1

ZMIANY ROZWOJOWE AKTYWNOŚCI I DZIAŁALNOŚCI JEDNOSTKI

Aktywność jako podstawa i skutek zmian rozwojowych psychiki w różnych fazach życia

• Aktywność:
 Ważny wyznacznik rozwoju psych czł
 Charakterystyczny stan i podstawowa cecha każdego żywego organizmu, która
sprawia, że ów organizm reguluje czynnie swoje stosunki ze światem zew.
 Aktywność ludzka jest stanem i procesem i wyraża się w postaci konkretnych
czynności i działań podejmowanych przez czł od wczesnego dzieciństwa.
 Aktywność jednostki ma tę szczególną cechę, że będąc wyznacznikiem jej rozwoju
psych, podlega sama kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem.
 Ma progresywny charakter (w ciągu życia poszerzają się dziedziny jego działalności i
usprawniają rozmaite wykonywane przez niego czynności.
 Złożone zespoły czynności i działań nazywamy działalnością.
 Dynamika rozwoju czynności jest największa w okresie dzieciństwa i młodości.
Aktywność człowieka cechuje wówczas duża plastyczność i szybkie tempo zmian.
 Wzrost udziału świadomości w przebiegu rozmaitych czynności dziecka.
 Inne kierunki zmian rozwojowych w zakresie czynności
1) Przeciwstawny tej tendencji proces automatyzacji czynności
2) Socjalizacja i indywidualizacja czynności ludzkich.
Ad 1.
Przez wzrost świadomości w wykonywaniu czynności w ontogenezie rozumiemy włączanie
się w aktywność jednostki świadomości
 retrospektywnej
o coraz wyraźniejsza reprezentacja wewnętrzna
o coraz bardziej adekwatne do rzeczywistości odzwierciedlenie przedmiotów
działania
 introspektywnej uprzytamnianie sobie kolejnych operacji składających się na daną
czynność.
Zdaniem Stefana Szumana „już w pierwszych latach życia dziecko uczy się działać coraz
bardziej świadomie, planowo i rozumnie.”
Ad 2.
Przez socjalizację czynności rozumiemy przechodzenie w toku rozwoju od czyn.
indywidualnych do zespołowych. (proporcje zabaw indyw. i zesp. zmieniają się wraz z
wiekiem, dzieci układają plan działania i dzielą między siebie role.)
Indywidualizacja czynn. polega na tym, że wraz z wiekiem w czynnościach odbijają się
coraz więcej indywidualne cechy psychiczne jednostki, jej możliwości, zdolności i
doświadczenie.
CHARAKTERYSTYKA STRUKTURY CZYNNOŚCI
Rozwój struktury czynn. w ontogenezie:
1. Wyodrębnianie się określonej czynn. spośród innych oraz całokształtu zachowania
jednostki w danej sytuacji
2. Doskonalenie się wewn. organizacji czynn., czyli ustaleniu związków funkcjonalnych
między składnikami czynn. , przestrzenno-czasowym uszeregowaniu jej poszczególnych
faz.
 We wczesnych stadiach ontogenezy nie są wykształcone specyficzne schematy
czynnościowe, dostosowane do cech przedmiotów będących obiektem działania-
przejaw synkretyzmu.
 2

 Dziecko nie zaspokaja samo swoich potrzeb, czynią to dorośli, sprawujący nad nim
opiekę.
 Wraz z wiekiem dziecko dysponuje coraz większym repertuarem czynn.
wyspecjalizowanych, dobrze wyćwiczonych.
 Poziom strukturalny czynności zależy w dużej mierze od częstości ich uprawiania.
 Nawet bardzo proste czynn. (np. ssanie ) doskonalą się przez ćwiczenie.
 Dopóki dana czynn. nie jest wyćwiczona jako czynn. odrębna i swoista, zlewa się z
poprzednio wyuczoną i dojrzałą czynn.
 Wyodrębnianie się jednych czynn. spośród innych jest zależne od poziomu ich wen.
organizacji.
 Za przykład czynn. słabo zorganizowanych i ustrukturowanych mogą służyć czynn.
chaotyczne i czynn. stereotypowe.
Czynn. chaotyczne
 Poszukiwanie na oślep, metodą prób i błędów.
 W wielu rodzajach czynn opartych na fizjologicznym mechanizmie odruchów
warunkowych, a nie na wrodzonych automatyzmach odruchowych (instynktach)
można wyodrębnić tę fazę genetyczną.
 Czynn. chaotyczne w późniejszych okresach rozwoju pojawiają się wówczas, gdy
zadanie jest nowe i trudne i nie można go rozwiązać za pomocą czynn dobrze
opanowanych.
 Zbyt szybki dopływ bodźców bodźców z otoczenia lub nadmierna ich ilość
powodują u dziecka wzrost czynn. chaotycznych.
 Pociąga to negatywne skutki: przeciążenie, stan podniecenia, niepokoju.
 Czynn. wykonywane metodą prób i błędów nie mają spoistej struktury, ale
reprezentują zachowania celowe ( dziecko zmierza do określonego wyniku, np.
usiłowanie otwarcia pudełka)
Czynn. stereotypowe (u małych dzieci)
 Wykonywanie tych samych ruchów na zasadzie reakcji okrężnej i
samonaśladownictwa.
 Ruchy te dziecko kieruje na własne ciało lub obiekty zewnętrzne.
 O niskim poziomie organizacji czynn. stereotypowych decyduje monotonia ich
przebiegu i czas trwania nieproporcjonalnie długi w stosunku do osiągnietego
wyniku, który jest w ogóle niewyraźny (celem jest ćwiczenie określonego
ruchu).
 Jest to u zdrowych niemowląt rodzaj zabawy wykonywanej dla samej
przyjemności.
 Podobny charakter mają czynn. lokomocyjne ( bieganie, wchodzenie na fotel,
skakanie itp.)
 Czynn. stereotypowe są u dzieci wychowywanych w środowisku rodzinnym
naturalnym przejawem aktywności.
 U dzieci przebywających w środowiskach zakładowych ( domy małego
dziecka) mogą te czynn. przybrać formę szkodliwych nawyków: kiwanie się ,
potrząsanie głową, rytmiczne uderzanie w powierzchnię łóżeczka.
 Utrwalone czynn. stereotypowe tego rodzaju świadczą o deformacjach w
rozwoju psychicznym, są konsekwencją braku więzi społecznej z otoczeniem
oraz o wyjałowieniu środowiska, które dostarczałoby dziecku odpow.
stymulacji.
Wenn. Organizacja czynn rozwija się wraz z wiekiem.
 3

 Zastępowanie czynn. chaotycznych chaotycznych chaotycznych i

stereotypowych czynn. o przebiegu zarazem urozmaiconym i jednolitym.
 Czynn. o tej samej strukturze, np. cyklicznej, liniowej czy rozgałęzionej mogą
być podejmowane w rozmaitych okresach rozwojowych.
 Dzieci w wieku 6-11 lat są zdolne do wykonywania czynn. odwracalnych na
przedmiotach konkretnych, natomiast formalne operacje umysłowe kształtują
się dopiero w okresie adolescencji.
Struktura czynn. jednostki rozwija się w następujących kierunkach
Struktura niedojrzała: Struktura dojrzała:
• wyłącznie prosta • prosta i złożona
• niepełna, luki, przerwy • pełna, zakończona
• mało skuteczna funkcjonalnie • efektywna, prowadzaca do pożadanego
wyniku
• nieekonomiczna • ekonomiczna
• ogniwa zbędne • elementy konieczne ze względu na cel
• słabe ukierunkowanie czynn
• nieciągła, słabe związki logiczne • zwarta
między elementami • spójna logicznie

Maria Tyszkowa
W poszczególnych okresach ontogenezy jednostka osiąga stan względnej równowagi
stosunkach z otaczającym swiatem.
Podstawowe tendencje rozwojowe:
1. Podporządkowanie aktywności i eliminowanie jej chaotycznych chaotycznych
nie ukierunkowanych form.
2. Różnicowanie się aktywności i pojawianie się nowych jej rodzajów.
3. rozwój złożonych form aktywności ukierunkowanej i uprzedmiotowionej,
więc, czynn. i działań
4. Kształtowanie się wen mechanizmów regulujących: motywacji, samooceny,
celów i ideałów życiowych itp.

DAWNE I WSPÓŁCZESNE POGLĄDY NA ZABAWĘ.

 Zabawa w rozmaitych formach przewija się przez całe życie czł.

 W okresie dzieciństwa nawet jeśli w zabawie można naleźć elementy uczenia się czy
pracy, przesłania je ludyczna postawa dziecka wobec świata.
 Zabawa jest zjawiskiem złożonym w strukturze i przebiegu, genezie , celach i funkcjach
w rozwoju indyw, i społecznym
 Zabawa ustawicznie zmienia się z wiekiem dziecka.
 Trudno czasem oddzielić zabawowe czynn. dziecka od takich, które zabawą nie są.
 Poglądy różnych badaczy na zabawę zależą od przyjętego przez nich stanowiska
teoretycznego.
KLASYCZNE TEORIE ZABAWY.

 Zabawa jako zjawisko nie tylko psychologiczne , ale i biologiczne( bawią się
zwierzęta) oraz społ-kulturowe interesowała przedstawicieli wielu nauk.
 Pierwsze teoriepowstały w XIX w.
 4

 Cztery najważniejsze sposoby wyjaśnienia zabawy:

1. Teoria nadmiaru energii (Fryderyk Schiller, Herbert Spencer
Zwierzęta wyższe, w tym czł. z instynktownie zaspokajają elementarne
potrzeby życiowe, a nadmiar energii wyładowują w zabawach.
2. Teoria reakcji relaksacji zwana też teori wytchnienia ( Moritz Lazaurus, G.
T. Patrick) Zabawa jest formą aktywnego wypoczynku po pracy
3. Teoria ćwiczenia przygotowawczego ( Karl Gros) przedstawiciele różnych
gatunków ćwiczą w okresie dzieciństwa swoiste działania instynktowne, aby
móc wykonywać jewsprawnie w okresie dorosłości.
4. Teoria rekapitulacji zwana też teorią atawizmu (g. Stanley, Hall) nawiązuje
do idei Darwina i prawa biologicznego Haeckla. W zabawie dzieci pojawiają
się kolejno czyn. analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku jej
rozwoju.

Koncepcje psychoanalityczne, poznawcze i kulturalno-społeczne.

 Rubin uważa, że wspólnym mianownikiem niemal wszystkich koncepcji zabaw w
tym okresie było przekonanie psychologów o pokrewnych źródłach czynności
ludycznych, a mianowicie, o tym, że:
- zabawa wywodzi się z chęci zaspokojenia pragnień
- dzieci bawią się przede wszystkim po to, by wyrazić same siebie w świecie fantazji
i zmyślania czy udawania.
 Taki pogląd podzielają psychoanalitycy (Freud, Erikson), czy też zwolennicy teorii
poznawczych (Piaget) jak i społ-kulturowych (Wygotsky)
 Koncepcja psychoanalityczna:
 Freud uważał, że zabawa pełni rolę zbliżoną do marzeń sennych.
 Zabawa służy do redukcji napięć w myśl zasady przyjemności przeciwstawnej
do zasady rzeczywistości
 Pozwala dziecku spełniać własne życzenia, m.in. dawać ujście agresywnym
popędom bez narażania się na konsekwencje .
 W zabawie dziecko może czuć się panem sytuacji, odreagować przykrości i lęki,
postępować podobnie jak dorośli.
 W miarę rozwoju ego symboliczna ekspresja tego, co pożądane, lecz nie
akceptowane, staje się niemożliwa, zabawę zastępują więc żarty, dowcipy,
twórczość artystyczna.
 Katartyczną funkcję zabawy podkreślał Freud w swoim dziele ,,Poza zasadą
przyjemności”.
 Następcy Freuda dokonali analizy najczęściej przyjmowanych przez dziecko ról
osób dorosłych, względem których odczuwa ono miłość, podziw, lęk czy gniew.
Przejawy tych afektów są różnorodne w zależności od tego, w jakim stadium
psychoseksualnym znajduje się dziecko.
 Erikson uważa, że zabawa dopomaga dziecku w integracji biolog i społ potrzeb
ujawniających się w kolejnych fazach rozwoju.
 Najważniejszą funkcję spełnia zabawa w fazie 3 (,,wiek zabawy”). Staje się
areną, na której dziecko rozgrywa swoje lęki i obawy., pragnienia i nadzieje- w
postaci usystematyzowanych sytuacji modelowych.
 Umożliwia to powtarzanie własnych dśw, przeżywanie ich w udoskonalonej
formie i antycypowanie ich w przyszłości.
 Stosowali zabawę w celach terapeutycznych np. Anna Freud, Melania Klein.
Wspólnym elementem obserwacja swobodnej zabawy dziecka, kiedy to ujawnia
 5

swoje trudności, psychoanalityk stara się poznać ich sens i dyskretnie

naprowadzić na sposoby odreagowywania.
 Koncepcja poznawcza (Piaget):
 Zabawę podobnie jak naśladownictwo i marzenia senne uważa za zjawiska
pomagające dziecku w wytworzeniu symboli.
 Właściwe zabawy symboliczne rozwijają się od 3 do 6 i 7 rż.
 Istnieją,, 3 typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i dokładnie
wyznaczają ich klasyfikację: ćwiczenie, symbol i reguła.”
 Zabawa i ćwiczenie jest przejawem asymilacji.
 W okresie niemowlęcym różne rodzaje zabaw-ćwiczeń wyłaniają się stopniowo
na zasadzie odruchowych reakcji okrężnych I, II i III stopnia, będących
fizjologiczną podstawą samonaśladownictwa coraz bardziej złożonych
schematów czynności. Ponieważ w takich zabawach dominuje asymilacja nad
akomodacją, czyli nad zastosowaniem schematów czynnościowych do obiektów
zew., zabawa- ćwiczenie nie stanowi jeszcze zachowania adaptacyjnego, lecz
polega raczej na powtarzaniu tych samych czynności, najpierw prostych,
prostych, a potem złożonych, przy czym układy takich działań stają się coraz
bardziej celowe. (dziecko- grzechotka).
 Zabawa służy do utrwalenia sprawności już nabytej.
 W zabawie symbolicznej pojawia się i rozwija funkcja semiotyczna. Dziecko
zaczyna rozumieć, że jakaś jedną rzecz np. pudełko zastępuje inną np.
samochód.
 Trzy fazy takiej zabawy:
1. pośrednia między zabawą-ćwiczeniem a zabawą symboliczną, pojawiają się
schematy symboliczne, czyli ,,reprodukcje schematów zmysłowo-ruchowych
poza ich kontekstem i przy braku zwykłego celu” np. dziecko udające że śpi.
Potem stosuje schematy odroczone, rytualizując te ruchy i gesty które kojarzą się
z zasypianiem; używa ich w różnych sytuacjach (np. usypia lalkę i w łóżeczku i
na rękach).
2. od ok. 4 do 7 rż., zabawy symboliczne rozwijają się; ich struktura staje się coraz
bardziej uporządkowana; z wiekiem dzieci przywiązują coraz większe znaczenie
do możliwie wiernego i dokładnego naśladowania sytuacji realnych; kształtuje
się również symbolika kolektywna, gdyż podczas zabaw grupowych następuje
różnicowanie i podział ról.
3. od 7, 8 do 17 lat, rozpoczyna się okres schyłkowy zabawy symbolicznej opartej
na asymilacji deformującej, a coraz większą rolę odgrywają reguły zabawy.
 Zabawy z regułami pojawiają się już począwszy od 4 rż , rozkwitają w okresie
operacji konkretnych, konkretnych następnie w różnych odmianach trwają przez
całe życie, będąc wynikiem społ organizacji aktywności ludycznej.
 Reguły zabawy:
- doraźne (spontaniczne, powstają na zasadzie umowy w grupie)
- bardziej stałe (przekazywane przez wcześniejsze pokolenia)
 Zabawy z regułami - przejaw procesów asymilacji skierowanej na wzajemne
wymagania członków grupy społ.
√ Koncepcja społ-kulturowa (Wygotsky)
 Genezę zabaw poszukuje w sferze potrzeb rozwojowych
 Zabawa pojawia się, gdy dążenia dziecka nie mogą być natychmiast zaspokojone
 Zabawa stanowi realizację jego życzeń i pragnień w świecie pozornym.
 6

 W zabawie spełniają się też szersze i ogólne, czy uogólnione pragnienia i

tendencje emocjonalne.
 2 problemy w tej koncepcji:
1) Dotyczy roli narzędzi i znaku w rozwoju - Wyższe procesy psychiczne
powstają, gdy jednostka pochodzi od bezpośrednich związków z otoczeniem
i działań praktycznych do czynności upośrednionych przez znaki,
umożliwiające regulowanie jej postępowania w sytuacjach zadaniowych, to
jest rozwiązywanie problemów.
Znaki funkcjonują jako narzędzia, podobnie jak mowa, z tą różnicą,
że mowa staje się sama w sobie narzędziem do kontrolowania i
organizowania sposobów użycia przedmiotu jako narzędzia.
Zabawa pełni pośredniczącą funkcję znaków.
Gdy dziecko zaczyna używać języka, słowo cecha przedmiotu, a nie
znak, kt ten przedmiot oznacza. Rzeczy najpierw jak,, przedmioty działania”,
a dopiero potem ,,przedmiotami myśli”, a praktyczne czynności operacjami
umysłowymi.
2) Odnosi się do roli zabawy w rozwoju psych:
 Małe dzieci uczy się wg ,,własnego programu”, a gdy dominującą
formą jego działalności staje się zabawa, przechodzi ono
stopniowo od uczenia się spontanicznego do reaktywnego ,,wg
programu nauczyciela”
 ,, zabawa stwarza strefę najbliższego rozwoju dziecka. W zabawie
dziecko znajduje się zawsze wyżej (…) jest o głowę wyższe od
samego siebie.”

• Pogląd Wygotsky’ego sprzeciw psychologów, którzy podkreślali, że zabawa

wywodzi się z pracy ludzkiej:
o Paweł Błoński- hołdował częściowo prawu biogenetycznemu Haeckla, że
ontogeneza jest skrótem filogenezy, uważał, że w zabawach naśladowczych
dziecko odtwarza fragmenty z etapów życia aż do współczesnego stanowiska.
o D.B.Elkonin- prototypem zabaw są wprawdzie zajęcia o charakterze pracy,
lecz dziecko wykonuje je w swoisty sposób, opanowując najpierw działania
na przedmiotach podpatrując rodziców. ≠ pogląd S.Szumana

NOWE POGLĄDY NA ZABAWY DZIECI

Koncepcja behawiorystyczna:
• Rozróżnienie na motywację zew i wew
• Berlyne model pobudzenia, w którym poziom stymulacji zbyt wysoki i za
niski są awersyjne. Gdy spada stymulacja poniżej poziomu optymalnego, to
jednostka podejmuje aktywność poszukującą nowych bodźców: eksploruje
otoczenie. A zabawę można właśnie utożsamić z rozmaitymi rodzajami
eksploracji (czynności badawczych). Eksploracja kończy się ,gdy osiągnięte
zostanie optymalne pobudzenie. Zabawa zmniejsza (redukuje) pobudzenie
powstałe wskutek wzrostu stymulacji.
• Do istotnych czynników sprzyjających przedłużeniu aktywności badawczej, w
tym także zabawy należą takie cechy bodźców:
 złożoność (kompleksowość)
 7

 Niezgodność (np. inne niż zwykle położenie czy rozmieszczenie

obiektów lub ich elementów)
 Zaskoczenie (np. nagła zmiana barwy, kształtu przedmiotu)
• M.J.Ellis wyjaśnia zjawisko zabawy w ramach tego samego modelu. Zabawa
dostarcza stymulacji, której brak powoduje zbyt niski stopień pobudzenia.
• Corinne Hutt mówi o wahaniach (fluktuacjach) potencjału pobudzenia w
czasie. Zabawa sprzyja utrzymaniu pobudzenia na umiarkowanym poziomie, a
więc ani nie redukuje, ani nie stanowi antidotum na poczucie znudzenia.
• Inni: zabawa służy do modulowania pobudzenia dziecka w znanym mu
środowisku, gdy nie odczuwa presji bilog (syte, wyspane) lub społ (matka nie
woła go do innej czynności. Podczas zabawy zachodzi nowe zdarzenie, kt
powoduje wzrost pobudzenia. Jeśli mieści się w granicach optymalnych, może
wywołać napięcie, kt jest redukowane przez aktywność ludyczną. Mechanizm
wznoszenia/opadania pobudzenia przez wytwarzanie i redukowanie
niepewności wyjaśnia, dlaczego dzieci ochoczo podejmują dzień po dniu te
same zabawy, a dorośli chętnie uprawiają twórczość artystyczną.
Koncepcja poznawcza:
• Koncepcja dialektyczna- Brian Sutton- Smith Zabawa spełnia przede
wszystkim funkcję przystosowawczą, umożliwiając dziecku eksplorację już
nie tylko świata, lecz własnych zachowań i pomysłów, kombinowania ich
podczas zabawy w bezpiecznych warunkach. Potem mogą być
wykorzystywane ,, na serio”. Sprzyja nabywaniu wzorów i sposobów
zachowania oraz przeciążaniu konfliktów. W zabawie następuje synteza
przeciwieństw: porządek- nieporządek, unikanie-zbliżanie, sukces-
niepowodzenie.
• Jerome Bruner- zabawa spełnia rolę w wytwarzaniu giętkich i plastycznych
oraz innowacyjnych sposobów zachowania się. Dziecko może skoncentrować
się na zachowaniu samym w sobie. Choć aktywność ludyczna jest często
celowa, a dzieci mogą świadomie zmierzać do jej zakończenia np. w zabawach
konstrukcyjno- indywidualnych lub zespołowych.
• Szuman –proste zabawy manipulacyjne umożliwiają małemu dziecku
stopniowe uświadamianie sobie struktury aktu działania i jego podstawowych
ogniw: przedmiotu, podmiotu, warunków, celu oraz skutków.
• Zabawa i eksploracja łączą się z tendencją do wyrażania, komunikowania
innym własnych doznań za pomocą mimiki i wokalizacji.
• Metakomunikacyjne cechy zabawy:
W momencie przystąpienia do zabawy pojawia się założenie ,,to
jest zabawa” , które tworzy kontekst do interpretowania tekstu (treści zabawy).
W dzieciństwie kształtują się zdolności i umiejętności oparte na
wyobraźni i aktywności ludycznej, które pozwolą następnie czł poznać świat
symboli kulturowych.
• M. Tyszkowa- zwraca uwagę na polisymbolizm zabawy, czyli używanie
różnych kategorii symboli:
 Ruchowych
 Przedmiotowych (rekwizyty)
 Werbalnych

Zabawa jest jednym z przejawów indywidualnego rozwoju psychicznego, kt

polega na procesie strukturacji dśw. Dzięki zabawie dziecko może odtwarzając i
 8

przetwarzając treść swych dśw realnych przeżywać je na nowo i opracowywać, by włączyć w

struktury symboliczne właściwe dla aktywności wewnątrzpsych.
Zabawa zwłaszcza tematyczna jest formą autokomunikacji. Autokomunikacja
jest nie tylko objawem egocentryzmu dziecięcego (mówienie do siebie), ale stanowi jakby
dialog, w którym dziecko odtwarza i ujawnia na zew treść własnych dśw, pochodzących z
interakcji z innymi.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZABAWY

• Charakterystyczne cechy zabawy:
 Rodzaj zachowania motywowanego wew. Podłożem wzbudzenia motyw
wew jest albo rozbieżność między napływającymi inf, a zdolnością
organizmu do ich przetwarzania lub redukcja napięcia (pobudzenia), jakie
daje opanowanie przedmiotów w działaniu lub ćwiczenie funkcji i
sprawności.
 Przewaga procesów asymilacji nad akomodacją. Zwracanie uwagi raczej
na środki i sposoby działania niż cele. Zabawa jest spontaniczna, bo cel
równoznaczny z intencją dziecka.
 Przy eksploracji przedmiotu dziecko pyta,, jaki on jest i co robi”, a przy
zabawie ,,co ja mogę z nim zrobić”. Odp. ,, To co zechcę”. Bodziec
drugorzędna rola w stosunku do organizmu.
 Wincenty Okoń-twórcą pojęcia ,,wtórna rzeczywistość” w której rejony
dziecko przenosi się zawsze podczas zabawy, nie tracąc kontaktu z
rzeczywistością pierwotną. Na tym polega różnica między zabawą a
zachowaniem instrumentalnym.
 Zabawa nie kieruje się regułami narzuconymi z zew.
 Czynne zaangażowanie dziecka w zabawę

• Zabawa w koncepcji funkcjonalnej:

 Zabawa- twórcza aktywność powiązana z rzeczywistością społ i kulturową,
kształtująca nową wtórną rzeczywistość.
 Stanowisko Przetacznik zbieżne do Szumana: zabawa jest przejawem
własnej aktywności dziecka jako wyznacznika jego rozwoju oraz
podstawową formą działalności aż do podjęcia nauki szkolnej. Zbieżne też
z Okoniem: charakteryzuje zabawę w aspekcie czynnościowym i
funkcjonalnym oraz w odniesieniu do jej związków z rzeczywistością
 Okoń: zabawa(globalne znaczenie) - działanie oparte na przyjemności,
wyobraźni; rządzą nim reguły, których treść pochodzi gł z życia społ.; ma
charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i
przekształcania rzeczywistości. Posiada takie cechy:
- podejmowana dla przyjemności nie z obowiązku; ale odczuwać może w
trakcie zabawy tez uczucia: zatroskania, smutku, żalu, irytacji
- przeżywa te uczucia w rzeczy wtórnej
- świat wtórny (fikcyjny) zbudowany na wzór i podobieństwo świata
realnego
- elementy rzeczywistości dziecko przekształca w sposób twórczy
- rzeczywistość wtórna nie jest kopią, ale przetworzeniem rzeczywistości
pierwotnej
 9

- każdą zabawą rządzą reguły, którym dziecko stosuje się do nich najpierw
mimowolni, a potem świadomie, bo inaczej bawienie się straciłoby sens.

PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJOWE W ZABAWACH DZIECI:

• Najwcześniej w ontogenezie pojawiają się zabawy funkcjonalne i manipulacyjne.
• Piageta czynności ruchowe i manipulacyjne niemowląt skierowane początkowo na
własne ciało (np. przebieranie palcami) a potem na przedmioty (np. przekładanie ręki
do ręki) nazywa zabawy- ćwiczenia i charakteryzuje je w kategoriach aktywności
asymilacyjnej: po włączeniu nowych elementów do schematu czynnościowego,
dziecko powtarza wielokrotnie daną czynność.
• Buhler nazywa takie czynności, jak podrygiwanie całym ciałem, raczkownie, jazda na
koniu na biegunach zabawami funkcjonalnymi- dominują w wieku niemowlęcym, a
zanikają po ukończeniu 3 lat.
• Okoń traktuje zabawy funkcjonalne jako te działania na przedmiotach, w których
dziecko uwzględnia specyficzne ich funkcje, między innymi funkcje narzędziowe.
• Zabawy funkcjonalne łączą się często z zabawami manipulacyjnymi, które polegają,
ogólnie rzecz biorąc, na oddziaływaniu dziecka na przedmioty i zabawki.
• Zabawy manipulacyjne przybierają w 1 rż formę manipulowania prymitywnego,
niespecyficznego w stosunku do możliwości działania, jakie stwarza dany przedmiot:
obmacuje i naciska, wymachuje, postukuje, potrząsa itd.
• Z początkiem 2 rż manipulacje specyficzne: próby otwierania i zamykania pudełek,
mieszanie łyżeczką kubku itd. Wymaga koordynacji kilku schematów
czynnościowych oraz różnicowania czynności pokrewnych po to, by je dostosować do
swoistej struktury i funkcji obiektu manipulacji.
• Od 1-3 lat rozwijają się coraz bardziej złożone zabawy funkcjonalne i
manipulacyjne, często wzajemnie sprzężone. Dziecko zaspokaja w tych zabawach
potrzebę ruchu, opanowania bardziej precyzyjnych czynności manipulacyjnych,
manipulacyjnych także potrzebę eksploracji otoczenia.
• Okres od3 do 6-7 lat- największy rozkwit zabaw tematycznych, choć ich zaczątki już
u małego dziecka (nawet u niemowlęcia), kiedy zaczyna wykonywać proste,
nawykowe czynności (np. jedzenie ) poruszając nadal ustami po wyjęciu butelki. Ta
dekontekstualizacja zachowania (oderwanie od kontekstu sytuacyjnego) występuje od
ok. 18 mż coraz częściej także w odniesieniu do czynności na przedmiotach i
zabawkach. Pojawiają się proste zabawy naśladowcze i odtwórcze (polegające na
naśladowaniu odroczonym z elementami symbolicznymi) np. kołysanie lalki do
snu. Dla dziecka samo naśladowanie jest ważniejsze niż przyjmowanie określonych
ról np. matki, stąd Fradkin nazywa ten okres ,,rolą w działaniu”.
• Wzbogaca się repertuar imitowanych czynności. Sekwencje ich wykonuje z
uprzednim planem. Dziecko preferuje zabawki realistyczne nad przedmiotami
zastępczymi.
• Dziecko w wieku przedszkolnym podejmuje coraz bardziej pomysłowe i rozwinięte
zabawy tematyczne (indywidualne i grupowe). Zabawy te określane są jako:
 Twórcze- gdy podkreśla się inwencję dziecka
 Fikcyjne (iluzyjne, udawane) – gdy uwydatnia się umowność działania na niby
 Inscenizacyjne (dramatyczne) – gdy uwzględnia się ich przebieg,
konstruowanie jakiejś akcji i fabuły oraz posługiwanie się rekwizytami
 10

 Zabawy w rolę- gdy akcentuje się podejmowanie o odgrywanie ról

realistycznych lub fantastycznych
 Symboliczne- gdy ukazuje się ich oderwanie od rzeczywistej sytuacji i
kontekstu za pomocą użycia różnorodnych symboli

• Rozwój zabaw tematycznych w okresie średniego dzieciństwa polega na:

1. rozszerzaniu kręgu tematów i ról podejmowanych przez dziecko
2. coraz bardziej twórczym wykorzystywaniu zabawy dla kontynuowania
akcji i jej kolejnych epizodów
3. wydłużaniu czasu trwania
4. przejściu od zabawy indywidualnej (samotnej) do zespołowej, co wiąże się
z podziałem ról i planowaniem scenariusza
5. wzrastającym znaczeniu języka i mowy
6. coraz silniejszym związkiem zabaw z życiem społecznym
• Zabawy konstrukcyjne –wywodzą się z z. manipulacyjnych; z czasem dziecko coraz
częściej cieszy się swoim dziełem.
• Zakres zabaw konstrukcyjnych –obejmują wszystkie zabawy, w których wyniku
powstaje jakiś wytwór, niezależnie od tego:
1. czy dziecko używa tylko własnych rąk, czy narzędzi
2. czy z wyobraźni ,czy wg wzoru i modelu
• Buhler – do zabaw konstrukcyjnych należą działania intencjonalne, które zmierzają
do wykonania jakiegokolwiek dzieła, nawet ulotnego i nietrwałego. Także czynności
wywodzące się z manipulowania (charakter majsterkowy).
• Budowanie z klocków jako typowa z. konstrukcyjna:
 Zaczątki- szeregowanie w ukł pionowym lub poziomym, w wieku ok. 18 m.
 Budowle dwuwymiarowe od 3 rż
 Zamykanie w strukturach trójwymiarowych po ukończeniu 5 lat.
Z wiekiem coraz bardziej złożone i konstruowane przy użyciu różnorodnego
materiału.
W sposób chaotyczny budują tylko dzieci młodsze. Pomysły dzieci 3,4 letnich są
chwiejne i ogólnikowe, ulegają często zmianie zależnie od przypadkowych okoliczności.
Dzieci starsze już dość dokładnie planują. W przedszkolu często konstruują
budowle w zespole wspólnie ustalając plan i realizując go często przez kilka dni.

• Czynności ludyczne( zabawy i gry zespołowe i dydaktyczne) w aspekcie rozwojowym

• Okoń- zabawa jest manifestacją całej osobowości dziecka 2-6 letniego
• Zabawa przyczynia się do rozwoju tożsamości osobowej i ujawnienia różnic
indywidualnych, jak i do stopniowego wytwarzania się i koordynowania struktur
osobowości pojmowanej jako centralny system regulacji zachowania jednostki
• Zabawa stwarza okazję do rozwoju schematów czynnościowych i poznawczych w
odniesieniu do rozmaitych dziedzin.
• Schematy te łącznie tworzą sieć operacyjną będącą narzędziem orientacji w otoczeniu i
działania na różnych polach
• Zabawa specyficzna forma aktywności kształtująca umysł
• Bardziej rozwinięte zabawy konstrukcyjne uczą projektowania i planowania i rozwijają
wyobraźnię przestrzenną, kształcą zmysł estetyczny, poczucie ładu i celowości budowy,
sprawności motoryczne i sensoryczne
• Sprzyjają rozwojowi zdolności twórczych
 11

• Umożliwia kształtowanie instancji regulacyjnych osobowość (Reykowski): sfery

popędowo-emocjonalnej, sieci wartości i struktury ja
• Sfera popędowo-emocjonalna: -Zabawa →uczucie przyjemności→ zaspokojenie
potrzeby aktywności (lecz przede wszystkim emocjonalnych)
• Umożliwia ekspresje jego prawdziwych uczuć i emocji i ich rozładowanie. Funkcja
wychowawcza wykorzystywana w terapiach.
• Struktura ja: - Wyodrębnienie siebie z otoczenia proces, w którym dużą rolę odgrywa
zabawa.
• Zabawa zwiększa możliwość ekspansji ja
• Kontakty zawarte podczas zabawy większy wpływ
• Rola w tworzeniu się zaczątków sieci wartości. Szczególny wpływ zabaw
konstrukcyjnych, choć także tematycznych. Podczas zabaw tematycznych uczy się też
dostosowywać do norm i reguł typowych dla podjętej roli.
• Zabawa w praktyce pedagogicznej i psychologicznej:
 Źródło inf o dziecku
 Zajęcia korekcyjno-pedagogiczne i psychoterapia zabawowa (różne odmiany np.
niedyrektywna terapia zabawowa w ujęciu Axline)
 Dziecko w zabawie jest bardziej skore do wyjawiania swoich stanów wew, postaw i
konfliktów; Zrzuca z siebie ciężar napięć i stresów. Z drugiej strony odpowiednio
kierowane dostrzega nowe możliwości działania i komunikowania się w grupie i
dzielenia się z innymi swoimi smutkami.