zwizane z wolnoci wyznania czy pci, czstokro ograniczane w imi tradycji, lokalnej kultury. Idea praw czowieka, w tym rwnie integralna cz w postaci praw kobiet i ich wdraanie maj jednake by podstaw i gwarancj tworzenia coraz bardziej sprawiedliwego systemu spoeczno-politycznego. Na stray ich przestrzegania sta maj pastwo i powoane specjalnie do tego celu instytucje oraz organizacje midzynarodowe. Wyzwaniem dla respektowania tych praw s kwestie zwizane z rozwojem gospodarczym i spoeczno-politycznym pastw, zwaszcza za obserwowane w tym zakresie liczne dysproporcje i dysharmonie. Nierwnomierno stopnia zaawansowania pastw i dokonujcy si przez to podzia na pastwa rozwinite, rozwijajce si oraz bdce w okresie transformacji sprawia, e w kadym z tych przypadkw sytuacja wyglda zupenie inaczej, co wicej wymaga odmiennych narzdzi wdraania i czuwania nad respektowaniem tych spord praw czowieka, ktre s niezbywalne. 4 grudnia 1986 roku proklamowana przez Organizacj Narodw Zjednoczonych zostaa Deklaracja Prawa do Rozwoju, ktra w istocie moe by uznana za esencj praw czowieka. Definiuje ona rozwj jako nienaruszalne prawo, dziki ktremu kada jednostka, a take wszystkie ludy s uprawnione do uczestnictwa w rozwoju gospodarczym, spoecznym, kulturalnym i politycznym, a take mog przyczynia si do niego i korzysta z jego osigni. Ujcie to pozwala zarwno na rozpatrywanie prawa do rozwoju w odniesieniu do jednostki, jak i caych grup spoecznych. Podobnie jak w przypadku praw czowieka i praw kobiet w centrum rozwaa dotyczcych rozwoju musi znajdowa si osoba ludzka. Na pastwach oraz organizacjach o charakterze midzynarodowym spoczywa odpowiedzialno za realizacj i przestrzegania wszystkich wymienionych grup praw tak, aby w procesie rozwoju ani pojedyncze jednostki ani cae grupy spoeczne nie zostay pozbawione szansy uczestnictwa w nim czy te, aby nie ucierpiay w jego wyniku ich niezbywalne prawa. Innymi sowy prawo do rozwoju powinno by pojmowane jako taki proces, ktry sprzyja realizacji idei wzrostu gospodarczego, a jednoczenie odbywa si zgodnie z wszystkimi standardami praw czowieka i przy penym poszanowaniu kadej jednostki ludzkiej. Nie ma w takiej sytuacji moliwoci akceptowania dyskryminacji czy nierwnoci, a jeli si one pojawiaj stanowczo si im przeciwdziaa. Kiedy mwimy o prawie do rozwoju i jego realizacji, najbardziej kluczowe i widoczne staje si wspomniane ju zrnicowanie stopnia zaawansowania technicznego, gospodarczego, kulturalnego czy spoeczno-politycznego poszczeglnych pastw. Podzia na globaln Pnoc i globalne Poudnie, czyli na bogatsze, rozwinite pastwa i biedniejsze, rozwijajce si jest wyrany i nie moe zosta zignorowany tym bardziej, e zapnienie cywilizacyjne zawsze zwizane jest z brakiem poszanowania dla praw i godnoci ludzkiej. Wsppraca midzynarodowa jest tutaj niezbdna i konieczna nie tylko w sferze wyrwnywania szans rozwojowych, ale i dlatego, e poprzez organizacje i instytucje zewntrzne
19

ANNA CIECHANOWSKA

moliwe jest wspieranie i monitorowanie wdraania praw czowieka czy praw kobiet, jak i demokratycznych rozwiza w rozwijajcych si pastwach. Pastwa bogatsze, rozwinite zobowizane s do niesienia pomocy i wspierania pozostaych pastw w ich drodze do rozwoju. Dzieje si tak poprzez rnorodne dziaania od dzielenia si zasobami, wsparciem technicznym, wspieraniem lokalnej wytwrczoci, po propagowanie zasad racjonalnego wykorzystywania naturalnych zasobw, a do proponowania, wspierania wreszcie wdraania mechanizmw demokratycznych i promowania praw czowieka. Wpieranie globalnego Poudnia ma przede wszystkim suy redukcji globalnego ubstwa. W prawie do rozwoju bowiem mieszcz si rwnie i te, mwice o prawie do wolnoci od godu, do korzystania z ochrony zdrowia, odpowiedniego poziomu ycia, staego polepszania warunkw bytowych, nauki i samorozwoju czy wreszcie pracy. Bardzo duy nacisk kadziony na kwestie zwizane z eliminowaniem biedy, ubstwa i godu sprawia, e pomoc rozwojowa niesiona przez bogate pastwa i instytucje midzynarodowe w potocznym odbiorze utosamiana jest z pomoc humanitarn. Utosamienie to jest jednak bdne. O ile bowiem pomoc humanitarna w zaoeniu jest dziaaniem ukierunkowanym na konkretny, dorany cel, o tyle pomoc niesiona w zakresie rozwoju ma charakter dugoterminowy i obejmuje wicej elementw. Za przykad moe posuy tutaj walka z godem w pastwach afrykaskich. Pomoc humanitarna to odpowied na skutki konkretnych przyczyn powodujcych nage pogorszenie jakoci ycia mieszkacw. Jej celem jest likwidacja tych skutkw poprzez dostarczanie poywienia, wody pitnej oraz lekw. W przypadku pomocy rozwojowej jednak bdzie ona miaa bardziej perspektywiczny charakter. Realizacja prawa mieszkacw pastw kontynentu afrykaskiego do wolnoci od godu i ubstwa bdzie polegaa nie tylko na doranym dostarczeniu ywnoci (chocia w przypadku klsk ywioowych i tak form moe przybra), ale przede wszystkim na wprowadzeniu w pastwie, jakiemu jest niesiona pomoc, mechanizmw dugofalowych pomocnych w racjonalnym gospodarowaniu zasobami ywieniowymi czy naturalnymi, zapobieganiu kolejnym falom godu, a take odpowiedniemu reagowaniu na pojawiajce si kataklizmy. Poprzez realizacj prawa do rozwoju, a take niesion pomoc rozwojow pastwa globalnego Poudnia otrzymuj szans, jeli nie na zapanowanie w nich dobrobytu, to w kadym razie na polepszenie sytuacji yciowej swych mieszkacw w wielu sferach. Problemem, jaki wyania si przy badaniu skutkw niesienia pomocy krajom rozwijajcym si, jest nieadekwatno niesionej pomocy w stosunku do potrzeb, co nierzadko prowadzi nie do polepszenia, lecz pogorszenia sytuacji w poszczeglnych pastwach. Ponadto cz mechanizmw niesionej pomocy, pomimo szczytnych zaoe, w perspektywie czasowej prowadzi choby do uzalenienia pastw-beneficjentw pomocy od donatorw. Dzieje si tak czsto w przypadku pomocy wizanej, ktra wymaga zakupu od pastwa udzielajcego wsparcia finansowego okrelonych towarw, surowcw czy usug. Zgubne skutki moe przynie w tym wypadku choby obowizek zakupu zboa czy innych produktw ywnociowych, ktre mog i nierzadko s produkowane w kraju rozwijajcym si. Efektem tego jest pogorszenie si sytuacji yciowej osb zajmujcych si upraw. W innych przypadkach uzalenienie to moe by zwizane z wczeniejszym narzuceniem wprowadzenia okrelonych technologii (komputerowych, przemysowych czy rolniczych), ktre nawet po ustaniu pomocy rozwojowej wymagaj korzystania z usug pastwa-donatora w zakresie wymiany, naprawy czy serwisowania sprztu. atwo si domyle, e wybrane rozwizania technologiczne nie zawsze bd tymi najtaszymi, co ponownie powoduje zwikszenie zobowiza pastwa-beneficjenta. Innym, szczeglnym przypadkiem niesienia nieadekwatnej pomocy jest prba walki z godem w Etiopii. Jako gwn przyczyn plagi niedoywienia w tym kraju wskazuje si zazwyczaj susze, jakkolwiek analizy pokazuj, e cho kwestie klimatyczne odgrywaj tutaj du rol, jednak bardziej znaczca jest nieudolno kolejnych rzdw i prowadzonej przez nie polityki. Przykad Etiopii wywouje temat zmian klimatycznych oraz zwizanych z nimi kataklizmw susz, poarw, huraganw, powodzi, ktre kadorazowo przyczyniaj si do mierci wielu ludzi, jak i do pogorszenia sytuacji tych, ktrzy przeyli.
20

PRAWA CZOWIEKA, ROZWJ I KWESTIA PCI

Chocia katastrofom klimatycznym w wikszoci nie mona zapobiec, niesiona pomoc musi by ukierunkowana na rozbudow sieci wczesnego powiadamiania, technologii pozwalajcych na przewidywanie nadejcia kataklizmu, a take zorganizowanych form niesienia pomocy czy ewakuacji. Pojawiajce si problemy i naduycia nie mog dyskwalifikowa samej idei pomocy rozwojowej. Dla wikszoci spord pastw rozwijajcych si oraz pastw w okresie transformacji pomoc rozwojowa bd oficjalna jest jedyn realn szans nie tylko na polepszenie sytuacji gospodarczej, ale przede wszystkim na wprowadzenie mechanizmw demokratycznych oraz idei praw czowieka. W wikszoci z nich bowiem mechanizmy demokratyczne czsto w ogle nie funkcjonuj lub s bardzo sabe, a ponadto nie s zakotwiczone w wiadomoci spoecznej. Mieszkacy nie zdaj sobie sprawy z tego, jakie prawa im przysuguj ani czego mog si domaga. Wielokro czynniki lokalne, na przykad silnie zakorzenione tradycje patriarchalne, plemienne czy religijne, sprawiaj, e politykom nie zaley na wdraaniu mechanizmw zwizanych z przeciwdziaaniem dyskryminacji, zwalczaniem nierwnoci ze wzgldu na pe, wiek, wyznanie bd pochodzenie etniczne. W innych przypadkach, kiedy fasadowe rozwizania zapisane s w prawie, nie ma narzdzi proceduralnych pozwalajcych na skuteczne dochodzenie swoich praw. W efekcie, pomimo skadania deklaracji, a nawet partycypacji w midzynarodowych programach i organizacjach, w pastwach rozwijajcych si oraz w okresie transformacji wielokrotnie dochodzi do amania praw czowieka. Cho nieprzestrzeganie ich, a czsto naumylne amanie dotyczy osb obojga pci, rnych wyzna i pochodzenia etnicznego, najczciej duo dalej idce negatywne konsekwencje takich dziaa dotykaj kobiet. W przypadku prawa do wolnoci od godu i jednoczenie rwnie do odpowiedniego poziomu ycia, z ktrym to zwizane s: dostp do wyywienia, odziey oraz mieszkania, kobiety i dzieci w pastwach rozwijajcych si s zazwyczaj tymi, ktrych dotyka najdotkliwiej niemono zaspokojenia tych potrzeb. W tradycyjnych spoecznociach odpowiedzialno za wyywienie oraz zajmowanie si uprawami spoczywaj przede wszystkim na kobietach. W sytuacjach klsk ywioowych nie tylko cierpi one gd (podobnie jak reszta spoecznoci), ale trac rwnie swoje jedyne rdo utrzymania. Tym samym ich warto dla danej spoecznoci spada. Kobiety w spoeczestwach o silnie patriarchalnych tradycjach w zetkniciu z powodzi, trzsieniem ziemi czy huraganem zazwyczaj rwnie znajduj si na straconej pozycji. Nie mog one bowiem pojawia si w przestrzeni publicznej bez opieki mczyzn, zatem pod ich nieobecno nie mog ucieka np. z zawalajcego si budynku. Warto te pamita, e w tego typu spoecznociach czsto nie dba si rwnie o sprawno fizyczn dziewczynek, co skutkuje tym, e nie potrafi one pywa czy szybko biega. Jeeli do tego doda si nierzadko mocno krpujcy swobod ruchu strj, okazuje si, e w zetkniciu z ywioem kobiety s cakowicie bezbronne. Tym samym zamane zostaje ich prawo do bezpieczestwa oraz ochrony zdrowia i ycia. Przykady wielu krajw pokazuj rwnie dobitnie, e w krajach o silnych tradycjach patriarchalnych dziewczynki i kobiety objte s mniejsz opiek zdrowotn ni chopcy i mczyni: otrzymuj mniej lekarstw, szczepie, witamin oraz s gorzej odywione. Efektem tego jest dua miertelno dzieci pci eskiej. Sytuacja ta powodowana jest przekonaniem, e utrzymanie i wychowanie dziewczynki to tak zwana stracona inwestycja, ktra nie przynosi adnych korzyci, a jedynie straty, albowiem wychowuje si j dla innych (rodziny przyszego ma), nie dla siebie. Przekonanie o tym, e lepiej jest posiada syna wywouje kolejne skutki zwizane ze sfer praw reprodukcyjnych kobiety zmuszane s do selektywnych aborcji, czstego zachodzenia w ci, aby wreszcie urodziy syna. W czci krajw, midzy innymi w Indiach, obserwuje si znaczne dysproporcje midzy liczebnoci modych kobiet i mczyzn, co skutkowa moe znaczcymi konsekwencjami demograficznymi. Aby przeciwdziaa selektywnym aborcjom wprowadzono nie tylko zakazy zwizane z dokonywaniem samego zabiegu, ale rwnie ograniczenia, jeli chodzi o informowanie przyszych rodzicw na temat pci dziecka w czasie bada ultrasonograficznych.
21

ANNA CIECHANOWSKA

Niech do inwestowania w wychowanie dziewczynki powoduje, e odmawia si im rwnie prawa do ksztacenia i samorozwoju. W efekcie s one duo gorzej przygotowane do pracy zawodowej. Zwyczajowo dziewczynki s ksztacone jedynie na poziomie podstawowym tak, aby umiay pisa i sporzdzi proste rachunki, co jest przydatne na przykad przy prowadzeniu domu. Jednak ograniczenia dotyczce przyszej pracy zawodowej to nie jedyna negatywna konsekwencja braku czy sabego wyksztacenia. Efektem tego jest rwnie kompletny brak lub jedynie marginalna wiadomo dotyczca tego, e kobiety (czy szerzej w ogle czowiek) maj jakiekolwiek prawa oraz e istniej narzdzia umoliwiajce ich egzekwowanie i respektowanie. Std te w przypadku niekorzystnych zmian na rynku pracy, przemocy fizycznej i psychicznej itp. kobiety nie reaguj i nie sprzeciwiaj si istniejcej sytuacji. W krajach rozwijajcych si zaobserwowa mona rwnie ogromne dysproporcje, jeli chodzi o obecno kobiet i mczyzn na rynku pracy. Podobnie jak w przypadku omawianych wczeniej zmian klimatycznych i klsk ywioowych czstokro pojawiaj si tutaj ograniczenia wynikajce z tradycji przypisanie kobiety do sfery prywatnej, zakazy zwizane z wykonywaniem okrelonych zawodw, pojawianiem si w sferze publicznej czy wreszcie dysproporcje w stosunku do wyksztacenia mczyzn powoduj, e nie maj one szansy na dobrze patn prac. Nie maj zatem moliwoci staego polepszania swoich warunkw bytowych. Pewne problemy zwizane z funkcjonowaniem kobiet na rynku pracy obecne s tak w krajach bogatej Pnocy, jak i w krajach rozwijajcych si oraz w tych w okresie transformacji. S to kwestie zwizane przede wszystkim z nierwnoci pac oraz dostpnoci do wyszych stanowisk czy bardziej prestiowych zawodw. Tradycyjnie kobiety przypisuje si do zada i prac zwizanych z opiek nad innymi dziemi, chorymi, osobami starszymi oraz zajmowaniem si domem, wyywieniem czy pomoc. Zawody i obowizki z nimi zwizane uznaje si za lece w ich naturze i mao prestiowe. Powszechna jest rwnie niech do zatrudniania kobiet modych czy takich, ktre s matkami. Tradycyjne podejcie powoduje te, e w sytuacji wyboru midzy mczyzn a kobiet pracodawcy przyjmuj do pracy tego pierwszego jako bardziej odpowiedniego i bardziej predestynowanego do speniania si w roli zawodowej. Kwesti kontrowersyjn jest rwnie fakt, e skutkiem pomocy rozwojowej jest wanie nie polepszenie, lecz pogorszenie sytuacji kobiet w krajach rozwijajcych si. Podkrelaj to organizacje zarwno lokalne, jak i midzynarodowe dziaajce na rzecz rwnouprawnienia. Mona jasno stwierdzi, e nierwno pci, a nawet jej pogbianie, jest niejako wpisana we wzrost gospodarczy pastw globalnego Poudnia. Inwestycje rzdowe, dofinansowania od pastw-donatorw kierowane s w sektory uznawane za rozwojowe, przynoszce zyski, intratne i prestiowe, ktrymi zwyczajowo zajmuj si mczyni. S to midzy innymi obszary zwizane z przemysem wydobywczym, wyrbem i handlem drewnem, kaw czy kakao. Przy rozdzielaniu dotacji pomija si sektory zwizane z rolnictwem, w szczeglnoci z upraw podstawowych produktw ywnociowych. W zwizku z tym produkcja i zatrudnienie w tych obszarach spada, nie robi si zapasw, co wywouje wzrost cen ywnoci, a tego efektem w dalszym planie jest gd i ubstwo. Kobiety, ktre w wyniku przekierowania dotacji na inne cele, w wyniku klsk ywioowych czy redukcji stanowisk trac zatrudnienie w typowo rolniczych sektorach, nie maj szansy na szybkie znalezienie nowej pracy czy przekwalifikowanie si. Czsto zreszt prace zwizane z upraw s jedynymi, ktre mog wykonywa, gdy w ogle nie posiadaj wyksztacenia. W innych przypadkach, aby zapewni wyywienie rodzinie, kobiety musz ciej i duej pracowa, ale za mniejsze wynagrodzenie ni wczeniej. Problemem jest tutaj rwnie sama forma zatrudnienia nie ma mowy o umowie o prac i zwizanych z ni wiadczeniami zdrowotnymi czy emerytalnymi. Kobiety pracuj najczciej na tak zwany akord, bez adnych dodatkowych wiadcze czy ubezpiecze. Wszystkie te elementy wpywaj na fakt, e ponad 50 proc. osb yjcych w skrajnym ubstwie to wanie kobiety.
22

PRAWA CZOWIEKA, ROZWJ I KWESTIA PCI

Ten krtki przegld problemw i powiza midzy rozwojem a prawami czowieka oraz kwesti pci wskazuje wyranie, e przed krajami globalnego Poudnia stoi jeszcze wiele wyzwa zwizanych z implementacj funkcjonujcych ju na Pnocy rozwiza. W planowaniu i wspomaganiu rozwoju poszczeglnych pastw naley wyjtkowo mocno podkrela znaczenie koniecznoci wdroenia praw czowieka oraz uwzgldnienia perspektywy genderowej. W przeciwnym wypadku moe okaza si, e, podobnie jak w przypadku walki z godem czy chorobami, pomoc okae si nietrafiona i zamiast przyczyni si do rozwoju, spowoduje jeszcze wikszy wzrost dysproporcji w obrbie poszczeglnych spoeczestw.

Literatura: Polski raport Social Watch: Czas na prawa, Warszawa 2008 Jakubowska-Branicka I.: Prawa czowieka. Tolerancja i jej granice, Warszawa 2002 Kuniar R.: Prawa Czowieka. Prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Warszawa 2000 Wieruszewski R., Hliwa R.: Midzynarodowe Pakty Praw Czowieka. Standard prawa i jego realizacja a przysze wyzwania, Pozna 2002

23

Alicja Chya

Wspczesne konflikty okiem socjologa moliwo socjologii zaangaowanej

W zrozumieniu konfliktw w obszarze socjologii pomaga tzw. teoria konfliktu, ktrej pocztkw moemy szuka w XIX wieku, m. in. w myli Karola Marksa. Wspczesnym teoretykiem konfliktu jest np. Ralph Dahrendorf, ktry przez swoj teori postanowi zwrci uwag myli spoecznej na mniej estetyczn stron spoeczestwa, jak s wanie sprzecznoci i konflikty, wystpujce przecie w kadej grupie i wsplnocie. Wskaza rwnie, e konflikty czsto s nonikiem zmiany spoecznej. Jego teoria, cho niezwykle istotna, jest jednak do jednostronna, na co zwraca zreszt uwag sam autor, piszc, e moe ona wyjania tylko niektre typy problemw (Dahrendorf 2006: 455-457). Innym teoretykiem by Lewis Coser, ktry pokaza nam dobitnie, e konflikty (w okrelonych warunkach) mog rwnie by dla caoci spoecznych funkcjonalne, poniewa przyczyniaj si do zwikszania integracji systemu i jego zdolno adaptacji do rodowiska (Coser 2006: 478). Obydwie te teorie mona z powodzeniem wykorzysta do analizy wspczesnych konfliktw. W moim artykule chciaabym jednak przede wszystkim zwrci uwag na nurt wywodzcy si z teorii konfliktu, a mianowicie na socjologi radykaln, o ktrej moglibymy powiedzie, e bardziej postawia przed myl spoeczn specyficzne zadania ni stworzya spjny model teoretyczny. Socjologia radykalna postuluje spojrzenie na cao spoeczestwa z perspektywy tak zwanych dow spoecznych (Mucha 1986: 149). Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych, w okresie, kiedy rozwijaa si najintensywniej, tymi doami byy warstwy najubosze, ciemione przez bogate elity wadzy (Mills 1961, Mucha 1989: 98). W moim artykule poka, e wspczenie z rwnym powodzeniem mona zaj si, przy wykorzystaniu tej teorii, dzisiejszymi doami spoecznymi czyli na przykad grupami dyskryminowanymi. Takie grupy stanowi w rnych spoeczestwach kategori, ktra moe by (z rnych powodw) ogniskiem zapalnym konfliktw. W kadym spoeczestwie, rwnie naszym, istnieje grupa dominujca kulturowo, definiujca oglnie uznawane za suszne standardy, normy i wartoci naszego ycia i bdca w stanie narzuci je innym grupom. Dodatkowo na og wspiera j system instytucjonaln-pastwowy i/lub religijny (Mucha 1998: 20). W stosunku do niej, mniejszo to: grupa ludzi, ktrzy ze wzgldu na ich cechy fizyczne lub kulturowe odrniani s od innych yjcych w danym spoeczestwie po to, aby ich odmiennie i nierwnoprawnie traktowa, i ktrzy z tego powodu uwaaj si za przedmiot zbiorowej dyskryminacji (Louis Wirth za: Mucha 1998: 20). Socjologia radykalna jest wskazaniem punktu, z ktrego na wiat spoeczny trzeba spojrze. Mona byo by nawet stwierdzi, e jest swego rodzaju ideologi, a nie teori. Nie wypracowaa modeli, systemw poj, wedug ktrych mona analizowa spoeczestwo. Jest jednak, wedug mnie, znaczca, gdy badacz analizuje to, co uwaa za wane dla spoeczestwa oraz, przede wszystkim, zmierza przez swoj dziaalno do zmiany spoecznej, do naprawy spoeczestwa. Jest to podejcie nie tak czsto obecne w naukach spoecznych, poniewa wartociowanie jest tu naturalne we wszystkich etapach procesu badawczego (Mucha 1982). Przy tym, socjolog ma pomaga grupom niesprawiedliwie trak24

WSPCZESNE KONFLIKTY OKIEM SOCJOLOGA MOLIWO SOCJOLOGII ZAANGAOWANEJ

towanym, a nie umacnia panowanie elit. Ma by doradc publicznoci, a nie doradc krla. Powinien przekazywa wyniki bada badanym spoecznociom, a take krgom kierowniczym (Mucha 1986: 182). Chciaabym posuy si teraz przykadem. W Polsce dopiero po przeomie 1989 roku trzeba byo uzna, e polskie spoeczestwo nie jest zupenie homogeniczne i e mniejszoci maj prawo do wasnych preferencji i pogldw. Na poziomie instytucjonalnym sytuacja si poprawia (moliwo zrzeszania si), jednak w sferze obyczaju nadal jest jeszcze wiele do zrobienia. Wedug Janusza Muchy demokracja ma sens nie tylko polityczny, ale te kulturowy, wic publicznie akceptowane i wyraane powinny by wartoci i normy kulturowe wszystkich czonkw/i spoeczestwa (Mucha 1992: 32). Socjologia radykalna pojawiaa si, gdy konieczne byo ustosunkowanie si nauki do nowych problemw spoecznych (Mucha 1986). W sytuacji ujawnienia si w Polsce rnorakich mniejszoci, badanie ich z perspektywy socjologii radykalnej wydaje si zasadne. Przykadem wykorzystania socjologii radykalnej w praktyce moe by zbadanie subiektywnych odczu jakiej grupy mniejszociowej na temat spoeczestwa, w ktrej egzystuje, tego, jak si w nim czuje i odnajduje. Taki ogld wasnej sytuacji moe da nowe i wane spojrzenie na nasz kultur, ktrej w kocu grupy mniejszociowe s wspuczestnikami. Cho zwykle badania prowadzone z perspektywy dow spoecznych uwaane s za skrzywione i obcione sdami wartociujcymi, to uwaam, e mog da one nowe, cenne informacje o caym naszym spoeczestwie, a take o samej kulturze dominujcej. Nie zbudujemy w ten sposb penego obrazu spoeczestwa, ale, jak pisa Alvin Gouldner, da nam to nowe spojrzenie na wiaty, z ktrymi do tej pory czulimy si oswojeni (za: Mucha 1989: 106). Otworzy nam to oczy na dotd niezauwaane problemy. Dziaalno socjologa jest w tym podejciu cile poczona z funkcj edukacyjn. Dziki niej, nauka moe peni rol emancypacyjn, zmierza do ustanowienia rwnoci wszystkich ludzi. Ma to by osignite przez pokazanie ludziom faszywych racjonalizacji ich zachowa. Ukazanie nieuzasadnionego ucisku spoecznego ma znaczenie wyzwalajce i przyczynia si do jego przeamania (Mucha 1986: 182). Wedug Charlesa W. Millsa, celami, do ktrych si tu dy to: wolno i rozum. Uwaa on, e wspczeni ludzie nie s podmiotami i przestaj myle o wolnoci, ktra zmusiaby ich do mylenia o celach (Mucha 1989: 107). Narzdziem do pokonywania faszywych racjonalizacji ma by opisana przez Millsa wyobrania socjologiczna. Mills pisze: to, czego ludzie potrzebuj, i co czuj, e jest im potrzebne, to pewna cecha umysu, ktra pomogaby im tak wykorzysta informacje i rozwin rozum, aby zdoali w jasny sposb zgbi to, co dzieje si na wiecie, i to, co moe dzia si z nimi samymi (Mills 2005: 12). Socjolodzy powinni j propagowa, gdy dziki niej, zwykli ludzie, ktrzy do tej pory czuli, e w swym codziennym yciu nie s w stanie nic zrobi, zauwa, e ich indywidualne problemy wi si ze struktur spoeczestwa i bd mogli przeksztaci je w publiczne dania (Mills w: Mucha 1983: 202 - 203). Wane jest przy tym, oprcz dokadnego zbadania istniejcego spoeczestwa, rozporzdzanie jak alternatyw, umiejtno wyobraenia sobie lepszego wiata. Nazwane jest to kategori moliwoci (Mucha 1982). W tym podejciu jest oczywicie widoczny swojego rodzaju utopizm dobrego spoeczestwa. Zadaniem socjologw (czy szerzej badaczy spoecznych) jest tu stworzenie diagnozy spoeczestwa, zbudowanie teorii, a nastpnie edukowanie spoeczestwa, tak by kady mia moliwo wpywania na swj los. Osoby z grup mniejszociowych, o ktrych pisaam wyej, mona porwna do apatycznych, niewiadomych mas, ktre opisywa Mills (Mucha 1989: 98, Mills 1961). Czsto tacy ludzie nie maj te wystarczajcej siy, by wyartykuowa swoje dania i sami godz si na uznawanie ich za margines. Fakt ten nie powinien zwalnia grupy dominujcej z obowizku zajmowania si interesami takiej grupy to, e nie jest ona w stanie wyartykuowa swoich da, nie znaczy, e nie ma problemw. Poka teraz par przykadw grup czy kategorii spoecznych, w przypadku ktrych
25

ALICJA CHYA

mona zrealizowa postulaty socjologii radykalnej. Najoczywistszym przykadem s osoby bdce na marginesie spoecznym z powodu trudnej sytuacji materialnej. Mog to by przykadowo osoby korzystajce z pomocy spoecznej. Badacz powinien zbada ich sytuacj, wyniki moe przekaza instytucjom zajmujcym si pomoc spoeczn. Funkcja edukacyjna moe polega na zorganizowaniu szkole, ktre poka tym osobom, e ich jednostkowa sytuacja jest warunkowana przez szersze ukady spoeczno-ekonomiczne panujce obecnie w kraju. W ten sam sposb moemy te potraktowa kategori osb bezdomnych. Naley tu spojrze na ich problemy z ich punktu widzenia, a nie z punktu widzenia normalnego obywatela. Da si wtedy zauway, e problemy, z ktrymi one si zmagaj, s zupenie odmienne od problemw tzw. normalnego obywatela. To moe pomc ukierunkowa pomoc na najodpowiedniejsze tory. Innym przykadem moe by potraktowanie sytuacji kobiet w spoeczestwie jako grupy w pewnych sytuacjach spoecznych traktowanej niesprawiedliwie i uciskanej. W socjologii badania prowadzone z perspektywy feministycznej i teorie tworzone z tej perspektywy maj ju pewn tradycj i s do obszerne. Kolejny przykad to mniejszoci seksualne. W tym przypadku moemy potraktowa mniejszo, na przykad homoseksualn, jako mniejszo o gorszym statusie. Badania spoeczne dotyczce mniejszoci homoseksualnej najczciej skupiaj si na badaniu postaw spoecznych wobec osb homoseksualnych. Jako badacze jednak moemy w tym przypadku zbada same osoby przynalene do tej mniejszoci i pokaza ich subiektywne spoeczne samopoczucie. Wyniki bada powinnimy przekaza samej badanej spoecznoci na przykad jej oficjalnym przedstawicielom. Moemy te zdiagnozowa gwne problemy, z ktrymi borykaj si osoby homoseksualne. Charles Mills w latach pidziesitych XX wieku napisa: Nasze czasy to okres niepokoju i obojtnoci jeszcze niesprecyzowanych wystarczajco, aby pozwoli na prac rozumu i gr wraliwoci. Zamiast trosk zdefiniowanych w kategoriach wartoci i zagroenia mamy czsto do czynienia z przykrym uczuciem bliej nieokrelonego niepokoju; zamiast jasno sformuowanych problemw, mamy czsto do czynienia jedynie z uczuciem, e wszystko przebiega jako nie tak, jak naley. Ani zagroone wartoci, ani cokolwiek, co im zagraa, nie jest okrelone; krtko mwic, nie pojawi si jeszcze moment podjcia decyzji (Mills 2005: 16). Trudno oprze si wraeniu, ze ta diagnoza jest aktualna w odniesieniu do wielu czonkw spoeczestwa obecnie. Socjologia radykalna ma za zadanie zrozumie spoeczestwo, poszuka alternatyw dla niesprawiedliwoci i propagowa wyniki. Trzeba zauway, e do prowadzenia bada z punktu widzenia grup mniejszociowych czy uciskanych nie jest konieczne wykorzystywanie konkretnie socjologii radykalnej. Uwaam jednak, e bardzo istotne jest to specyficzne postawienie zada, ktre wie si z chci zmieniania wiata, a stosowanie wyobrani socjologicznej powoduje, e badania nie maj tylko akademickiego charakteru i uzyskuj wymierny sens. Podejcie to moe by wykorzystywane na gruncie innych teorii, uwaam bowiem, e socjologia powinna podtrzymywa pewien niepokj. Jest to oczywicie rwnie pytanie o polityczn i etyczn rol nauk spoecznych w ogle.
Literatura: Coser L.: Spoeczne funkcje konfliktu, [w:] Jasiska-Kania A. i inni (red.), Wspczesne teorie socjologiczne, Scholar, Warszawa 2006 (s. 478 - 481) Dahrendorf R.: Teoria konfliktu w spoeczestwie przemysowym, [w:] Jasiska-Kania A. i inni (red.), Wspczesne teorie socjologiczne, Scholar, Warszawa 2006 (s. 454 477) Mills C.W.: Elita wadzy, Ksika i Wiedza, Warszawa 1961 Mills C.W.: Obietnica, [w:] Sztompka P., Kucia M. (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Krakw 2005 (s. 11 17) Mucha J.: C. W. Mills, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985

26

WSPCZESNE KONFLIKTY OKIEM SOCJOLOGA MOLIWO SOCJOLOGII ZAANGAOWANEJ Mucha J.: Demokratyzacja i mniejszoci kulturowe. Polska przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, [w:] Studia Socjologiczne, nr 1: 31-42, 1992 Mucha J. (red.): Kultura dominujca jako kultura obca. Mniejszoci kulturowe a grupa dominujca w Polsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998 Mucha J.: Radykalizm w socjologii XX wieku, [w:] Studia Socjologiczne, nr 1: 5-32, 1983 Mucha J.: Socjologia jako krytyka spoeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we wspczesnej socjologii zachodniej, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 Mucha J.: Socjologia radykalna jako odmiana krytyki naturalizmu w naukach spoecznych, [w:] Kwaniewicz W. (red.), Orientacje teoretyczne we wspczesnej socjologii, UJ, Krakw 1989 (s. 97-112) Mucha J.: Socjologia radykalna wobec problemu obiektywnoci nauk spoecznych, w: Studia Filozoficzne, nr 7-8, 1982 (s. 115-140)

27

Agnieszka Jeran

Media a rozwj O Maslowie, jakoci ycia i Internecie

Istota mediw Prasa, radio, telewizja, Internet... kade tak inne, a przecie czy je jakie istotowe podobiestwo. Patrzc na rnorodno mediw ograniczamy je zwykle do tych masowych, jednoczenie czynic zastrzeenie, e Internet jest tu jako inny, nie do koca zbieny co do swojego charakteru ze swoimi poprzednikami (okrelany czsto jako multimedium, ma cechy jednoczenie medium masowego i indywidualnego w zalenoci od zastosowa). Co czy media jako takie, nie tylko masowe? Levinson powiada, e tak jak zmysy to rodki zastpczej interakcji z otoczeniem, wiedzy, ktra pozwala wej organizmowi w kontakt ze rodowiskiem przy zachowaniu dystansu, ogarn je bez naraania si na ryzyko natychmiastowej zagady1, tak wszystkie media w istocie s ich dalszym rozwiniciem. Zmysy ograniczaj bezporednie doznanie, tworz pprzepuszczaln bon pomidzy zewntrznym wiatem a wntrzem organizmu. Nie umiemy zreszt jako ludzie poznawa wiata inaczej nie jest nam dostpna telepatia do poznawania myli ani aden inny bezporedni kontakt z przyrod i jej waciwociami. W procesie stawania si ludmi czynilimy owe narzdzia poredniczce coraz bardziej abstrakcyjnymi i jednoczenie zdystansowanymi od wiata, ktry pozwalay pozna. To zwiksza bezpieczestwo, bezpieczniej jest ogie oglda ni dotyka, a jeszcze bezpieczniej sucha o nim, zima wymaga wielkiej ostronoci, jeli zetkn si z ni bezporednio, znacznie za zyskuje w opowieci albo na obrazie, podobnie jak wojna atrakcyjna i bezpieczna jest tylko w ksice, grze lub filmie. Kolejne wynalazki, najpierw abstrakcyjne mylenie i jzyk, potem pismo, druk, media elektroniczne, coraz bardziej porednicz zatem w naszym dowiadczaniu otoczenia, a jednoczenie czyni nas od niego coraz odleglejszymi i wolnymi od jego zagroe. Nierozerwaln jednak cen tego bezpieczestwa jest ryzyko bycia oszukanym, wiat sam w sobie nie kamie, ale wzrok moe ulec zudzeniu, a jzyk rwnie atwo wyrazi prawd, jak i nieprawd. Jednak obok bezpieczestwa media daj jeszcze jedn istotn korzy, pozwalaj poszerza dowiadczenie wasne o dowiadczenia innych. Pula przey, przemyle, wiedzy poszerza si, kiedy moe dochodzi do kumulowania si dowiadcze i dzielenia si nimi. Jako jednostka bezporednio dowiadczam tylko okrelonych wydarze, dysponujc bardzo ograniczonym czasem i wydzielon przestrzeni na zapoznanie si z nimi. Ale suchajc opowieci, poznajc wiat porednio, mog skumulowa we wasnym umyle wielokrotnie wicej wiata ni sama poznam do tego przede wszystkim przydawa si jzyk, ale i wynalazek przesyania na odlego obrazw (telewizja), a przedtem - ich utrwalania (fotografia) ma tu swj znaczcy wkad. Take i to wzbogacanie ma swoj cen - Giddens powiedzia o pojawieniu si efektu kolau, ktry sprawia, e docierajcy do jednostki przekaz nie jest spjn opowieci o wiecie, ale wanie kolaem niezwizanych historyjek, pomidzy ktrymi jednostka sama musi doszukiwa si sensu. Te cechy mediw - zaporedniczenie dajce bezpieczestwo i wzbogacajce w dowiadczenia, a kosztujce ryzyko oszustwa i utraty spjnej narracji - s wsplne, poniewa dotycz mediw elektronicznych, jak i tradycyjnych, oraz wreszcie narzdzia starego jak ludzko - jzyka. Media s tym, co poredniczy i to oddaje ich istot.

1/ Fragment przedmowy do Levinson P.: Mikkie ostrze. Naturalna historia i przyszo rewolucji informacyjnej, MUZA, Warszawa 1999

28

MEDIA A ROZWJ. O MASLOWIE, JAKOCI YCIA I INTERNECIE

Rozwj Rozwj ma tak wiele uj, e trudno midzy nimi wybiera. Kryje w sobie pewn celowo i popraw - jest wic najoglniej zmian postpow. Prawdziwy problem ley jednak w zwizanej z tym ocenie - czyim zdaniem, wedug czyich kryteriw jest jaka zmiana zmian na lepsze? Dla jednego nowa droga jest postpem, bo uatwia dzieciom dotarcie do szkoy, dla innego ta sama droga jest przejawem barbarzyskiego i bezmylnego zniszczenia unikalnego rodowiska, a wic raczej regresem. Tysice przykadw byyby tu rwnie trafne. Spord wielu rnorodnych koncepcji rozwoju i sposobw jego definiowania, warto wykorzysta jedn, przenoszc uwag na jednostki i ich ycie - byo by to mierzenie postpu jakoci ycia. Zatem jaki zestaw, proces czy cykl zmian mona byoby nazwa rozwojem wwczas, gdy ich kocowym skutkiem jest poprawa jakoci ycia osb, ktrych zmiany te dotykaj. Celowo zamiast poziomu ycia czy dobrobytu przywoana zostaje jako ycia. Jest to wprawdzie kolejna szeroka i nie do koca sprecyzowana kategoria, jednak naukowo i intuicyjnie dosy rozpoznawalna. Jako ycia przekracza kwestie warunkw ycia, jest te czym wicej ni dobrobyt. Jako jeden z podlegajcych pomiarowi wskanikw pojawia si w dyskusji o sytuacji spoecznej wwczas, gdy sam poziom ycia i dobrobyt okazay si niewystarczajce. Dobrobytowi okaza si bowiem nie towarzyszy dobrostan, za rozwj w wymiarze gospodarczym nis za sob liczne, uboczne i niekorzystne zmiany. Mio jest wiele zarabia i y w miecie dostarczajcym wszystkich niezbdnych udogodnie: rozrywki, komunikacji miejskiej, biecej wody, prdu itp. Jednak martwe drzewa za oknem, czarny py na parapetach, niebo zasonite smogiem i chorujce nieustannie dzieci dosy skutecznie likwiduj wszelkie zadowolenie z zarobkw i wygody. Te elementy okrelaj jako ycia. I cho uj jakoci ycia jest wiele, mona zgodzi si co do kluczowego znaczenia trzech skadowych i ich wzajemnej relacji: dobrobytu, dobrostanu i relacji z innymi, a wic sfery bytowania (mie), zadowolenia z wasnego ycia (by) i kontaktw spoecznych (kocha). Jeszcze wyraniej sprowadzajc skadowe jakoci ycia do ich sedna, do istoty potrzeb, ktre zaspokajane s w kadym z tych obszarw, mona odwoa si do piramidy czy te hierarchii potrzeb Maslowa. Jej podstaw stanowi sfera bytowa - s to przede wszystkim potrzeby fizjologiczne, czciowo take potrzeby bezpieczestwa. Cz rodkowa obejmuje kwestie afiliacji, a wic relacji z innymi ludzi, uzyskiwanego dziki temu poczucia przynalenoci, a ich skadow jest take cz potrzeb bezpieczestwa. Wreszcie szczyt piramidy to potrzeby zwizane z by: wyrnianie si, szacunek, samorealizacja. Z rozwojem mamy do czynienia wtedy, gdy zachodzce zmiany zwikszaj stopie zaspokojenia ich wszystkich. Mona rozpatrywa go z poziomu spoeczestwa czy grupy - wwczas zwikszanie stopnia zaspokojenia bdzie oznaczao chociaby zwikszanie udziau czonkw grupy, ktrych charakteryzuje pene zaspokojenie poszczeglnych poziomw (np. nikt nie goduje i kady ma dach nad gow jest miar rozwoju, jeli poprzednim stanem byo godowanie jakiej liczby osb czy ich bezdomno). Mona te przyj punkt widzenia jednostki - gdy jej indywidualne potrzeby s coraz peniej zaspokajane. Media i rozwj? Jeli przyj powysze ustalenia i wybory definicyjne, postawione pierwotnie pytanie nabiera konkretnoci: jaki jest zwizek mediw jako narzdzi poredniczcych ze zwikszaniem si poziomu zaspokojenia potrzeb jednostek i spoecznoci? Najprostsza odpowied: kluczowy, przede wszystkim w sferze poznawczej, a uywajc jzyka ekonomii - ma on charakter generujcy popyt i w ten sposb zmieniajcy stan spoeczestwa i przyczyniajcy si do uwiadomienia i lepszego zaspokojenia potrzeb. Uzasadniajc t ocen mona wskaza na poprawiajce jako ycia wpywy mediw, przede wszystkim mediw masowych, na zaspokajanie potrzeb. Logik analizy wyznacza tu piramida potrzeb Maslowa i w jej obrbie nastpstwo kolejnych poziomw potrzeb.
29

AGNIESZKA JERAN

Potrzeby fizjologiczne: zalicza si do nich zwykle podstawowe potrzeby bytowe: jedzenia, mieszkania, odziey. I cho jest pewne, e samym ogldaniem produktw ywnociowych nikt si nie naje, wpyw mediw w tym obszarze ma dwa gwne obszary: edukacyjny - poprzez przekaz mediw masowych dokonywa si moe uwiadamianie znaczenia np. wskaza dietetycznych i zdrowego trybu ycia, promowanie pewnych rodzajw aktywnoci: sportu, gotowania na parze... do wyboru, do koloru. Podobnie rzecz ma si z miejscem zamieszkania i odzie - media, a cilej odbierane za ich porednictwem przekazy - filmy, artykuy, reklamy - wskazuj zestawy standardw, dostarczaj wzorcw, do ktrych mog si odnosi w swoich wyborach i oczekiwaniach jednostki. Co wane, to edukujce oddziaywanie, nie ogranicza si bynajmniej do przekazw wprost edukacyjnych, ale odbywa si w gwnej mierze poprzez szeroko rozumian rozrywk. Bohaterowie seriali telewizyjnych s czsto najbardziej skutecznymi propagatorami profilaktyki zdrowia, zmian nawykw ywieniowych, wprowadzania bezpiecznych rozwiza w domu itp. Podobn rol odgryway porady w staych rubrykach gazet czy czasopism, pogadanki czy suchowiska radiowe, podobn wreszcie, przynajmniej czciowo, odgrywaj reklamy, podcasty, blogi. popytowy - oczekiwania, jakie w wyniku procesw wskazywania nowych wzorw pojawiaj si wrd ich odbiorcw przeksztacaj si w gotowo do nabywania i poszukiwanie okrelonych produktw, a wic mniej lub bardziej bezporednio w popyt. W tym zakresie zarzuca si mediom, szczeglnie za rozpowszechnianej za ich porednictwem reklamie, generowanie sztucznych potrzeb, a wic potrzeb - a moe raczej pragnie - dbr zbdnych. W szerszym zakresie, przekaz medialny rozbudza postawy konsumpcyjne, te za mona z jednej strony uznawa za pogarszajce jako ycia, bo prowadzce chociaby do frustracji, z drugiej jednak, jeli za jeden z motorw rozwoju spoecznego uzna rozwj gospodarczy, w ostatecznym rozrachunku za pozytywne. Potrzeby bezpieczestwa - ta grupa potrzeb odnosi si do szeregu rnych rodzajw bezpieczestwa: fizycznego - zabezpieczenia przed napaci, schronienia, stabilnej pracy; normatywnego - stabilnego systemu prawa, ktre nie jest zaskakujco i niekorzystnie zmieniane i ktre jest przez instytucje przestrzegane; poznawczego - wiedzy o wiecie, ktra gwarantuje dobr w nim orientacj i trafne podejmowanie decyzji. W odniesieniu do tak rozumianego bezpieczestwa najistotniejszym obszarem powiza mediw i zaspokojenia potrzeb jest kwestia bezpieczestwa poznawczego. Przekaz medialny, przede wszystkim przez swoj kluczow waciwo, jak jest zaporedniczenie dowiadcze i rozszerzanie ich zakresu, zwiksza znajomo otaczajcego wiata, tak najbliszego rodowiska ycia, jak i jego odleglejszych obszarw. Media peni funkcj oswajania wiata, wyjaniania jego zawioci i praw, a cho czasem mog wizj wiata niepotrzebnie komplikowa, mona uzna, e ich generalny wpyw w tym zakresie jest pozytywny, poniewa poszerzajcy. Zakres zwikszania bezpieczestwa poznawczego obejmuje take wiksz wiedz o wasnych potrzebach, a wic uatwianie autodiagnozy, a dziki temu umoliwia lepsze ich zaspokojenie (np. w zakresie zwikszania swoich kompetencji i dziki temu poprawy sytuacji na rynku pracy). Rwnie bezpieczestwo normatywne pozostaje w silnych, bezporednich zwizkach z przekazem medialnym: media mog bowiem edukowa jednostki o ich prawach jako obywateli, konsumentw, pracownikw, peni te rol upowszechniajc w odniesieniu do tak istotnych kwestii, jak: midzynarodowe konwencje np. praw czowieka oraz pozwalaj uwiadomi naruszenia prawa przez instytucje, administracj, pracodawcw czy sprzedawcw i pozna sposoby na radzenie sobie z nimi. Potrzeby przynalenoci - okrelane te jako potrzeby afiliacji obejmuj najszerzej rozumian integracj spoeczn, a wic wszystkie przejawy wczenia jednostki w ycie
30

MEDIA A ROZWJ. O MASLOWIE, JAKOCI YCIA I INTERNECIE

zbiorowe. W wymiarze relacji obejmuje to chociaby kontakty z innymi ludmi, a w wymiarze psychologicznym znajduje wyraz w uczuciach przyjani, mioci, akceptacji. Istota tych potrzeb wynika ze spoecznej natury czowieka i denia do uzyskiwania ze strony innych potwierdzenia wasnego istnienia oraz wasnej wartoci. Znaczenie mediw jest tu ogromne, przede wszystkim ze wzgldu na wag komunikacji zaporedniczonej, ale take przekazy prowadzce do przekonania o istnieniu generalnej wsplnoty i rozpoznawania osb podobnych - a wic takich, z ktrymi jednostka moe si identyfikowa. Obszary zwizkw mediw i zaspokojenia potrzeb przynalenoci to w szczeglnoci: komunikowanie zaporedniczone - wykorzystanie mediw nie tyle masowych, co umoliwiajcych indywidualn komunikacj, jak telefon czy wiele z wykorzysta Internetu; umoliwiaj stworzenie i utrzymanie poczucia przynalenoci nawet w sytuacji fizycznego odseparowania jednostek; wirtualne spoecznoci i rne formy grup odniesienia - czy to jako zwizane z komunikowaniem si i tworzeniem rzeczywistej wsplnoty (cho w wiecie wirtualnym), czy te jako wyimaginowana grupa wzorcotwrcza, stanowi one dla jednostki sfer o znaczeniu tosamociowym, pozwalajcym jej na zdefiniowanie siebie i swojego miejsca w wiecie w relacji do innych, szczeglnie w sytuacji braku takiego zakotwiczenia w otaczajcej bezporednio jednostk rzeczywistoci; oswajanie obcoci - przez ukazywanie innych wzorw, odmiennych zachowa, rnych od jej wasnej kultury, przekaz medialny rozszerza pojcie czowieczestwa jako takiego i przyczynia si agodzenia ostroci granicy my-oni, a wic porednio - do generowania wikszej tolerancji. Naley jednak zastrzec, e wolno wyboru przekazw, jak dysponuje jednostka, moe przyczynia si do uzyskiwania przeciwnego efektu tj. zamykania si na grupy inne ni wasna i szukania wycznie potwierdzenia wasnych przekona (co prowadzi czasem do radykalizacji przekona i narastania nietolerancji); Potrzeby uznania - przekraczajc poziom bycia akceptowanym, co wynika wprost z zaspokojenia potrzeb przynalenoci, potrzeby uznania dotycz oczekiwa szacunku, sukcesu, prestiu. O ile w grupie potrzeb przynalenoci dominuje poszukiwanie podobiestw, o tyle w grupie potrzeb uznania istotniejsza jest unikalno, niepowtarzalno, wyjtkowo oraz szukanie szacunku za charakteryzowanie si nimi. Media maj tu znaczenie przede wszystkim jako: dostarczyciel wzorw, modeli standardowych i wyjtkowych, co pozwala jednostce na stworzenia wasnej kreacji tosamociowej w spoecznie akceptowalnych granicach. Przekaz medialny wskazuje bowiem, jaki poziom i jaki wyraz oryginalnoci jest jeszcze szanowany, a jaki ju uwaany za kuriozum, wymiewany lub ignorowany; dostarczyciel przestrzeni - tu szczeglnie wanym polem dla ekspresji wasnej wyjtkowoci okazuje si Internet, pozwalajcy na niemoliwe w tradycyjnych mediach masowych oddolne generowanie przekazu. Teoretycznie kady moe by autorem filmu, zdj czy caej wystawy, hasa czy strony internetowej, teoretycznie cay wiat moe owo dzieo, ow kreacj zobaczy i doceni. Jest to oczywicie obszar potencji, a nie realnej realizacji, jednak jego znaczenie trudno przeceni. Internet po raz pierwszy umoliwi tak powszechn, tak atw i tak szerok ekspresj indywidualnoci nie ograniczon przez lokalno, zasig fizycznego przemieszczenia si jednostki. Przede wszystkim za umoliwia uzyskiwanie szerokiej informacji zwrotnej, a wic pyncego do jednostki przekazu wyraajcego szacunek dla niej, potwierdzajcego jej wyjtkowo, uzasadniajcego presti (przez cytowanie, ocen, popularno). Potrzeby samorealizacji - stwarzajc pole dla wyraania wyjtkowoci, media tworz te przestrze, w ktrej moliwy jest rozwj, zwikszanie swoich kompetencji (nie tylko zawodowych) i realizowanie wasnego potencjau. Wie si to z jednej strony z upowszechnianiem znajomoci cieek samorozwoju - ksztacenia formalnego i nieformalnego, dyskusji w gronie podzielajcym zainteresowania, za z drugiej - ze zgeneralizowanym przekazem
31

AGNIESZKA JERAN

akceptacji dla poszukiwania samorealizacji. Podsumowanie Przedstawione w sposb bardzo oglny zwizki mediw, a cilej przekazu medialnego ze sposobem i poziomem zaspokojenia potrzeb, nie maj oczywicie wycznie pozytywnego charakteru. W odniesieniu do kadego poziomu potrzeb jako najwaniejsze oddziaywanie niwelujce t pozytywn relacj, a wic popraw jakoci ycia dziki wpywowi mediw, wymieni naley frustracj. Media bowiem oddziauj gwnie poznawczo, tylko Internet jako przestrze komunikacyjna dostpna dla oddolnego generowania przekazw pozwala na rzeczywiste dziaanie. Oddziaujc na sfer poznawcz przekaz medialny przyczynia si do zmiany wzorw zachowa, oczekiwa czy motywacji. Jeli nie znajduj one przeoenia na szanse rzeczywistego wyraenia i realizacji, wywoa mog tylko frustracj. Istotne jest to, e czsto nie jest konieczne bezporednie, natychmiastowe ich zaspokojenie, a jedynie ich ekspresja, odpowiedzi na ktr jest dopasowana oferta. Innymi sowy - oddziaywanie na sfer poznawcz porednio generuje zmieniony popyt, odpowiedzi na ktry jest zmodyfikowana poda. I na rynku, i w umysach jednostek takie przejcie to rwnowaga. W odniesieniu do potrzeb przekada si ona na ich lepsze zaspokojenie, a w efekcie na podniesienie jakoci ycia - popraw dobrobytu, dobrostanu i relacji (cho czasem tylko ich oceny, przy niezmienionym poziomie - na zasadzie, to, co mam, to jest wicej ni mylaem, kiedy porwnam si z innymi). Zwizki pomidzy tak zoonymi sferami rzeczywistoci jak media i stan caego spoeczestwa nie mog by proste. Przedstawiona analiza to zaledwie jeden z kluczy do cieki wicej media i przekaz medialny oraz rozwj spoeczny. Wydaje si jednak, e klucz ten jest bardziej znaczcy ni rozpowszechniony w dyskursie politycznym technologiczny lub ekonomiczny determinizm, pomijajcy zoono zalenoci, a przede wszystkim w swoim technokratycznym zalepieniu, zapominajcy, e tylko ludzie i ich ycie mog by miernikami rozwoju - nie produkt krajowy brutto, cyfryzacja kraju czy wspczynnik scholaryzacji.
rda: Czapiski J. , Panek T. (red.): Diagnoza spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw, Warszawa 2009 http://www. diagnoza.com Giddens A.: Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, WN PWN, Warszawa 2001 Levinson P.: Mikkie ostrze. Naturalna historia i przyszo rewolucji informacyjnej, MUZA, Warszawa 1999 Maslow A.H.: Motywacja i osobowo, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990 Zacher L.W.: Transformacje spoeczestw od informacji do wiedzy, Warszawa 2007

32

Karol Zamojski

Biznes a pomoc rozwojowa: globalne problemy, lokalne wyzwania

Wstp Kiedy si przyjrzymy sowu biznes, dwa pierwsze skojarzenia prowadz nas ku pienidzom oraz zajtoci. Biznes bowiem to, z angielska ujmujc, przestrze tych, ktrzy s busy. Nie maj wic czasu widzie nic poza wiatem swoich relacji o charakterze finansowym, nastawionym na osiganie zysku. W ten oto sposb, z angielska brzmice tumaczenie przedsibiorczoci, buduje zakres moliwych obszarw zainteresowania. Z kolei rozwaanie biznesu jako przedsibiorczoci, daje nam zupenie inne pole znaczeniowe. Przedsibiorczo wwczas jest to umiejtno, zdolno, do brania odpowiedzialnoci za szukanie rozwiza sytuacji problemowych. Podjcie refleksji nad przedsibiorczoci w duchu anglosaskim nie pozwoli nam zrozumie szeregu globalnych konsekwencji wynikajcych z tego, e kady wzrost gospodarczy przedsiwzicia biznesowego ma swoje daleko idce konsekwencje w bezporednim otoczeniu, jak i w globalnej przestrzeni uwarunkowa i relacji. Gdybymy jednak zdecydowali si na analiz nie biznesu, a przedsibiorczoci, wwczas mamy moliwo reflektowania nad kosztami jej rozwoju, zarwno bezporednimi lokalnymi, jak i porednimi globalnymi. Sens i potrzeba tego rozdzielenia za chwil znajdzie swoje uzasadnienie. Tymczasem sprbujmy sobie zobrazowa, z jak sytuacj gospodarcz na poziomie globalnym mamy obecnie do czynienia. Modelowo rzecz ujmujc znajdujemy w obrbie globu raczej bogat i zamon pnoc oraz biedne i niedorozwinite poudnie. Jako przykad podajmy chociaby nastpujce dane: w VIII wieku w Europie dochd per capita by wyszy o ok. 30% ni w Indiach, Afryce, czy Chinach. Sto lat pniej nastpia gruntowna zmiana proporcji. W 1870 roku dochd uprzemysowionej Europy by jedenacie razy wikszy, ni dochd w najbiedniejszych pastwach wiata. Kolejne sto lat sprawio, e w 1995 roku dochody Europy byy okoo 50 razy wiksze. Jednoczenie, co jest nie bez znaczenia, coraz wikszy procent dochodw wiata znajduje si w coraz mniej licznych rkach. Przestalimy nad tym procesem panowa. Gdybymy prbowali zrozumie, jakie czynniki spowodoway tak dysproporcj, to oczywicie nie bdziemy w stanie w peni rozwika problemw, jakkolwiek istnieje moliwo dosy precyzyjnego wskazania mechanizmw generowania dysproporcji i nierwnych szans rozwojowych. Wiemy bowiem, jakie czynniki wywouj tak du skal rozbienoci na mapie dochodw na wiecie. W zasadzie wiemy rwnie, jakie kroki naleao by uczyni, aby minimalizowa efekty nierwnomiernoci rozwojowej wiata. Niestety, nie wiemy, jak samych siebie przekona, eby tak si stao. Problem, jak zwykle, zaczyna si i znajduje barier w nas samych. Historia globalnej katastrofy Wnikajc zatem w struktur biednienia poudnia i bogacenia si pnocy, wnikamy w istocie w sens tego etapu rozwoju cywilizacji, ktry nazywamy nowoczesnoci: czyli umiejtnoci dugoterminowego planowania samorozwoju duych grup spoecznych1. Konse1/ Bauman Z.: Pynna nowoczesno, Krakw 2006 (s. 10)

33

KAROL ZAMOJSKI

kwencj takich planw, sigajcych w kadym przypadku terytoriw zglobalizowanych, jest konieczno znalezienia paliwa do rozwoju. Mechanizm globalnego rozwoju w zasadzie niczym nie rni si od rozwoju lokalnego maych przedsibiorstw. Jeli mamy jaki produkt lub usug, ktre inni chc naby, musimy posiada rwnie moliwoci skutecznego zaoferowania produktu/usugi. To oznacza, e musimy dysponowa si wytwrcz oraz siami sprzedaowymi. Krtko rzecz ujmujc, musimy dysponowa pracownikami. Oczywicie na rynku pojawiaj si zagroenia dla naszego produktu/usugi. Mianowicie, pojawia si konkurencja, ktra zaczyna rwnie oferowa podobny lub nawet identyczny produkt/ usug. Strategii reakcji na konkurencj moe by kilka. Po pierwsze inwestujemy w rozwj naszego produktu/usugi. Zatem sprawiamy, e bdzie on lepszy ni u konkurencji, wic klienci pozostan u nas. Ksztacimy wic siy wytwrcze, eby jeszcze lepiej realizoway swoje zadanie. Ponadto moemy zainwestowa w jak nowa technologi wytwarzania, ktra zwikszy jako i funkcjonalno naszego produktu, lub zmniejszy koszt produkcji wtedy moemy konkurowa obnieniem ceny nabycia produktu. Po drugie, zwikszamy siy sprzedaowe, aby dotrze do jeszcze wikszej liczby klientw. Ponadto staramy si opakowa produkt w coraz adniejsze opakowanie, co naszym zdaniem powinno wystarczy, aby nabyo go jeszcze wicej klientw. Zarwno przyjcie pierwszej, jak i drugiej drogi, ma swoje konsekwencje. Konsekwencje pierwszej s mianowicie takie, e inwestujemy w pracownikw. Pierwszy model rozwoju odbywa si zgodnie z zaoeniem, e jako ycia pracownikw, zapewnia jako ycia waciciela. Oznacza to zatem, e pracownicy musz by atrakcyjni dla kapitau. Model ten ma jednak powane ograniczenie: w pewnym momencie nie wystarczy ju inwestowa w kapita ludzki. Konkurencja bowiem nie spaa i w tym czasie postawia na model drugi. W nim nie wspiera si siy wytwrczej, tylko sam produkt. W tej strategii, to ju nie sia wytwrcza armia pracownikw ma by atrakcyjna dla kapitau. Atrakcyjny ma by produkt. Nie staramy si zatem robi produktu coraz lepszego, tylko coraz taszy. Musimy zatem mie coraz liczniejsza armi pracownikw na tamach produkcyjnych. A to wymusza strategi odwrotn od poprzedniej. Nie inwestujemy w kompetencje pracownika, tylko staramy si znale pracownika jak najtaszego. Inwestujemy natomiast w produkt, w jego opakowanie, w mark. Prawdziwy kapitalista naszych czasw to konsument, ten ktry kry pomidzy pkami supermarketw2. Drugi model ma rwnie swoje ograniczenia. Ot do produkcji marnego produktu (a im bardziej marny tym lepszy, bo jeszcze nie sprzedamy jednego egzemplarza, a konsument ju marzy o lepszym modelu) nie potrzeba nam wykwalifikowanych pracownikw. Potrzeba nam tanich robotnikw. Nie znajdziemy ich w najbliszym otoczeniu. To pewne. Dlatego przenosimy produkcj na teren raczej biedny, nierozwinity. Gdzie mieszkacy nie maj adnych szans rozwojowych i s zmuszeni przyj kad prac, eby tylko przey3. O czym mwi opowie o dwch strategiach rozwoju? Ot, poucza nas, co takiego si stao, e oddzielio si biedne poudnie od bogatej pnocy. Oto pastwa bogatej pnocy, nie mogc pomieci si w swoich granicach, a nic o coraz wikszym rozwoju, zaczy realizowa go poprzez kolonizowanie kolejnych obszarw dotd niecywilizowanych. Konkurencja pomidzy poszczeglnymi krajami pnocy prowadzia do nieuzasadnionej, ale niestety skutecznej i bezmylnej ekspansji i ograniczania moliwoci rozwojowych krajw biednych4. W efekcie kilkusetletniej historii, w zasadzie europejskiego modelu rozwoju, mamy obecnie do czynienia z potn liczb spacyfikowanych rozwojowo krajw biednych. Mamy szalejcy zglobalizowany kapita, ktry waciwie wyznacza dzisiaj reguy globalnego wspycia. A nie majc wiadomoci moralnej, nie umie szuka rozwiza innych ni wycznie pomnaanie zysku. Mamy jednak rwnie do czynienia z budzeniem si midzynarodowej
2/ Krzysztofek K.: Hiperkapitalizm jako najwysze stadium w: Transformacje 2007-2008, nr 51-57 (s. 3-7) 3/ Beck U.: Wadza i przeciwwadza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki wiatowej, Warszawa 2005 (s. 86-90) 4/ Bauman Z.: Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Krakw 2006 (s. 78-79)

34

BIZNES A POMOC ROZWOJOWA: GLOBALNE PROBLEMY, LOKALNE WYZWANIA

wiadomoci moralno-politycznej. Oto poszczeglne pastwa rozpoczynaj rozumie odpowiedzialno za wasne decyzje rozwojowe. Nie jest jednak atwa budowa globalnego systemu solidarnoci. O ile bowiem zglobalizowanie kapitau byo spraw prost, a przynajmniej dokonao si bez istotnych dla kapitau strat i ogranicze, o tyle zglobalizowanie norm politycznych jest nieporwnanie trudniejsze. W stron globalnej solidarnoci Jednym z narzdzi globalizowania polityki jest pomoc rozwojowa. Jest to pomoc, ktr udziela si krajom o niskich bd nieistniejcych szansach rozwojowych. Celem pomocy rozwojowej jest wygenerowanie sytuacji, w ktrej konkretne pastwo odzyskuje zdolno rozwojow. Zgodnie z zasad subsydiarnoci: pomoc nie moe zabija rozwoju i zastpowa go, a wzbudza go i wspiera. Jednym z kluczowych czynnikw sukcesu pomocy rozwojowej jest udzia w niej faktycznie caej spoecznoci midzynarodowej. A to oznacza, e wanym elementem wspomnianej polityki musi by udzia w niej biznesu, przedsibiorczoci. Tutaj oczywicie musimy zada sobie pytanie: jaki zysk biznes bdzie mia w tym, e zacznie inwestowa we wspieranie krajw trzeciego wiata. W tym momencie znalelimy si wanie w miejscu, ktre wczeniej wskazalimy jako gwn barier: nie wiemy, jak samych siebie przekona do realizacji zasad globalnej solidarnoci. Jak zatem podj decyzj o podzieleniu si wypracowanym zyskiem w celu zbudowania za wasne pienidze sobie samym konkurencji. Bo nie czym innym, ale tym w istocie, jest cel pomocy rozwojowej: wprowadzi wszystkie kraje na drog rwnych szans rozwojowych5. Rozwizanie powyszego dylematu ma dwa wymiary i dokonuje si w dwu obszarach, cho oczywicie pozostaj one, a waciwie powinny pozostawa, komplementarne. S to wymiary: lokalny i globalny. Biznes globalny a pomoc rozwojowa Biznes globalny czyli koncerny, ktre lokuj swoje przedsiwzicia z du swobod w obrbie caego globu, s gwnym efektem nowoczesnej polityki, ktra wywoaa wymienione, negatywne skutki rozwojowe. Globalny kapita wydaje si jednak rozumie swoj rol w globalnym systemie i podejmuje dziaania, ktre mogyby wiadczy o pewnej solidarnoci kapitau. Zatem mamy do czynienia wielokrotnie z rnego typu kampaniami globalnymi, ktre wspieraj kraje zacofane. Co jaki czas ktry z producentw przeznaczy nadwyk wyprodukowanego towaru dla krajw trzeciego wiata. Niestety wielokrotnie po czasie okazuje si, e towar by zupenie niedostosowany do zwyczajw ywieniowych (bd, wprost, panujcego godu) i wywoa wicej szkody ni poytku. Jednoczenie, coraz czciej obserwujemy nibypomoc globaln, ktra faktycznie jest wycznie tworzeniem kampanii marketingowych producenta, w ktrych chce on uchodzi za sprawiedliwego i przeznacza cz swoich rodkw na nibypomoc, jako na specyficzn i skuteczn, bo chwytajc za serce kampani promocyjn marki. Oczywicie strategie takie s skuteczne, gdy klienci, w dobie konsumpcyjnej, kieruj si w zakupach raczej racjonalnoci emocji, a nie potrzeby6. Wwczas: patki, proszek czy inny towar wyprodukowany przez sprawiedliw korporacj na pewno jest lepszy i bardziej wart nabycia ni wyprodukowany przez inn. Komponenty takiego proszku waciwie nie maj znaczenia. Przede wszystkim dlatego, e najczciej nie ma rnicy w skadzie poszczeglnych produktw. Nie liczc zatem rzadkich przypadkw faktycznie sprawiedliwych korporacji, mamy cay
5/ Por. Simmel G.: Pienidze i poywienie, w: idem, Filozofia kultury, Wybr esejw, Krakw 2007 (s. 149-153) 6/ Romaniszyn K.: Rzecz o pracy i konsumpcji. Analiza antropologiczna, Krakw 2007 (s. 103-106)

35

KAROL ZAMOJSKI

czas do czynienia wrd globalnego biznesu z mod na pomoc rozwojow. Naley mie nadziej, e moda zmieni si w zwyczaj. Dobry zwyczaj. Zwyczaj zrozumiany i wynikajcy z moralnego wyzwania. Jest to moliwe wycznie, jeli odrobimy pewn lekcj domow. Biznes lokalny a pomoc rozwojowa A odrobi j mona wycznie lokalnie. Jeli bymy bowiem sprbowali potraktowa histori jako faktycznie nauczycielk, moemy z lekcji nowoczesnoci i jej rozwoju, wycign nastpujc wiedz. Ot negatywne skutki globalizacji nastpiy, poniewa popkay naturalne lokalne wizi midzyludzkie. W momencie, w ktrym nastpio rozspjnienie spoeczne, wwczas zaczy si wkrada mechanizmy kapitau rozumianego wycznie jako pienidz. Natomiast historia zupenie nie pozwolia si rozwin innym kapitaom. Wrd nich wymieni powinnimy choby kapita spoeczny, kapita organizacyjny. Si rzeczy nie byo szans na inwestowanie kapitaw innych ni finansowe7. W konsekwencji wiat zacz si rozwija nie biorc pod uwag nic innego ni ten ostatni rodzaj kapitau. I gdybymy t lekcj kontynuowali, to jestemy gotowi zrozumie, e nasza lito, gdy obserwujemy w telewizorach Tutsi i Hutu lub niewolnikw chiskich (to oni wyprodukowali telewizor, w ktrym ich ogldamy) jest tsknot za solidarnoci z nimi. Znajdujemy si bowiem w dziwnej sytuacji, w ktrej kupujc ten telewizor (42-calowy, plazmowy, bo przecie w innym wyranie nie ujrzymy szczegw z ycia indyjskich biedakw) porzucamy solidaryzowanie si z niewolnikami produkujcymi spodnie, w ktrych wanie siedzimy, a jednoczenie odczuwamy duy dyskomfort, tsknic za sprawiedliwoci. Co w takiej sytuacji mona zrobi? Ot zadaniem lokalnej przedsibiorczoci wobec pomocy rozwojowej jest troska o budowanie spjnoci spoecznej. W pewnym, bardzo rzeczywistym sensie, moemy zaprzesta napdza negatywne skutki globalne, gdy zaczniemy traktowa nasze biznesy jako drog do wzmacniania spjnoci spoecznej. Oczywicie drg takiego mylenia jest wiele. Nale do nich przede wszystkim te, ktre wspieraj sprawiedliwo i transparentno przypywu kapitau finansowego. Ponadto, zadaniem jest ksztatowanie tych przepyww tak, aby wzmacniay one kapitay niefinansowe zwaszcza spoeczny8. Przechodzc do konkretw, zadaniem lokalnego biznesu jest np. wspieranie przejrzystoci polityki inwestycyjnej samorzdu lokalnego. W efekcie zawsze nastpuje wzmocnienie lokalnych si kapitaowych i produkcyjnych. Konsekwencj polityczno-gospodarcz jest znaczce podniesienie atrakcyjnoci inwestycyjnej takiej wsplnoty lokalnej. Bowiem informacje o tym, e w danej gminie przetargi odbywaj si bez kopert jest najlepsz zacht dla biznesu. Inn wan przestrzeni aktywnoci lokalnego biznesu w kontekcie pomocy rozwojowej jest polityka kadrowa zakadajca wkluczanie osb wykluczonych. Oczywicie tak skonstruowane zarzdzanie pomoc rozwojow na poziomie gminy domaga si spenienia warunku pierwszego: transparentnoci polityki inwestycyjnej gminy. Tylko wwczas wsppraca podmiotw prywatnych z administracj moe przynie efekt rzeczywistego wkluczenia bezrobotnych i osb zagroonych bezrobociem do wiata przedsibiorczoci. W kadym innym przypadku efektem bdzie to, co wywoao globalne kopoty: zacznie rzdzi wycznie kapita finansowy. Realizacja powyszych, oraz szeregu innych, dziaa uspjniajcych spoeczno lokaln, pozwoli nam sensownie angaowa si pomocowo w midzynarodow polityk rozwojow. Dlaczego? Ot dlatego, e na poziomie lokalnym postawilimy tam negatywnym skutkom rozwarstwie spoecznych. Na poziomie lokalnym udowodnilimy sobie, e jest to
7/ Por. Zamojska M., Zamojski K.: Lobbing a postpolityka, Studia i Analizy Europejskie, nr 3, Bydgoszcz 2009 (s. 63-68) 8/ P. Kaczmarczyk P., Tyrowicz J. (red.): Wspczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, Warszawa 2008 (s. 56-64)

36

BIZNES A POMOC ROZWOJOWA: GLOBALNE PROBLEMY, LOKALNE WYZWANIA

moliwe. Dopiero zatem w tym kontekcie zaczniemy zauwaa, e spoeczno midzynarodowa, jest dzisiaj, w dobie jednak cay czas zglobalizowanego wycznie kapitau finansowego wsplnot lokaln. yjemy w globalnej wiosce. Nasze codzienne decyzje, zwaszcza konsumenckie, maj znaczenie nie tylko w naszym indywidualnym, lokalnym yciu9. Jeli cz z tych decyzji: lokalnych, indywidualnych zaczniemy ksztatowa ze zrozumieniem ich spoecznego znaczenia, to oznacza, e jestemy na drodze mdrej polityki rozwojowej. I cho wydaje nam si, e to nie ma znaczenia midzynarodowego, to jednak fakt, i w jakiej gminie przedsibiorcy wraz z administracj samorzdow i partnerami spoecznymi zawarli pakt o spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, w dobie internetu szybko obiegnie wiat10. A oryginalne pomysy szybko s kopiowane. Niestety, takiego paktu nigdzie w Polsce jeszcze nie zawarto. Oto zadanie dla biznesu w sferze pomocy rozwojowej: troska o spjno rozwojow spoecznoci lokalnych. Globalizacja pienidza powinna zosta dogoniona przez globalizacj solidarnoci.

9/ Frczak P., Wygnaski J.J. (red.): Polski model ekonomii spoecznej. Rekomendacje dla rozwoju, Warszawa 2008 (s. 32-33) 10/ Zob. Jakubek K.: Mediatyzacja internetu i internetyzacja mediw, Transformacje 2007-2008, nr 51-57 (s. 300-301)

37

TEKSTY WYONIONE W KONKURSIE DLA STUDENTW / STUDENTEK

Milena Bodych

Nasza wsplna przyszo1 Miejsce zrwnowaonego rozwoju w polskim i midzynarodowym systemie prawnym w XX i XXI wieku

Ju u zarania naszych dziejw Mdrzec Syrach napisa: A ten, ktry posiada wiedz nie bdzie narzeka2. Niestabilno. Staa zmiana. Te sowa w peni charakteryzuj nasz egzystencj we wspczesnym wiecie, majc odzwierciedlenie w globalnej i lokalnej ekonomii, polityce, socjologii, jak rwnie w psychologii i prawie. Cige zmiany, bdce czci naszej globalnej wioski, staj si mniej przewidywalne ni kiedykolwiek wczeniej. Wiedza, postp, globalizacja s nieodcznymi elementami naszego ycia. Pogo za lepszym jutrem niesie ze sob pitno, ktre zostaje odcinite na naszym rodowisku, przyrodzie oraz caym ekosystemie. Naley pamita, i w XXI wieku wiedza jest naszym najcenniejszym zasobem, za w dobie wszechobecnego kryzysu moralnego nabiera ona niewtpliwego znaczenia. Przy tak funkcjonujcym ukadzie czowiek-rodowisko przyrodnicze istotne jest zwrcenie szczeglnej uwagi na problem wiadomoci spoeczestw. Idea Koncepcja zrwnowaonego rozwoju (sustainable development) odegraa olbrzymi rol w procesie ksztatowania prawa midzynarodowego oraz lokalnych ustawodawstw. Sposb mylenia o wzajemnych stosunkach zachodzcych pomidzy spoeczestwem, zasobami rodowiska przyrodniczego a gospodark spowodowao wyznaczanie ram prawnych wicych si z rozwizaniami kompromisowymi midzy dalszym rozwojem ekonomicznym a zachowaniem rodowiska w jak najlepszym stanie dla nastpnych pokole. Rozwizania prawne daj wiatu moliwo zachowania istniejcych walorw rodowiskowych, w znacznym stopniu majcych wpyw na ograniczenie zanieczyszczenia, degradacji rodowiska przyrodniczego, ktre w wieku XX zostao przez czowieka bardzo naruszone. Realizacja powyszych zaoe z jednej strony jest wymogiem czasu, z drugiej za wiadczy o naszej odpowiedzialnoci za przysze pokolenia. Na przeomie lat 60. i 70. zainteresowanie ekologi i ochron rodowiska spowodowao powstanie rnego rodzaju raportw prawnych odnoszcych si do tematu, ktre miay na celu zwrcenie czowiekowi uwagi na degradacj rodowiska naturalnego oraz istnienie barier rozwoju gospodarczego na wiecie (m. in. temat pierwszy raz by poruszany w raporcie Sekretarza Generalnego Organizacji Narodw Zjednoczonych U Thanta w 1969 r. pt. Czowiek i rodowisko oraz w Raporcie dla Klubu Rzymskiego w 1972 r. pt. Granice wzrostu). Pierwszy raz odniesiono si do koncepcji zrwnowaonego rozwoju podczas I Konferencji ONZ rodowisko i rozwj zorganizowanej w 1972 roku w Sztokholmie. Zaczto wwczas szuka odpowiedzi na pytanie, gdzie znajduje si miejsce czowieka w otaczajcym go wiecie, jakie s wzajemne stosunki pomidzy spoeczestwem, zasobami przyrodniczymi oraz gospodark. W nomenklaturze ONZ pojawia si wwczas kategoria uchodcw ekologicznych (environmental refugees), czyli osb poszukujcych gdzie schronienia po tym, jak w ich okolicy zostao wycite ostatnie drzewo, znikna ostatnia warstwa gleby
1/ Pocztek synnego zdania z raportu z 1987 r. pt. Nasza Wsplna Przyszo (Our Common Future, tzw. Raport Brundtland od nazwiska przewodniczcej komisji Gro Harlem Brundtland) 2/ [por. Syr 10,25]

39

MILENA BODYCH

albo wyscha ostatnia studnia. Ludzie ci aduj na prowizoryczne tratwy albo na plecy cay swj dobytek i uciekaj w poszukiwaniu ratunku gdzie indziej. Jeeli dryfuj po oceanie, to czasem zostan poarci przez rekiny, a jeli im si powiedzie, to zostan wyowieni przez d patrolow jakiego pastwa i skierowani do obozu dla uchodcw. Stopniowo i z niedowierzaniem czowiek odkrywa, e nie udao mu si ujarzmi przyrody; to raczej przyroda wci nad nim panuje. W nawizaniu do teorii black box w ujciu Philipa Kotlera, amerykaskiego ekonomisty, uznanego przez Financial Times za wiatowego guru w zakresie zarzdzania oraz jednego z najwybitniejszych ekspertw wspczesnego marketingu3, ludzki mzg przedstawiony jest jako tzw. czarna skrzynka. Teoria ta zostaa stworzona na potrzeby akademickie w Stanach Zjednoczonych, jednake wydaje mi si, i z atwoci mona byo by j przenie na grunt prawny dla lepszej analizy moliwoci wdroenia zasad zrwnowaonego rozwoju w lokalne ustawodawstwa. Philip Kotler w swojej pracy opisuje i analizuje zadania rynku oraz stara si wyjani zaoenia, jakie kieruj czowiekiem i jego mzgiem. Zrozumienie why, how, when and from whom czowiek kupuje okrelone dobra (w tym znaczeniu rwnie akt prawny jest dobrem), mogoby mie ogromne znaczenie do efektywniejszego wdraania wytycznych prawnych do lokalnych spoecznoci4. Wprowadzajc zasad zrwnowaonego rozwoju w lokalnym ustawodawstwie naley pamita o wiadomoci ludzkiej.
Rys.1 Model black box

Raport Brundtland Definicja zawarta w raporcie Nasza wsplna przyszo (Our common future, 1987 r.)5 opracowana przez wiatow Komisj rodowiska i Rozwoju Organizacji Narodw Zjednoczonych okrelia zachodzcy proces jako majcy na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia w sposb umoliwiajcy realizacj tych samych de nastpnym pokoleniom. Jak czytamy: Na obecnym poziomie cywilizacyjnym moliwy jest rozwj zrwnowaony, to jest taki rozwj, w ktrym potrzeby obecnego pokolenia mog by zaspokojone bez umniejszania szans przyszych pokole na ich zaspokojenie6. Centraln kategori raportu stao si pojcie zrwnowaonego rozwoju, jak rwnie problem zaspokajania potrzeb ludzi kosztem przyrody, potrzeb bogatszych kosztem biednych, potrzeb dzisiejszego pokolenia kosztem potrzeb przyszych pokole, rnice w stosunkach midzy Pnoc a Poudniem, sytuacja w krajach tzw. Trzeciego wiata. Stwierdzono, i zasady rozwoju zrwnowaonego powinny by realizowane przez wszystkie pastwa, gdy dopiero wtedy bdzie mona zaspokoi aspiracje obecnych i przyszych pokole. C zatem w istocie oznacza zrwnowaony rozwj? Tak jak to ujmuje definicj Brundtland, rozwj trway jest wtedy, gdy biece pokolenie nie yje na koszt nastpcw. Gdyby bowiem biece pokolenie przejadao przyszo, to nie da si nastpnemu zapewni takich samych szans na rozwj. Trwao ma aspekt przyrodniczy, ale rwnie spoeczny. ycie na koszt nastpcw moe bowiem polega na nadmiernym wykorzystywaniu zasobw naturalnych i na niszczeniu rodowiska. Ale moe
3/ Tak jest okrelona posta Philipa Kotlera w ksice Toma Hindlea: Guide to Management Ideas and Gurus, The Economist, London 2008 4/ Allport G.W.: Becoming: Basic considerations for a psychology of personality, Yale Univ. Press, New Haven 1955 5/ Raport wiatowej Komisji ds. rodowiska i Rozwoju: Nasza wsplna przyszo, PWE, Warszawa 1991 6/ Cyt. za: Wortmann D.: Von der Vision zur Strategie: Grundelemente und Entwicklungsmuster einer Politik der Nachhaltichkeit, [w:] Sebaldt M. ( Hg.), Kovac V.: Sustainable Development Utopie oder realistische Vision?, Hamburg 2002 (s. 95)

40

NASZA WSPLNA PRZYSZO

rwnie polega na zapoyczaniu si w formie dugu publicznego pod zastaw przyszej produkcji. I w jednym, i w drugim przypadku biece pokolenie zaspokaja aktualne potrzeby zmniejszajc szans swoich nastpcw na ich zaspokojenie na podobnym poziomie. Trway rozwj oznacza zatem roztropne wykorzystanie dostpnych zasobw. O ile na wysokim poziomie oglnoci atwo si z tym zgodzi, o tyle w praktyce bardzo trudno stwierdzi, czy okrelony sposb wykorzystania zasobw jest trway, czy nie. Nie umiemy przecie dokadnie przewidzie postpu technologicznego, ani przyszych upodoba. Moe si wic okaza, e spucizna pozostawiona nastpnemu pokoleniu z nawizk wystarcza na utrzymanie dotychczasowego poziomu materialnego, ale moe si rwnie okaza, e nastpne pokolenie zupenie inaczej od nas oceni to, co po nas odziedziczyo. W szczeglnoci, moe wiksz ni my warto przypisywa dzikiej przyrodzie, a mniejsz wyprodukowanym przez nas urzdzeniom. Komisja - Brundtland - przedstawia rwnie najwaniejsze propozycje dla przeprowadzenia reformy instytucjonalnej. Wiele krajw przyjo ow koncepcj ekorozwoju za podstaw swojej polityki ekologicznej. Kolejne zmiany prawne W 1980 roku ukaza si dokument World Conservation Strategy for the 1990s przygotowany przez grup ekspertw z wielu midzynarodowych organizacji. Znajdujemy w nim okrelenie nowych tendencji dotyczcych kierunku ochrony rodowiska i dezintegracji wobec globalnego postpu. Kierujc si powszechnie uzgodnionymi przepisami ustawowymi pozwol one wszystkim pastwom wsplnie zarzdza szybko zmieniajcym si wiatem. wiat kierowany przez wiadomo obywatelsk musi sprosta zadaniom rozwizania problemw gospodarczych oraz zrwnowaonego wykorzystywania zasobw naturalnych dla zaspokojenia potrzeb wszystkich ludzi. W dokumencie znajdujemy kierunkowskazy do unikania nadmiernej centralizacji oraz poszanowania bogactwa rnorodnoci kultury i klimatu. Jednym z gwnych celw przyjcia tego dokumentu, bya ch zaangaowania spoeczestwa do podejmowania decyzji, ktre wpywaj na nasze ycie. Zasada zrwnowaonego rozwoju w polskim porzdku prawnym: Konstytucja Najwaniejszym aktem prawnym w polskim systemie prawnym jest Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku. W art. 5 ustawy zasadniczej zostaa zapisana zasada zrwnowaonego rozwoju, zyskujc tym samym rang konstytucyjn (Rzeczpospolita Polska (...), strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju7). Rwnie w preambule Konstytucji zostay zawarte przepisy nawizujce do koncepcji sustainable development. Czytamy: Rzeczpospolita Polska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju, oznaczajc denie do: 1. zachowania moliwoci odtwarzania si zasobw naturalnych; 2. racjonalnego uytkowania zasobw nieodnawialnych i zastpowania ich substytutami; 3. ograniczenia uciliwoci dla rodowiska i nieprzekraczania granic wyznaczonych jego odpornoci; 4. zachowania rnorodnoci biologicznej; 5. zapewnienia obywatelom bezpieczestwa ekologicznego; 6. tworzenia podmiotom gospodarczym warunkw do uczciwej konkurencji w dostpie do ograniczonych zasobw i moliwoci odprowadzania zanieczyszcze, zapewnia ochron i racjonalne ksztatowanie rodowiska stanowicego dobro oglnonarodowe oraz tworzy warunki sprzyjajce urzeczywistnieniu prawa obywateli do rwnoprawnego korzystania z wartoci rodowiska8.
7/ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku 8/ Paczuski R.: Zrwnowaony rozwj jako zadanie wspczesnego pastwa oraz rola polityki i prawa w jego realizacji, [w:] Kowalkowski A.,

41

MILENA BODYCH

Polityka Ekologiczna Pastwa Powysze przepisy nie s jedynymi regulacjami odnoszcymi si do zrwnowaonego rozwoju. Ju w 1989 roku, podczas obrad Okrgego Stou, zosta opracowany, a w roku nastpnym przyjty, dokument - Polityka Ekologiczna Pastwa. Wraz z jego wejciem w ycie w 1991 roku dao to pocztek nowym zmianom, ktre zaczy odgrywa coraz wiksz rol w nowym systemie prawnym. Uyto w nim terminu ekorozwj9, odnoszc go do szczebla narodowego i definiujc to pojcie jako: podporzdkowanie potrzeb i aspiracji spoeczestwa i pastwa moliwociom, jakie daje rodowisko, ktrym dysponujemy. W Polityce Ekologicznej Pastwa z 1991 roku, na rok przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro, jako jeden z gwnych celw (cho niewskazany bezporednio w dokumencie sejmowym) przyjto praktyczne wdroenie zrwnowaonego rozwoju. Podstawowym zaoeniem polityki ekologicznej byo przyjcie zasady trwaego, zrwnowaonego rozwoju, odnoszcego si do caej sfery dziaalnoci spoeczno-gospodarczej, w tym uznanie takich zasad, jak: zasada praworzdnoci, likwidacji zanieczyszcze u rda, uspoecznienia, ekonomizacji, wsplnego rozwizywania europejskich i globalnych problemw ochrony rodowiska, regionalizacji i zasady wyboru priorytetw. Odnoszc si krytycznie do uchway Sejmu z 1991 roku, podkrela si, i wbrew zaleceniom Agendy 21 zostao pominite zobowizanie, i poprzez ekorozwj winno si zwalcza ubstwo, tworzy miejsca pracy i podwysza stopie zamonoci spoeczestwa. II Polityka Ekologiczna Pastwa Kolejnym aktem prawnym byo opracowanie w latach 1999-2000 II Polityki Ekologicznej Pastwa. Ju w I rozdziale tego dokumentu zaznaczono, e za wiodc spord wielu wymienionych zasad II Polityki Ekologicznej Pastwa uznaje si zasad zrwnowaonego rozwoju. Za gwne zaoenie tej zasady przyjto rwnorzdne traktowanie racji spoecznych, ekonomicznych i ekologicznych oznaczajce konieczno integrowania zagadnie ochrony rodowiska z polityk w poszczeglnych dziedzinach gospodarki. Naley zaznaczy, e II Polityka Ekologiczna Pastwa stanowi cigo podejmowanych dziaa na rzecz ochrony rodowiska po urynkowieniu gospodarki w Polsce podkrelenie tej cigoci przejawia si w samym sformuowaniu druga. W 2002 roku opracowano Program Wykonawczy do II Polityki Ekologicznej Pastwa na lata 20022010, ktry wskazuje terminy i wykonawcw konkretnych zada przewidzianych do realizacji zgodnie z przyjt polityk pastwa na lata 20022010. W dokumencie zostao sformuowanych szereg celw gwnych i szczegowych. Za cele gwne przyjto: zapewnienie bezpieczestwa ekologicznego kraju z punktu widzenia mieszkacw oraz dostpnoci zasobw przyrodniczych; bezpieczestwa istniejcej infrastruktury spoecznej - wdroenie modelu rozwoju pozwalajcego na skuteczne zarzdzanie dobrami przyrody tak, aby skala ich wykorzystywania nie stanowia zagroenia dla ich jakoci i trwaoci oraz wytyczenie podstaw dla strategii zrwnowaonego rozwoju kraju. Polska 2025 Kolejnym programowym dokumentem, ktry obowizuje w Polsce jest: Polska 2025 - Dugookresowa Strategia Trwaego i Zrwnowaonego Rozwoju. Konieczno opracowania tej strategii wynikaa z rezolucji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 marca 1999 roku, ktra zobowizaa rzd do przedoenia w terminie do 30 czerwca 1999 roku stosownego dokumentu okrelajcego kierunki rozwoju kraju w okresie do 2025 roku. Rezolucja podkrelaa, e pojcie zrwnowaonego rozwoju oznacza taki model rozwoju, w ktrym
ygao M. (red.), Planowanie, Zarzdzanie i Ochrona rodowiska, Kowalkowski, Wyd. Politechniki witokrzyskiej, Kielce 1998 9/ Termin ekorozwj po raz pierwszy zosta okrelony w 1980 roku w wiatowej Strategii Ochrony Przyrody

42

NASZA WSPLNA PRZYSZO

zaspokajanie biecych potrzeb spoecznych oraz potrzeb przyszych pokole traktowane bdzie rwnoprawnie, czy si bdzie ze sob w sposb harmonijny. Troska o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego narodu z postpem cywilizacyjnym i ekonomicznym bdzie udziaem wszystkich grup spoecznych. Cel i zakres dziaania strategii okrelono jako: Opracowanie Strategii Zrwnowaonego Rozwoju Polski suy powinno przede wszystkim stworzeniu warunkw dla takiego stymulowania procesw rozwoju, aby w jak najmniejszym stopniu zagraay one rodowisku. Konieczne jest w zwizku z tym sukcesywne eliminowanie procesw i dziaa gospodarczych szkodliwych dla rodowiska i zdrowia ludzi, promowanie sposobw gospodarowania przyjaznych rodowisku oraz przypieszanie procesw przywracania rodowiska do waciwego stanu, wszdzie tam, gdzie nastpio naruszenie rwnowagi przyrodniczej. Realizacja tych postulatw nie moe jednak jednoczenie powodowa niepodanego zmniejszania tempa wzrostu gospodarczego, ani poszerza marginesu ubstwa, czyli pogbiania lub powstawania nowych napi spoecznych i zagroe ekonomicznych. (...) Strategia nie moe przy tym zastpi ani dublowa cile specjalistycznych polityk, strategii i programw sektorowych, z ich wasnym instrumentarium, aktorami i horyzontami czasowymi. Wyznacza ona natomiast kierunki i ramy dla rozwoju tych sektorw. Polityki sektorowe powinny zatem stanowi rozwinicie i uszczegowienie zasad, kierunkw i celw okrelonych w Strategii10. W Strategii przyjto 25-letni horyzont czasowy realizacji celw istotnych dla strategicznych kierunkw dziaania w nurcie zrwnowaonego rozwoju. Odpowiada to zmianie trzech pokole, za pierwsze przyjmujc pokolenie obecnie yjce. Majc na uwadze, e ekorozwj jest procesem, a nie wymiernym i umiejscowionym w czasie konkretnym celem, ktry ma trwa przez lata, a by moe nawet wieki, realizacja Strategii Zrwnowaonego Rozwoju Polski musi obejmowa co najmniej dwa etapy: Pierwszy okres polega na wzajemnym rwnowaeniu przebiegu oraz spoeczno-gospodarczych i rodowiskowych skutkach rozwoju kraju, przy jednoczesnym zachowaniu zdolnoci gospodarki do dynamicznego wzrostu, umoliwiajcego Polsce doczenie do grona krajw wysoko rozwinitych. Drugi okres podtrzymuje uzyskan rwnowag pomidzy kluczowymi komponentami procesw rozwoju, a w szczeglnoci zrwnowaenia rozwoju gospodarczego, spoecznego i ochrony rodowiska, przy zachowaniu zdolnoci gospodarki do zaspokajania tradycyjnych i pojawiajcych si w przyszoci potrzeb spoecznych. Inne akty prawne W polskim systemie prawnym definicj zrwnowaonego rozwoju znajdziemy rwnie w ustawie o Ochronie i ksztatowaniu rodowiska z dnia 31 stycznia 1980 roku. Zgodnie z przepisami jest to: taki rozwj spoeczno-gospodarczy, w ktrym nastpuje proces integrowania dziaa politycznych, gospodarczych i spoecznych, z zachowaniem rwnowagi przyrodniczej oraz trwaoci podstawowych procesw przyrodniczych, w celu zagwarantowania moliwoci zaspokajania podstawowych potrzeb poszczeglnych spoecznoci lub obywateli zarwno wspczesnego pokolenia, jak i przyszych pokole. W jzyku potocznym pojcie to zyskuje w zalenoci od kontekstu nieco inne znaczenia: czsto uywane jest jako synonim zachowa proekologicznych, za w rodowiskach biznesowych jest utosamiane z sukcesem i innowacyjnoci. Agenda 21 w polskich samorzdach Agenda 21 na poziomie lokalnym jest najwaniejszym sposobem wprowadzania w ycie koncepcji zrwnowaonego rozwoju, czyli dziaa planistycznych i realizacyjnych na
10/ Zob.: Strategia Zrwnowaonego Rozwoju Polski do 2025 roku, Wytyczne dla resortw, Ministerstwo rodowiska, Warszawa 1999

43

MILENA BODYCH

rzecz tej koncepcji w perspektywie XXI wieku. Zgodnie z praktyk polskich gmin i powiatw dziaania te tworz uspoeczniony (partnerski), dynamiczny proces realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju, w ktrym spoecznoci lokalne uczestnicz w podejmowaniu kluczowych decyzji. Lokalna Agenda 21 jest bardzo wanym narzdziem budowy spoeczestwa obywatelskiego, ktrego cech konstytutywn jest poszanowanie zasobw przyrodniczych11. Wskazuje, w jaki sposb rozwj moe zosta praktycznie rwnowaony w kategoriach ekologiczno-przestrzennych, spoecznych, ekonomicznych i polityczno-instytucjonalnych. To te lokalne spoecznoci powinny odgrywa kluczow rol we wprowadzaniu globalnego programu dziaania, jakim jest Agenda 21. Dominujc praktyk tworzenia lokalnej Agendy 21 w Polsce jest budowa lokalnych polityk ekologicznych lub najwaniejszej ich czci programw ochrony rodowiska. Du rol w tworzeniu tej praktyki odegra program pomocowy UNDP - Umbrella Project, ktry od 1997 roku oferuje wadzom lokalnym pomoc w ramach specjalnego programu Opracowywanie strategii zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw zgodnie z zaleceniami Agendy 21. W okresie od 1997 do 2001 roku podejmowane byy take aktywne dziaania na rzecz wprowadzania lokalnej Agendy 21 przez Partnerstwo dla Samorzdu Terytorialnego (w skrcie: LGPP). W ostatnich latach powstay korzystne uwarunkowania dla dalszego rozwoju lokalnej Agendy 21. Rozbudowano polityczne, prawne oraz administracyjne narzdzia, ktre umoliwiaj dalsze jej wdraanie na poziomie lokalnym. Stworzono oryginalne standardy implementacji wytycznych Agendy do uspoecznionych procesw planowania i monitoringu rozwoju lokalnego z punktu widzenia zasad zrwnowaonego rozwoju. Regulacje prawno-midzynarodowe Deklaracja z Rio w sprawie rodowiska i rozwoju (United Nations Conference on Environment and Development): w 1992 roku w czerwcu z inicjatywy Organizacji Narodw Zjednoczonych w Rio de Janeiro odbya si konferencja pod hasem: rodowisko i Rozwj. Przyjto na niej pi dokumentw, ktre okrelay fundamentalne zasady w polityce spoeczno-gospodarczej oraz ekologicznej obecnych pastw. Byy to: Ramowa konwencja Narodw Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, Agenda 21, Konwencja o zachowaniu rnorodnoci biologicznej, Karta Ziemi, Deklaracja dotyczc kierunku rozwoju, ochrony i uytkowania lasw. Pomimo i postanowienia przyjte w tych dokumentach nie zostay w peni zrealizowane w pastwach-sygnatariuszach, to jednak kraje, ktre podpisay wyej wymienione dokumenty, nie odeszy w swojej polityce od zasady zrwnowaonego rozwoju. A wrcz by to zacztek wprowadzania nowych regulacji prawnych do lokalnych ustawodawstw. W Karcie Ziemi zostay zapisane cztery podstawowe wartoci, ktre s swoist deklaracj polityczn, spoeczn i ekonomiczn. Maj suy za fundament lokalnej polityce w kadym zaktku naszej Ziemi. Dokument ten zosta opublikowany w 1997 roku jako konkluzja spotkania tzw. Rio+5. W latach 1997-1999 powstao ponad 40 krajowych Komitetw Karty Ziemi. W tym czasie trwaa oglnowiatowa konsultacja tekstu dokumentu i w jej rezultacie, w marcu 2000, w siedzibie UNESCO w Paryu ogoszono ostateczn wersj Karty Ziemi. Gwnymi zasadami, ktre zostay przyjte s: szacunek i opieka nad ca wsplnot ycia; integralno ekologiczna; sprawiedliwo spoeczna i ekonomiczna; demokracja, odrzucenie przemocy i pokj.

11/ Gerwin M.: Plan zrwnowaonego rozwoju dla Polski: lokalne inicjatywy rozwojowe, Wyd. Earth Conservation, Sopot 2008

44

NASZA WSPLNA PRZYSZO

Agenda 21 (Action Programe - Agenda 21): dokument ten jest programem, ktry przedstawia moliwoci wdraania zasady zrwnowaonego rozwoju w ycie lokalne wszystkich spoecznoci. Zosta on przyjty z inicjatywy Organizacji Narodw Zjednoczonych w 1992 roku podczas konferencji rodowisko i Rozwj w Rio de Janeiro. Zawiera on 40 rozdziaw, pogrupowanych w 4 bloki tematyczne: I. Zagadnienia socjalne i ekonomiczne, II. Ochrona i zarzdzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwaego i zrwnowaonego rozwoju, III. Wzmacnianie roli gwnych grup spoecznych i organizacji, IV. Moliwoci realizacyjne. Jako podstawowe zasady przyjto konieczno ograniczenia korzystania z zasobw naturalnych oraz zwikszon dbao o stan rodowiska naturalnego. W Agendzie 21 gwny nacisk zosta pooony na problem zrwnowaonego rozwoju, ktry powinien zosta osignity przez m. in.: zrwnowaon konsumpcj, produkcj. Odnosi si ona do wszystkich szczebli od midzynarodowego po szczebel lokalny przypisujc im rne zadania do realizacji. W celu koordynacji zaoe zawartych w Agendzie 21, zostaa powoana do ycia Komisja ds. Trwaego Rozwoju ONZ. Zobowizaa ona wszystkie pastwa uczestniczce w konferencji do przygotowania i przekazania do koca 1996 roku opracowa dotyczcych postpw implementacji zaoe zawartych w dokumencie. Mimo niepowodzenia, widoczny sta si trend realizacji nowych zasad zrwnowaonego rozwoju: mnonika cztery, programw narodowych oraz przestrzeni ekologicznej. Mnonik cztery stanowi propozycj rozwizania problemw zmniejszania si zasobw naturalnych przez wprowadzenie nowych rozwiza technologicznych polegajcych na zwikszeniu efektywnoci wykorzystania energii i materiaw. W tej teorii zostay przedstawione sposoby przeksztacania rynkw i systemw podatkowych tak, by zysk mg nagradza dugofalow efektywno, a nie rabunkow gospodark zasobami. Konwencja z Aaarhus: zajmuje szczegln pozycj w prawie midzynarodowym. Nie jest to bowiem zwyka konwencja z dziedziny ochrony rodowiska. Skupia si ona bardziej na prawach czowieka do czystego rodowiska ni na samej ochronie rodowiska. W tym sensie prawo do informacji, do udziau w podejmowaniu decyzji i dostpu do sdownictwa w ochronie rodowiska s czsto okrelane jako nastpna generacja praw czowieka i jako takie stanowi kluczowy element realizacji zasady zrwnowaonego rozwoju12. Celem konwencji jest sprecyzowanie i przeoenie na jzyk wicych postanowie traktatowych deklaracji politycznych zawartych w przyjtych w 1995 roku przez Ministrw na III Paneuropejskiej Konferencji w Sofii Wytycznych w Sprawie Dostpu do Informacji Dotyczcych rodowiska i Udziau Spoeczestwa w Podejmowaniu Decyzji Dotyczcych rodowiska. Dokument ratyfikacyjny zosta podpisany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej 31 grudnia 2001 roku, tym samym - od opublikowania13 w maju 2003 r. - stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowany ( zgodnie z art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Milenijne Cele Rozwoju (United Nations Millennium Project): jest czci Deklaracji Milenijnej przyjtej w 2000 roku na Zgromadzeniu Oglnym ONZ. Ustalono wiele konkretnych ilociowo i okrelonych w czasie celw do zrealizowania. Std wywodzi si Milenijne Cele
12/ Zob. Jendroka J.: Konwencja z Aarhus. Geneza, status i kierunki rozwoju, Wrocaw 2002 http://cpe.eko.org.pl/zalaczniki/StatusKonw-03%2700-02%2702.pdf 13/ Dz. U. Nr 78, poz. 706

45

MILENA BODYCH

Rozwoju z omioma, gwnymi programami do zrealizowania do 2015 roku. Cele: zlikwidowanie skrajnego ubstwa i godu; zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym; wspieranie zrwnowaenia w prawach kobiet i mczyzn oraz wzmocnienie pozycji kobiet; zmniejszenie wskanika umieralnoci dzieci; poprawa stanu zdrowia kobiet ciarnych i poonic; zwalczanie AIDS, malarii i innych chorb; zapewnienie stanu rwnowagi ekologicznej rodowiska; rozwijanie i wzmacnianie wiatowego partnerstwa w sprawach rozwoju. Stan rodowiska naturalnego ma kolosalne znaczenie dla zmniejszania skali ubstwa, rozwoju rolnictwa, poprawy jakoci ywienia i jakoci wody. Ten nadrzdny cel ma zapewni zrwnowaone wykorzystanie zasobw naturalnych. Na razie jednak notuje si stae ograniczanie zasobw naturalnych, zwikszone zanieczyszczanie powietrza i wody a take wzrost liczby gatunkw zagroonych wyginiciem. Rio+10: w 2002 roku, w 10. rocznic szczytu w Rio de Janeiro, w Johannesburgu odby si wiatowy Szczyt Zrwnowaonego Rozwoju (potocznie nazwany Rio+10). Sekretarz Generalny Narodw Zjednoczonych Kofi A. Annan powiedzia: Szczyt w Johannesburgu jest okazj, by nabra nowej dynamiki w deniu do zbudowania bezpiecznej przyszoci. Szczyt musi zjednoczy wiat i doprowadzi do zawizania globalnych sojuszy w celu realizacji Agendy 21. Jego uczestnicy powinni przekaza przesanie, e zrwnowaony rozwj jest nie tylko koniecznoci, ale rwnie wyjtkow okazj do stworzenia trwalszej podstawy funkcjonowania naszych gospodarek i spoeczestw14. Zidentyfikowa on rwnie pi kluczowych obszarw, w ktrych Szczyt w Johannesburgu ma szans by szczeglnie skuteczny - woda i urzdzenia sanitarne, energia, zdrowie, rolnictwo i biornorodno. WEHAB (Water and Sanitation, Energy, Health, Agriculture, Biodiversity) - ten skrt sta si myl przewodni, mantr, wic si ze szczytem. Koncentrujc si na tych czynnikach, szczyt stworzy ambitny i zarazem moliwy do zrealizowania program praktycznych dziaa sucych zarwno poprawie warunkw ycia, jak i ochronie rodowiska naturalnego. Regulacje prawne zrwnowaonego rozwoju w ustawodawstwach lokalnych Edukacja spoeczestw na rzecz zrwnowaonego rozwoju staa si jednym z priorytetowych zada politykw na gruncie lokalnych ustawodawstw. W licznych krajach zostay przyjte ustawy odnoszce si do zasady zrwnowaonego rozwoju oraz moliwoci poprawy zdegradowanego ju rodowiska. Dla przykadu wymieni mona: przyjcie Deklaracji Sztokholmskiej w 1972 roku podczas Konferencji Narodw Zjednoczonych w Sprawie Ochrony rodowiska; przyjcie Karty Belgradzkiej w 1977 roku (Midzynarodowa Karta Nauczania i Ochrony rodowiska) podczas Midzynarodowej Konferencji UNESCO w Belgradzie; przyjcie Deklaracji Tbiliska w 1977 roku podczas Midzynarodowej Konferencji UNESCO i UNEP w Tbilisi; przyjcie Wytycznych midzynarodowej strategii dziaania w zakresie wychowania i ksztacenia rodowiskowego na lata dziewidziesite w 1978 roku podczas Midzynarodowego Kongresu UNESCO-UNEP w Moskwie;
14/ Przemwienie Sekretarza Generalnego Narodw Zjednoczonych podczas Szczytu w Johannesburgu w 2002 roku

46

NASZA WSPLNA PRZYSZO

przyjcie zalece: Promowanie nauczania, ksztatowania wiadomoci spoecznej i szkolenia w zakresie trwaego i zrwnowaonego rozwoju i ochrony rodowiska w 1992 roku podczas Konferencji Narodw Zjednoczonych w Rio de Janeiro (stanowice cz Deklaracji z Rio w sprawie rodowiska i rozwoju); okrelenie najskuteczniejszych dla zrwnowaonego rozwoju kierunkw prowadzenia edukacji ekologicznej w 1995 roku podczas Konferencji UNESCO w Czechach; podpisanie przez polsk delegacj Konwencji o Dostpie do Informacji o Stanie rodowiska w 1988 roku podczas konferencji w Danii. Zrwnowaony rozwj w ramach prawnych Unii Europejskiej Polityka ekologiczna Unii Europejskiej, a wczeniej Wsplnoty Gospodarczej, zawieraa si w tworzonych programach dotyczcych ochrony rodowiska. Programy te opisyway podstawowe kierunki dziaania w tym zakresie, jak te stanowiy inspiracj do powstawania aktw normatywnych. W czerwcu 1990 roku, podczas szczytu w Dublinie, wprowadzono zasad zrwnowaonego rozwoju jako jedn z zasad ustrojowych Unii Europejskiej (UE) i jedn z podstawowych zada UE, ktrej realizacja wymaga prowadzenia polityki ochrony rodowiska. W wietle postanowie Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego w Maastricht 7 lutego 1992 roku, w tzw. Konstytucji Unii Europejskiej zaakcentowane zostao wejcie Wsplnoty Europejskiej na drog zrwnowaonego rozwoju. Wprowadzono wwczas do art. 2 Jednolitego Aktu Europejskiego (Single European Act, SEA, 1987 rok) niezwykle wan poprawk, w ktrej wskazano, e harmonijny i wywaony rozwj dziaalnoci gospodarczej, zrwnowaony i nieinflacyjny wzrost ma si odbywa z poszanowaniem rodowiska. Wizao si to ze stanowiskiem szefw pastw i rzdw Wsplnoty, ktrzy problem zrwnowaonego rozwoju uznali za wyzwanie lat 90. XX wieku. Naley zwrci uwag na fakt, i w roku 1993 zacz obowizywa V Program, ktry bezporednio odnosi si do zrwnowaonego rozwoju, co mocno zaakcentowano ju w samym tytule dokumentu: Na drodze do zrwnowaonego rozwoju. Polityka i program dziaania Wsplnoty Europejskiej w dziedzinie rodowiska i zrwnowaonego rozwoju15. Zgodnie z tytuem program ten okrela zarwno cele, zasady, jak i oglne ramy dziaa dla osignicia zrwnowaonego rozwoju, a take wyznacza oglne ramy dla wprowadzenia w ycie zalece Agendy 21. W Programie tym szczeglnie zaakcentowana zostaa problematyka dotyczca nadmiernej eksploatacji zasobw, przeciwdziaania prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej niekorzystnie wpywajcej na stan rodowiska naturalnego, wprowadzania skutecznych narzdzi ochrony rodowiska. Konsekwencj tego wydaje si by uznanie postanowienia o zrwnowaonym rozwoju za zadanie caej Unii Europejskiej, co zamieszczono w Traktacie Amsterdamskim z 2 padziernika 1997 roku, ktry wszed w ycie 1 maja 1999 roku. Naley: zdecydowanie popiera spoeczny i gospodarczy postp swoich ludw, uwzgldniajc zasad zrwnowaonego rozwoju, zgodnie z ktr w ramach realizowanego rynku wewntrznego ma by wzmacniana spjno i ochrona rodowiska oraz realizowana polityka zapewniajca, aby postpowi w integracji gospodarczej towarzyszy rwnolegy postp w innych dziedzinach. Obecnie w UE obowizuje VI Program Nasza przyszo, nasz wybr, ktry opracowany zosta na lata 20012010. Jest on niejako kontynuacj Programu V, jednak ukierunkowano go bardziej strategicznie, gdy postuluje zaangaowanie caego spoeczestwa w poszukiwanie nowych, skuteczniejszych rozwiza w zakresie ochrony rodowiska. Okrela on cztery obszary o szczeglnym znaczeniu dla ochrony rodowiska: zmiany klimatyczne
15/ Sozaski J.: Standardy zrwnowaonego rozwoju i wsplnotowej polityki ochrony rodowiska na tle obowizkw pastw kandydujcych do Unii, [w:] K. Rwny, J. Jaboski (red.), Zasada zrwnowaonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony rodowiska, Warszawa 2002 (s. 92)

47

MILENA BODYCH

przyroda i biornorodno rodowisko naturalne i zdrowie zasoby naturalne i odpady Dziaalno w zakresie ochrony rodowiska prowadzona przez Wsplnot pozwolia na stworzenie kilku zasad stanowicych wytyczne na rzecz polityki i prawa ochrony rodowiska. W szczeglnoci naley przywoa tu art. 174 ust. 2 Traktatu o Wsplnocie Europejskiej, ktry brzmi: Wsplnotowa polityka dotyczca rodowiska naturalnego, uwzgldniajc zrnicowan sytuacj poszczeglnych regionw, zmierza do osignicia wysokiego poziomu ochrony. Opiera si ona na zasadach przezornoci i zapobiegania u rda naruszeniom rodowiska naturalnego, jak rwnie na zasadzie zanieczyszczajcy paci. Istotny jest sposb ujmowania przez Wsplnot zrwnowaonego rozwoju, ktry w europejskim prawie wsplnotowym odnosi si nie tylko do polityki ekologicznej UE, ale rozumiany jest szerzej i dotyczy kadej innej polityki, rnych sektorw gospodarki (energia, transport, rolnictwo itd.). Prawo wsplnotowe uznao ekorozwj za warunkujcy cay rozwj ekonomiczny i spoeczny. Ochrona rodowiska, ktrej podstaw jest rwnie trway rozwj, musi by przez Wsplnot uwzgldniana we wszystkich sferach aktywnoci oraz na kadym etapie prowadzonych przedsiwzi, dziaalnoci tzn. od ich planowania poprzez przygotowanie, a po realizacj. Dlatego te w prawie europejskim zasada zrwnowaonego rozwoju nie jest wymieniana jako zasada dotyczca zagadnie ochrony rodowiska, gdy odnosi si ona nie tylko do ochrony rodowiska, ale do caego systemu prawa. W Polsce natomiast ekorozwj czsto kojarzony i odnoszony jest wycznie do ochrony rodowiska, brakuje jego odniesienia np. do dziaalnoci produkcyjnej, sfery spoecznej. Taka sytuacja nie jest jednak charakterystyczna tylko dla Polski, ma rwnie miejsce w innych systemach krajowych. Strategia lizboska W 2000 roku na szczycie w Lizbonie zaoono przeksztacenie Unii Europejskiej w cigu dziesiciu lat w najbardziej konkurencyjn gospodark wiatow. Suy temu maj przede wszystkim zwikszone nakady na badania i rozwj oraz budowanie spoeczestwa opartego na wiedzy. W 2001 roku na szczycie Rady Europejskiej w Goeteborgu zaoenia te zostay uzupenione o elementy zwizane z trwaym i zrwnowaonym, ze wzgldu na rodowisko, rozwojem spoeczno-gospodarczym. Cele strategiczne z Goeteborga, to: ograniczenie zmian klimatycznych i wzrost znaczenia zielonej energii, wzrost bezpieczestwa zdrowotnego, usprawnienie systemu transportowego i gospodarowania przestrzeni oraz gospodarowanie zasobami naturalnymi w sposb odpowiedzialny. Karta Lipska Europa potrzebuje silnych miast i regionw, w ktrych dobrze si yje - jest to haso przewodnie Karty Lipskiej. Zostaa ona przyjta podczas nieformalnego spotkania ministrw z pastw Unii Europejskiej w 2007 roku w sprawie rozwoju miast i ich spjnoci terytorialnej. Ministrowie zobowizali si do promowania zrwnowaonej organizacji terytorialnej, wdroenia spjnej zasady zrwnowaonego rozwoju miast oraz zainicjowania w poszczeglnych pastwach debaty publicznej na temat przyszoci rozwoju miast europejskich. Dokument ten mia za zadanie wzmocnienie struktur decyzyjnych, niezbdnych do wdroenia takiego rozwoju na poziomie krajowym. Karta Lipska zostaa przygotowana na podstawie wczeniejszych dokumentw unijnych, m. in.: Raportu pt. Zintegrowany rozwj miejski warunkiem powodzenia zrwnowaonego rozwoju miast przyjtego w Niemczech, Dokumentu pt. Zrwnowaony transport miejski a najubosze obszary miejskie.
48

NASZA WSPLNA PRZYSZO

Podstawowym zaoeniem karty jest uwzgldnienie wszystkich wymiarw zrwnowaonego rozwoju w miastach europejskich. Pooono nacisk na rozwj dobrobytu gospodarczego, rwnowag spoeczn i zdrowe rodowisko ycia. Przy tym naley zwrci szczegln uwag na aspekty kulturowe i zdrowotne oraz zdolnoci instytucjonalne poszczeglnych pastw czonkowskich Unii. Zakoczenie Rozwj zrwnowaony nie stanowi adnego wyznaczonego i wymiernego celu granicy, do ktrej ze wszystkich wzgldw musimy doj. Jest to proces, ktry rozoony na lata (a by moe i wieki) jak i pokolenia, jest szans dla obecnego, a nade wszystko dla przyszych pokole. Na wspczesnym etapie gospodarki, jeli rozpoczniemy jako globalne spoeczestwo rzeczywiste realizowanie koncepcji ekorozwoju - zaamanie ekologiczne, gospodarcze i spoeczne zostanie bardzo oddalone w czasie (a by moe dojdzie do jego cakowitej eliminacji). Analizujc dotychczasowe procesy gospodarcze zachodzce w UE, jak te w Polsce mona stwierdzi, e koncepcja ekorozwoju zostaa ju na dobre zapocztkowana i jest rozwijana, chocia w duej mierze bardziej teoretycznie (w dokumentach i deklaracjach) ni praktycznie (praktyka gospodarcza). Wane jest, e staa si ona zasad ustrojow caej UE, a poszczeglne kraje Wsplnoty przyjy j za podstaw swoich krajowych polityk ekologicznych. Najwaniejszym zadaniem, jakie stoi przed obywatelami wszystkich krajw, bez wzgldu na to czy s prawnikami, politykami, ekologami, czy pochodz z tzw. bogatej Pnocy czy biednego Poudnia jest sprostanie odpowiedzialnoci, ktra na nas spoczywa za przysze pokolenia. Odpowiedzialnoci za to, czy za X lat bdziemy funkcjonowa w maskach tlenowych i kombinezonach antydestrukcyjnych, czy te cieszyli si z otaczajcej nas przyrody. Myl, e recepta na ycie sformuowana przez Katherin Elizabeth Goethe wnosi ogromne pokady energii do walki o lepsze jutro i otaczajcy nas wiat: Wzi dwanacie miesicy, obmy je dobrze do czysta z goryczy, chciwoci, pedanterii i lku. Podzieli kady miesic na 30 lub 31 czci, tak eby zapasu starczyo akuratnie na rok. Kady dzionek przyrzdza oddzielnie, biorc po jednej czci pracy i dwie czci wesooci i humoru. Doda do tego trzy kopiaste yki optymizmu, yeczk tolerancji, ziarnko ironii i szczypt taktu. Nastpnie mas t pola obficie mioci. Gotowe danie ozdobi bukiecikami maych przyjemnoci i podawa je codziennie z pogod ducha i porzdn filiank oywczej herbaty. Zmiany s zawsze cikie do przewidzenia. Mam tylko nadziej, e podczas czytania tego artykuu cho na kilka sekund czytelnik poczu si jak mistrz nawigacji pomidzy skomplikowanymi zaoeniami prawnymi.

Bibliografia Publikacje: Fiedor B., Poskrobko B.: Dostosowanie polskiego prawa i regulacji ekologicznych do rozwiza Unii Europejskiej, Wyd. Ekonomia i rodowisko, Biaystok 2000 Grski M.: Projekt ustawy o ochronie rodowiska w procesie dostosowania prawa polskiego do standardw Unii Europejskiej, Prawo i rodowisko, nr 3, 2000 Komicki E.: Zrwnowaony rozwj w warunkach globalnych zagroe i integracji europejskiej, [w:] Czaja S. (red.): Zrwnowaony rozwj dowiadczenia polskie i europejskie, Wyd. I-Bis, Wrocaw 2005 Meadows D. H., Meadows D. L., Randers J., Behrens W. W.: Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1993 Raport wiatowej Komisji ds. rodowiska i Rozwoju: Nasza wsplna przyszo, PWE, Warszawa 1991 Paczuski R.: Zrwnowaony rozwj jako zadanie wspczesnego pastwa oraz rola polityki i prawa w jego realizacji, [w:] Kowalkowski A., ygao M. (red.), Planowanie, Zarzdzanie i Ochrona rodowiska, Kowalkowski, Wyd. Politechniki witokrzyskiej, Kielce 1998

49

MILENA BODYCH Skowroski A.: Zrwnowaony rozwj perspektyw dalszego postpu cywilizacyjnego, [w:] Problemy Ekorozwoju, nr 2, 2006 (s. 51) Sozaski J.: Standardy zrwnowaonego rozwoju i wsplnotowej polityki ochrony rodowiska na tle obowizkw pastw kandydujcych do Unii, [w:] K. Rwny, J. Jaboski (red.), Zasada zrwnowaonego rozwoju w prawie i praktyce ochrony rodowiska, Warszawa 2002 Wickowski Cz.: Polityka ekologiczna pastwa. Priorytety, instrumenty prawne, planowanie dziaania, [w:] Problemy Ekologii, nr 4, 1998 Zalewski A. (red.): Nowe zarzdzanie publiczne w polskim samorzdzie terytorialnym, Warszawa 2007 (s. 82-86) Inne rda: Akty prawne: Agenda 21 [w:] http://www.un.org/esa/dsd/agenda21/res_agenda21_00.shtml Deklaracja dotyczca kierunku rozwoju, ochrony i uytkowania lasw Jednolity Akt Europejski [w:] http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/index.htm Karta Ziemi [w:] http://www.earthcharterinaction.org/invent/images/uploads/echarter_polish.pdf Karta Lipska [w:] http://www.silesia.org.pl/upload/karta_lipskaPL.pdf Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. [w:] Dz. U. Nr 78, poz. 483 z pn. zm. Konwencja z Aarhus [w:] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do? uri=CELEX:32003L0035:PL:HTML United Nations Millennium Project [w:] http://www.unmillenniumproject.org/ Polityka Ekologiczna Pastwa [w:] http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/36383d1a880bbc0b65d0a1c501571e73.pdf II Polityka Ekologiczna Pastwa [w:} http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/36383d1a880bbc0b65d0a1c501571e73.pdf Program Wykonawczy do II Polityki Ekologicznej Pastwa [w:] http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/36383d1a880bbc0b65d0a1c501571e73.pdf Raport Bruntland [w:] http://www.un-documents.net/wced-ocf.htm Traktat Amsterdamski [w:] http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/index.htm Traktatu o Unii Europejskiej [w:] http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/index.htm Traktat o Wsplnocie Europejskiej [w:] http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/index.htm Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i ksztatowaniu rodowiska [w:] Dz. U. 94.49.196 z pn. zm.

50

Aldona Nowicka

Pojcie pomocy rozwojowej

W XXI wieku spoeczno midzynarodowa jest niezwykle zdeterminowana do zwikszenia skutecznoci dziaa na rzecz zmniejszenia dysproporcji rozwojowych w wiecie. Dowodem na to jest wypracowanie katalogu zasad oraz zobowiza na rzecz skutecznoci pomocy, przyjtej w Deklaracji Paryskiej, przez pastwa Pnocy i Poudnia1. W ramach tej Deklaracji obie strony zobligoway si do dziaania w ramach przyjtych zasad. Zasady te maj przyczyni si do skutecznoci pomocy rozwojowej, a raczej do dziaa zmierzajcych do jej poprawy. Jest ich pi: Pierwsza zasada to: wasno koncepcji rozwojowych (ownership) zgodnie z ni kraje rozwijajce si odgrywaj czoow rol w obrbie wasnej polityki i strategii rozwojowych oraz formowaniu dziaa w tym zakresie. Donatorzy zobowizani s do popierania pastw Poudnia oraz do wdraania zasady ownership. Zasada druga dotyczy dostosowania (alignment) w jej ramach pastwa Pnocy winne przekazywa pomoc, korzystajc ze strategii rozwojowych, instytucji oraz krajowych procedur partnerskich. Trzecia zasada dotyczy harmonizacji (harmonisation) wedug ktrej donatorzy powinni dooy wszelkich stara, aby pomoc przekazywana z ich rk bya zharmonizowana, skuteczna oraz mniej obciajca kraje partnerskie. Zasada ta dotyczy take zwierania porozumie na poziomie poszczeglnych krajw partnerskich. Zasada czwarta tyczy si zarzdzania na rzecz rezultatw (managing for results) - ot obie strony zarzdza maj rodkami i udoskonala proces decyzyjny, zgodnie z filozofi zarzdzania skierowan na osignicie zaplanowanych rezultatw. Ostatnia, pita zasada, dotyczy wzajemnej odpowiedzialnoci (mutual accountability) zgodnie z ni donatorzy, jak i pastwa rozwijajce si, zobowizani s do wzajemnej odpowiedzialnoci za skuteczno podjtych dziaa rozwojowych2. Dziaania, ktre s podejmowane obecnie na rzecz zmniejszenia dysproporcji rozwojowych w wiecie, to gownie midzynarodowa wsppraca na rzecz rozwoju. Pomoc, o ktrej mowa, ma swoje pocztki w okresie powojennym, to wanie w tym czasie powstaj nowe organizacje midzynarodowe. Konsekwencje polityczne oraz gospodarcze II wojny wiatowej ksztatuj obraz wiata po 1945 r.3. P. Bagiski oraz K. Czaplicka wyrniaj trzy podstawowe czynniki, ktre przyczyniy si do wprowadzenia dziaalnoci pastw i midzynarodowych instytucji elementw pomocowych i rozwojowych4. Za czynnik pierwszy autorzy uznali zniszczenia wojenne, ktre w niektrych regionach globu byy na tyle powane, i pastwa nie byy w stanie we wasnym zakresie dokona odbudowy. Niezbdna bya pomoc z zewntrz. Tu autorzy swoj uwag szczeglnie zwracaj na powstay plan Marshalla oraz amerykaski program pomocy rozwojowej, ktre uznano
1/ Deklaracja miaa miejsce w okresie lutymarzec 2005. Zostaa podpisana w trakcie Forum Wysokiego Szczebla na temat Skutecznoci pomocy. Zawiera ona 56 zobowiza i 12 wskazwek postpu ich realizacji. 2/ Raport: Development Co-operation 2003, OECD, Pary 2004 3/ Bagiski P., Czaplicka K.: Wsppraca i pomoc rozwojowa, [w:] Bkiewicz A. (red), uawska U.: Rozwj w dobie globalizacji, Wyd. PWE, Warszawa 2010 (s. 455) 4/ Tame (s. 455-456)

51

ALDONA NOWICKA

za pocztek dugofalowego procesu wspierania rozwoju krajw sabej rozwinitych5. Drugim czynnikiem, ktry przyczyni si do powstania midzynarodowej wsppracy rozwojowej, jest proces dekolonizacji, ktry swj punkt kulminacyjny osign w latach 60. XX wieku. Proces ten wpyn na zmian relacji midzy europejskimi kolonizatorami a ich dawnymi koloniami (Azja, Afryka, Ameryka aciska). Relacje te nie miay ju, jak wczeniej, charakteru wewntrzpastwowego, przeksztaciy si one w stosunki midzynarodowe. Wobec rosncych dysproporcji w poziomie ycia midzy krajami, gwnie europejskimi, a pastwami, ktre otrzymay niepodlego, stosunki Pnoc-Poudnie coraz bardziej zaczy koncentrowa si wanie wok pomocy rozwojowej. Za czynnik trzeci autorzy uznali polaryzacj Wschd-Zachd, a tym samym zaostrzenie si zimnej wojny. Kiedy to supermocarstwa wykorzystyway pastwa rozwijajce si do swej rywalizacji. Istniejca dotd pomoc miaa charakter czysto interesowny: USA I ZSRR pozyskiway lub utrzymyway wpywy w pastwach Trzeciego wiata6.

Schemat 1 Pomoc rozwojowa rdo: Aid Architecture: An overview of the main trends in official development assistance floks, IDA, Resource Mobilization, February 2007, s.5

Okres przedwojenny XX wieku nie odznacza si duym zainteresowaniem problematyk rozwojow oraz pomoc o takim charakterze. Wyej wymienione kwestie byy rozwaane jedynie w polityce wewntrznej pastwa, a nie w stosunkach midzynarodowych. Zagadnienie dysproporcji rozwojowych midzy poszczeglnymi regionami wiata, a take konieczno ich eliminacji, nie leay w gestii polityki midzynarodowej, powodem tego by fakt, i polityka owa nie obejmowaa jeszcze caego globu, a kraje o niskim poziomie rozwoju (w wikszoci kolonie) nie byy jeszcze niepodlege i nie miay znaczenia na arenie midzypastwowej. wczesny poziom internacjonalizacji gospodarki wiatowej nie uzasadniaby traktowania dysproporcji rozwojowych jako powanego problemu wymagajcego wsppracy midzynarodowej7. Autorzy ksiki Midzynarodowa wsppraca na rzecz rozwoju, tj. P. Bagiski oraz J. Szczyciski uwaaj, e wanie okres pierwszej wojny wiatowej mona uzna za czas,
5/ Plan Marshalla - Program Odbudowy Europy ( European Recovery Program) program na lata 1948-1951. W ramach tego programu USA przekazay Europie 12 mld USD (90% w formie grantw) 6/ Myrdal G.: Przeciw ndzy na wiecie, PIW, Warszawa 1975 7/ Bagiski P., Czaplicka K.: ob. cyt., (s. 55)

52

POJCIE POMOCY ROZWOJOWEJ

kiedy to pogbia si podzia i zwikszay si dysproporcje w poziomie ycia midzy pastwami rozwinitymi w zalenoci od ich udziau w dziaaniach zbrojnych8. Lata 60. uznawane s okres, kiedy nastpio znaczne przyspieszenie instytucjonalizacji pomocy rozwojowej oraz ksztatowaa si polityka rozwojowa pastw kapitalistycznych. Wtedy powstaway organizacje, ktre miay najwikszy udzia w dziaaniach na rzecz rozwoju: Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); Komitet Pomocy Rozwojowej (DAC); Midzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA) utworzone przez Bank wiatowy; wiatowy Program ywnociowy; Program Rozwoju Narodw Zjednoczonych (UNDP); poszczegln dziaalnoci owych organizacji zajmiemy si w dalszej czci tekstu9. Lata 70. ubiegego wieku to okres denia do odcicia si od pomocy rozwojowej i politycznych interesw donorw. Dziaania te przyczyniy si do rozbudowy wielostronnych instytucji pomocowych. Koniec Zimnej Wojny pozwoli pastwom na dokadniejsze przyjrzenie si krajom sabo rozwinitym oraz szansom pomocy im. Okres ten obfitowa w wiele konferencji midzynarodowych, najczciej podejmowan tematyk byy kwestie wsppracy rozwojowej. Nie naley zapomnie o nowej koncepcji polityki rozwojowej pastw OECE, ujtej w dokumencie Ksztatowanie XXI wieku: rola wsppracy na rzecz rozwoju oraz o Deklaracji Milenijnej, ktrej autorka powici wicej uwagi poniej. Zakres dziaa wszystkich niej wymienionych organizacji jest do szeroki, dlatego ich omwienie zawzimy wycznie do kwestii zwizanych z pomoc rozwojow dla pastw Poudnia oraz stosowanymi metodami zmniejszenia istniejcych dysproporcji rozwojowych. Historia pomocy rozwojowej oraz wsppracy midzynarodowej na rzecz rozwoju zacza si w okresie powojennym. Jest ona cile zwizana z gospodarczymi oraz politycznymi konsekwencjami II wojny wiatowej, sytuacji, w ktrej obliczu stan cay wiat po 1945 r. Dysproporcje rozwojowe ulegy pogbieniu. wczesny podzia obejmowa rywalizacj Wschd-Zachd oraz tzw. Trzeci wiat, a ju po zakoczeniu Zimnej Wojny uksztatowaa si nowa o Pnoc-Poudnie, tym samym stwarzajc now paszczyzn globalnych stosunkw midzynarodowych10. Starania krajw wysoko rozwinitych, by przyspieszy rozwj gospodarczy krajw biedniejszych, wynikay ze zrozumienia, i zmniejszenie rnic w poziomie rozwoju gospodarczego ley nie tylko w gestii samych pastw rozwijajcych si, lecz take w interesie pastw wysoko rozwinite. Dziaania majce na celu rozwj pastw Poudnia, a przede wszystkim wydobycie ich z skrajnej ndzy przybrao form wyzwania moralnego dla krajw Pnocy. Pastwa bogate bray take pod uwag moliwo wystpienia napi bd nawet konfliktw politycznych o skali midzynarodowej11. Obecnie pomoc rozwojowa dla pastw Poudnia nierozerwalnie zwizana jest z koniecznoci poszukiwania skutecznych sposobw finansowania dziaa, ktre podejmuje midzynarodowa spoeczno dla stymulowania ich rozwoju spoeczno-gospodarczego. Dziaania te nie zawsze byy skuteczne, bowiem zewntrzne pobudzanie rozwoju nie zawsze przynosi efekty wewntrz pastwa12. Za przeom w pomocy dla pastw Poudnia wiele autorw uznaje Szczyt Milenijny w 2000 r., ktry zapocztkowa mia now epok w myleniu, a przede wszystkim dziaaniu, na rzecz zmniejszenia luki rozwojowej midzy pastwami Pnocy i Poudnia, o celach oraz skutecznoci dziaa, jakie podjto na wspomnianym szczycie, nadal trwa dyskusja.
8/ Take, (s. 55.) 9/ Take, (s. 455.) 10/ Bagiski P., Czaplicka K.: dz.cyt., (s. 56) 11/ Piasecki R. (red.): Ekonomia rozwoju, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006 (s. 56) 12/ Bagiski P., Czaplicka K.: dz.cyt., s. 461)

53

ALDONA NOWICKA

Pomoc rozwojowa ma dwa podstawowe cele: pierwszym z nich jest doprowadzenie do dugotrwaego wzrostu gospodarczego; drugi to walka z ubstwem w krajach rozwijajcych si. Dla wielu wybr tych celw jako priorytetowych wydaje si by podyktowany nie tyle altruizmem, co przekonaniem, i pomoc gospodarcza dla krajw rozwijajcych si bdzie suya nie tylko obecnym, ale take i przyszym interesom politycznym oraz ekonomicznym pastw sponsorujcych13. Okrelenie prawdziwych przyczyn udzielania pomocy jest cay czas przedmiotem dyskusji, a zwolennikw, jak i przeciwnikw, jest tyle samo. Wedug DAC14, w Oficjalnej Pomocy Rozwojowej, mieszcz si poyczki i darowizny przekazane krajom Poudnia przez instytucje rzdowe pastw darczycw lub te organizacji midzynarodowych, ktrych celem jest wsparcie rozwoju tych pastw. Kraje rozwijajce si otrzymuj poyczki, ktre przyznawane s im na preferencyjnych warunkach w stosunku do oferowanych przez rynkowe instytucje finansowe, 25 % ich kwoty musi mie charakter darowizny, kwoty inne ni darowizny i kredyty przeznaczane na wojsko nie s zaliczane do ODA15. DAC posiada list pastw, ktre uprawnione s do korzystania z Oficjalnej Pomocy Rozwojowej. Oficjalna Pomoc Rozwojowa kierowana jest do pastw, ktre przechodz transformacje. Ma ona charakter techniczny i doradczy. Przyczynia si ma to do umocnienia mechanizmw demokracji, budowania struktur rynku, wspierania administracji centralnej i lokalnej pastw korzystajcych z pomocy. Pomoc ta utosamiana jest z organizacj ODA. Spord oferowanych form pomocy dla krajw rozwijajcych si najczciej stosowana jest pomoc finansowa (w formie darowizny, kredytu, poyczki). W ramach tej pomocy mieci si take umarzanie dugw powstaych na skutek wczeniej zacignitych zobowiza od midzynarodowych instytucji finansowych, lub bezporednio wobec pastw kredytujcych. Kolejn form wiadczonej pomocy jest pomoc rzeczowa, dostarczanie dbr konsumpcyjnych, ywnoci oraz dbr inwestycyjnych. Przybiera ona charakter darowizny, jak rwnie sprzeday na preferencyjnych warunkach. Pastwa rozwijajce si korzystaj take z pomocy technicznej, ktra wie si z dostarczaniem dla tych pastw usug szkoleniowych oraz doradczych. Pastwa wspieraj kraje rozwijajce si wpacajc skadki do instytucji midzynarodowych takich, jak np. Organizacja Narodw Zjednoczonych, Bank wiatowy, Midzynarodowy Fundusz Walutowy, inicjatywa odduania Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) i innych. Z wielu rde dowiemy si, i pomoc ta siga sum miliardowych, w 2005 r. wyniosa ona okoo 106 mld USD. W kolejnym roku kwota ODA i OA spada do okoo 103 mld USD. W 2008 r. na ODA przeznaczono cznie 8 mld USD16. Kierunek przepyww rodkw pomocowych jest oczywisty. Przekazujcymi s pastwa Pnocy, biorcami za s pastwa biednego Poudnia. Najwikszym biorc pomocy rozwojowej w dalszym cigu jest region Afryki Subsaharyjskiej, do ktrego trafia ponad 30 % cznej wartoci rodkw pomocowych. W znakomitej wikszoci dla pastw najuboszych pomoc rozwojowa stanowi kilkanacie, a czsto nawet kilkadziesit procent rocznego budetu centralnego. Nieuchronnie prowadzi to do sytuacji, w ktrej polityka gospodarcza oraz spoeczna jest w do duym stopniu uzaleniona od swoich darczycw. Co gorsza uniemoliwia to planowanie wydatkw budetowych, gdy suma przyznawanej pomocy jest cigle zmienna. Bank wiatowy uzna, i najlepsz oraz najskuteczniejsz metod pomocy dla krajw rozwijajcych si bdzie wspieranie ich rozwoju gospodarczego, tak aby mogy one uzyska wasny, odpowiednio duy potencja produkcyjny, niezbdny do zaspokojenia elemen13/ Kozowski T.: Pomoc na rzecz rozwoju dla krajw rozwijajcych si i udzia Polski w wiatowym systemie pomocowym, [w:] Pnoc-Poudnie. Konflikt czy wsppraca?, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2001 14/ jw. Komitet Pomocy Rozwojowej; ang. Development Assistance Committee 15/ ang. Official development assistance 16/ Bagiski P., Czaplicka K.: dz. cyt. (s. 463)

54

POJCIE POMOCY ROZWOJOWEJ

tarnych potrzeb swych spoeczestw i szerokiego uczestnictwa w midzynarodowej wymianie handlowej. Zastosowane strategie dla osignicia tego celu polegay na rozwijaniu w krajach Poudnia stosunkw towarowo-pieninych i tworzeniu podstawowej infrastruktury dla gospodarki rynkowej. Problemem jest rozstrzygnicie, jak wiele z tych dziaa, ktrych rezultaty okazay si inne, wynikao ze zwykych bdw aplikacyjnych oraz gdzie mog lee inne przyczyny niepowodze. Postawa krajw rozwinitych, dziaajcych na rzecz rozwoju gospodarczego krajw biednych, wynika ze zrozumienia, i zmniejszenie rnic w poziomie rozwoju gospodarczego ley w interesie zarwno bogatych, jak i biednych. Z kolei pomoc w polepszeniu warunkw, w ktrych znajduj si osoby ubogie lub skrajnie biedne, staa si wyzwaniem moralnym17. Pastwa bogatej Pnocy s wiadome tego, i bardzo due rnice w dochodach prowadz do napi politycznych i konfliktw midzynarodowych. Pomoc jak kieruj rozwinite pastwa dla Poudnia to pomoc finansowa wystpujca w rnych, niewymienionych wczeniej formach takich, jak: dostawy ywnoci i lekarstw, sugerowanie reform instytucjonalnych sprzyjajcych wzrostowi gospodarczemu, umarzanie czci dugw18. Pomoc ta nie jest jednak imponujca, liczba ludnoci yjca za mniej ni jednego dolara dziennie zmniejszya si nieznacznie (od 1981 r. do 2001 r. o 350 mln., a takich osb na wiecie jest nadal ponad 1,1 mld). Skala pomocy zewntrznej powinna si zwikszy, a jej formy winne by bardziej rnorodne. Jednak, aby pokona zaistnia przepa, istotne jest spenianie pewnych warunkw przez kraje Poudnia. Aby pastwa rozwijajce si mogy dogoni kraje bogate, musz speni warunek wzrostu produkcji w przeliczeniu na mieszkaca, co oznacza, e wzrost ten musiaby by szybszy od przecitnego tempa w wiecie.

Tabela 1: Jak duo nam brakuje do osignicia celw?

17/ Piasecki R. (red.): Ekonomia rozwoju, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006 (s. 56) 18/ Tame (s. 56)

55

Andrzej Klimczuk

Rozwj zrwnowaony a kapita spoeczny i metody jego budowania

Wspczenie coraz czciej zakada si, i zmniejszaniu zapnie rozwojowych sprzyjaj nie tylko rodki finansowe czy dostp do nowoczesnych technologii, lecz te cechy narodw i spoecznoci regionalnych. Rozwizanie istotnych problemw globalnych zaley od umiejtnoci wsppracy midzy ludmi na poziomie lokalnym i regionalnym. Innymi sowy w poszczeglnych zbiorowociach ludzkich niezbdny staje si kapita spoeczny, ktry przybierajc okrelone formy umoliwia efektywn realizacj zada na rzecz poprawy jakoci ycia. W tym kontekcie istotne staje si zrozumienie sposobw ksztatowania kapitau spoecznego przynoszcego pozytywne efekty dla poszczeglnych zbiorowoci i ich otoczenia. Kapita spoeczny w koncepcji zrwnowaonego rozwoju W niniejszym artykule rozwj za P. Sztompk rozumiany bdzie jako proces kierunkowy napdzany czynnikami endogennymi, w ktrym poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosncy (Sztompka 2002, s. 440-441 i 453). Rozwj spoeczno-ekonomiczny oznacza zatem rnicowanie si struktur i funkcji, ich ekspansj oraz wzrastajc zoono i zorganizowanie, przy czym zale one od mechanizmw wewntrzspoecznych, a nie czynnikw egzogennych, jak np. zmiany klimatyczne, czy epidemie chorb. Przykadem moe by przeksztacanie miast, gospodarstw domowych lub przedsibiorstw pod wzgldem ich wyposaenia w dobra materialne suce do wykonywania pracy lub odpoczynku. Niemniej zgodnie z koncepcj zrwnowaonego rozwoju, ktra od 1997 roku ma w Polsce rang konstytucyjn, rozwj spoeczno-ekonomiczny powinien cechowa si zdolnoci do: samopodtrzymywania, trwaoci i zrwnowaenia. Uproszczajc stwierdza si, e wzrost gospodarczy ma pozwala na przeciwdziaanie marginalizacji i dyskryminacji spoecznej oraz podnosi stan rodowiska naturalnego. Zakada si przy tym, i celem nadrzdnym jest zrwnowaona jako ycia, a do jej osignicia niezbdne jest stae tworzenie i wzbogacanie instrumentarium rozwoju spoecznego, gospodarczego i rodowiskowego. Wane jest zatem nie tylko zachowanie rnorodnoci, wolnoci i rwnoci w odniesieniu do wiata spoecznego, ale te zadbanie o odmienno form i procesw waciwych dla wiata przyrodniczego. Zrwnowaony rozwj wymaga zatem wielowymiarowego podejcia do rozwizywania takich problemw globalnych, odnoszcych si do caej ludzkoci, jak np. konflikty midzynarodowe, starzenie si spoeczestw, migracje, ubstwo, problemy ywnociowe i surowcowe, zanieczyszczenie rodowiska, przestpczo midzynarodowa. Jako ycia jako nadrzdny cel rozwoju zrwnowaonego za specjalistami Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju rozumiana jest jako kategoria wyraajca stopie samorealizacji czowieka w ujciu holistycznym (przy rwnowadze dobrobytu, dobrostanu i bogostanu) lub w ujciu mniej czy bardziej zawonym, np. z punktu widzenia konsumpcji dbr materialnych zaspokajajcych jego potrzeby (przy dominacji dobrobytu nad dobrostanem i bogostanem) (Borys, Rogala 2008, s. 9). Ocena postaw i zachowa spoecznych, w tym kapitau spoecznego, jest tutaj traktowana jako przykad wskanikw subiektywnej jakoci ycia, czyli zgaszanego przez poszczeglnych ludzi stopnia zaspokojenia ich indywidualnych potrzeb. Brane s tu pod uwag rwnie takie cechy, jak np. ocena ycia fizycznego, stanu posiadania, dobrostanu psychicznego, wsparcia spoecznego, oceny swojej sytuacji na rynku pracy, stylu ycia czy skonnoci do ryzyka. Dla porwnania wskanikami
56

ROZWJ ZRWNOWAONY A KAPITA SPOECZNY I METODY JEGO BUDOWANIA

obiektywnej jakoci ycia, czyli infrastrukturalnych warunkw funkcjonowania zbiorowoci spoecznych, s m. in. sytuacja dochodowa gospodarstwa domowego i sposb gospodarowania dochodami, wyywienie, zasobno materialna, korzystanie z pomocy spoecznej, ksztacenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynku, korzystanie z usug systemu ochrony zdrowia, ubezpieczenia i zabezpieczenia emerytalne, ubstwo czy bezrobocie. Cho kapita spoeczny jest tylko jednym ze wskanikw subiektywnej jakoci ycia to ma kluczowe znaczenie dla rozwizywania problemw globalnych w wymiarze lokalnym i regionalnym. P. Bourdieu, J.S. Coleman i R.D. Putnam - autorzy klasycznych ju koncepcji kapitau spoecznego definiuj go niejednoznacznie, rnic si w wielu punktach (zob. Rymsza 2007). Najoglniej poprzez kapita spoeczny rozumie si potencja wspdziaania osadzony w powizaniach midzyludzkich i normach spoecznych, ktry moe przynosi korzyci osobom, grupom i spoeczestwom. Pozytywne efekty zewntrzne kapitau spoecznego powstaj gwnie, gdy przybiera on form zwan pomostow lub wczajc (Putnam 2000, s. 22), a wic gdy dochodzi do wsppracy i integracji midzy ludmi rnych kultur, religii, warstw i grup spoecznych. Poziom i jako kapitau spoecznego ksztatuj mechanizmy kulturowe takie, jak religia, tradycja i historyczne nawyki (Fukuyama 1997, s. 39). Jego gromadzenie nie moe odbywa si z inicjatywy jednostki, lecz wymaga wsplnych dziaa wikszych zbiorowoci a w szczeglnoci rozpowszechnienia i realizowania takich cnt spoecznych, jak: odpowiedzialno, lojalno, umiejtno wsppracy, poczucie obowizku, uczciwo, oszczdno, racjonalne rozwizywanie problemw i umiejtno podejmowania ryzyka (tame, s. 57-61). Za najwaniejszy wskanik kapitau spoecznego uznaje si zaufanie, ktre moe by ograniczone do niewielkich grup lub przyjmowa form uoglnion, rozcigajc si na wszystkich ludzi. Wedug P. Sztompki jest to rodzaj zakadu (przekonania i opartego na nim dziaania) podejmowanego przez jednostk na temat niepewnych przyszych dziaa innych ludzi (Sztompka 2007, s. 69-72). W zakadzie tym aktor spoeczny szacuje, na ile dziaania pozostaych bd dla niego korzystne i przewidywalne. Nieufno za to szacowanie potencjalnych szkd. Brak zaufania, zdaniem tego autora, jest natomiast sytuacj neutraln, kiedy aktorzy spoeczni nie maj zdania na temat pozostaych - nie okazuj ani zaufania, ani nieufnoci (tame, s. 73). Kady przejaw zaufania wie si z ryzykiem, czyli moliwoci wystpienia niekorzystnych skutkw np. przykroci psychicznych, jeli osoby obdarzone zaufaniem nie wywi si z pokadanych w nich oczekiwa (tame, s. 84). Wedug P. Sztompki poszczeglne spoeczestwa mona klasyfikowa ze wzgldu na poziom zaufania, jakim obdarzaj si ich czonkowie (tame, s. 243). Wysoki oznacza umacnianie si kultury zaufania, w ktrej ufno jest istotn norm regulujc zachowania. Niski tworzy kultur cynizmu, gdzie rozwizaniu problemw suy oszukiwanie i podejrzliwo. Dotychczasowe badania pozwalaj na wskazanie wielu korzyci z kapita spoecznego (Theiss 2007, s. 76-101). W sferze ekonomicznej m. in. pobudza wzrost gospodarczy, uatwia decentralizacj zada, redukuje koszty transakcyjne, zmniejsza koszty kontroli, usprawnia wykorzystanie dostpnych zasobw, podwysza standard ycia gospodarstw domowych oraz uatwia poyczanie rodkw finansowych. W sferze spoecznej uatwia poszukiwanie pracy, awans zawodowy, pozytywnie oddziauje na zdrowie, jest rdem wsparcia spoecznego i nieformalnej opieki, zmniejsza nierwnoci spoeczno-ekonomiczne oraz uatwia uczenie umiejtnoci i wzorw dziaania. W sferze politycznej natomiast wspiera ad demokratyczny, utrwala postawy obywatelskie, uatwia wspdziaanie i zwiksza zaangaowanie w rozwizywanie problemw spoecznych oraz kontrol administracji publicznej, poprawia efektywno instytucji. Budowanie kapitau spoecznego Obecne w literaturze przedmiotu propozycje sposobw na wzmacnianie kapitau spoecznego mona podzieli na odgrne i oddolne. W pierwszym przypadku s to propozycje reform, zmian prawnych, regulaminowych, administracyjnych i dziaa politycznych. Odgr57

ANDRZEJ KLIMCZUK

ne stymulowanie wzrostu kapitau spoecznego wie si z ustalaniem strategii i programw rozwojowych na poziomie krajowym i regionalnym. Przykadem moe by model opisujcy powstawanie kultury zaufania zaproponowany przez P. Sztompk, ktry, jak podkrela sam autor, nie tylko wyjania, ale te okrela praktyczne sposoby wytwarzania kapitau spoecznego (Sztompka 2007, s. 293-300). Punktem wyjcia jest tu zaoenie, i naley dy do takiego przeksztacania instytucji, by swoj prac przyczyniay si do upowszechniania zaufania. Niezbdne s tu jednoczesne dziaania na rzecz: (1) poprawy legislacji - dbaoci o spjno norm i prostot systemu prawnego; (2) trwaoci porzdku spoecznego - gwarantowania spjnoci i nieodwoalnoci zasad np. staoci w deniu do prorynkowych i demokratycznych reform; (3) przejrzystoci organizacji spoecznej - otwartego charakteru dziaa wadz, istnienia niezalenych mediw i orodkw badawczych; (4) swojskoci rodowiska spoecznego - yczliwoci i uczynnoci reprezentantw instytucji; oraz (5) odpowiedzialnoci osb i instytucji - wolnych wyborw, rwnoci wobec prawa. Odrbny aspekt, zdaniem autora, stanowi edukacja rozumiana szeroko jako: upowszechnianie dostpu do wiedzy o yciu spoecznym, lekcje ufnoci w yciu rodzinnym, budowa zaufania w szkolnych relacjach nauczycieli i uczniw, podtrzymywanie cigoci stylw ycia i zwyczajw, przekazywanie przykadw zaufania przez wsplnoty religijne, uwzgldnianie tematyki zaufania i nieufnoci w debatach publicznych oraz ukazywanie pozytywnych przykadw opacalnoci zaufania przez mass media. Do tych odgrnych metod mona zaliczy rwnie sterowanie rnorodnoci (Sadowski 2006, s. 176-177), ktre dziki ograniczaniu nieufnoci przedstawicieli rnych grup kulturowych ma prowadzi do tworzenia wielokulturowych instytucji, spoecznoci lokalnych, miast i krajw a przez to umoliwi im np. obnienie kosztw funkcjonowania, uatwi pozyskiwanie zasobw, uatwi dostosowanie si do otoczenia, zwikszy kreatywno i innowacyjno oraz zwikszy dostp do informacji uytecznych przy rozwizywaniu problemw. Poprzez oddolne metody budowania kapitau spoecznego rozumie si takie, ktre mog by spontanicznie wykorzystywane przez poszczeglnych obywateli i ich grupy. Wielu pomysw dostarcza lista opracowana w ramach projektu naukowego Saguaro Seminar, ktry jeden z gwnych autorw koncepcji kapitau spoecznego R.D. Putnam prowadzi na Uniwersytecie Harvarda od 1995 roku. Zmodyfikowane wersje tej listy zaproponowaa pniej australijska organizacja spoeczna Bank of I.D.E.A.S.. W tym miejscu warto wymieni cz przykadowych rozwiza. Zaufaniu mog suy takie praktyki ycia codziennego, jak chociaby: uczestnictwo w wyborach i konsultacjach, zaprzeczanie stereotypom, unikanie plotek, aktywizowanie narzekajcych, wolontariat, dziaalno w grupach harcerskich, samopomocowych, ekologicznych oraz zrzeszajcych ludzi z rnych kultur i religii, wspomaganie bankw ywnoci i organizacji wsppracy midzynarodowej, promowanie odpowiedzialnoci i dobrych praktyk oraz wiele, wiele innych.

Bibliografia Bank of I.D.E.A.S. (2010) 136 Community Projects That Build Social Capital. Dostpne 16.11.2010: http://www.bankofideas.com.au/Downloads/Social_Capital_Handout_2.pdf. Bank of I.D.E.A.S. (2010) 157 Things I Can Do to Build Social Capital in My Community. Dostpne 16.11.2010: http://www. bankofideas.com.au/Downloads/Social_ Capital_Handout_1.pdf. Borys T., Rogala P. (red.): Jako ycia na poziomie lokalnym - ujcie wskanikowe, UNDP, Warszawa 2008 Fukuyama F.: Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa-Wrocaw 1997 Putnam R.D.: Bowling Alone: the Collapse and Revival of American Community, Simon & Schuster, New York 2000 Rymsza A.: Klasyczne koncepcje kapitau spoecznego, [w:] Kamierczak T., Rymsza M. (red.): Kapita spoeczny. Ekonomia spoeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 Rymsza M. (red.): Kapita spoeczny. Ekonomia spoeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 ( 23-39) Sadowski A.: Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WWSE, Biaystok 2006 Sztompka P.: Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw 2002

58

ROZWJ ZRWNOWAONY A KAPITA SPOECZNY I METODY JEGO BUDOWANIA Sztompka P.: Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw 2007 Theiss M.: Krewni-znajomi-obywatele. Kapita spoeczny a lokalna polityka spoeczna, Wyd. Adam Marszaek, Toru 2007 The Saguaro Seminar: Civic Engagement in America at Harvard Universitys John F. Kennedy School of Government (2010) 150 Things you can do to build social capital. Dostpne 16.11.2010: http://www.bettertogether.org/pdfs/150things. pdf.

59

ukasz Bartosik

Edukacja w walce z HIV/AIDS z perspektywy kenijskiej szkoy

HIV nie przenosi si przez kichanie lub kaszel. HIV nie moe by uleczony przez seks z dziewic. HIV nie jest efektem ubocznym wojny politycznej. to tre plakatu, ktry zobaczyem na jednym z budynkw kenijskiego Lamu. Z podobnymi mitami spotykaem si podczas zaj, jakie prowadziem w szkole Muroki. Od kilkunastu lat HIV i AIDS jest wielkim wyzwaniem dla Kenii. W latach dziewidziesitych w niektrych rejonach kraju osoby zakaone wirusem stanowiy nawet 30 procent ludnoci. Ostatnie stulecie Kenia koczya z czternastoprocentowym wskanikiem zakae. W kolejnych omiu latach udao si zmniejszy go prawie o poow1. Jest to rezultat wielu wysikw na rnych paszczyznach: od dystrybucji prezerwatyw do tworzenia sieci Voluntary Counselling and Testing Centres w miastach i wioskach. Jednak podstaw narodowej walki z HIV i AIDS bya i jest edukacja. To wanie poprzez prowadzenie zaj w szkoach oraz wczenie tematyki do programw wielu przedmiotw (od angielskiego po matematyk) udao si tak znaczco zredukowa wspczynniki zakae. Wadze Kenii zdaj sobie spraw, e bez waciwego edukowania niewiele mona osign. Podczas mojego pobytu w tym kraju usyszaem m. in. histori, ktra zdarzya si w rejonie Jeziora Turkana (uznawanego za jedn z najbardziej zacofanych czci Kenii), gdzie dystrybuowano due iloci prezerwatyw. Okazao si jednak, e mieszkacy tego regionu nie uywali ich zgodnie z przeznaczeniem. Odkryli bowiem, e lubrykant, ktrym byy pokryte, jest atwopalny, dlatego chtniej rozpalali nimi ogniska ni uywali w sypialni. Mimo znacznych sukcesw w walce z epidemi, wci 7,4% ludnoci jest nosicielami/ kami wirusa. Dlatego w Kenii dziaa wiele organizacji pozarzdowych, ktre zajmuj si edukacj w tym zakresie. Przez trzy miesice (w ramach programu GLEN) byem gociem jednej z nich Classic Merry Go Round. Z jej ramienia prowadziem zajcia w szkole ponadpodstawowej w Muroki, w okolicach Kitale i na wasnej skrze mogem dowiadczy, jakim wyzwaniem jest walka z HIV/AIDS oraz jakie stereotypy na temat wirusa i choroby panuj w spoeczestwie. Nauczanie w innej kulturze o sprawach intymnych nie naley do zada atwych. Moim sprzymierzecem by jednak mody wiek oraz fakt, e byem osob z zewntrz. Moliwo porozmawiania na ten temat z rwienikiem sprawia, e cz uczniw otworzya si i z biegiem czasu zacza zadawa coraz wicej pyta. Wiele z pyta byo bardzo krytycznych, pozostae czsto zaskakujce. Uczniowie byli bardzo zainteresowani pochodzeniem wirusa. Z niedowierzaniem przyjmowali rne teorie prbujce wyjani t zagadk. Pytali m.in.: czy jeli przyjmiemy, e HIV pochodzi od map, to skd pojawi si u nich? Jako prawdopodobn uznawali opini, e wirus jest odmian broni biologicznej wyprodukowanej przez Amerykanw w celu unicestwienia mieszkacw Afryki. Zadawali te prowokacyjne pytania typu: czy jeli osoba seropozytywna uprawia seks z krow, moe j zarazi HIV? Wiele pyta dotyczyo moliwoci prewencji. Czy obrzezanie (ktre jest do powszechn praktyk w Kenii) zmniejsza ryzyko zakaenia? Czy dwie osoby z HIV upra1/ Kenya National AIDS StrategicPlan2009/10 2012/13DeliveringonUniversalAccesstoServices, http://www.hennet.or.ke/downloads/knasp_iii_document.pdf, s. xiii.

60

EDUKACJA W WALCE Z HIV/AIDS Z PERSPEKTYWY KENIJSKIEJ SZKOY

wiajce seks powinny si zabezpiecza? Skoro matka moe zarazi dziecko HIV poprzez karmienie piersi, to czy mona unikn tego gotujc mleko? Czy jeeli zwi penisa u nasady sznurkiem przed stosunkiem, tak by powstrzyma wytrysk, jestem w stanie zarazi si HIV? Czy to prawda, e uprawiajc seks o pnocy nie mona zarazi si HIV poniewa plemniki wtedy pi? Podczas zaj musiaem zmierzy si take z obiegowymi opiniami, takimi, jak przekonanie, e AIDS jest kar bosk za niemoralno. Podstawow strategi w owiatowych programach dot. HIV/AIDS jest promowanie wstrzemiliwoci seksualnej. Trudno jednak mwi o unikaniu kontaktw seksualnych osobom, ktre w wikszoci s aktywne seksualnie. Mimo obaw, jakie miaem przed wyjazdem, problemem nie okazao si propagowanie uycia prezerwatyw. Nikt nie ingerowa w tre warsztatw, nikt nie wywiera presji. To nie oznacza jednak, e byo atwo. Cz uczniw nie wierzya w skuteczno kondomw. Kto (nazywany przez nich specjalist) by w szkole przede mn i powiedzia, e prezerwatywy maj mae dziurki, przez ktre wirus si przedostaje. Nawet przywoywali badania pewnych naukowcw, ktrzy wskazywali jedynie na 50% skuteczno kondomw. Nie byo te wikszego problemu z wierzeniami w moc mieszanek zi, ktre lecz HIV. W Kenii rzd dosy skutecznie poradzi sobie z uzdrowicielami tego typu. Syszaem jednak, e w niektrych wsplnotach panuje przekonanie, e seks z dziewic lub z osob niepenosprawn leczy AIDS (std konieczno plakatw takich, jak ten przywoany na pocztku). Pobyt w Muroki oraz dowiadczenie, ktre tam zdobyem, utwierdzio mnie w przekonaniu, e walka z HIV i AIDS to przede wszystkim walka o wiadomo ludzi. Jedynie dugoterminowe, spjne programy s w stanie pokona stereotypy i przyzwyczajenia, ktre sprzyjaj rozprzestrzenianiu si wirusa. Nie wystarczy bowiem rozdawa prezerwatywy i kaza ich uywa. AIDS w Afryce mona zatrzyma tylko poprzez rozsdnie prowadzon (z poszanowaniem lokalnych tradycji, ale bez ideologii) edukacj i rzeteln rozmow na ten temat. Najwikszym sprzymierzecem HIV jest bowiem milczenie.

61

Joanna Aleksiejuk

Benin krztusi si pang

- I wtedy zdalimy sobie spraw, e w Beninie nie da si zarobi na hodowli ryb. - Jak to nie da si zarobi? Przecie tu wszyscy jedz ryby. Stragany uginaj si od wdzonych ryb, w sosie zawsze pywa kawaek ryby... - Czy ty naprawd mylisz, e ryby, ktre kupujesz na bazarze, pochodz z Beninu? Kobiety, ktre je sprzedaj, kupuj je najpierw zamroone w Kotonu, wdz, a potem sprzedaj na wiejskich targach. Ale to wszystko ryby z Azji, Europy, Mauretanii, Senegalu adna z nich nie pywaa w tutejszych wodach. Mj rozmwca nazywa si Damien, jest wicedyrektorem CREDI-ONG1 i raczej wie, o czym mwi, bo jego organizacja zajmuje si m. in. promowaniem hodowli ryb wrd lokalnych rolnikw. Razem z obecnym dyrektorem CREDI Martialem, prbowa stworzy przedsibiorstwo zajmujce si hodowl ryb akwariowych i przeznaczonych do spoycia. Po okoo dwch latach uwiadomili sobie, e zajcie to nie moe by opacalne w kraju takim jak Benin i postanowili zaoy stowarzyszenie, ktre ma poprawi obecn sytuacj tej gazi rolnictwa. Jak to si dzieje, e w regionie, w ktrym jest do duo staww oraz rzek i jezior kupuje si ryby pochodzce z drugiego koca globu? - Ryby pochodzce z Afryki to ryby morskie, odawiane na wodach Senegalu i Mauretanii. Si rzeczy s tasze, bo nie trzeba inwestowa w ich hodowl. Za to ryby importowane z Europy i Azji (gwnie Tajlandii i Wietnamu) pochodz z hodowli intensywnych, przez co s o wiele tasze od krajowych, hodowanych cigle w maych gospodarstwach, przy uyciu tradycyjnych metod. W przypadku Europy dochodzi do tego jeszcze kwestia silnego wsparcia ze strony UE, na ktre mog liczy europejscy producenci. Wszystko to obnia cen eksportowanych towarw. Nie istniej wiksze bariery celne na import produktw spoywczych, w efekcie nasi hodowcy nie mog konkurowa cenowo z taszymi mroonkami. Damien i Martial poznali si w 2003 r. na stau, ktry odbyli na uniwersytecie w Abomey- Calavi, organizowanym w ramach programu europejskiego GLEN-Gco. Ich zadaniem byo przestudiowanie gatunkw ryb akwariowych yjcych w beniskich zbiornikach wodnych. Obaj koczyli wanie studia z rybowstwa i hodowli ryb Martial w Beninie, Damien we Francji. Poniewa zblia si moment uzyskania dyplomu, a Damien zakocha si w Beninie, po roku zdecydowali si kupi ziemi w poudniowej czci kraju i zaoy przedsibiorstwo hodowlane. Dwa lata dowiadczenia nauczyo ich kilku rzeczy. Po pierwsze: e nawet posiadajc dyplom, wiele trzeba si nauczy, by wypuszczony w stawie narybek zamieni si w ryb zdatn do jedzenia jak w takim razie poradzi sobie zwyky mieszkaniec wsi, ktry dyplomu nie posiada, a ktry chce sprbowa si jako hodowca? Skd ma uzyska potrzebne mu wsparcie, skoro nawet oni, osoby wyksztacone, nie wiedziay do kogo si zwrci? Po drugie: e w Beninie owszem, istniej gospodarstwa hodowli ryb, ale nie s zrzeszone w adnej strukturze, a najczciej nie wiedz nawet o swoim istnieniu. W efekcie nie prowadz adnych wsplnych dziaa mogcych poprawi kondycj sektora. Po trzecie: e ich sektor nie moe liczy na adne wsparcie rzdowe, a jeli ju nawet pojawi si jaki projekt, to jest on pisany przez osoby siedzce w wygodnym biurze, nie majce pojcia o
1/ franc. Centre de Recherche et dEducation pour un Devloppement Intgr (Centrum Bada i Edukacji na rzecz Zintegrowanego Rozwoju)

62

BENIN KRZTUSI SI PANG

rzeczywistych problemach i potrzebach hodowcw. Wystarczy doda do tego wszystkiego problem importu tanich ryb, a diagnoza stanie si prosta: jeli nic si nie zmieni, za kilka lat w Beninie nie bdzie adnego przedsibiorcy zajmujcego si hodowl ryb. Diagnoza jest o tyle niepokojca, e ryby s gwnym rdem biaka zwierzcego w diecie Beniczykw i rezygnacja z rozwijania tego sektora rolnictwa byaby posuniciem ryzykownym dla bezpieczestwa ywnociowego kraju nalecego do najmniej rozwinitych krajw wiata. Damien i Martial postanowili by tymi, ktrzy zerw z panujc stagnacj i zmobilizuj inne zainteresowane osoby do dziaania. - No tak, rozumiem te wszystkie problemy, ale wydaje si, e i tak gwn przeszkod s tasze ryby pochodzce z importu. Co chcecie w takim razie zrobi? Prowadzi akcje lobbyingowe, zmierzajce do zakazu sprowadzania mroonych ryb? To mi przypomina podobn kampani dotyczc mroonych kurczakw w Kamerunie... Damien przez chwil si waha, po czym odpowiada: - Kompletny zakaz importu byby bdem. Nie mona odcina biednych ludzi od taniego rda biaka. Czym najbiedniejsi zastpi tanie ryby? Chodzi nam bardziej o to, eby rzd zda sobie spraw z wagi naszego sektora i oglnie rolnictwa, zacz w kocu w niego inwestowa. Wtedy nasze ryby stan si konkurencyjne, co wicej bdzie mona stopniowo ogranicza import z Europy i Azji. Przypominam sobie kampani z Kamerunu i myl, e Damien ma racj. Kraj ten, pooony w rodkowej Afryce, zosta w poowie lat 90-tych zalany tonami mroonego drobiu pochodzcego z Unii Europejskiej. Podobnie jak ryby, kurczaki pochodziy z hodowli przemysowych, wspieranych dopatami, o ktrych afrykascy producenci mog tylko pomarzy. W efekcie byy o wiele tasze i spowodoway ogromne straty kameruskich hodowcw. Szacuje si, e w latach 1994-2003 prac w sektorze stracio ok. 110 000 osb. W kocu hodowcy poczyli siy w stowarzyszeniu ACDIC2 i w 2004 r. zaczli prowadzi kampani lobbyingow, ktra doprowadzia do zmniejszenia masowego importu, a w kocu, w 2007 r., do jego cakowitego zakazu. Decyzja tak podana przez producentw niekoniecznie wzbudza zadowolenie konsumentw. Prezydent ACDIC, Bernard Njonga, podkrela jednak, e kampania nie jest jeszcze zakoczona, a dziki planowanym inwestycjom w przemys przetwrczy (subwencjonowany przez pastwo), cena drobiu powinna spa i zbliy si do tej sprzed zakazu. Njonga przypomina poza tym, e w momencie kryzysu ywnociowego 2008 r. cena krajowego drobiu wzrosa w Kamerunie nieznacznie, w porwnaniu z innymi produktami spoywczymi. Nie ulega wtpliwoci, e cena importowanych kurczakw wzrosaby w stopniu o wiele wikszym ni tych produkowanych lokalnie, podobnie jak ceny wszystkich importowanych produktw rolnych. W tym wypadku niezadowolenie konsumentw byoby jeszcze wiksze. Kryzys ywnociowy z 2008 r. i zamieszki, do ktrych doprowadzi w ponad 30 krajach wiata, by momentem przeomowym. Zdano sobie wtedy spraw z ryzyka, jakie niesie ze sob opieranie polityki ywnociowej krajw najbiedniejszych na imporcie produktw wymienianych na rynkach midzynarodowych. Kontynent afrykaski zaspokaja rednio 60% swojego zapotrzebowania na towary ywnociowe. Reszta musi by kupowana na rynkach wiatowych, ktre staj si coraz bardziej niestabilne. Jeli rzdy krajw afrykaskich nie zaczn inwestowa w rolnictwo, tak jak si do tego zobowizay podczas Konferencji w Maputo3 w 2003 r., ich obywatele mog w niedugim czasie sta si ofiarami podobnego kryzysu, jak ten sprzed dwch lat. Nie ulega wtpliwoci, e Afryka musi skupi si na rozwoju rolnictwa oraz e ma ku temu warunki. Jeszcze rok temu jedynie 10% powierzchni nadajcej si pod upraw byo zagospodarowanych. Kontynent afrykaski dysponuje wielkimi przestrzeniami i ogromnym potencjaem ludzkim, ktre mog uczyni z niego rolnicz potg i przyszy spichlerz wiata. Niestety, tak jak w przypadku innych gazi gospodarki, ewolucja ta zaley nie tylko od dobrych chci, ale rwnie siy politycznej
2/ franc. Association Citoyenne de dfense des intrts collectifs (Obywatelskie Stowarzyszenie Obrony Wsplnych Interesw) 3/ Mowa o Deklaracji z Maputo sformuowanej przez Uni Afrykask, w myl ktrej wszystkie pastwa czonkowskie UA miay zwikszy inwestycje i wydatki budetowe na sektor rolnictwa i rozwoju obszarw wiejskich do co najmniej 10% ich narodowego budetu.

63

JOANNA ALEKSIEJUK

w negocjacjach handlowych, ktre zdecyduj o kontekcie midzynarodowym, z ktrym zostanie skonfrontowane afrykaskie rolnictwo. Rzdy afrykaskie musz tu stawi czoo swoim bogatszym rywalom, ktrym bynajmniej nie zaley na rezygnacji z pozycji giganta produkcji rolnej. Europa, ktra jest obok Stanw Zjednoczonych najwiksz potg rolnicz na wiecie, podkrela z jednej strony wag rolnictwa dla rozwoju krajw Poudnia i wspiera jego rozwj, z drugiej - wymaga od krajw AKP (kraje Afryki, Karaibw i regionu Pacyfiku) liberalizacji wymiany handlowej, w tym wymiany produktw rolnych. Najbiedniejsze kraje wiata miayby otworzy swoje rynki na produkty z Unii Europejskiej, ktra zrewanowaaby si tym samym i daa dostp do europejskich konsumentw. Komisja Europejska wymaga od krajw afrykaskich zniesienia ce na import 80-90 % towarw z UE, co odbioby si zaamaniem tamtejszego rolnictwa i przetwrstwa spoywczego. Towary afrykaskie nie maj szans na konkurowanie z produktami europejskimi, ktre nadal s chronione i subsydiowane w ramach Wsplnej Polityki Rolnej. Podejcie prezentowane obecnie przez Komisj Europejsk narodzio si w 2000 r., w Kotonu - stolicy ekonomicznej Beninu i zastpio porozumienia zawarte midzy UE a AKP w Lom (Togo). Konwencja z Lom podpisana w 1975 r. bya podstaw polityki rozwojowej prowadzonej przez Europ i opieraa si na mechanizmach chronicych wybrane gazie gospodarki krajw rozwijajcych si oraz uatwiajcych im dostp do rynku europejskiego. Jednymi z najoryginalniejszych spord strategii wypracowanych w Lom byy dwa fundusze chronice sektory: rolnictwa oraz wydobywczy przed zaamaniami cen na wiatowych rynkach. Pierwszy z nich, Stabex4, mia rekompensowa producentom straty, jakie ponosz wskutek waha cen produktw rolnych na wiatowych rynkach. Drugi fundusz, opierajcy si na tych samych zaoeniach, Sysmin5, peni t sam rol dla sektora wydobywczego. Oba fundusze miay decydujce znaczenie dla krajw, ktrych gospodarka opiera si czsto na jednym lub kilku produktach eksportowych, a ktre wiksze fluktuacje wiatowych cen mog doprowadzi na skraj bankructwa. Oba mechanizmy, podobnie jak wikszo zawartych w Konwencji z Lom, zostay ocenione jako sprzeczne z reguami handlu midzynarodowego ustanowionymi przez wiatow Organizacj Handlu. Stao si to m. in. przyczyn zastpienia Konwencji z Lom neoliberalnym w duchu Ukadem z Kotonu. Komisja Europejska i kraje AKP nadal negocjuj Partnerskie Porozumienia Handlowe (EPAs6), ktre mog sta si liberalnym ciosem poniej pasa wymierzonym w rolnictwo krajw rozwijajcych si. Te ostatnie nie mog na razie konkurowa z europejskim gigantem. Rnica w konkurencyjnoci midzy rolnictwem europejskim a afrykaskim jest taka jak midzy zaopatrzonym w nowoczesn infrastruktur, liczcym kilkadziesit tysicy hektarw gospodarstwem pooonym na yznych ziemiach wschodniej Francji, a kilkuhektarowym gospodarstwem rodzinnym, pooonym na granicy Sahelu w Burkina Faso, na ktrym brak systemu irygacyjnego, a ubog ziemi uprawia si rcznie. Rolnictwo afrykaskie trzeba reformowa i zwiksza jego produktywno, ale do tego celu potrzebna jest chocia tymczasowa ochrona celna oraz spjne polityki publiczne inwestujce w ten sektor gospodarki. S to wnioski, ktre wydaj si ewidentne dla ludzi pracujcych w rolnictwie, ale niekoniecznie nimi s dla politykw i czonkw rzdu, ktrzy decyduj, na co pjd publiczne pienidze. Dlatego te Damien i Martial, idc za przykadem inicjatyw rodzcych si w innych krajach afrykaskich, postanowili postawi na organizacj oddoln, utworzy zrzeszenie hodowcw ryb i razem dobi si w kocu do ministerialnych drzwi. Tak narodzia si Narodowa Sie Beniskich Hodowcw Ryb (RENABIP)7, ktra we wrzeniu tego roku zorganizowaa, we wsppracy z amerykask agencj Millenium Challenge Account Benin, forum powicone przyszoci sektora hodowli ryb w Beninie. Na debatach znaleli si zwykli producenci, przedstawiciele Ministerstwa Rolnictwa i agencji rozwojowych oraz osoby zwizane ze szkoami oraz orodkami badawczymi zajmujcymi si sektorem rybowstwa. Obrady trway dwa dni i doprowadziy do sformuowania wnioskw,
4/ franc. Systme de Stabilisation des Recettes dExportation 5/ franc. Systme dassurances minerais 6/ ang. Economic Partnership Agreements 7/ franc. Rseau National des Pisciculteurs du Bnin

64

BENIN KRZTUSI SI PANG

majcych sta si ram dla strategii rozwoju sektora. Waniejszymi rekomendacjami skierowanymi do wadz byo przede wszystkim wprowadzenie zwolnie podatkowych na zakup surowcw i materiaw potrzebnych do hodowli ryb (zwolnienia takie istniej ju w rolnictwie) oraz zwikszenie, w myl Deklaracji z Maputo, wydatkw budetowych przeznaczonych na inwestycje w sektor rybny, jako jeden z sektorw rolnictwa. Ten ostatni postulat wydaje si realny do spenienia, jako e rzd Beninu dostrzega konieczno inwestycji w t cz gospodarki i jest na dobrej drodze do wywizania si ze zobowiza przyjtych w Maputo8. Poza tym zebrani na forum aktorzy podkrelili konieczno prowadzenia bada i specjalistycznych kursw, ktre maj pomc osobom zainteresowanym zaoeniem przedsibiorstwa hodowli ryb. Ostatni z rekomendacji sformuowanych przez uczestnikw forum byo sformalizowanie relacji midzy Ministerstwem Rolnictwa, Hodowli i Rybowstwa a orodkami badawczymi i stowarzyszeniami producentw takimi, jak RENABIP. Moe dziki temu projekty powicone rozwojowi sektora nie bd powstaway w biurach rzdowych, kierowanych przez osoby, ktre w yciu nie zamoczyy nawet nogi w stawie czy rzece. Na szczcie, istniej w Afryce osoby takie, jak Martial i Damien, ktre nie do, e znaj z wasnego dowiadczenia realia pracy w swojej dziedzinie, to jeszcze prowadz dziaalno na wielu paszczyznach politycznej, organizujc debaty na szczeblu pastwowym; spoecznej, mobilizujc zwykych hodowcw do wymiany dowiadcze i wsplnego dziaania oraz praktycznej, kierujc ekologicznym gospodarstwem hodowli ryb, na ktrym prowadz badania naukowe, szkolenia oraz eksperymenty, ktre zostan nastpnie wyprbowane w pracy. Afryka szuka swojej drogi rozwoju i zdaje sobie spraw, e rozwizania, ktre sprawdziy si gdzie indziej, niekoniecznie musz zadziaa w warunkach lokalnych. Damien, ktry chocia nie jest rodowitym Afrykaninem, postanowi zwiza swoje ycie z Beninem, mwi mi na koniec: - Podczas tych kilku lat, ktre tutaj spdziem, zrozumiaem jedn rzecz. Z Europy moemy sobie sprowadzi wszystko od najlepszych samochodw, przez cement, a po tanie jedzenie. Istnieje jednak rzecz, ktrej nie dostaniemy stamtd nigdy, a jest to recepta na rozwj. To musimy wypracowa sami.

8/ Ju w 2007 r. Benin zblia si do progu 8% wydatkw budetowych na sektor rolnictwa, co pozwala mie nadziej na ryche osignicie wymaganego 10-% progu.

65

Aldona Nowicka

Wspczesne problemy globalne a prawa czowieka w aspekcie problemw politycznych

Du rol w ksztatowaniu si wspczesnych relacji midzynarodowych odgrywaj prawa czowieka, a dokadniej kwestia ich przestrzegania. Obecna sytuacja praw czowieka oraz historia wskazuj, i czsto dochodzi do sytuacji, w ktrych zapomina si o jednostce oraz jej prawach. Zachowania te uwarunkowane s rnymi czynnikami wewntrzpastwowymi, jak i midzynarodowymi, tu jako przykad poda mona znaczenie obecnych problemw globalnych. W poprzednich latach sytuacja polityczna wiata opieraa si na globalnej rywalizacji Wschd-Zachd, obecnie w stosunkach midzynarodowych ksztatuje si podzia Pnoc-Poudnie. R. Kuniar skania si ku przemyleniu, i na obecny podzia pod wzgldem politycznym wiata wpyw ma stosunek, z jakim podchodzi si do problematyki praw czowieka, demokracji oraz idei spoeczestwa otwartego1. Podzia ten odzwierciedla sytuacje obu biegunw oraz relacje polityczne, a dokadniej: podejcie polityki do praw czowieka. Pnoc jest, generalnie rzecz biorc, zwolennikiem ochrony, a tym samym przestrzeganiem praw czowieka. W duej iloci pastw na Poudniu za sytuacja praw czowieka pozostawia wiele do yczenia. Prawa czowieka s obecnie do znaczcym elementem ycia politycznego na arenie krajowej i midzynarodowej, jak i w polityce wewntrznej kraju. Przestrzeganie praw czowieka wewntrz kraju wiadczy o jego wysokim standardzie. Midzynarodowa ochrona praw czowieka przestaje by priorytetow wartoci. Stay si one instrumentem polityki zagranicznej. amanie owych praw wie si z dezaprobat innych pastw. Jednak, gdy prawa czowieka nie s przestrzegane w pastwie o znaczcym wpywie lub majcym duy potencja ekonomiczny, pastwa te spotykaj si wycznie z niewielka nagan, ktra nie zakca dalszej wsppracy poszczeglnych uksztatowanych midzy pastwami relacji. Masowo dochodzi do amania praw czowieka w Arabii Saudyjskiej, Tajwanie czy dyskryminacji Kurdw w Turcji, Chinach, jednak wikszo pastw wiata nie ingeruje w tej sprawie. Wiele organizacji dziaajcych w obronie praw czowieka w tym Amnesty International (AI)2 jest gboko zaniepokojone sytuacj, jaka ma miejsce w Iranie, Iraku, Czeczenii, Turkmenistanie, Zimbabwe, Uzbekistanie, Afganistanie, Sudanie oraz w Chinach (w Tybecie). W wyej wymienionych pastwach dochodzi do amania wikszoci praw czowieka. Gwacenie owych norm, jakie przysuguj kadej jednostce s wynikiem dziaa politycznych. Pastwom tym zarzucane s takie czyny, jak: represje wobec wszelkich form opozycji politycznej, pozbawienie wolnoci, prawa do sumienia, wyznania, amane s prawa kobiet oraz pracownikw, stosowanie kary mierci nawet wobec nieletnich, dawienie prasy oraz mediw, branie zakadnikw, ataki na grupy mniejszociowe, tortury, maltretowanie winiw, ludobjstwo, handel ludmi i handel organami ludzkimi, to tylko cz drastycznych zachowa amicych prawa czowieka. Obywatele pastw demokratycznych znaj swoje prawa polityczne, obywatelskie oraz
1/ Kuniar R.: Prawa czowieka. Prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe,. Wyd. Naukowe Scholar, Warszwa 2006 (s. 302) 2/ Amnesty International - oglnowiatowy ruch ludzi dzielcych na rzecz praw czowieka. Jest to organizacja niezalena od wszelkich rzdw, ideologii politycznych, religii czy ekonomicznych grup interesu .Podstawow form dziaalnoci AI jest prowadzenie kampanii. Jest organizacj o zasigu globalnym - www.amnesty.org.pl

66

WSPCZESNE PROBLEMY GLOBALNE A PRAWA CZOWIEKA W ASPEKCIE PROBLEMW POLITYCZNYCH

ekonomiczne, jakie im przysuguj. Spotka si mona jednak z sytuacj, gdzie owe prawa s masowo amane, co wynika z istniejcych w pastwie problemw politycznych. Pastwo, ktre powinno by gwarantem przestrzegania owych praw, czsto wykorzystuje swoj pozycje do ich amania. Do narusze praw czowieka dochodzi zwaszcza w pastwach autorytarnych takich, jak Kuba, Korea Pnocna, czy w pewnym stopniu Biaoru. W pastwach tych niektre prawa obywatelskie i wolnoci polityczne s akceptowane przez wadze pastwow tylko w sytuacji, gdy s one zgodne z jego polityk. Tworzenie organizacji opozycyjnych, goszenie odmiennych pogldw, manifestowanie wasnych racji, organizacja zgromadze doprowadzi moe do przeladowania bd represji3. Take w pastwach kierujcymi si formalnie zasadami demokratycznymi dochodzi do amania praw czowieka. Zjawisko to jest charakterystyczne dla nowo powstaych pastw, gdzie czynniki kulturowe i religijne odgryway znaczc rol. Zjawisko to moemy zaobserwowa np. w azjatyckich krajach Wsplnoty Niepodlegych Pastw (WNP): Kazachstan, Kirgistan, Modawia, Turkmenistan, Uzbekistan i inne pastwa czonkowskie, gdzie panuje kult jednostki, spucizna totalitarna, tradycje plemienne4. Polityka pastwa wpywa na pozycje kobiety, jej rol w yciu codziennym. To wanie polityka, a nie prawo jest barier dla kobiet5. Widoczne jest to szczeglnie w krajach muzumaskich. Kobieta ma ograniczone moliwoci korzystania z przysugujcych jej praw i wolnoci obywatelskich. Kobieta jest dyskryminowana w krgach funkcjonowania urzdu publicznego, naoone s na ni ograniczenia w sferze zawodowej, a tym samym odbiera ona nisze zarobki. Wrd pastw funkcjonuje przewiadczenia, e amanie praw czowieka jest mniejszym zem, jakie grozi pastwu. Sformuowanie to czsto jest wykorzystywane przez pastwo w sytuacjach, gdy zarzuca si mu nieprzestrzeganie owych praw. amanie praw czowieka wie si take z funkcjonujcym w danym pastwie systemem politycznym, czy zaistniaymi w wiecie zdarzeniami. Przykadem jest midzynarodowy terroryzm jawicy si jako najwiksze zo ludzkoci. Walka z tym zem zaleca by w imi skutecznoci ogranicza prawa czowieka. Przykadem tego jest postawa USA: a midzynarodowa walka z terroryzmem. W zamian za udostpnienie dla siebie baz wojskowych udziela poparcia reimom w Pakistanie, Kazachstanie, Uzbekistanie oraz innych krajach6. W kwestii politycznej warto wspomnie o problemie, jakim jest stosowana w niektrych pastwach wiata kara mierci. W ponad 70 krajach wiata prawo pastwowe zezwala na orzekanie kary mierci, a w ponad 40 krajach jest ona wykonywana. Przykadem s tu Chiny, gdzie szacunkowo tylko w 1997 r. dokonano tam ponad 1876 wyrokw mierci. Take w 1977 r. dwadziecia cztery stany USA przywrciy kar mierci. Kolejnym pastwem, ktre dopuszcza si pogwacenia praw czowieka przez wykonywanie kar mierci jest Korea Pnocna7. To tylko pojedyncze przykady amania praw czowieka wrd milionw, jakie dokonuj si na wiecie poprzez wykonywanie wyrokw mierci. Istotne jest przewiadczenie, e niektre problemy globalne przyczyniaj si do politycznego amania praw czowieka. Szczeglnie warunki sprzyjajce ich tamowaniu powoduj wojny oraz konflikty zbrojne. W ich toku pastwa czsto zapominaj o obowizujcych zobowizaniach. Dopuszczaj si amania podstawowych praw jednostki, maj tam miejsce take zbrodnie ludobjstwa. wiadectwem owych zachowa pastwa jest dokonanie zbrodni ludobjstwa w Wietnamie, Kambody, Chile, Rwandzie czy w byej Jugosawii. Konflikty nadal towarzysz wspczesnej polityce. Posiadaj rne podoe, a jego konsekwencje najbardziej odczuwa ludno cywilna. Zostaje ona pozbawiona podstawowych praw, jakie
3/ Michaowska G.: Prawa czowieka i ich ochrona, WSIP, Warszawa 2000 (s. 118) 4/ Wsplnota Niepodlegych Pastw (WNP) organizacja midzynarodowa powstaa na mocy ukadu biaowieskiego 21 grudnia 1991 na terenie wikszoci pastw dawnego Zwizku Radzieckiego. Wsplnota liczy 12 czonkw. Wsplnota dziaa w celu wsplnej polityki zagranicznej pastw, stworzenia wsplnej przestrzeni gospodarczej, wsplnego systemu komunikacyjnego, ochrony rodowiska, prowadzenia wsplnej polityki migracyjnej i zwalczania przestpczoci. Wsplnota Niepodlegych Pastw (www.wikipedia.pl) 5/ Michaowska G.: dz. cyt. (s. 119) 6/ W. Osiatyski, Czy zmierzch praw czowieka? - www.ae.krakow.pl 7/ Michaowska G.: dz. cyt. (s. 118)

67

ALDONA NOWICKA

jej przysuguj. Kadorazowo w zaistniaych konfliktach zbrojnych dochodzio do sytuacji nkania ludnoci cywilnej, masowego ludobjstwo, gwatu kobiet oraz dziewczynek, czystek etnicznych oraz mierci godowej. Towarzysz im take zjawiska takie, jak8: - uchodstwo, - masowe migracje, - sieroctwo, - okaleczenie ludnoci cywilnej, - spustoszenie rodowiska naturalnego. Zagraaj one czowiekowi i jego prawom. Istnieje take odwrotna zaleno, w myli ktrej naruszenie praw czowieka moe sta si zagroeniem dla pokoju i niekiedy obrci si w konflikt zbrojny9. Pokj zatem jawi si jako warunek sprzyjajcy przestrzeganiu praw czowieka, a jakiekolwiek amanie praw czowieka doprowadzi moe do konfliktu. W czci pastw duy wpyw na ksztatowanie praw czowieka ma terroryzm oraz walka pastw z tym zjawiskiem. Pastwo ma obowizek zapewni swoim obywatelom bezpieczestwo. Jednak walka z terroryzmem oraz przestrzeganie praw czowieka w tej kwestii koliduj ze sob. Pojawia si dylemat znalezienia odpowiedniego rozwizania dla: przestrzegania praw czowieka i wolnoci obywatela i skutecznego zwalczania terroryzmu. W walce z terroryzmem pastwa czsto naduywaj pewnych sposobw, traktujc terroryzm jako pretekst do przeladowania opozycji politycznej. Do najbardziej charakterystycznych narusze praw czowieka w walce z terroryzmem zalicza si10: 1) Tortury i nieludzkie traktowanie stosowane wobec osb podejrzanych o terroryzm. W celu wymuszenia zezna oraz uatwienia rozbicia struktur terrorystycznych. Stosowane tortury bywaj te metod upokorzenia oraz psychicznego drczenia. Zachowania te czsto bywaj bezpodstawne. 2) Odpowiedzialno zbiorowa i uywanie siy zbrojnej przeciwko ludnoci cywilnej. Do tej formy narusze praw czowieka zalicza si nadmierne i nieusprawiedliwione uywanie siy w czasie tumienia demonstracji, czystki etniczne oraz przeladowania spoecznoci oskaranych o wspieranie terrorystw, burzenie domw terrorystw, czy te pojawienie si koncepcji zabijania rodzin zamachowcw-terrorystw jako rodka odstraszajcego. Zachowania te miay miejsce w Czeczenii, Boni oraz terytoriach okupowanych przez Izrael. 3) Kontrterroryzm czyli stosowania terroru jako odzew na terroryzm. Do tej formy zalicza si egzekucje pozasdowe oraz zniknicia. Dokonywane zwaszcza w Ameryce aciskiej. 4) Procedury prawne, sdowe i penitencjarne to przede wszystkim dziaalno militarnych trybunaw poza kontrol cywiln, nieograniczone przetrzymywanie podejrzanych o terroryzm bez stawiania im zarzutw, ograniczenie prawa do obrony, orzekanie o karze mierci na podstawie wycznie poszlak, nieprzestrzeganie zasady o domniemanej niewinnoci, przeprowadzanie rewizji bez odpowiedniego nadzoru. Istniej take inne formy ograniczania oraz amania praw czowieka, do ktrych zaliczamy deportacje do krajw stosujcych kar mierci, odmowa udzielenia azylu, profilowanie rasowe, etniczne i religijne, rutynowy podsuch (...), bierno i bezradno wadz wobec zagroenia terrorystycznego11. Czsto wymwk dla nieprzestrzegania praw czowieka jest fakt, i wiele pastw wiata nie przyjmuje midzynarodowych konwencji. Swoj pozycj tumacz niedoskonaym oraz
8/ Kuniar R.: Prawa czowieka. Prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Wyd. Naukowe Scholar, Warszwa 2006 (s. 302) 9/ Tame, s. 307 10/ Bolechw B.: Terroryzm i antyterroryzm a prawa czowieka, [w:] Florczak A., tene (red.): Prawa czowieka a stosunki midzynarodowe, Wyd. A. Marszaek, Toru 2006 (s. 237) 11/ Tame, s. 241

68

WSPCZESNE PROBLEMY GLOBALNE A PRAWA CZOWIEKA W ASPEKCIE PROBLEMW POLITYCZNYCH

restrykcyjnym charakterem przepisw. Swoj odmow argumentuj take ograniczeniami politycznymi oraz tym, e pastwa, ktre ratyfikoway konwencje dziaaj wbrew ich zasadom. Przykadem jest tu amanie przez pastwa podstawowego prawa do ycia, poprzez uwzgldnianie w ich prawie kary mierci.

69

Podsumowanie

Edukacja globalna i pomoc rozwojowa staj si coraz popularniejszymi tematami. Z jednej strony jest to sukces szeregu kampanii, prowadzonych przez instytucje polskie i midzynarodowe, zwizane z pomoc rozwojow. Z drugiej strony jest to efekt coraz wikszej wiadomoci spoecznoci midzynarodowej, raczej tej zamieszkujcej globaln Pnoc, bo strategie polityczne tych krajw wpywaj na dysproporcje rozwojowe. Poczucie solidarnoci traci swj urok w dobie globalizujcego si kapitau finansowego. Coraz powaniejsze rozwarstwienie spoeczne i zmiejszajca si spjno wsplnot lokalnych oraz idcy w lad za nimi spadek wartoci kapitau spoecznego wymusza dziaania, ktre dawayby odpr negatywnym skutkom globalizacji. Ten coraz bardziej widoczny problem, domaga si znalezienia odpowiedniego dziaania, ktre bdzie czyo wysok wiadomo globalnych kwestii rozwojowych z konkretnymi dziaaniami na poziomie lokalnym. Niniejsza publikacja, jako jeden z efektw projektu Kujawsko-Pomorskiej Akademii Edukacji Globalnej, wychodzi na przeciw wskazanym problemom. Znajdujemy tutaj prb diagnozy rnorodnych obszarw: polityki, socjologii, gospodarki zwizanych z pomoc rozwojow i edukacj globaln. Rysuje si nam zatem perspektywa mylenia o kwestiach globalnych, ktra jest w stanie wyprowadzi problem z okoww dotychczasowego marazmu dziaania wycznie organizacji globalnych, a nie ludzi. Mamy zatem otwarte nowe, pragmatyczne nareszcie, pole znanego ju okrelenia: myl globalnie dziaaj lokalnie. Zarwno publikacja, jak i inne efekty projektu skaniaj nas do podjcia w zupenie nowy sposb dziaa zwizanych z edukacj globaln. Teksty umieszczaj zjawisko pomocy rozwojowej w kilku konkretnych kontekstach zarwno naukowych, jak i spoecznych oraz kulturowych. Refleksja podjta nad praktycznymi oraz teoretycznymi moliwociami ujcia jest wana z kilku powodw. Potwierdzaj to autorzy poszczeglnych artykuw. Przede wszystkim rysuj obraz opozycji Pnoc-Poudnie, oceniajc przyczyny oraz konsekwencje powstania oraz funkcjonowania tej dychotomii midzy spoecznoci udzialajc (donatorem) pomocy rozwojowej a potrzebujcymi (beneficjentami). Autorzy analizie poddaj take wynikajce z tego stanu rzeczy trudnoci, zwizane z rozumieniem oraz przestrzeganiem praw czowieka. Kolejn paszczyzn dialogu jest rwnie twrcze wykorzystanie istnicego podziau na to, co lokalne i globalne. Trzeba wszak koniecznie udzieli odpowiedzi na pytanie: jak w rzeczywistoci globalnego i wdrujcego kapitau ekonomicznego chroni to, co lokalne, a wic bliskie i cenne. Kolejnym dylematem, rozwaanym przez badaczy, jest kwestia: czy sztuka I media s w stanie dziaa uspjniajco, oraz: jak promowa dobre praktyki oraz wyrwnywa szanse spoeczestw-beneficjentw.
70

Dziaania Wyszej Szkoy Gospodarki w Bydgoszczy jako realizatora projektu s zatem zakrojonymi na szerok skal prbami zrozumienia specyfiki kwestii globalnych. Kujawsko-Pomorska Akademia Edukacji Globalnej wyrasta zatem z dowiadcze zebranych podczas realizacji przedsiwzi zwizanych z takimi markami, jak: Festiwal Kulturoznawczy ETNOINSPIRACJE, podczas ktrego mielimy okazj obserwowa zachowania kulturowe rnorodnych krgw i zastanawia si nad mechanizmami wsppracy i zapoycze. Do tego grona nale te spotkania z cyklu Domena Dyskursu Publicznego. Dziki nim mielimy okazj podejmowa tematy odpowiedzialnoci publicznej i konsekwencji rozmaitych dziaa wyonionych z rnorodnych strategii i polityk publicznych. Wreszcie w strukturze uczelni znalaz si Inicjator Spoeczny, majcy na celu pobudzanie aktywnoci spoecznej na poziomie lokalnym, gwnie poprzez wprowadzanie narzdzi pomagajcych w tworzeniu organizacji pozarzdowych. Ponadto Wysza Szkoa Gospodarki w Bydgoszczy podejmuje si szeregu partnerstw projektowych. Jednym z kluczowych byo partnerstwo w projekcie Akademia Myli Spoecznej, gdzie we wsppracy z Pracowni Zrwnowaonego Rozwoju oraz Pracowni Kultury Wspczesnej udao si zaprosi m. in. Janin Ochojsk na debat dotyczc ywnoci. W trakcie projektu odbyo si rwnie szereg dyskusji zwizanych z edukacj globaln. Kade z powyszych dziaa zawsze poddawane jest wieloczynnikowej analizie majcej odnale sabe i silne punkty, aby kolejne kroki i pomysy projektowe wyrastay zawsze z nowego i bogatszego dowiadczenia. Jednym z kluczowych czynnikw w tym procesie budowania wiedzy jest obecno studentw na kadym etapie prac. To wanie ich gotowo do wsplnej refleksji staa si rdow inspiracj do przygotowania Akademii Edukacji Globalnej. Bowiem nasze dowiadczenie pokazao, e wycznie solidarna praca midzypokoleniowa na poziomie lokalnym moe przynie wymierne efekty w edukacji globalnej i przyczyni si do urealnienia pomocy rozwojowej jako polityki. Nie bdzie zatem przesady w stwierdzeniu, e Kujawsko-Pomorska Akademia Edukacji Globalnej otwiera w naszym regionie kolejny etap i stwarza now jako dyskursu o uwarunkowaniach globalnych. Udao si bowiem stworzy i przetestowa skuteczne forum wsppracy. Przekroczylimy take pewn mas krytyczn: edukacja globalna staa si interesujca nie tylko dla tych, ktrzy j organizuj. W tym poczuciu stajemy gotowi do kolejnych wyzwa, partnerstw i projektw, rozumiejc doskonale na czym polega lokalne dziaanie w globalnym wymiarze.

71