Copyright by ZamKor P. Sagnowski i Wsplnicy sp. j. ul. Tetmajera 19, 31-352 Krakw tel.

+48 12 623 25 00 faks +48 12 623 25 24 e-mail: zamkor@zamkor.pl adres ser wisu: www.zamkor.pl

wsplny cel...

wieca, a c tu ciekawego?
Juliusz Domaski

Nietrudno zauway, e w czasie palenia si wiecy stearyna si topi. Z czasem pod knotem tworzy si co w rodzaju miseczki z ciek stearyn. Niekiedy jest jej zbyt wiele i cieka, krzepnc na boku wiecy. Mamy ju dwa zjawiska topnienie i krzepnicie. Po zgaszeniu wiecy stearyna w miseczce krzepnie i jej powierzchnia z paskiej staje si nieco wklsa. Wniosek w czasie krzepnicia wystpuje zmiana objtoci, objto stearyny zmniejsza si. Jeli si nieco zastanowimy, dojdziemy do wniosku, e w czasie topnienia objto stearyny musiaa si zwikszy. Przygldamy si dokadniej. Pomie nie siga powierzchni stopionej stearyny, obejmuje knot nieco wyej. Stopiona stearyna wspina si po knocie, mamy tu zjawisko zwane woskowatoci. Podobne zjawisko zauwaymy, gdy koniec sznurka zanurzymy w wodzie. Po chwili sznurek bdzie mokry na pewnym odcinku powyej powierzchni wody. Zrbmy teraz proste dowiadczenie. Gasimy wiec i po chwili (okoo 1 sekundy) zbliamy do knota (nie dotykajc go) zapalon zapak (rys. 1). wieca ponownie zapala si. O czym to wiadczy? Zapala si nie stearyna na knocie, ale co poza Rys. 1 nim. Mog to by tylko pary stearyny! Tak, mamy tu do czynienia z kolejnym zjawiskiem, parowaniem. Mona to pokaza w nieco inny sposb, bardziej widowiskowy, cho trudniejszy do wykonania. Warunkiem powodzenia jest silny pomie wiecy i umieszczenie dolnego wylotu rurki w dolnej czci pomienia (czyli tam, gdzie mamy jeszcze nieutlenione pary stearyny). Warto to przetrenowa! Jeli teraz zbliymy zapak do grnego, zwonego koca rurki, pojawi si tam pomie (rys. 2). Parokrotnie ju mwilimy o spalaniu, czyli o reakcji chemicznej, w ktrej Rys. 2 energia chemiczna ulega zamianie na wewntrzn, czyli mwic popularnie na ciepo. Pomie jest gorcy. Na tyle gorcy, e cz energii wewntrznej ulega kolejnej przemianie na energi promienist. Pomie wieci. I to jest podstawowa rola wieczki, na ktr
Strona 1 Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone. Data utworzenia: 2008-05-26

ZamKor

 Copyright by ZamKor P. Sagnowski i Wsplnicy sp. j. ul. Tetmajera 19, 31-352 Krakw tel. +48 12 623 25 00 faks +48 12 623 25 24 e-mail: zamkor@zamkor.pl adres ser wisu: www.zamkor.pl

wsplny cel...

gwnie zwracamy uwag. Warto zauway, e tylko niewielka cz energii to promieniowanie widzialne. Wikszo jest emitowana jako promieniowanie podczerwone. Zwrc teraz uwag na pewne zadanie z ksiki Zadania nieobliczeniowe1. Zaproponowaem tam, aby za pomoc kawaka papieru niadaniowego z tust plamk, wieczki, lusterka i paru innych drobiazgw wyznaczy wspczynnik pochaniania wiata w pomieniu wiecy. Udaje si! A wic oprcz emisji promieniowania mamy te absorbcj. Z nieco sztywniejszej folii aluminiowej z atwoci wykonamy prosty wiatraczek (rys. 3). Bardzo dobrym oyskiem jest zwyky zatrzask bieliniarski. Jeli umiecimy wiatraczek nad pomieniem wiecy, zacznie si obraca. O czym to wiadczy? O istnieniu prdu wstpujcego. Spaliny i ogrzane powietrze (ogrzewane gazy te si rozszerzaj) maj mniejsz gsto i zgodnie z prawem Archimedesa wznosz si. W grze (na pewnej wysokoci) ochadzaj si i spywaj w d. Mamy wic konwekcj. Czy to wszystko? Zacznijmy od dowiadczenia. Niezbdny bdzie elektroskop (ktrego zazwyczaj nie ma w pracowni, a jeli jest, to niestety dawno zepsuty). Nie ma problemu. Odcinamy grne wieczko od aluminiowej puszki po napoju. Przygotowujemy podstawk ze styropianu. Z kawaka drutu wyginamy wieszaczek Rys. 3 i przymocowujemy go do puszki za pomoc 2 gumek recepturek. Na wieszaczku zawieszamy listek z folii aluminiowej (rys. 4). Elektroskop gotowy. Do puszki wstawiamy potart rur winidurow, uziemiamy puszk i wyjmujemy rur. Elektroskop jest silnie naadowany (przez indukcj). Zbliamy do elektroskopu zapalon wieczk. Listek elektroskopu bardzo szybko opada. Dlaczego? W pomieniu wiecy gazy ulegaj jonizacji! Spotkalimy si z czwartym stanem skupienia materii z plazm. Co prawda nie z tak, jaka wystpuje w Socu, ale z plazm niskotemperaturow. Nawet Micha Faraday o tym nie wiedzia2. Mona jeszcze doda, e jonizacja (w naszych warunkach) nie jest procesem trwaym. Zachodzi bowiem proces odwrotny (rekombinacja) i mamy z powrotem obojtny gaz. W pewnym sensie wrcilimy do pogldu Arystotelesa, ktry twierdzi, i wszystko skada si z czterech pierwiastkw: ziemi, wody, powietrza i ognia. Rys. 4

1 2

Juliusz Domaski, Jzefina Turo, Zadania nieobliczeniowe, zad. 334, str. 135, Prszyski i S-ka, Warszawa 1997. Micha Faraday, Dzieje wiecy, Prszyski i S-ka, Warszawa 1997 (niestety nakad wyczerpany). Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone. Data utworzenia: 2008-05-26

Strona 2

ZamKor

Jonizacj w pomieniu wieczki mona pokaza znacznie efektowniej, jeli dysponujemy rdem wysokiego napicia (wystarczy ok. 1000 V). Wykorzystujemy tu projekcj cieniow (rys. 5). wieczk ustawiamy midzy dwiema metalowymi pytami. czymy je z biegunami zasilacza. arwka powinna mie bardzo krtkie wkno (takie wkna maj arwki projekcyjne, stosowane m.in. w rzutnikach do przezroczy). Przed wczeniem zasilacza widzimy na ekranie nad wieczk niespokojn, wijc si strug, ktra po zamkniciu obwodu momentalnie rozdziela si na dwie strugi, pynce tu przy naadowanych pytach. Rys. 5 Jeli dysponujemy maszyn elektrostatyczn lub generatorem van de Graaffa, oddalamy elektrody na tak odlego, aby iskra przestaa przeskakiwa. Pod iskiernik podstawiamy wieczk. Iskra pojawia si ponownie. Na zakoczenie dwanacie niewielkich problemw (oczywicie dla uczniw). 1. Na pomie wiecy nasuwamy niewielk spiral z miedzianego drutu (rys. 6). wieca ganie. Dlaczego? Przecie do rzadka spirala praktycznie nie utrudnia dopywu tlenu.

Rys. 6

Rys. 7

2. Do spodeczka wlewamy nieco wody. Wstawiamy zapalon wieczk (rys. 7). Nakrywamy wieczk szklank. Po chwili wieczka ganie, a woda zostaje wcignita do szklanki. Dlaczego? Moemy te postpi inaczej. Do szklanki wstawiamy niewielki ogarek wiecy. Zapalamy go. Nakrywamy szklank zwilon bibu i dociskamy z gry drug szklank. Po chwili wieczka ganie. Dlaczego rozdzielenie szklanek wymaga teraz do znacznej siy?

Strona 3

Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone.

Data utworzenia: 2008-05-26

3. Do wysokiej szklanki wstawiamy krtk wieczk. Zapalamy. wieczka szybko ganie. Do szklanki wstawiamy przegrod niesigajc dna (rys. 8). Zapalamy wieczk ponownie. Pali si dugo, nie gasnc. Dlaczego? Do trudno zdoby odpowiednio wsk i wysok szklank (raczej naczynie). Stosowaem odcity kawaek probwki o rednicy 25 mm i wysokoci 80 mm. Przegroda wsuwa si na gboko 55 mm. Stawiamy j bezporednio na odpowiednio grubej wieczce. Warto poeksperymentowa z innymi wymiarami.

Rys. 8

Rys. 9

4. Pod wylot dziobka czajnika z wrzc wod podstawiamy przed chwil zgaszon wieczk (rys. 9). Natychmiast pojawiaj si kby skroplonej pary (jonizacja jest intensywniejsza na czsteczkach wgla ni na jonach). 5. Midzy wieczk a niezbyt odlegy ekran wstawiamy widelec (bliej wieczki). Jeli widelec ustawimy w pionie jego cie jest wyrany, jeli w poziomie rozmyty, prawie nieczytelny (rys. 10). Dlaczego?

Rys. 10 6. Do pomienia wieczki wprowadzamy cienki drucik miedziany (rednica ok. 0,1 mm). Drucik topi si. Wprowadzamy nieco grubszy drucik. Rozgrzewa si, ale si nie topi. Dlaczego tak si dzieje?
Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone. Data utworzenia: 2008-05-26

Strona 4

7. W pomieniu wiecy atwo zapalamy skrawek papieru. Prt mosiny (moe te by stalowy) owijamy kawakiem papieru i zaklejamy. Wprowadzamy do pomienia wiecy (rys. 11). Papier pokrywa si kopciem, ale nie zapala si. Dlaczego?

Rys. 11

Rys. 12

Rys. 13

8. Do probwki wlewamy wod i wkadamy kilka kostek lodu. Aby ld nie wypywa, wrzucamy dodatkowo wiksz stalow nakrtk (rys. 12). Ogrzewamy grn cz probwki. Woda w grnej czci zaczyna wrze, a ld si nie topi. O czym wiadczy to dowiadczenie? 9. Do szklanki wstawiamy zapalon, krtk wieczk. Szybkim ruchem przesuwamy szklank w lewo. W ktr stron odchyli si pomie, w czasie gdy szklanka porusza si ruchem przypieszonym? Sprbuj to wyjani. Sprawd dowiadczalnie. W dowiadczeniu mona rwnie wykorzysta ruch po okrgu (przypieszenie dorodkowe). Krtk wieczk przyklejamy do tekturowego krka (o rednicy dna szklanki, rys. 13). Wprawiamy szklank w do szybki ruch po okrgu. W ktr stron odchyli si pomie wieczki? 10. Nieco wczeniej do szklanki stojcej na krzele za stoem demonstracyjnym wsypujemy yk sody oczyszczonej. Przed dowiadczeniem wlewamy do szklanki kilka cm 3 octu. Gdy ustanie burzliwa reakcja, przelewamy dwutlenek wgla do czystej szklanki. Unosimy szklank nad st i jej zawarto wlewamy (z pustej dla widzw szklanki) do szklanki z ponc wiec (rys. 14). wieca ganie. Co spowodowao zgaszenie wieczki?

Rys. 14

Rys. 15

11. Ze zwykego papieru maszynowego lub zeszytowego wycinamy krek o rednicy 10-13 cm i formujemy stokowat miseczk. Napeniamy j wod i umieszczamy tu nad pomieniem wiecy (rys. 15). Moemy w ten sposb doprowadzi wod do wrzenia, nie uszkadzajc miseczki. Wystarczy ogrza wod do takiej
Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone. Data utworzenia: 2008-05-26

Strona 5

temperatury, aby ucze po zanurzeniu w niej palca stwierdzi wyranie jej ogrzanie. Pytanie jednak brzmi: dlaczego papier si nie zapali? 12. Do dowiadczenia potrzebny bdzie do duy lejek. Dolny skraj lejka ustawiamy nieco nad pomieniem wieczki i w pewnej odlegoci od niego. Dmuchamy silnie przez lejek (rys. 16). Dmuchnicie moe by krtkie, ale silne. W ktr stron odchyli si pomie wiecy? Dlaczego? Dowiadczenie trzeba przed pokazem troch przetrenowa, dobierajc odpowiednie ustawienie lejka wzgldem pomienia wiecy. Jego efekt zaley od rozmiarw lejka i siy dmuchnicia. Dowiadczenie jest ilustracj prawa Bernoulliego (rys. 17). Inne dowiadczenia ilustrujce to prawo mona znale w artykule Panta rei.

Rys. 16

Rys. 17

Moemy te przygotowa (dla niewtajemniczonych w arkana optyki) interesujcy pokaz. Przed uoon pionowo szyb ustawiamy zapalon wieczk. Za szyb, w miejscu gdzie (pozornie) powstaje obraz wieczki, ustawiamy szklank napenion wod. Dobieramy najkorzystniejsze owietlenie. Zapraszamy teraz widza, ktry zobaczy w szybie ponc pod wod wiec (rys. 18).

Rys. 18

Rys. 10

Strona 6

Dokument zosta pobrany z serwisu ZamKor. Wszelkie prawa zastrzeone.

Data utworzenia: 2008-05-26