Dr in.

Edward MUSIA Politechnika Gdaska

POCZENIA WYRWNAWCZE JAKO OCHRONA PRZECIWPORAENIOWA UZUPENIAJCA

1. Ciernista droga pocze wyrwnawczych w Polsce

Z inicjatywy prof. Jana Piaseckiego poczenia wyrwnawcze gwne i miejscowe pojawiy si 40 lat temu w projekcie normy o ochronie przeciwporaeniowej. Po wielu perypetiach norma PN-66/E05009 [25] zostaa w kocu ustanowiona 29 grudnia 1966 r. z rocznym vacatio legis, ale zapobiegliwo aktywistw Zarzdu Gwnego SEP sprawia, e zostaa uniewaniona zanim zacza obowizywa. W zamian ukazao si zarzdzenie ministerialne [26], przygotowane przez tyche aktywistw w oparciu o tekst normy, ktry przerobili, jak umieli, a umieli niewiele. wiadcz o tym zmiany, ktre wprowadzili. Wykrelili wymaganie wykonywania jakichkolwiek pocze wyrwnawczych, dopucili w przewodach ruchomych o maym przekroju wspln y ochronn i neutraln (czyli y PEN, chocia tak jej wtedy nie nazywano) i wprowadzili inne podobne udoskonalenia. Dopiero w roku 1976 nowelizacja zarzdzenia resortowego niemiao wprowadzia obowizek wykonywania pocze wyrwnawczych gwnych i w nowo wznoszonych budynkach zaczto je wykonywa, chocia w wielu przypadkach w sposb dziwaczny, specyficznie polski. Sprawa pocze wyrwnawczych gwnych i miejscowych ponownie skupia uwag polskich elektrykw po ustanowieniu wieloarkuszowej normy PN/E-05009 z lat 90., a nastpnie normy PN-IEC 60364, ktra miaa instalacje elektryczne w Polsce przybliy do standardw europejskich. Nie przybliya zbytnio, bo na przeszkodzie stoi grupa byych pracownikw byego COBR Elektromonta, uwikana w poal si Boe tumaczenie polskiej edycji tej normy pod kierunkiem warszawskiego profesora Z. Flisowskiego, ktra: skutecznie podsuwa do ustanowienia przez PKN buble normalizacyjne pene bdw wynikajcych z nieudolnego tumaczenia oryginau IEC, przemyca w normach i w inspirowanych przez siebie rozporzdzeniach resortowych wymagania, ktre nie maj nic wsplnego ze standardami europejskimi, ale zwikszaj obroty hurtowni elektrotechnicznych, pozuje na ekspertw i rozpowszechnia nierozsdne interpretacje nawet tych wymaga normy, ktre zostay poprawnie przetumaczone, pozuje na wynalazcw i propaguje bzdurne innowacje, m.in. w zakresie pocze wyrwnawczych miejscowych, a nastpnie usiuje wymusi ich wdraanie przy projektowaniu i budowie instalacji. O aktualnym stanie oficjalnej polskiej wiedzy i mentalnoci w omawianym zakresie wiadczy mog nastpujce przykady: a) Wymagany przekrj przewodw wyrwnawczych jest w wielu przypadkach uzaleniony od wymaganego przekroju odpowiednich przewodw ochronnych okrelonego w arkuszu 54 normy podstawowej [29]. Zarwno arkusz PN-92/E-05009/54 z roku 1992, jak i arkusz PN-IEC 60364-5-54 ustanowiony siedem lat pniej s anonsowane na stronie tytuowej jako wierne tumaczenie tych samych dokumentw midzynarodowych (IEC 364-5-54 z roku 1980 wraz ze zmian A1 z roku 1982). Kto uwanie porwna tre obu edycji arkusza 54, ten bdzie zdumiony, e s to dwa wierne tumaczenia tego samego oryginau. Mona zrozumie drobne rnice redakcyjne, ale skd si wziy liczne zmiany merytoryczne? Czyby w poprzednim wiernym tumaczeniu poprawiono 39 bdw wskazanych w opinii niej podpisanego z dnia 23 listopada 1998 r.? Ot poprawiono niektre bdy, inne pozostawiono, a przy okazji popeniono nowe, ktrych poprzednio nie byo. A poza tym, czy nie powinno zastanawia, e w dobie szybkiego rozwoju techniki wydaje si w Polsce norm opart na wzorcu sprzed wier wieku? b) Wstrzymuje si ustanowienie arkusza PN-IEC 60364-4-444 z roku 1996, ktry od dawna jest
1

przetumaczony [28]. Czyby ze wzgldu na tre zalecenia 444.3.12: W obiektach budowlanych, w ktrych maj by lub mog by zainstalowane wane urzdzenia informatyczne zaleca si stosowa w instalacji poczynajc od zcza oddzielny przewd ochronny PE i neutralny N1? Nie ma odwanych, ktrzy przyznaj si, e w 183 punkt 2) rozporzdzenia [27] taki zapis wprowadzili jako wymaganie i to powszechnie obowizujce, bo Polska jest krajem zamoniejszym ni kraje Unii? c) Tysice polskich elektrykw dao sobie wmwi nie tylko obowizkowe rozdzielenie przewodu PEN w zczu kadego budynku, ale rwnie obowizkowe uziemienie tego wanie punktu rozdzielenia. Nikt gono nie zapyta, w ktrym arkuszu normy IEC 60364 jest takie wymaganie. atwiej byo naraa inwestora na koszty karkoomnych pocze i uziomw. Dopiero w ostatnio wydanym komentarzu SEP [41] przyznano, e nie jest to konieczne, co wicej moe to by nierozsdne. d) Przy okazji nowelizacji rozporzdzenia z 14 grudnia 1994 r. [27] prbuje si przemyci, i to w kilku paragrafach, wymaganie obejmowania miejscowymi poczeniami wyrwnawczymi metalowych kranw, zaworw i innej armatury na rurocigach z tworzyw sztucznych. Jest to pomys z pogranicza debilizmu zawodowego, wielokrotnie publicznie krytykowany [12, 13], sprzeczny z przepisami zagranicznymi, w ktrych ten problem jest szczegowo wyjaniony [22, 24]. Inicjatorzy pomysu nie maj argumentw, ale maj w swoim gronie urzdnika podsuwajcego ministrowi dokumenty do podpisu. Jeli uda si wyudzi podpis ministra, to bzdura stanie si prawem, a grupa nieukw twrcami prawa. Odium spada nie tyle na kilku pomysodawcw, bo kada spoeczno zawodowa ma swoich wyrodkw, co na wielokrotnie liczniejsz grup tzw. rzeczoznawcw, wykadowcw i egzaminatorw, ktrzy te bzdur podtrzymuj i rozpowszechniaj. Jest wrd nich paru polskich profesorw. e) Gwny winowajca prof. Z. Flisowski w wypowiedzi opublikowanej przed miesicem [5] pod dramatycznym tytuem Czy mona jeszcze uratowa przemys elektrotechniczny i energoelektryk polsk rozpacza, e uniemoliwia si wprowadzenie w energoelektryce wasnych przepisw i e normalizacja krajowa, zaangaowana w wierne tumaczenie snistych, niespjnych i trudnych do pojcia norm IEC i EN. Odchodzc wreszcie z fotela redaktora naczelnego Przegldu Elektrotechnicznego Z. Flisowski traktuje czytelnikw jak mae dzieci, roni przed nimi krokodyle zy. A kto w kuriozalnym licie z dnia 5 listopada 1996 r. do Komitetu Integracji Europejskiej nakania do storpedowania inicjatywy Instytutu Energetyki i PTPiREE ustanowienia przepisw o ochronie przeciwporaeniowej w sieciach energetyki zawodowej? A kto od wielu lat przewodniczy normalizacyjnej komisji problemowej nr 55 i ponosi gwn odpowiedzialno za dziesitki bdw w arkuszach norm PN/E-05009 i PN-IEC 60364, kto patronuje inicjatorom maniakalnych pomysw i usiuje z nich zrobi doktorw nauk, kto summa summarum uprawia sabota w normalizacji elektrotechnicznej i to w dziedzinie dotyczcej najliczniejszej rzeszy elektrykw? Powysze przykady wskazuj, e nie mona poprawnie projektowa i wykonywa instalacji elektrycznych kierujc si obecnymi polskimi przepisami. Korzysta trzeba z oryginalnych dokumentw europejskich EN i HD, bd w ich braku z dokumentw IEC, a najlepiej z norm niemieckich DIN VDE [20, 21, 22, 23] i komentarzy do nich [1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 15, 16, 17, 18]. W zakresie pocze wyrwnawczych nie rzadziej ni co cztery lata ukazuje si w Niemczech komentarz D. Vogta, w najnowszej, pitej ju edycji [18] liczcy 448 stron. Tej tematyce s te powicone cae rozdziay w innych komentarzach do przepisw [9, 16] i w innych wydawnictwach ksikowych [6, 7]. Mimo to zainteresowani nie znajduj w nich wyjanienia wszelkich spotykanych w praktyce wtpliwoci co do pocze wyrwnawczych i co roku publikuje si co najmniej kilkanacie odpowiedzi na zapytania czytelnikw na ten temat w miesiczniku Elektropraktiker i w dwutygodniku Der Elektround Gebudetechniker. Tak obszernej wiedzy nie mona wyczerpujco streci w krtkim referacie. Moe on tylko przedstawi podstawowe zasady wykonywania pocze wyrwnawczych, wystarczajce w prostych sytuacjach, i zasygnalizowa problemy trudniejsze, wymagajce bliszego rozpoznania w obiektach i instalacjach specjalnych. Powinien on rwnie pomc obnay i zwalczy zabobony firmowane przez agendy Zarzdu Gwnego SEP.

Ju dziesi lat temu byy znane projekty dwch dokumentw IEC zawierajce t tre. Sygnalizowaem to na spotkaniach roboczych zwizanych z przygotowywaniem projektu przepisw [14], a nastpnie w referacie [11].

2. Rola rnych pocze wyrwnawczych i ich koordynacja

Poczenia wyrwnawcze s to elektryczne poczenia czci przewodzcych zapewniajce, e maj one zbliony potencja stale, a jeli to niemoliwe lub niewskazane, to maj zbliony potencja przynajmniej w sytuacjach zakceniowych, na wypadek ktrych zostay wykonane. Poczenia wyrwnawcze mog odgrywa okrelon rol w systemach: ochrony przeciwporaeniowej, ochrony odgromowej i przeciwprzepiciowej, ochrony przeciwzakceniowej, ochrony przeciwwybuchowej i przeciwpoarowej, ochrony przeciwkorozyjnej i ochrony przed elektryzacj statyczn. Jeden i ten sam przewd wyrwnawczy (przewd poczenia wyrwnawczego) moe jednoczenie suy kilku z wymienionych celw, moe spenia okrelon rol w dwch i wicej systemach ochrony spord wyej wymienionych. Wymagania stawiane poczeniom wyrwnawczym przez poszczeglne systemy ochrony nie s identyczne, mog by rozbiene, trudne do pogodzenia, co wicej mog by sprzeczne. Konsekwencje tego s na przykad nastpujce: Dla celw ochrony przeciwporaeniowej wystarcza pojedynczy przewd o okrelonym przekroju, a jego dugo, miejsce przyczenia i trasa uoenia maj znaczenie drugorzdne. Jeli to samo poczenie ma suy ochronie przeciwzakceniowej odprowadzajc prd przemienny o duej czstotliwoci lub prd udarowy o duej stromoci, to pierwszorzdnego znaczenia nabieraj indukcyjno jednostkowa poczenia [H/m], jego dugo, miejsce i sposb przyczenia oraz liczba pocze. Jeli na przykad u koca ekranowanego przewodu ekran nie zostanie poczony na caym obwodzie z przewodzc obudow urzdzenia, lecz uczyni si to za pomoc zwykego gitkiego przewodu (ok. 1 H/m) o dugoci 10 cm czcego ekran z zaciskiem uziemiajcym obudowy, to przy przebiegach o czstotliwoci 1 MHz impedancja tego odcinka (10 cm) przewodu wprowadza wiksze zakcajce napicie rnicowe ni impedancja przenoszenia ekranu na odcinku 1 km. Problem o zblionym charakterze pojawia si przy wykonywaniu pocze wyrwnawczych ze sztucznymi bd naturalnymi przewodami odprowadzajcymi instalacji piorunochronnych wysokich budynkw. Due indukcyjne spadki napicia L (di / dt ) wzdu takich przewodw sprawiaj, e poczenia wyrwnawcze wykonane w jednym miejscu s nieskuteczne. Jeli to tylko moliwe, to rwnie w ukadach ochrony odgromowej wykonuje si poczenia wyrwnawcze bezporednie (maooporowe poczenia galwaniczne), zapewniajce cig ekwipotencjalizacj. Jeli to niedopuszczalne ze wzgldw funkcjonalnych (np. poczenia z przewodami czynnymi) bd niewskazane ze wzgldw bezpieczestwa (np. poczenia ze zbiornikami lub rurocigami paliwowymi), to wykonuje si poczenia wyrwnawcze ochronnikowe (za porednictwem iskiernikw, ogranicznikw przepi lub odgromnikw). To praktyka stosowana od dawna i powszechnie znana. Mniej wiadomo o tym, e niektre uziomy bd bezporednio poczone z nimi czci przewodzce wewntrz budynku powinny by przyczane do szyny wyrwnawczej nie bezporednio, ale poprzez odgranicznik (ang. d.c. decoupling device). Dotyczy to uziomw szczeglnie naraonych na korozj elektrochemiczn, zwaszcza uziomw objtych elektrochemiczn ochron przed korozj (np. ochron katodow), ktrym inne pobliskie uziomy mog odprowadza (podkrada) prd ochrony. Odgranicznik (urzdzenie odgraniczajce prdu staego) w zasadzie nie przewodzi, dopki midzy jego zaciskami napicie stae nie przekracza okrelonej niewielkiej wartoci granicznej (0,6 2 V), a po jej przekroczeniu praktycznie zwiera zaciski. Na og stosuje si odgraniczniki elektrochemiczne (ogniwo polaryzacyjne Kirka) i odgraniczniki elektroniczne (przeciwsobnie poczone diody).

3. Poczenia wyrwnawcze w ochronie przeciwporaeniowej

Poczenia wyrwnawcze nale do rodkw ochrony przeciwporaeniowej uzupeniajcej. Mog nie dopuci do gronego poraenia, kiedy ochrona podstawowa zawodzi, a ochrona dodatkowa nie zapobiega raeniu. Nie dopuszczaj do wystpienia midzy jednoczenie dostpnymi czciami przewodzcymi napicia dotykowego o wartoci niebezpiecznej, ktre mogoby pojawi si z powodu: uszkodzenia w rozpatrywanej instalacji (zwarcie L-PE lub L-PEN, przerwanie przewodu PEN, zwarcie L-PE i przerwanie przewodu PE), uszkodzenia w poprzedzajcej sieci zasilajcej i przywleczenia niebezpiecznego napicia wzgldem ziemi na przewodzie PEN (zamiana przewodw L i PEN, przerwanie przewodu PEN i/lub zwarcie LPEN, zwarcie doziemne w zasilajcej sieci wysokiego napicia). Jeli nawet w rozpatrywanym obiekcie budowlanym pojawia si grone napicie wzgldem ziemi na jakiej czci przewodzcej, to nie dochodzi do poraenia, bo nie ma w zasigu rki czci przewodz3

cej o potencjale ziemi. Wszelkie czci, ktre mogyby wprowadzi potencja ziemi bd inny obcy potencja1 s bowiem poczone ze sob za porednictwem przewodw wyrwnawczych CC (niemieckie oznaczenie PA) i/lub przewodw ochronnych PE. Potencja o zblionej wartoci pojawia si na wszystkich takich czciach, nie wystpuj znaczce rnice potencjaw czyli nie wystpuj napicie dotykowe o znaczcej wartoci2. W niektrych przypadkach zastosowanie pocze wyrwnawczych jest obligatoryjne. Dotyczy to pocze wyrwnawczych miejscowych (dodatkowych) przepisanych w warunkach szczeglnego zagroenia, tzn. w warunkach podlegajcych czci 7 (arkuszom 700) normy PN-IEC 60364 [31, 32, 33, 34, 35, 36, 37] oraz wszelkich pocze wyrwnawczych gwnych. W takich przypadkach z tytuu zastosowania pocze wyrwnawczych nie dopuszcza si zagodzenia wymaga stawianych ochronie przeciwporaeniowej dodatkowej, np. nie dopuszcza si wyduenia najwikszego dopuszczalnego czasu samoczynnego wyczania zasilania. S rwnie sytuacje, kiedy zastosowanie pocze wyrwnawczych jest fakultatywne. Dotyczy to pocze wyrwnawczych miejscowych poza warunkami szczeglnego zagroenia, a w kadym razie pocze poza niezbdnie wymaganymi w warunkach szczeglnego zagroenia, a stosuje si je: aby niewielkim kosztem poprawi skuteczno i niezawodno ochrony nie oczekujc z tego tytuu adnych odstpstw od wymaga przepisowych, aby obniy spodziewane napicie dotykowe przy zwarciach L-PE do wartoci dopuszczalnej dugotrwale i dziki temu znie wymaganie samoczynnego wyczania zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej (arkusz 41, pkt 413.1.2.2); poczenia wyrwnawcze miejscowe mog okaza si taszym i technicznie doskonalszym sposobem zapewnienia ochrony ni inne wchodzce w rachub sposoby (zmiana ukadu zasilania, urzdzenia rnicowoprdowe, izolacja ochronna, ).

4. Uziom fundamentowy jako uziom wyrwnawczy

Wanym skadnikiem ukadu wyrwnywania potencjaw w budynku jest uziom fundamentowy. Spenia on korzystn rol w rnych wyej wymienionych systemach ochrony, nie tylko w ochronie przeciwporaeniowej. Sposb wykonania uziomu fundamentowego [9, 16, 18, 21] zaley od rodzaju fundamentu. W kadym przypadku powinien to by uziom sztuczny z tamy stalowej o przekroju co najmniej 303,5 mm lub z prta stalowego okrgego o rednicy co najmniej 10 mm. Zaleca si wyroby ze stali goej, bo ewentualna warstwa ochronna cynku i tak szybko znika wskutek procesw elektrochemicznych. Stali cynkowanej uywa si natomiast na poczenia uziomu z szyn wyrwnawcz budynku i z ew. mostkiem dylatacyjnym. Nad podoem fundamentu awowego uziom umieszcza si tak, aby beton tworzy jego otulin o gruboci nie mniejszej ni 5 cm. W fundamencie wannowym uziom umieszcza si w spodniej warstwie betonu, wzdu zewntrznej krawdzi pyty fundamentowej, poniej warstwy izolacyjnej. Elementy uziomowe zatapia si w fundamentach cian zewntrznych budynku, tak by tworzyy zamknity kontur. Jeli jego wymiary s wiksze ni 2020 m, to dodaje si dalsze elementy uziomowe, zwaszcza w fundamentach cian wewntrznych, by poszczeglne kontury miay wymiary nie przekraczajce podanej wartoci. Uziom powinien by sprawdzony przez elektryka przed wylaniem betonu. Z punktu widzenia ochrony przeciwporaeniowej nie stawia si adnych wymaga co do rezystancji uziemienia uziomu fundamentowego, podobnie jak w przypadku innych uziomw wyrwnawczych. Przy projektowaniu rezystancj t mona z przyblionych wzorw obliczy (rys. 1), podczas bada odbiorczych mona j zmierzy. Akceptuje si kady wynik, jeli tylko nie wskazuje on na brak cigoci przewodw. Warto zwrci uwag, e w normie PN-IEC 60364 nie ma bezwzgldnego wymagania, aby gwna szyna wyrwnawcza budynku bya uziemiona w tym budynku lub w jego pobliu. Jest rzecz oczywist, e takie lokalne uziemienie z natury rzeczy jest konieczne, jeli instalacja ma ukad TT, ale w przypadku instalacji TN wystarcza, e przychodzcy z zewntrz przewd PEN (PE) sieci zasilajcej jest wielokrotnie uziemiony w jej obrbie. Jeli mimo to w wielu krajach Unii wymaga si uziemienia gwnej szyny
1

Nie dotyczy czci przewodzcych, ktre nie mog wprowadza obcego potencjau (np. nie s poczone z ziemi), lecz mog mie potencja swobodny wynikajcy ze sprze wysokoimpedancyjnych. 2 Na podobnej zasadzie opiera si ochrona przeciwporaeniowa dodatkowa w stacjach najwyszego napicia. W razie zwarcia doziemnego na terenie stacji wszystkie czci przewodzce cznie z przewodzcymi stanowiskami osigaj ogromny potencja wzgldem ziemi odniesienia (nawet rzdu wielu kilowoltw), ale wszystkie potencja o zblionej wartoci.

wyrwnawczej budynku, to wymaganie takie jest zawarte w technicznych warunkach przyczania okrelonych przez dostawc energii. Zreszt kady nowo wznoszony budynek ma uziom fundamentowy i to spraw definitywnie zaatwia. Jeli starszy budynek uziomu fundamentowego nie ma i nie s przy nim dostpne odpowiednie uziomy naturalne, to przy remoncie lub przebudowie wymaga si wykonania uziomu sztucznego. Na przykad w Austrii [19] za wystarczajcy uwaa si uziom poziomy o dugoci 10 m lub uziom pionowy o dugoci 4,5 m, niezalenie od tego, jak rezystancj uziemienia w danych warunkach one zapewniaj. Tylko w bogatej Polsce jest do pomylenia, e udzielne ksitko z zakadu energetycznego, wyksztacone na tekstach COBR Elektromonta, da nie wiedzie na jakiej podstawie rezystancji uziemienia 10 , 5 , a nawet 1 , jeli fantazja mu dopisze.
100 rezystancja uziemienia [omy]

10

10

100 powierzchnia zajeta przez uziom [m2]

1 10

Rys. 1. Rezystancja uziemienia [] uziomu fundamentowego w gruncie o rezystywnoci 100 m w zalenoci od pola powierzchni [m2] zajtej przez uziom

Warto rezystancji uziemienia uziomu fundamentowego moe nie by obojtna, jeli ma on suy rwnie innym celom, a nie tylko ochronie przeciwporaeniowej, np. rwnie ochronie odgromowej. W takim przypadku okrela si najwiksz dopuszczaln warto rezystancji uziemienia, np. 10 , ale nie jest potrzebny projekt tak prostego uziemienia. Przychodzi fachowiec z miernikiem i z zapasem prtw uziomowych. Zaczyna je pogra, mierzy rezystancj uziemienia, a jeli jest za dua, to pogra wibromotem kolejne prty tak dugo, a uzyska podany wynik. W Polsce jest inaczej. W 184 rozporzdzenia [27] jest bzdurny zapis Jako uziomy naley wykorzystywa metalowe konstrukcje budynkw, inne metalowe elementy umieszczone w fundamentach stanowice sztuczny uziom fundamentowy, zbrojenia fundamentw i cian oraz przewodzce prd instalacje wodocigowe . Nie kada metalowa konstrukcja budynku jest uziomem, nie jest nim metalowy dach ani zbrojenie ciany, nie jest nim rwnie instalacja1 wodocigowa (rurocigi z armatur w budynku). W Europie2 nie wolno ju polega na metalowej rurze wodocigowej w ziemi jako na uziomie, a na rurze wodocigowej w budynku jako na przewodzie wyrwnawczym (zastpczym). Jedna i druga w kadej chwili moe by wymieniona na rur z tworzywa izolacyjnego. Brak jednoznacznego wymogu uziomu fundamentowego sztucznego w kadym nowo wznoszonym budynku, z okreleniem sposobu wykonania, jest jednym z powaniejszych mankamentw rozporzdzenia [27]. Nieudolnie sugerowane w tym rozporzdzeniu wykonanie naturalnego uziomu fundamentowego, z wykorzystaniem samego zbrojenia fundamentu, jest ju przeytkiem. W takim przypadku trudno uzyska niezawodn cigo elementw metalowych uziomu, trudniej to elektrykowi sprawdzi i trudniej elektrykowi wyegzekwowa od budowlanych, e problem naley do jego kompetencji. Poczenia prtw drutem wizakowym i w podobny sposb wykonane s wystarczajce przy prdach piorunowych, ale mog okaza si zawodne przy uszkodzeniach w instalacji lub sieci elektroenergetycznej. Ponadto najpewniej uniemoliwi objcie uziomu fundamentowego ochron katodow, ktra wymaga doskonaej cigoci elektrycznej chronionego uziomu. Elektryk, ktry w Europie XXI wieku, zgadza si na wznoszenie budynku bez uziomu fundamentowego sztucznego i projektuje bd wykonuje w tym budynku instalacj elektryczn, powinien ze wsty1

Instalacj wodocigow trzeba odrnia od sieci wodocigowej (zewntrznej i wewntrznej) podobnie, jak odrnia si instalacje elektryczn od sieci elektrycznej. 2 Zapisano to jednoznacznie w projekcie nowelizacji niemieckiego odpowiednika arkusza 54 normy PN-IEC 60364 (E DIN VDE 0100 T.540 2000-11).

du zapa si pod ziemi, najlepiej pod tym wybrakowanym fundamentem. Co rozsdniejsi gdascy projektanci skutecznie domagali si takich uziomw ju kilkanacie lat temu; dzi nie ma usprawiedliwienia dla nikogo, kto postpuje inaczej.

5. Poczenia wyrwnawcze gwne

Poczenia wyrwnawcze gwne naley wykona w przyziemnej kondygnacji budynku, w pobliu kadego zcza, w miejscu dostpnym dla kontroli. Powinny one obejmowa: przewd ochronny PE (PEN) linii zasilajcych i wszelkie inne wprowadzone do budynku przewody (yy) ochronne bd uziemiajce, yy zewntrzne przewodw wsposiowych, metalowe powoki bd ekrany wprowadzonych do budynku przewodw teletechnicznych i informatycznych oraz telewizji i radiofonii przewodowej, uziom fundamentowy i/lub inne uziomy miejscowe, jeli wystpuj, wszelkie rozprowadzone w budynku rurocigi metalowe (wodne, gazowe, ogrzewnicze, klimatyzacyjne) niezalenie od tego, czy i jak s uziemione, rozlege metalowe czci konstrukcji budynku mogce przenosi potencja na znaczn odlego, np. midzy rnymi pomieszczeniami i/lub kondygnacjami: stalow konstrukcj szkieletow budynku, dwigary stalowe, zbrojenie betonu, metalowe elewacje budynku, metalowe pokrycia dachowe, prowadnice dwigw. Poczenia wyrwnawcze gwne wykonuje si za porednictwem szyny wyrwnawczej gwnej, przy czym nie wymaga si, by kada z wymienionych czci bya przyczona do szyny osobnym przewodem wyrwnawczym. Utajniony na razie arkusz 444 [28] zaleca wykonywanie moliwie krtkich pocze wyrwnawczych (444.3.10) oraz wprowadzanie wszelkich przyczy do budynku w tym samym miejscu (444.3.14). Podobne zapisy od dawna mona byo znale w projekcie przepisw [14]. Przestrzeganie tych zalece pozwala unikn ptli przewodzcych o duej powierzchni, w ktrych mog si indukowa niebezpieczne napicia zagraajce zakceniami elektromagnetycznymi i znacznymi przepiciami [16], pozwala zwikszy niezawodno pocze wyrwnawczych i chroni je od aktw wandalizmu. W wikszym budynku powinno by zamykane pomieszczenie przyczowe (niem. Hausanschluraum), do ktrego wchodz wszystkie przycza, a w maym niepodpiwniczonym budynku podobn rol moe spenia zamykany przedzia w szafie przyczowej. Gwna szyna wyrwnawcza i wszelkie poczenia wyrwnawcze gwne powinny si znale w tym pomieszczeniu bd przedziale przyczowym. S jeszcze w Polsce elektrycy przekonani, e poprawnie wykonana gwna szyna wyrwnawcza to tama stalowa opasujca w piwnicy cay budynek, do ktrej w rnych miejscach co si przycza. Nic bardziej bdnego, w zwykym nowo wznoszonym budynku jest to karykatura pocze wyrwnawczych naraona na akty wandalizmu, zwaszcza w wielorodzinnych budynkach mieszkalnych. Takie wykonanie mona akceptowa jako zo konieczne wykonujc poczenia wyrwnawcze w budynku istniejcym, do ktrego poszczeglne przycza wchodz w odlegych od siebie miejscach. Otokowe szyny wyrwnawcze opasujce pojedyncze pomieszczenia bd cay budynek, a nawet kraty wyrwnawcze, mog by natomiast potrzebne w obiektach specjalnych [7, 9, 38, 39, 40] dla zapobiegania zakceniom elektromagnetycznym generowanym przez prdy przemienne wielkiej czstotliwoci i/lub prdy udarowe o duej stromoci. aden waciciel adnej sieci bd instalacji doprowadzonej do budynku nie ma prawa zakazywa przyczenia do gwnej szyny wyrwnawczej przewodzcych rurocigw i innych przewodw, ktre w budynku s przedueniem jego zewntrznej sieci bd instalacji. Ma natomiast prawo zakaza wykorzystywania nalecej do niego podziemnej infrastruktury jako uziomu naturalnego. To tylko pozorna sprzeczno, ktr rozwizuje si instalujc wstawk izolacyjn midzy miejscem przyczenia gwnego przewodu wyrwnawczego a miejscem wprowadzenia rurocigu do ziemi. Decydujc si na to trzeba jednak rozway wszelkie moliwe konsekwencje i ewentualne rodki zaradcze, np. na wypadek przepywu prdu piorunowego (iskiernik ochronny bocznikujcy wstawk) i na wypadek wymiany wstawki bd innych robt przy rurocigu wymagajcych przerwania jego cigoci (zbocznikowanie na czas robt urzdzeniem przypominajcym jednobiegunowy uziemiacz przenony, tzn. link miedzian cynowan o przekroju 16 mm2 obustronnie zakoczon zaciskami rubowymi obejmujcymi rur).

CC

rurocig stalowy - 0,6 V polaryzacja anodowa

uziom pionowy stal miedziowana - 0,1 V polaryzacja katodowa

Rys. 2. Ilustracja zagroenia korozj elektrolityczn przez bimetaliczne ogniwo utworzone z dwch uziomw przyczonych do szyny wyrwnawczej gwnej

Ssiadujce ze sob uziomy naturalne i sztuczne o powierzchni z rnych metali, umieszczone w wilgotnym gruncie (rodowisku elektrolitycznym), tworz ogniwa galwaniczne. Przyczenie ich do gwnej szyny wyrwnawczej oznacza zamknicie zewntrznego obwodu, w ktrym pod dziaaniem wystpujcej tu rnicy potencjaw rzdu 0,5 V i wikszej moe nieustannie pyn prd stay o wartoci rzdu od kilku do kilkudziesiciu miliamperw.

CC 6 5 1 4 3 2

Rys. 3. Ochrona rurocigu wodnego od korozji z tytuu ssiedztwa z uziomem fundamentowym 1 chroniony rurocig, 2 wstawka izolacyjna (o dugoci co najmniej rwnej 5-krotnej rednicy wewntrznej rury i co najmniej 50 cm), 3 gwny zawr, 4 wodomierz, 5 odgranicznik diodowy, 6 stae poczenie bocznikujce, CC gwna szyna wyrwnawcza

W obwodzie zewntrznym prd pynie od elektrody o wyszym potencjale do elektrody o niszym potencjale, a w gruncie jak w kadym rdle w kierunku przeciwnym. Metal bardziej elektroujemny, polaryzujcy si anodowo, ulega korozji1 tym szybciej, im mniejszy jest stosunek pola jego powierzchni stycznoci z gruntem SA do analogicznego pola powierzchni stycznoci z gruntem SK elektrody o przeciwnej biegunowoci, polaryzujcej si katodowo. Rurocigi ze stali zwykej w gruncie (0,5 0,8 V) bd ze stali cynkowanej (0,7 1,0 V) s zagroone przez uziom fundamentowy czyli stal w betonie (0,1 0,3 V). Wspomnianym rurocigom teoretycznie jeszcze bardziej zagraaj uziomy ze stali miedziowanej (0,0 0,2 V), ale na szczcie na og maj one stosunkowo niewielk powierzchni. Za sygna znaczcego zagroenia korozyjnego uwaa si rnic potencjaw przekraczajc 0,1 V i warto stosunku pl powierzchni elektrod SA/SK < 100. Jako rodki zaradcze wchodzi w rachub izolowanie metalowych rurocigw przyczy2, co i z innych powodw si czyni, uywanie odpowiedniej stali stopowej na uziomy otokowe i uziomy pionowe przy budynku i wreszcie przyczanie wybranych uziomw do szyny wyrwnawczej gwnej nie bez1 2

Z prawa Faradaya wynika, e na przykad ubytek elaza wynosi 9 g/mAa, a cynku ok. 11 g/mAa. Zagroenie korozyjne siga 3050 m od budynkw z rozlegym uziomem fundamentowym [10].

porednio, lecz poprzez odgranicznik diodowy (rys. 3). Odgraniczniki diodowe s w niektrych krajach stosowane od lat i zaaprobowane przez inspekcj energetyczn, np. przez szwajcarski Eidgenssischen Starkstrominspektorat [10]. Oto przykadowe ich parametry: napicie progowe 2,5 V/0,10 A, prd cigy 35 A, obcialno krtkotrwaa 12 kA (10 ms), 63 kA (udar 10/350 s).

tablica rozdzielcza z licznikami

ukad TN

CC
4 x 16 mm2 10 mm2

zcze uziom fundamentowy

Rys. 4. Okrelanie przekroju gwnego przewodu wyrwnawczego w domu jednorodzinnym (wszystkie przewody miedziane) [18]

Tablica 1. Wymagany przekrj miedzianych przewodw wyrwnawczych gwnych i miejscowych Poczenia wyrwnawcze gwne Wymagania podstawowe SCC 0,5 SPemax
1

Poczenia wyrwnawcze miejscowe midzy dwiema czciami midzy czci przewodzc przewodzcymi dostpnymi dostpn i czci obc ) SCC SPemin
1

SCC 0,5 SPE

Dopuszczalne Nie wymaga si przekroju zagodzenie wikszego ni wymagania pod25 mm2 1) stawowego Wymagania dodatkowe
1

---

---

SCC 6 mm2

Przewody CC nieuoone we wsplnej osonie z przewodami czynnymi: SCC 2,5 mm2, jeli s chronione od uszkodze mechanicznych SCC 4 mm2, jeli nie s chronione od uszkodze mechanicznych

) W przypadku przewodu innego ni miedziany obowizuje przekrj zapewniajcy tak sam konduktancj.

Oznaczenia: SCC przekrj przewodu wyrwnawczego, SPEmax najwikszy wymagany przekrj przewodu ochronnego w instalacji, SPEmin najmniejszy wymagany przekrj przewodu ochronnego spord przewodw doprowadzonych do rozpatrywanych czci przewodzcych dostpnych, SPE przekrj przewodu ochronnego doprowadzonego do rozpatrywanej czci przewodzcej dostpnej

Ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn przekrj przewodw pocze wyrwnawczych gwnych SCC (tabl. 1) powinien by nie mniejszy ni 6 mm2. W instalacji o ukadzie TN, gdzie prd zwarcia L-PE (L-PEN) jest duy, a przewody wyrwnawcze gwne mog partycypowa w odprowadzaniu znaczcej jego czci, ich przekrj SCC powinien by ponadto nie mniejszy ni poowa najwikszego wymaganego przekroju przewodu ochronnego SPEmax instalacji odbiorczej, przy czym nie wymaga si przekroju wikszego ni 25 mm2. Podane wymagania dotycz przewodw miedzianych, w innych przypadkach obowizuje przekrj o rwnowanej konduktancji. W sytuacji jak na rys. 4 gwnym przewodem instalacji jest przewd od zcza do tablicy rozdzielczej z licznikami, z ktrej odchodz ju tylko obwody odbiorcze. Przewd ten ma trzy yy fazowe o przekroju 16 mm2, wymagany przekrj yy ochronno-neutralnej PEN wynosi 16 mm2. Gwny przewd wyrwnawczy powinien mie przekrj co najmniej 0,516 = 8 mm2. Waciwym przekrojem jest zatem przekrj 10 mm2, zarazem nie mniejszy od najmniejszego dopuszczalnego ze wzgldu na wytrzymao
8

mechaniczn (6 mm2).
kady przewd 4 x 10 mm2

ukad TN
L L L L L L L L L L gwna rozdzielnica budynku z licznikami wszystkich mieszka

CC
4 x 50 mm2 6 mm2

zcze uziom fundamentowy

Rys. 5. Okrelanie przekroju gwnego przewodu wyrwnawczego w budynku wielorodzinnym z centralnie zgrupowanymi licznikami (wszystkie przewody miedziane) [18]

Z kolei w instalacji z rys. 5 z gwnej rozdzielnicy w pobliu zcza odchodz obwody odbiorcze do tablic rozdzielczych mieszkaniowych i to najwikszy z przekrojw tych przewodw suy za podstaw wymiarowania gwnego przewodu wyrwnawczego. Gwny przewd wyrwnawczy powinien mie przekrj co najmniej 0,510 = 5 mm2 i zarazem nie mniejszy ni 6 mm2. Waciwym przekrojem jest zatem przekrj 6 mm2.
rozdzielnica obwodw odbiorczych 4 x 25 mm2

ukad TN

rozdzielnica gwna
kWh

CC
10 mm2

4 x 150 mm2

zcze uziom fundamentowy

Rys. 6. Okrelanie przekroju gwnego przewodu wyrwnawczego w instalacji typu przemysowego (wszystkie przewody miedziane) [18]

Kolejny przykad (rys. 6) dotyczy instalacji typu przemysowego (przemys, usugi, administracja). Za podstaw wymiarowania gwnego przewodu wyrwnawczego suy najwikszy z przekrojw przewodw odchodzcych z rozdzielnicy gwnej. Przy przewodach (yach) fazowych 25 mm2 obowizuje przewd PEN o przekroju co najmniej 16 mm2. Gwny przewd wyrwnawczy powinien mie zatem przekrj co najmniej 0,516 = 8 mm2. Waciwym przekrojem jest zatem przekrj 10 mm2 wystarczajcy rwnie ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn. Wszystkie trzy przykady (rys. 4, 5, 6) dokadnie w tej postaci s od lat publikowane w kolejnych wydaniach komentarza VDE [18], a zatem reprezentuj europejskie standardy doboru przekroju pocze wyrwnawczych gwnych w instalacjach o ukadzie TN. W instalacji o ukadzie TT, gdzie prd zwarcia L-PE jest nieduy, samoczynne wyczanie zasilania dla celw ochrony dodatkowej mog zapewni tylko urzdzenia rnicowoprdowe. Niedu warto
9

ma rwnie prd pyncy w razie uszkodzenia przez gwne przewody wyrwnawcze. atwo sprawdzi obliczeniowo, e ze wzgldu na nagrzewanie wystarcza przekrj znacznie mniejszy ni wymagany ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn. Std znaczne zrnicowanie najmniejszego dopuszczalnego przekroju przewodw gwnych pocze wyrwnawczych zalenie od ukadu instalacji (tabl. 2).
Tablica 2. Najmniejszy dopuszczalny przekrj gwnych przewodw wyrwnawczych SCC w zalenoci od najwikszego wymaganego przekroju przewodu ochronnego SPE (i porednio od zastosowanego w obwodzie gwnym przewodu fazowego SL) instalacji o ukadzie odpowiednio TT i TN [18] Przekrj przewodw miedzianych [mm2] SL 10 16 25 35 50 70 95 120 150 Ukad TT SPE 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 SCC 6 6 6 6 6 6 6 6 6 SPE 10 16 16 16 25 35 50 70 70 Ukad TN SCC 6 10 10 10 16 25 25 25 25

Rozwaajc naraenia prdowe gwnych pocze wyrwnawczych nie naley zapomina, e przy bezporednim uderzeniu pioruna w budynek z piorunochronem przepywa przez przewody, ale i inne elementy (np. odgranicznik) znaczca cz prdu piorunowego (rys. 7).

IG

IZZ IZ IZZ IZZ IZZ

PEN

L1 L2 L3 N PE

IZZ

I zz =

Iz m
IZ = .IG
CC

IZZ

IG

IE = IG - IZ = (1-).IG

Rys. 7. Rozpyw prdu piorunowego przy bezporednim uderzeniu pioruna w budynek z instalacj elektryczn o ukadzie TN, o liczbie przewodw przycza m = 4 = Iz/IG wzgldna warto prdu piorunowego odprowadzana do sieci zasilajcej 10

Dopki w budynku nie ma poprawnie wykonanych gwnych pocze wyrwnawczych, lepiej w nim nie wykonywa pocze wyrwnawczych miejscowych (dodatkowych). Zwaszcza przy zasilaniu z ukadu TN mogoby doj do ich upalenia, a nastpnie poaru bd innych zniszcze wtrnych.

6. Uziemione poczenia wyrwnawcze miejscowe (dodatkowe)

Uziemione poczenia wyrwnawcze miejscowe (dodatkowe) s to wszelkie poczenia wyrwnawcze poza poczeniami wyrwnawczymi gwnymi obiektu, obligatoryjne obowizujce w warunkach szczeglnego zagroenia, ujtych w czci 7 normy PN-IEC 60364 (arkusze 700) i/lub fakultatywne zastosowane z inicjatywy projektanta. Poczenia wyrwnawcze miejscowe powinny obejmowa wystpujce w ich zasigu czci przewodzce dostpne i czci przewodzce obce. Czci te wolno czy bezporednio, bez porednictwa szyny wyrwnawczej. Przepisy szczegowe (np. dla sal operacyjnych) mog nakazywa obejmowanie poczeniami wyrwnawczymi miejscowymi czci przewodzcych dostpnych urzdze o podwjnej izolacji (klasy ochronnoci II), ktre nie maj zacisku ochronnego, ale w tym celu mog mie zacisk wyrwnawczy.

Rys. 8. Poczenia wyrwnawcze miejscowe (linie przerywane) w azience z rurocigami metalowymi wedug przepisw brytyjskich [24]

Cz przewodzca obca jest to dostpny dla dotyku przewodzcy przedmiot, nie bdcy czci urzdzenia elektrycznego, ktry moe wprowadza okrelony potencja, zazwyczaj potencja ziemi, np. metalowa konstrukcja budowlana, metalowy rurocig, przewodzca podoga lub ciana. Chodzi przede wszystkim o nieuchronnie uziemione przewodzce przedmioty duych rozmiarw, przechodzce przez rne pomieszczenia i/lub kondygnacje. W artykule [12] mona znale obszerne uzasadnienie tego stanowiska, poprawne obcojzyczne definicje czci przewodzcej obcej z przepisw IEC i rnych krajw Unii oraz uparcie podtrzymywan niemdr definicj z normy PN-IEC. Nie s czciami przewodzcymi obcymi i nie podlegaj poczeniom wyrwnawczym przedmioty metalowe, ktry nie s w stanie wprowadzi obcego potencjau, np. nie poczone z ew. metalow konstrukcj budynku takie elementy, jak metalowa pka lub szafka1 w azience, metalowy uchwyt przy
1

Jeli jest do niej doprowadzona instalacja elektryczna, to obudowa szafki jest czci przewodzc dostpn i z tego tytuu podlega poczeniom wyrwnawczym miejscowym.

11

wannie, metalowa futryna drzwi lub okna. Trwae nadanie im potencjau ziemi poprzez przyczenie przewodu wyrwnawczego zwiksza zagroenie poraeniowe i jest bdem obciajcym projektanta. Kwestie te s jednoznacznie postawione w przepisach i komentarzach do przepisw krajw Unii (rys. 8 i 9).

Rys. 9. Poczenia wyrwnawcze miejscowe (linie przerywane) w azience z rurocigami z tworzyw sztucznych wedug przepisw brytyjskich [24]

Dotychczas obowizujcy niemiecki arkusz 701 dotyczcy pomieszcze kpielowych pochodzi z roku 1984, ale tre ma inn ni pochodzcy z tego samego roku orygina normy IEC 364-7-701, dodatkowo zepsuty w Polsce przez nieudolne tumaczenie. Od wielu lat podejmowano w Niemczech prby nowelizacji, wydawano kolejne projekty nowej wersji arkusza 701. Wanie teraz, w lutym 2002 r., ukazuje si nowo ustanowiony niemiecki arkusz 701 [23], ju nie projekt nowelizacji, lecz norma. Wprowadza ona wiele zmian, midzy innymi znosi wymaganie obejmowania poczeniami wyrwnawczymi miejscowymi metalowej wanny, jeli nie jest ona nieuchronnie uziemiona przez przyczon metalow rur wodocigow i/lub rur kanalizacyjn. Identyczny zapis znalaz si ju siedem lat temu w projekcie nowelizacji polskich przepisw [14]. Kiedy si czyta powysze postanowienia przepisw krajw Unii i zarazem czyta o nieustajcych prbach wprowadzenia w Polsce obowizku obejmowania poczeniami wyrwnawczymi metalowych zaworw i kranw na rurocigach plastikowych, nasuwa si pytanie, jakie s granice debilizmu zawodowego. Czy to ju ostatni pomys, czy nastpnym bdzie wymaganie, aby przed wejciem do azienki lubn obrczk na palcu przycza gitkim przewodem do szyny wyrwnawczej. Nie s obligatoryjne, ale s bardzo wskazane poczenia wyrwnawcze przewodu ochronnego z czciami przewodzcymi obcymi przy kolejnych, a zwaszcza przy ostatnich rozdzielnicach rozlegych instalacji, np. w wysokich budynkach.

7. Ukadanie przewodw wyrwnawczych

W roli przewodw wyrwnawczych stosuje si miedziane przewody jednoyowe goe lub izolowane, miedziane yy przewodw wieloyowych lub stalowe przewody goe albo pokryte trwaymi powokami antykorozyjnymi. Przewody powinny by oznaczone zestawieniem barw tej i zielonej. W miejscach, w ktrych przewody goe byyby naraone na przyspieszon korozj, naley stosowa przewody izolowane lub pokryte trwaymi powokami antykorozyjnymi, np. stalowe cynkowane. Przewody powinny by ukadane na podou staym, wzdu moliwie krtkiej trasy, w miejscach, w ktrych nie bd naraone na uszkodzenia mechaniczne. Jako poczenia wyrwnawcze miejscowe mog by wykorzystywane niektre zamocowane na
12

stae czci przewodzce obce, zwaszcza metalowe konstrukcje budowlane. Nie powinny by w tej roli wykorzystywane rurocigi wodne lub gazowe.
Rys. 10. Oznaczenie zacisku przewodu wyrwnawczego

Przewody wyrwnawcze powinny by czone z czciami przewodzcymi dostpnymi i czciami przewodzcymi obcymi przez spawanie lub za pomoc zaciskw rubowych. Dopuszcza si czenie z czci przewodzc obc za pomoc obejmy zapewniajcej poczenie elektryczne nie gorsze od poczenia rubowego. Zaciski przewodw wyrwnawczych powinny by oznaczone symbolem graficznym, jak na rys. 10. Poczenia powinny by dostpne do kontroli.

Literatura
1. Biegelmeier G.: Wirksamkeit des Potentialausgleichs als Fehlerschutz. Elektropraktiker, 2000, nr 4, s. 336-342. 2. Bdeker K.: E-Check und Wiederholungsprfung. Teil 5: Nachweis des Potentialausgleichs. Elektropraktiker, 1998, nr 7, s. 648-651. 3. Bdeker K.: Prfung von Schutzleiter und Potentialausgleich. Elektropraktiker, 1995, nr 4, s. 291-294. 4. Bryner P.: Schutzmassnahme Potentialausgleich. Eine wirksame Vorkehrung fr den Personenschutz. Bull. SEV., 1998, nr 19, s. 38-44. 5. Flisowski Z., Kosztaluk R.: Czy mona jeszcze uratowa przemys elektrotechniczny i energoelektryk polsk? Przegld Elektrotechniczny, 2001, nr 12, s. 314-315. 6. Hasse P., Wiesinger J.: Handbuch fr Blitzschutz und Erdung. Pflaum Verlag Mnchen, 1993. 7. Hasse P., Wiesinger J.: Blitzschutz der Elektronik. Pflaum Verlag Mnchen, 1999. 8. Hering E.: Fundamenterder. Gestaltung. Korrosionsschutz, praktische Ausfhrung. Verlag Technik, Berlin, 1996. 9. Hrmann W.: Potentialausgleich in Fernmeldekabinen. de, 2001, nr 4, s. 36-40. 10. Krebser K.: Dioden gegen Korrosion. Abgrenzeinheiten verhindern die Zerstrung von Wasserleitungen. Bull. SEV., 1999, nr 9, s. 37-38. 11. Musia E.: Zapa przepisowa w dziedzinie instalacji elektrycznych. W: [Materiay] Oglnopolski Kurs Techniczno-Szkoleniowy Projektowanie i eksploatacja instalacji elektrycznych. EKO-TECH, Instytut Elektroenergetyki Politechniki Poznaskiej, SEP Oddzia w Poznaniu. Pozna, marzec 1996. 12. Musia E.: Miejscowe poczenia wyrwnawcze w pomieszczeniach kpielowych w budynkach z rurami wodocigowymi z tworzyw sztucznych. Biul. SEP, INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych, 2000, nr 33, s. 41-46. 13. Musia E.: Raz jeszcze o miejscowych poczeniach wyrwnawczych w pomieszczeniach kpielowych o rurach wodocigowych z tworzyw sztucznych. Biul. SEP, INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych, 2000, nr 37, s. 71-75. 14. Musia E., Jaboski W.: Warunki techniczne jakim powinny odpowiada urzdzenia elektroenergetyczne niskiego napicia w zakresie ochrony przeciwporaeniowej nowelizacja projektu przepisw. Biuletyn SEP, INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych, 1999, nr 24, s. 3-56. 15. Nienhaus H.: Messen der Durchgngigkeit der Verbindungen des Hauptpotentialausgleichs. Der Elektro- und Gebudetechniker, 2000, nr 20, s. 18-21. 16. Rudolph W., Winter O.: EMV nach VDE 0100. Erdung, Potentialausgleich, TN-, TT- und IT System, Vermeiden von Induktionsschleifen, Schirmung, Lokale Netze. VDE-Schriftenreihe Band 66. VDE-Verlag, BerlinOffenbach, 1996. 17. Schulte K.: Hauptpotentialausgleich in elektrischen Anlagen. Elektropraktiker, 2000, nr 1, s. 50-52. 18. Vogt D.: Potentialausgleich, Fundamenterder, Korrosionsgefhrdung. VDE-Schriftenreihe Band 35. 5. Auflage. VDE-Verlag, Berlin-Offenbach, 2000. 19. Nullungsverordnung. Bundesgesetzblatt fr die Republik sterreich, ausgegeben am 16. September 1998, Teil II. 20. DIN 18012 : 1982-06 Hausanschlurume. Plannungsgrundlagen. 21. DIN 18014 : 1994-02 Fundamenterder. 22. DIN VDE 0100-540 : 1991-11 Errichten von Starkstromanlagen bis 1000 V; Auswahl und Errichtung elektrischer Betriebsmittel; Erdung, Schutzleiter, Potentialausgleichleiter. 23. DIN VDE 0100-701 (VDE 0100 Teil 701): 2002-02 Errichten von Niederspannungsanlagen Bestimmungen fr Rume und Anlagen besonderer Art Rume mit Badewanne oder Dusche. 24. IEE On-Site Guide to BS 7671 : 1992. Requirements for Electrical Installations (Revised June 1998 to incorpo13

rate Amendment No 2 to BS 7671). The Institution of Electrical Engineers. London, 1998. 25. PN-66/E-05009: Urzdzenia elektroenergetyczne. Ochrona przeciwporaeniowa w urzdzeniach o napiciu znamionowym do 1000 V. 26. Zarzdzenie ministra grnictwa i energetyki oraz ministra budownictwa i przemysu materiaw budowlanych z dnia 31 grudnia 1968 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinna odpowiada ochrona przeciwporaeniowa w urzdzeniach elektroenergetycznych o napiciu do 1 kV. 27. Rozporzdzenie ministra gospodarki przestrzennej i budownictwa z dnia 14 grudnia 1994 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (wraz z pniejszymi zmianami). 28. Pr PN-IEC 60364-4-444: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczestwa. Ochrona przed przepiciami. Ochrona przed zakceniami elektromagnetycznymi (EMI) w instalacjach obiektw budowlanych. 29. PN-IEC 60364-5-54: listopad 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Uziemienia i przewody ochronne. 30. Pr PN-IEC 60364-5-548: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Ukady uziemiajce i poczenia wyrwnawcze instalacji informatycznych. 31. PN-IEC 60364-7-701: wrzesie 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Pomieszczenia wyposaone w wann i/lub basen natryskowy. 32. PN-IEC 60364-7-702: wrzesie 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Baseny pywackie i inne. 33. PN-IEC 60364-7-704: wrzesie 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje na terenie budowy i rozbirki. 34. PN-IEC 60364-7-705: wrzesie 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje elektryczne w gospodarstwach rolniczych i ogrodniczych. 35. PN-IEC 60364-7-706: grudzie 2000: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Przestrzenie ograniczone powierzchniami przewodzcymi. 36. PN-IEC 60364-7-707: listopad 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Wymagania dotyczce uziemie instalacji urzdze przetwarzania danych. 37. PN-IEC 60364-7-708: wrzesie 1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce specjalnych instalacji lub lokalizacji. Kempingi i pojazdy wypoczynkowe . 38. PN-T-45000-1: stycze 1998: Uziemienia i wyrwnywanie potencjaw w obiektach telekomunikacji, radiofonii i telewizji. Wymagania i badania. Terminologia. 39. PN-T-45000-2: stycze 1998: Uziemienia i wyrwnywanie potencjaw w obiektach telekomunikacji, radiofonii i telewizji. Wymagania i badania. Systemy uziemiajce w obiektach telekomunikacji przewodowej. 40. PN-T-45000-3: stycze 1998: Uziemienia i wyrwnywanie potencjaw w obiektach telekomunikacji, radiofonii i telewizji. Wymagania i badania. Systemy uziemiajce w obiektach radiofonii i telewizji. 41. Praca zbiorowa: Komentarz do normy PN-IEC 60364 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Tom 1. COSIW SEP, Warszawa, 2001.

Dane bibliograficzne: Musia E.: Poczenia wyrwnawcze jako ochrona przeciwporaeniowa uzupeniajca. W: [Materiay] Midzynarodowe Targi Gdaskie 2002 Elektroinstalacje. Stowarzyszenie Elektrykw Polskich, Oddzia Gdask. 2002, s. 5-26.

14