Wierzenia Sowian Poudniowych.

Magdalena Ostaszewska, rok I, grupa serbska II.

Religia dawnych Sowian wywodzi si z indoeuropejskich religii politeistycznych. Jak wic sama nazwa wskazuje, opiera si na wierze nie w jednego, jak to jest powszechne dzisiaj, lecz w kilku bogw. Nasi przodkowie oddawali cze siom przyrody, to w nich widzieli bosk moc. Wielbili soce, ksiyc, gleb, powietrze oraz wody, bo to od tych wanie ywiow zaleao ich ycie. Podziwiali je, czujc zarazem wobec nich respekt i strach. System wierze pogaskich Sowian jest dziedzin nie do koca odkryt i zagadkow. Wiele jest niedomwie oraz wtpliwoci, zwaszcza gdy chodzi o Sowian Poudniowych, czyli tych ktrzy zamieszkiwali tereny dzisiejszej Serbii, Chorwacji, Czarnogry, Boni, Macedonii i Bugarii. Mimo to, w mojej pracy chciaabym si zaj wanie t grup. Jak ju wspomniaam, rde z ktrych mona by czerpa informacje o religii poudniowosowiaskiej jest niewiele. Zapewne jest to spowodowane nawracaniem Sowian na chrzecijastwo i niszczeniem w zwizku z tym dokumentw pisanych, ktre mogyby przynie nam, dzisiejszym spadkobiercom, nieocenion wiedz na temat ich wierze przedchrzecijaskich. Podstawowe znaczenie dla poznania religii Sowian Poudniowych ma opis Prokopiusza z Cezarei, pochodzcy z VI w. n.e. Opis ten, cho nie bezspornie uznany przez historykw za wiarygodny, jest wyjtkow relacj o wierzeniach tej grupy. Prokopiusz pisze tak: boga bowiem jednego twrc byskawicy uwaaj za jedynego pana wszechrzeczy, jemu skadaj w ofierze woy i wszelkie zwierzta ofiarne; przeznaczenia zgoa nie znaj ani te nie przypisuj mu adnego znaczenia w yciu ludzi; jednak gdy mier im grozi ju to w chorobie, ju to podczas wojny, przyrzekaj bogu zoenie ofiary w razie swojego ocalenia, a po unikniciu niebezpieczestwa speniaj przyrzeczenie i wierz, e tej ofierze zawdziczaj ocalenie sobie ycia; oddaj take cze rzekom, nimfom oraz innym demonom, skadaj im wszystkim ofiary i podczas ofiar czyni wrby1 Spogldajc na odnalezione rda bezsporne jest, e Sowianie mieli jedno gwne bstwo. Problem tkwi w tym, e rni kronikarze wskazuj na rnych bogw, nie jest wic jasne kto sta na czele poudniowosowiaskiego panteonu. Henryk owmiaski w Religii Sowian i jej upadku wskazuje na trzy gwne bstwa poudniowosowiaskie, a mianowicie wymienia Peruna, Dadboga i Swaroga. Z kolei w Mitologii sowiaskiej i polskiej Aleksandra Brcknera czytamy, e nie ma adnych godnych wiary rde mwicych nam o jakichkolwiek bstwach z pwyspu bakaskiego. Przyczyn tego stanu rzeczy moe by fakt, e nasi przodkowie przedstawiali swego Jedynego Boga pod rnymi postaciami i nazywali go rnymi imionami. Wikszo naukowcw uznaje jednak Peruna za gwnego boga wszystkich Sowian. By to wadca nieba i piorunw ( na co sama jego nazwa wskazuje ), zmodyfikowany bg nieba 2 uderzajcy w wiat deszczem i wszystkim co pochodzi z nieba. By rwnie utosamiany z belemnitami, czyli skamielinami miczakw , oraz z fulgurytami szkliwem kwarcowym wytopionym przez piorun. Sowianie poudniowi
1

Polski przekad tego tekstu: H. owmiaoski, Zagadnienie prototeizmu Sowian Poudniowych, [w:] Religia Sowian i jej upadek, Warszawa 1979, s. 82-83; 2 Henryk owmiaoski Religia Sowian i jej upadek , s. 89;

umieszczali fulguryty pod dachem domostwa, by zapewni mu ochron przed piorunami. Uywali ich rwnie w leczeniu rnych boleci i chorb. Perun, jako najwaniejszy z bogw, znalaz swoje miejsce w folklorze i nazewnictwie geograficznym. Drugim bstwem, ktrego krtk charakterystyk zamierzam tutaj przedstawi jest Swarog. Jego kult przyby na Bakany z Polski w wieku VII, razem z fal osadnictwa 3 . Nalea do najstarszych bstw, a jego powstanie tumaczy si antropomorfizacj Soca. Znany jest wrd Sowian pod rnymi nazwami, m. in. Swaroyca, Radogosta, a take Dadboga. Niektre rda wskazuj jednak na to, e Dadbog (lub Swaroyc) mg by jego synem, a inne, e Sowianie Poudniowi mogli nawet nie odrnia Peruna od Swaroga. Jako praojciec wiatoci, ziemi i ciepa by on stworzycielem sklepienia niebieskiego, pod ktrym toczyo si ycie. Znane s o nim rwnie podania jako o boskim kowalu, a z pisemnych danych z 1114 roku wynika, e by odpowiednikiem greckiego Hefajstosa. Kolejny bg, wspomniany ju przeze mnie Dadbog, mia by bogiem ognia ofiarnego i domowego. Jego imi oznaczao dawc bogactw i pomylnoci. Inny bg sowiaski to Svetovid (wiatowid), ktry wedug mitologii wszystko widzia i wiedzia, a jego przepowiednie byy najblisze prawdzie. Wyobraano go sobie z czterema gowami, dziki czemu mg on patrze w cztery strony wiata na raz. Wedug wierze zna tak teraniejszo, jak i przeszo oraz przyszo. Kolejny bg, Triglav ( Trzygw), nosi przepask na oczach i ustach by nie pozna ludzkich grzechw, mia trzy gowy symbol wadzy nad niebem, ziemi i podziemiem. Natomiast bogini Vesna uosabiaa nadejcie wiosny, a jej uroda oznaczaa wiato i jasno. Inn bogini bya Dodola dziewczyna naga zieleni okryta, w czas posuchy oprowadzana i polewana wod, nazywana od przypiewu Oj dodo, oj dodole4. Sowianie mieli rwnie swoich bogw podziemia. Byli to Crnobog ( Czarnybg), Volos i Stribog. Pierwszy z nich by panem za i po przyjciu przez Sowian chrzecijastwa jego miejsce zaj szatan. Jako jedyny spord bogw umylnie czyni ludziom zo i wprowadza niepokj, oraz mrok do ich ycia. Stribog chocia nie czyni specjalnie za, rwnie nie nalea do bogw przynoszcych korzyci i cieszcych si sympati wrd ludu. By bogiem rzecznych nurtw, wartkich strumieni, wodnych i powietrznych prdw, ktre przynosiy chodne wiatry, burze i niepogod, uderza lodem i mrozem.5 Trzeci z wymienionych bogw, Volos, w przeciwiestwie do dwch pozostaych bogw podziemia, by dobry. Dziki niemu i jego yciodajnym sokom oyway lasy i pola. By opiekunem zwierzt, stad i byda oraz czuwa nad podnoci. Wedug wierze Sowian poudniowych, bogowie odwiedzali ludzi pod postaci wdrowca, ebraka bd ktrego ze witych zwierzt. U Serbw byy to wilki, konie, koguty i mije. Szczeglnie mija peni wan funkcj w mitologii Sowian poudniowych. Wierz oni bowiem, e kade domostwo posiada swoj mij-opiekunk. Mieszka ona w fundamentach, lub pod progiem domu bronic czowieka przed zem i niepowodzeniami. Na zewntrz domostwa, na polach i w winnicach, mije broniy pono plonw przed smokami. Kult mii urs do tego stopnia, e wierzono i martwa gowa mii moe ochroni ycie, wyleczy z niektrych chorb, a nawet pomc w problemach miosnych. Mimo to, mija ma te w mitologii negatywne znaczenie. Samo pojawienie si jej w domostwie jest zym omenem, a gdy kto z mieszkacw zabiby mij, oznaczaoby to rych mier ktrego z domownikw. Symbol mii by na tyle wany dla Sowian, e znalaz swoje miejsce w demonologii, ktra jest wanym elementem pogaskich wierze tego ludu. Niektrzy badacze twierdz nawet, e wierzenia wczesnosowiaskie opieray si wycznie na wierze w demony - stworzenia zawieszone pomidzy wiatem ludzi a bogw. I tak jednym z najwaniejszych demonw u Sowian poudniowych jest wanie mij demon
3 4

Henryk owmiaoski Religia Sowian i jej upadek, s.399. A. Brckner, Mitologia sowiaoska i polska, Warszawa 1980, s. 34; 5 Cytat z eseju dr Darko Gavrilovica, Dawne mity i wierzenia Serbw, 2005;

zazwyczaj przychylny ludziom. Wyobraany by pod postaci latajcego jaszczura o kolorowych uskach, albo te piknego modzieca ze skrzydami, ktry interesowa si ludzkimi kobietami. W innych rdach mij przedstawiany jest jako demon zaskakujcy podczas snu mode kobiety i wysysajcy z ich piersi pokarm. Kolejnymi przedstawicielami demonw s wampiry. Wiara w nie siga nawet IV w. n.e., a wic okresu jeszcze przed podziaem Sowian na poszczeglne plemiona. Wampirem (nazywanym rwnie wrd Sowian wpierzem, upiorem, strzygonem lub strzyem) stawa si martwy czowiek, ktry za ycia by zy. Wampir by uznawany za istot bez zalet, wysysajc krew z ludzkich serc i y. Poera ciaa, dusi ofiary bd mordowa zabjczym oddechem, a zaczyna od czonkw wasnej rodziny. W bakaskich legendach mwi si o wampirach, jako o ywych trupach pukajcych do domostw swoich bliskich, z prob o moliwo ogrzania si. Sowianie poudniowi znali kilka sposobw na unicestwienie wampira: wbicie w serce drewnianego koka, podcicie cigien u ng, by spowodowa kopoty ze wstaniem, wbicie koka pod jzyk, by tym samym uniemoliwi wysysanie krwi. Inne demony to rodjenice. Brckner pisze o dobrych i zych rodjenicach, ktre towarzysz czowiekowi od urodzenia.6 Byy one istotami charakterystycznymi dla Sowian Poudniowych: () na Bakanie mamy do czynienia z postaciami zupenie nie znanymi tak u nas, jak te w Czechach czy na ziemiach ruskich. S to tzw. rodjenice czy sudjenice, demony podobne w gwnych rysach do klasycznych greckich Park;() cznie z t wiar spotykamy szereg zwyczajw, ktrym przypisujemy ju pierwotnoci, np. znane na Bakanie zastawianie przez pierwsze noce po porodzie stou z jadem i piciem dla tych demonw; ()7 Rodjenice uwaane s zazwyczaj jednak za dobre demony opiekujce si domostwem i zagrod. Byy niewidzialne i traktowane jako czonek rodziny( nazywano je czasami ssiadami, gospodarzami, dziadulkami, ojczulkami). Kolejne demony charakterystyczne dla Sowian Poudniowych to wiy. Staway si nimi nieszczliwie zmare kobiety Te kapryne i nieprzewidywalne istoty byy zazwyczaj przychylne ludziom, uczyy ich lecznictwa zioami, a niekiedy ostrzegay te przed niebezpieczestwem. Dziki urodzie mogy wybiera sobie spord ludzi mczyzn i mie z nimi dzieci. Miay dugie, sigajce ziemi czerwone wosy, a ubieray si w przejrzyste suknie, pod ktrymi skryway kozie nogi. Mogy wystpowa pod postaci abdzia, miay te wadz nad zwierztami. Gdy ludzie ingerowali w ich sprawy staway si grone: mogy zastrzeli z uku, zaaskota, wprawi obd, sparaliowa, olepi, jak rwnie zesa burze i gradobicia. Pokan grup stanowi demony wodne. Nale do nich topielice, rusaki, utopcy i wodnicy. Byli to ludzie, ktrzy niegdy utonli, bd popenili w ten sposb samobjstwo, a teraz, przez zawi, mcili si na ywych. Istoty te kusiy, wabiy ludzi, wskazyway im z drog, a pniej wcigay w gbiny wd. Zamieszkiway przybrzene jamy i zapadliska. Wodnik wyglda jak postawny mczyzna, zazwyczaj o zielonych, dugich wosach i czerwonych oczach, ktre mogy zamieni czowieka w traw. Aby uzyska jego przychylno, ludzie skadali mu ofiary ze zwierzt. W niektrych rejonach nie ratowano toncych, bowiem wierzono, e w ten sposb zabiera si wodnikowi upatrzon ofiar, a to mogo go naturalnie rozgniewa. Rusaki i wodnice natomiast, byy bardzo niebezpieczne dla mczyzn, ze wzgldu na swoj nadzwyczajn urod. Pokazyway si nago, oplecione jedynie splotami swoich dugich, bujnych i niekiedy zielonkawych wosw, ktre zdobi wianek.

6 7

A. Brckner, Mitologia sowiaoska i polska, Warszawa 1980, s. 169; J.S Bystro, Sowiaskie obrzdy rodzinne, Krakw 1916, s.53.

Inn grup demonw stanowi duchy powietrza, czyli Latawce i Latawice. Byy to dusze wisielcw i straconych w ten sposb zoczycw. Zoliwe, cho nie tak grone jak demony wodne, byy odpowiedzialne za niektre zjawiska atmosferyczne. atwo daway si przekupi ofiarami i wtedy dziaay na ludzk korzy. Sowianie bowiem, nie wierzyli w przeznaczenie : koleje losu czowieka nie byy z gry przesdzone przez ich bstwo, lecz zaleay od kadorazowej jego interwencji, tote ofiarami skaniali je do decyzji sobie pomylnych 8 A co dziao si ze Sowianami po ich mierci? Wierzono w ycie pozagrobowe, chocia byy to wyobraenia zgoa inne ni te chrzecijaskie. Dusz wyobraano sobie pod postaci ptaka, motyla, pszczoy lub jako odmaterializowany sobowtr czowieka 9 . Wierzono rwnie, e dusz niektrych kobiet, wiedm i noworodkw przeksztacaj si po mierci w demony. Dusza ludzka miaa rni si od sabego ciaa, ktre jest bezbronne wobec upywu czasu i czynnikw przyrody. Nie bya duchem, ale tchnieniem przebywajcym w ciele. Serbowie wierzyli, e dusza po mierci bka si po wiecie, odwiedza miejsca gdzie za ycia czowiek lubi przebywa, po czym udaj si w dug podr i po czterdziestu dniach od mierci ciaa wstpuje do nieba. Sowianie, zarwno poudniowi jak i inni, wierzyli, e skrci wdrwk duszy mona przyspieszajc rozpad ciaa, dlatego te zazwyczaj spalali zwoki swoich bliskich. Na tym chciaabym zakoczy moj prac. Reasumujc, stwierdzam, i religia Sowian poudniowych nie zostaa do koca poznana i zbadana nadal skrywa wiele tajemnic i ciekawostek. Informacji o wierzeniach ludw poudniowosowiaskich jest bardzo niewiele, a i te ktre istniej, s ze sob niejednokrotnie sprzeczne, co w duym stopniu utrudnia waciwe rozpoznanie problemu. Wicej informacji zachowao si o demonach i obyczajach poudniowych Sowian, ni o ich waciwych bstwach.

WYKORZYSTANA LITERATURA: H. owmiaski, Religia Sowian i jej upadek, Warszawa, 1979; A. Brckner, Mitologia sowiaska i polska, Warszawa, 1980; May sownik kultury dawnych Sowian. pod redakcj L. Leciejewicza, Warszawa, 1988; J.S Bystro, Sowiaskie obrzdy rodzinne, Krakw , 1916; Historia Sowian poudniowych i zachodnich, pod redakcj J. Skowronka, Warszawa, 1988; Dr D. Gavrilovic, esej pt.: Dawne mity i wierzenia Serbw; A. Strzelczyk, praca pt.: Pogaska religia Sowian.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

8 9

H. owmiaoski, Religia Sowian i jej upadek, s. 90; May sownik kultury dawnych Sowian pod redakcj Lecha Leciejewicza, Warszawa 1988;