ROZWÓJ MYSLENIA PRZEDOPERACYJNEGO

Myślenie dziecka w 2.-7. r. ż. Cechują nowe zdolności. Głównym ociągnięciem rozwojowym stadium przedoperacyjnego jest
zdolność reprezentowania (przedstawiania) podmiotów i zdarzeń. Rodzaje reprezentacji: naśladownictwo odroczone, zabawy symboliczna,
rysunek, obraz umysłowy i mowa. Każdy z wymienionych rodzajów reprezentacji zaczyna powstawać w wieku około 2 lat. Piaget wiązał
używanie symboli i znaków z funkcją symboliczną lub funkcją semiotyczną.
Symbole są to rzeczy (np. rysunki, sylwetki), które są w jakimś stopniu podobne do tego, co przedstawiają.

Naśladownictwo odroczone

Najwcześniej w 3. mies. ż. dziecka można zaobserwować pierwsze próby obecnych przy nim osób. Jednak pierwsze prawdziwe
formy umysłowej reprezentacji pojawiają się nie wcześniej niż w 2. r. ż. Jego znaczenie wyraża się w tym, że zakłada się tu, iż dziecko ma
już rozwiniętą zdolność umysłowego przedstawiania (pamiętania) imitowanego zachowania. Bez reprezentacji nie byłoby to możliwe.
Naśladowanie jest to głównie akomodacja, gdyż dziecko zwykle próbuje dokładnie kopiować uprzednie zachowania.
Drugą formą reprezentacji jest zabawa symboliczna np. dziecko bawiące się drewnianym klockiem
- nie znajdujemy jej w okresie rozwoju sensomotorycznego
- istotą zabawy symbolicznej jest to, że jest ona naśladowcza, lecz także stanowi formę wyrażania siebie przed samym sobą jako jedyną
publicznością. Jest to raczej asymilacja rzeczywistości do ja (do własnych potrzeb) niż akomodacja.
- zabawa symboliczna nie jest skierowana do żadnej, oprócz własnego ja, publiczności, to, co dziecko przedstawia w zabawie, jest często
zupełnie niezrozumiałe dla obserwatora.
- zabawa symboliczna ma istotne znaczenie funkcjonalne
- w zabawie symbolicznej ta systematyczna asymilacja przybiera postać szczególnego zastosowania funkcji semiotycznej (symbolicznej) –
a mianowicie tworzenia symboli w sposób całkowicie dowolny dla wyrażenia wszystkiego tego z przeżytego doświadczenia, czego nie da
się sformułować i zasymilować za pomocą samego tylko języka.
- wtedy, gdy mowa zdaniem dziecka, nie wystarcza do wyrażenia czegoś lub nie wyraża tego we właściwy sposób, zabawa symboliczna
staje się forum dla myśli, idei..

Rysunek

Przez całe stadium przedoperacyjne dzieci wciąż próbują przedstawiać rzeczy za pośrednictwem rysunku i ich wysiłki stają się
coraz bardziej owocne – rysunki zaczynają być bardziej realistyczne.
- od8.-9. r. ż. dzieci rysują raczej to, co wiedzą o czymś, niż to widzą, co dokładnie jest widoczne. Jeśli więc prosimy dzieci w wieku 6 czy
6 lat, by narysowały dom i drzewa na zboczu góry, to narysują je prostopadle do zbocza. Nie wcześniej niż w wieku 8-9 lat będą w stanie
skoordynować linię zbocza z płaszczyzną ziemi.

Obrazy umysłowe

Obrazy umysłowe są wewnętrznymi reprezentacjami (symbolami) przedmiotów i przeszłych doświadczeń precyzyjnych; nie są
jednak wiernymi odbiorcami tych doświadczeń.
- są naśladowaniem spostrzeżeń
- obrazy są symbolami
- w okresie rozwoju przedoperacyjnego obrazy są głownie statyczne. Obrazy ruchów, przemieszczeń zaczynają występować na poziomie
operacji konkretnych, w okresie przedoperacyjnym obrazy psychiczne bardziej przypominają rysunki czy fotografie (statyczne) niż filmy.

Mowa

Najbardziej widoczny w stadium przedoperacyjnym jest rozwój mowy. Około 2. r. ż. (+/- 5 miesięcy) przeciętne dziecko zaczyna
używać słów w charakterze symboli zamiast przedmiotów.
- w wieku 4 lat przeciętne dziecko osiąga już znaczną biegłość w posługiwaniu się mową. Dziecko potrafi mówić i stosować większość
reguł gramatycznych; potrafi też zrozumieć, co się do niego mówi, jeśli wypowiedź zawiera znane mu słowa.
- w 1.r.ż. dziecko mówi już najczęściej „mama”, „tata”, lecz te słowa nie są zazwyczaj używane do reprezentowania przedmiotów
- mowa ma trzy konsekwencje istotne dla rozwoju psychicznego:
1. możliwość słownej wymiany z innymi osobami
2. uwewnętrznienie słów, tj. występowanie myślenia samego w sobie
3. ostatnia i najważniejsza – uwewnętrznienie działania tak, że od tej chwili może być też intuicyjnie przedstawiane za pomocą obrazów
lub „eksperymentów umysłowych” i nie jest wyłącznie czysto percepcyjne lub motoryczne, tak jak to było wcześniej
- uwewnętrznienie zachowania poprzez reprezentację, ułatwione dzięki mowie, powoduje wzrost tępa nabywania doświadczeń
- wraz z rozwojem reprezentacji w okresie przedoperacyjnym myślenie zaczyna występować raczej jako efekt reprezentacji czynności niż
czynności samych w sobie
- w okresie przedoperacyjnym występują dwa ważne rodzaje mowy: mowa egocentryczna oraz mowa uspołeczniona.
- między 2. a 4.-5. r.ż. jest w części pozbawiona intencji komunikowania się. Dziecko często mówi w obecności innych, lecz bez żadnego
wyraźnego zamiaru
- w wieku 6-7 lat mowa staje się narzędziem komunikacji z innymi ludźmi. Rozmowy dzieci w coraz większym stopniu służą wymianie
myśli
- Piaget widzi rozwój języka w stadium przedoperacyjnym jako stopniowe przechodzenie od mowy egocentrycznej, dla której
charakterystyczny jest monolog zbiorowy, do mowy uspołecznionej, służącej komunikacji z innymi.

Jak dzieci uczą się mowy

Większość dzieci we wszystkich zbiorowościach kulturowych zaczyna opanowywać swój język w wieku około 2 lat.
- teoria Piageta – język mówiony jest przyswajany (konstruowany):
„Istotne jest, że istnieje dziedziczne przekazywanie mechanizmu, który umożliwia to nabycie [nabycie mowy]. Jednak język, sam w sobie,
jest opanowywany za pośrednictwem przekazu z zewnątrz.”
- w 2. r.ż. dzieci zaczynają opanowywać język mówiony, system arbitralnych znaków. Dzieci nie dostają żadnych formalnych wskazówek,
jak uczyć się mowy, natomiast absolutnie niezbędne do tego jest istnienie modeli. Większość dzieci opanowuje język mówiony dość
szybko.

1
- teoria Piageta zakłada, że motywacją do nauki języka mówionego jest adaptacyjna wartość tej czynności. Dziecko, które nauczy się
słowa jako reprezentacji (jak np. pić czy ciastko), jest potem w stanie efektywniej porozumiewać się ze swoimi opiekunami i zaspokajać
swoje osobiste potrzeby.
- uczenie się mowy ma bezpośrednią i długotrwałą wartość dla dziecka
- dzieci nabywają język mówiony w taki sam sposób, jak każdą inną wiedzę. Dziecko konstruuje język. Początkowo jego zadanie
przypomina łamanie kodu. Dziecko wydobywa (konstruuje) reguły języka ze swojego doświadczenia społecznego i językowego.
- największy postęp dokonuje się zazwyczaj między 2. a 4. r.ż
- związek między mową i myślą jest bardzo ważny
- Piaget twierdzi, że powstanie wewnętrznej reprezentacji zwiększa zdolność myślenia, zarówno, jeśli chodzi o zakres jak i o szybkość.
Zakładał, że są trzy główne różnice między zachowaniami werbalnymi a sensomotorycznymi. Pierwsza polega na tym, że bieg zdarzeń we
wzorcu sensomotorycznym jest zależny od szybkości czynności sensomotorycznych, co sprawia, że inteligencja sensomotoryczna jest
stosunkowo powolna. Druga różnica wyraża się w tym, że przystosowania sensomotoryczne ograniczają się do bezpośrednich czynności
dziecka, podczas gdy język pozwala na myślenie i adaptację wykraczającą poza aktualne czynności. Trzecia – inteligencja
sensomotoryczna działa w sposób liniowy, krok po kroku, natomiast myślenie przedstawieniowe i język pozwalają dziecku posługiwać się
wieloma elementami jednocześnie w zorganizowany sposób.
- myślenie związane z mową jest wolne od ograniczeń bezpośredniego działania, typowych dla myślenia sensomotorycznego. Aktywność
intelektualna może przebiegać szybciej i obejmować szerszy zakres, niż obejmowała uprzednio.
- mowa determinuje myślenie logiczne, czy też myślenie determinuje mowę
- badania nad głuchoniemymi pokazały, że rozwój myślenia logicznego następuje u nic w takiej samej kolejności, jak u dzieci normalnych,
z tym, że pewne operacje pojawiają się z opóźnieniem. Może to świadczyć o tym, że język (mowa) nie jest potrzebny do rozwoju operacji
logicznych.
- wg Piageta rozwój mowy bazuje na wcześniejszym rozwoju operacji sensomotorycznych oraz normalnym środowisku społecznym, w
którym język mówiony jest używany. A więc rozwój operacji sensomotorycznych jest niezbędny do rozwoju mowy, a nie na odwrót.
Dopiero po osiągnięciu zdolności do wewnętrznego (umysłowego) reprezentowania doświadczeń dzieci zaczynają (mogą rozpocząć)
konstruować język mówiony. Równolegle z rozwojem mowy następuje rozwój zdolności pojęciowych. Mowa ułatwia rozwój pojęciowy po
części dlatego, że mowa, a także reprezentacja, pozwala na szybszy przebieg oraz zakres aktywności pojęciowej niż ten, który
umożliwiają operacje sensomotoryczne.
- rozwój wiedzy fizycznej i logiczno-matematycznej opiera się na aktywności dziecka. Dzieci tworzą wiedzę w spontanicznym działaniu.
Język (mowa) nie odgrywa bezpośrednio roli w budowaniu wiedzy fizycznej i logiczno-matematycznej.
- przy wiedzy społecznej rola mowy polega przede wszystkim na tym, iż dostarcza ona skutecznych sposobów porozumiewania się z
innymi
- Piaget: „Zachowanie dziecka od samego początku podlega wpływowi czynników społecznych”
- Dowiedzieliśmy się już, że mowa egocentryczna, powszechnie występująca w stadium przedoperacyjnym, ma aspekty społeczne. Jak
wkrótce zobaczymy, przedoperacyjny egocentryzm dziecka spowodowany jest w znacznej mierze jego niezdolnością przyjmowania
perspektyw innych osób, co stanowi cechę i jedno z ograniczeń rozwoju poznawczego w tym okresie
- mowa nie jest przyswajana zanim nie nastąpi rozwój poznawczej zdolności do tworzenia wewnętrznych reprezentacji (około 2. r.ż.).
Rozwój afektywny odgrywa także rolę w rozwoju społecznym.

Cechy myślenia przedoperacyjnego

Piaget zakładał, że trzy poziomy zależności między działaniem a myśleniem dzieci.

- poziom sensomotoryczny, poziom bezpośredniego działania w środowisku. Od urodzenia do 2. r.ż. wszystkie schematy mają charakter
sensomotoryczny i są bezpośrednio uzależnione od czynności dziecka
- poziom trzeci odnoszący się do dzieci zwykle powyżej 7.-8. r.ż., to poziom operacji, myślenia logicznego. Dziecko staje się zdolne do
rozumowania, które nie zależy od bezpośrednich czynności percepcyjnych czy motorycznych (myślenia na poziomie operacji kontrolnych).
- poziom drugi – okres pomiędzy 2. a 7. r.ż. jest okresem przedoperacyjnym, prelogicznym, który przewyższa już inteligencję
sensomotoryczną, lecz nie jest jeszcze tak zaawansowany jak operacje logiczne w późniejszych stadiach
- dziecko w stadium przedoperacyjnym nie zastanawia się, nie myśli o własnym myśleniu. W efekcie nie jest w cale motywowane do
podawania w wątpliwość własnego myślenia
- egocentryzm przejawia się we wszystkich zachowaniach dziecka w okresie przedoperacyjnym
- mowa i zachowania społeczne dzieci w wieku 2-6 lat są w znacznym stopniu egocentryczne
- około 6-7 r.ż. dzieci zaczynają uświadamiać sobie, że ich myślenie jest wyraźnie sprzeczne z myśleniem rówieśników. Zaczynają
wówczas dopasowywać się (akomodować) do innych, a myślenie egocentryczne zaczyna ustępować pod naciskiem społecznym.
- zweryfikować swoje myślenie można jedynie poprzez porównanie z myśleniem innych
- chociaż egocentryzm przenika zachowanie dziecka w stadium przedoperacyjnym, nie znaczy to wcale, że zachowanie dzieci w innych
stadiach rozwoju jest go całkiem pozbawione. Egocentryzm myślenia jest stałym elementem rozwoju poznawczego. Na różnych etapach
rozwoju przybiera on różne formy, lecz zawsze charakteryzuje go brak zróżnicowania w myśleniu, zawsze wtedy, gdy dziecko zaczyna
używać nowego sposobu rozumowania. Dziecko w okresie sensomotorycznym jest egocentryczne w tym sensie, że nie odróżnia siebie od
innych przedmiotów. Z kolei w stadium przedoperacyjnym dziecko początkowo nie jest w stanie odróżnić myśli innych osób od własnych
myśli. W późniejszych okresach dzieci mają trudności z dokonywaniem rozróżnień między spostrzeżeniami a konstrukcjami mentalnymi
(rozumowanie na poziomie operacji konkretnych), między stworzonym przez siebie światem „idealnym” a światem „realnym”
(rozumowanie na poziomie operacji formalnych)
- dziecko w wieku 2-4 lat prezentuje bardziej spójny egocentryzm w sensie przedoperacyjnym niż dziecko mające 6-7 lat.
- myślenie egocentryczne, chociaż konieczne w myśleniu przedoperacyjnym, ogranicza w pewien sposób rozwój struktur intelektualnych,
własne rozumowanie dziecka nie wymaga od niego kwestionowania swojego sposobu myślenia lub weryfikowania pojęć
- inną cecha myślenia dzieci w okresie przedoperacyjnym jest niezdolność rozumienia przekształceń, skupia się wyłącznie na elementach
tej sekwencji czy na kolejnych stanach, nie zaś na przekształceniu, za którego pośrednictwem jeden stan przechodzi w drugi. Dziecko
przechodzi od jednego szczegółu do drugiego, lecz nie potrafi zintegrować serii zdarzeń w kategoriach związku przyczynowo-skutkowego.
Myślenie dziecka nie jest ani intuicyjne (od szczegółu do ogółu), ani dedukcyjne (od ogółu do szczegółu); jest to myślenie transdukcyjne
np. eksperyment z ołówkiem
- inna cecha myślenia przedoperacyjnego – centracja – koncentrowanie się, skupianie uwagi na jednym tylko aspekcie prezentowanego
mu bodźca wzrokowego. Wydaje się niezdolne do zbadania wszystkich aspektów bodźców, do decentracji kontroli wzrokowej.
- dziecko staje się zdolne do decentracji i zaczyna koordynować percepcję z poznaniem przy ocenie spostrzeganych zdarzeń. Dopiero po
ukończeniu 6-7 lat następuje taki moment
- wg Piageta odwracalność jest najwyraźniej sprecyzowaną cechą inteligencji. Jeśli myślenie dziecka jest odwracalne, to może ono cofnąć
linię swojego rozumowania do punktu, w którym się rozpoczęło np. rzędy monet. Niezdolność do odwracania operacji jest cechą
aktywności poznawczej dziecka w okresie przedoperacyjnym.

2
Niezmienniki
- problem zachowania stałości- zachowanie stałości (niezmiennik) oznacza, że ilość substancji pozostaje taka sama bez względu na
zmiany dokonywane na wymiarach niezwiązanych z nią, np. jeśli mamy rząd ośmiu monet i rozsuniemy je bardziej, to wciąż będziemy
mieli osiem monet.
- świadomość niezmienności liczby oznaczałaby zdolność do zachowania stałości liczby oraz to, że nastąpił już rozwój odpowiednich
schematów
- poziom rozumienia niezmienników stanowi miarę rozwoju struktur logiczno-matematycznych dziecka. W okresie rozwoju
przedoperacyjnego dzieci na ogół nie potrafią zachować stałości. Pod koniec tego okresu (ok. 7 r.ż.) niektóre niezmienniki (np. zachowanie
liczb) są już ukształtowane.

Stałość liczby

- 4-5 lat prezentujemy rząd żetonów i prosimy je by ułożyło taki, w którym będzie tyle samo żetonów, to najpierw ułoży ono rząd tej
samej długości, lecz liczba elementów w jego rządku może nie być taka sama jak we wzorze
- dziecko w wieku 5-6 lat poproszone o wykonanie tego samego zadania, często zachowuje korespondencję miedzy elementami „jeden na
jeden” i układa rzędy takiej samej długości i o takiej samej liczbie elementów jak we wzorze
- dziecko w stadium przedoperacyjnym uważa, że rzędy są równoważne pod względem elementów tylko wtedy, gdy ich długość jest taka
sama
- przeciętny pięciolatek nie zachowuje stałości liczby, dziecko reaguje na transformację (długość jednego z rzędów) percepcyjnie a nie
poznawczo.
- dziecko skupia się, centruje na jednym, wybranym aspekcie – na długości rzędu – i ignoruje inny, ważny aspekt, z którego poznawczo
zdaje sobie sprawę: liczbę elementów. Nie skupia się także na przekształceniu całego szeregu bodźców.
- reaguje percepcyjnie, niezdolne do odwrócenia zmian, które miało okazję zaobserwować, ucieka się do reakcji percepcyjnej
- normalne dziecko tworzy uzasadnienie konieczne do zachowania stałości liczby dopiero, kiedy ma 6-7 lat i kiedy odwracalność jest
dobrze ugruntowana. Jest już zdolne do decentracji w spostrzeganiu, rozumie przekształcenia i odwraca operacje.

Stałość powierzchni

- „która krowa ma więcej trawy do zjedzenia, czy obie mają tyle samo?”
- dziecko, które potrafi zachować stałość, odpowiada, że obie krowy mają tyle samo trawy do zjedzenia; wyraźnie zdaje sobie sprawę z
tego, że położenie szop nie ma żadnego związku z zajmowaną przez nie powierzchnią. Ważną rzeczą jest liczba szop.
- w stadium przedoperacyjnym dziecko opiera swoje odpowiedzi na spostrzeżeniach. Dziecko nie jest w stanie zdecentrować się, by
uchwycić wszystkie widoczne aspekty, nie potrafi też prześledzić przekształceń. Dopiero ok. 7.-8. r.ż. jest budowana wiedza i rozumowanie
konieczne do zachowania stałości powierzchni w odniesieniu do tego typu problemów

Stałość ilości cieczy

- dziecko w okresie przedoperacyjnym nie uważa, że ilość płynu w obydwu naczyniach jest równa. Uzasadnienie często opiera się na
porównaniu wysokości słupa wody w obydwu pojemnikach gdyż nie ogarnia wszystkich aspektów obserwowanego przekształcenia.
Dokonuje ono centracji na aspektach wizualnych problemu.
- niezmienniki pojęć są nabywane powoli po wielu doświadczeniach i następujących po sobie asymilacjach i akomodacjach. Jakościowo
nowe wzory odpowiedzi odzwierciedlają, zdaniem Piageta, niedawno skonstruowane lub zrekonstruowane struktury intelektualne.
- nabywanie schematów umożliwiających zachowanie stałości nie dokonuje się równocześnie we wszystkich obszarach. Niezmiennik liczby
poprzedza zwykle inne niezmienniki, stałość ilości zaś jest na ogół nabywana jako ostatnia:

niezmiennik wiek
liczby  5-6
masy  7-8
powierzchni  7-8
ilości cieczy  7-8
ciężaru  9-10
ilości ciał stałych  11-12

- zdolność do zachowania stałości cieczy pociąga za sobą zdolność do zachowania stałości powierzchni, masy i liczby
- Piaget twierdził: rozumowanie leżące u podstaw uznawania niezmienników rozwija się spontanicznie dzięki asymilacji i akomodacji
doświadczeń. Ta aktywność podlega samoregulacji. Dzieci wykazują tendencję do rozwijania niezmienników mniej więcej w tym samym
wieku oraz w takiej samej kolejności.
- brak niezmiennika liczby nie oznacza, że dzieci w ogóle nie mają pojęcia liczby. Są takie, które to rozumowanie wykazują przy
zastosowaniu innych (mniej surowych) kryteriów. Zupełnie oczywiste jest, że konstruowanie wiedzy we wszystkich dziedzinach następuje
stopniowo, nie zaś na zasadzie „wszystko albo nic”.
- pojęcia budowane są stopniowo. W każdym punkcie tego kontinuum myślenie dziecka cechuje logika, która jest spójna z jego statutem
poznawczym w danym momencie.

Rozwój afektywny: początki odwzajemniania i uczuć moralnych

Odwzajemnianie uczuć

W stadium przedoperacyjnym pojawiają się pierwsze w pełni społeczne uczucia. Młodsze dzieci, rzecz jasna, przejawiają afekt i żywią
uczucia sympatii i braku sympatii (lubienia nielubienia). Reprezentacja, a zwłaszcza mowa, stanowi czynnik rozwoju uczuć społecznych. Po
raz pierwszy uczucia mogą więc być przedstawiane i przywoływane (pamiętane). Doznania uczuciowe, reprezentowane, utrzymują się
dłużej niż obecność przedmiotu, który je wywołał.
- w stadium sensomotorycznym nie jest możliwe odtwarzanie, przypominanie sobie minionych zdarzeń i doświadczeń, gdyż nie są one
wewnętrznie reprezentowane przez dziecko.
- Piaget utrzymuje, że podstawę wymiany społecznej stanowi wzajemność w zakresie postaw i wartości
- ta forma wymiany – odwzajemnianie – prowadzi lub może prowadzić do nadawania znaczenia (wartości) każdej ze stron (do
wzajemnego szacunku).

3
Pierwsze uczucia moralne

Piaget badał rozwój rozumowania moralnego u dzieci, traktując go jako następstwo rozwoju poznawczego oraz afektywnego.
- normy moralne mają trzy cechy:
a) normy moralne można uogólniać na wszystkie analogiczne sytuacje, nie tylko na sytuacje identyczne
b) normy moralne wykraczają poza sytuacje oraz warunki, które je wywołały
c) normy moralne są związane z poczuciem autonomii
- Piaget – normy moralne oraz cechy rozumowania moralnego występują właściwie dopiero w stadium operacji konkretnych. W okresie 2.-
7. r.ż. nie jest spełniony żaden z tych warunków. Powyżej 8. r.ż. rozumieją, że kłamstwo jest złe w każdej sytuacji i dowodzą w
przekonywujący sposób, że okłamanie kolegi jest bardziej poważną sprawą.
- Rozumowanie moralne w okresie rozwoju przedoperacyjnego uważana za prenormatywne

Pojęcia reguł u dzieci

„Gra w Kule”
Piaget – 20 chłopców i dziewczynek w wieku 4-13 lat. Pytania zadawane dzieciom miała za zadanie rozstrzygnąć, czy reguły gry są
przyjmowane z zewnątrz, czy są sprawiedliwe i czy są zmienne.
- Piaget nie tylko zadawał pytania o zasady gry, lecz także prosił dzieci, by uzasadniały swoje odpowiedzi.
- Piaget stwierdził, że są cztery główne fazy poznawania przez dzieci gry w kule. Są to fazy analogiczne do Piagetowskich czterech stadiów
rozwoju poznawczego:
1. Faza ruchowa. W pierwszej fazie stosowania reguł dziecko nie jest ich świadome. Do okresu przedoperacyjnego manipuluje kulami
wedle własnych chęci i nawyków, gra w kule samo z sobą. Kule służą do tego, by je badać. Brak w tym okresie jakichkolwiek oznak
traktowania taj zabawy jako społecznej.
2. Faza egocentryczna. Zwykle w wieku 2-5 lat dzieci zaczynają uświadamiać sobie istotne reguły gry i zaczynają wykazywać chęć grania
z innymi, zwykle ze starszymi dziećmi. Małe dziecko zaczyna naśladować grę starszych, lecz jego egocentryzm poznawczy sprawia, że
bawi się samo z sobą, nie stara się wygrać (egocentryczne monologi zbiorowe charakteryzujące mowę dzieci). To, co wydaje się
zachowaniem aspołecznym – egocentryzm, zabawa izolowana – stanowi w istocie postęp w stosunku do poprzedniego stadium rozwoju.
Dziecko chce bawić się z innymi dziećmi, niemniej jednak zwykle brakuje mu wiedzy, z racji egocentryzmu.
3. Współpraca. Zwykle społeczne współdziałanie zaczyna występować nie wcześniej niż w wieku 7-8 lat. Mniej więcej w tym czasie dzieci
zaczynają lepiej rozumieć reguły gry, a za jej cel zaczynają uznawać zwycięstwo.
4. Kodyfikacja reguł. Większość dzieci w wieku 11-12 lat zaczyna już rozumieć, że zasady gry są lub mogą być ustanawiane przez grupę,
że grupa może zmieniać te reguły i że są one niezbędne do tego by gra była uczciwa.

Pojęcia przypadku i niezręczności

Młodsze dzieci często nie są w stanie ocenić intencji innych dzieci ani dostrzec punktu widzenia innego dziecka (egocentryzm), a rodzice i
nauczyciele czują się bezsilni, próbując wyjaśnić, że to, co zostało zrobione przez przypadek lub na skutek niezręczności, nie zasługuje na
karę, gdyż młodsze dzieci zazwyczaj nie maja jeszcze ukształtowanego pojęcia intencjonalności, wierzą „oko za oko ząb za ząb”
- 7-8 lat – dzieci opierają swoje sądy na konkretach, ilościowych rezultatach zachowań (Jean stłukł więcej filiżanek i to się liczy!). W
ocenie zachowań nie jest jeszcze w żaden sposób uwzględniona intencja sprawcy. Motywy nie są w ogóle brane pod uwagę.
- Około 8-9 r.ż. (stadium operacji konkretnych), gdy powstają pojęcia odnoszące się do intencjonalności, dzieci zwykle stają się zdolne do
rozpatrywania zdarzeń z punktu widzenia jakiejś innej osoby, redukcja myślenia egocentrycznego. Dzieci zaczynają zauważać, że motywy
i intencje są tak samo ważne, jak rezultaty zachowań.
- intencje stają się dla dziecka ważniejsze niż konsekwencje określonych działań. Dzieje się tak tylko wtedy, gdy dzieci potrafią na jakieś
zdarzenie z punktu widzenia innych osób. Dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę z wewnętrznych stanów innych osób oraz z tego, że myśli
innych osób mogą być inne niż własne.
- zdolne do uwzględnienia stanów poznawczych i afektywnych innych osób.

Dzieci a kłamstwo

Co to jest kłamstwo? 7.-8. r.ż. uważa, że kłamstwo to „brzydkie słowo”

- dzieci w wieku 6-7 do 10 lat zwykle uważają, że kłamstwo to coś, co nie jest prawdą. Jeśli coś nie jest prawdą to jest kłamstwem.
- młodsze dzieci zwykle definiują kłamstwo jako niedociągnięcie moralne. W Wieku 10-11 lat zaczynają brać pod uwagę istniejące przy
rozpatrywaniu kłamstwa. Na tym poziomie rozumienia kłamstwo jest definiowane jako zamierzony fałsz. Uwzględnianie intencji w
odniesieniu do kłamstwa, tak jak i do innych pojęć moralnych, nie jest dla większości dzieci możliwe przed rozwinięciem operacji
formalnych.
- Dlaczego nie należy kłamać: w wieku poniżej 7 lat „by nie zostać ukaranym”
Kara stanowi kryterium decydujące o tym, czy kłamstwo jest dopuszczalne, czy nie. Lecz jeśli nie grozi kara, to kłamstwo jest w pełni
akceptowalne. Starsze dzieci, powyżej 9. r.ż., oddzielają pojęcia kłamstwa od kary. Na tym etapie rozwoju dzieci są już zazwyczaj
przekonane, że kłamstwo jest złe nawet, gdy pozostaje bezkarne.
- dojrzewanie pojęcia kłamstwa następuje na ogół w wieku około 10-12 lat. Głównym kryterium oceny kłamstwa stają się intencje.
Starsze dzieci uznają też, że mówienie prawdy jest konieczne do społecznego współdziałania. I znów następuje przesunięcie od moralności
przymusu ku moralności współdziałania.

Kara i sprawiedliwość

Pojęcie kary, zauważalne u małych dzieci, Piaget nazwał sankcją ekspiacyjną. Sankcja ekspiacyjna jest silną karą wymierzaną dzieciom
przez rodziców lub inne autorytatywne osoby za złamanie reguły
- Kara ekspiacyjna na charakter arbitralny, gdyż nie istnieje żaden związek między treścią sankcji a przewinieniem. Kary nie maja
żadnego związku z treścią złamanej zasady.
- Sankcje ekspiacyjne są zawsze wyznaczane przez autorytety, zawsze wiążą się z przymusem i zwykle są arbitralne do złamanej reguły.
- drugi główny typ kar, uznawany przez starsze dzieci, Piaget nazwał sankcjami przez odwzajemnienie. Karanie przez odwzajemnienie
zakłada, że wcale nie trzeba stosować dotkliwych kar, by doprowadzić do przestrzegania zasad. Osobie, która łamie zasady, należy po
prostu uświadomić, że gwałcenie reguł niszczy więź społeczną oraz elementarną umowę społeczną o współdziałaniu. Ta świadomość
powinna powodować wystarczający żal i chęć, by odbudować i wzmocnić współdziałanie. Np. chłopiec, który nie posprzątał swojego
pokoju, gdy mu kazano to zrobić, może zostać pozbawiony przedmiotów. Te kary są „naturalnymi konsekwencjami” łamania zasad i
przypuszczalnie pomagają zwrócić uwagę dzieci na konsekwencje ich własnych działań. Nacisk jest tu położony bardziej na perswazję i

4
zapobieganie niż na arbitralną sankcję czy karanie dla samego karania. Sankcje przez odwzajemnienie związane są z zasadami
współdziałania i równości, nie zaś z autorytetem dorosłych i przymusem.
- młodsze dzieci zwykle uważają najbardziej przykrą karę za najbardziej sprawiedliwą. Najwyraźniej młodsze dzieci wierzą, że trzeba
surowo karać. Piaget odkrył, że w miarę rozwoju dziecka stopniowo zmienia się jego pojęcie sprawiedliwości. Mniej więcej połowa
badanych dzieci w wieku 8-10 lat formułuje sądy oparte na zasadzie wzajemności, a pozostałe – na kryterium surowości kary (sankcje
ekspiacyjne).
- Wywiady dowodzą, że starsze dzieci nie uważają za najważniejszą ani karę arbitralną ani surową. Dla tych dzieci kara oparta na
odwzajemnieniu jest bardziej sprawiedliwa niż kara oparta na ekspiacji. Nacisk jest położony na to, by kara była stosowana do
przewinienia i pomagała dziecku zdać sobie sprawę ze społecznych konsekwencji swojego postępowania.
To sum up:
W okresie przedoperacyjnym zaczynają się rozwijać pojęcia moralne. Najpierw traktują reguły jako stałe, niezmienne, ustanowione przez
pewne autorytety. Dzieci w okresie przedoperacyjnym nie mają jeszcze ukształtowanego pojęcia intencjonalności i nie potrafią brać pod
uwagę intencji innych osób. Coś, co inni zrobili przez przypadek, rzadko uważają za przypadek. Dla dziecka w wieku przedoperacyjnym
sprawiedliwość często równa się karze, a jeśli dorośli mówią, że coś jest dobre, to musi być dobre.
- 2. a 4. r.ż. niezwykle szybko rozwija się mowa
- chociaż myślenie przedoperacyjne stanowi ważny postęp w stosunku do myślenia sensomotorycznego, to nie jest jeszcze w pełni
logiczne; jest to myślenie prelogiczne.

ROZWÓJ OPERACJI KONKRETNYCH

Zmiany w obrębie stadiów, jak i przechodzenie przez kolejne stadia stanowi proces ciągły. Nie ma gwałtownych nagłych zmian.
Procesy rozumowania stają się logiczne. Dziecko rozwija to, co Piaget nazwał operacjami logicznymi. Wg niego operacja intelektualna
(logiczna) „ jest to w pełni odwracalny uwewnętrzniony system czynności”. Dziecko rozwija procesy myślenia logicznego
(operacje),mogące mieć zastosowanie przy rozwiązywaniu problemów, które istnieją, są konkretne. W tym stadium, w przeciwieństwie do
poprzedniego, dziecko bez trudu rozwiązuje problemy z zachowanie stałości i prawidłowego uzasadnienia swojej odpowiedzi. Gdy natrafia
na sprzeczność między myśleniem a percepcją, jak na przykład w problemach dotyczących niezmienników, opiera swoje rozstrzygnięcia
na rozumowaniu, a nie na percepcji. Dziecko przestaje już być zależne od percepcji i staje się zdolne do rozwiązywania większości
problemów poznawczych.
- Stadium operacji konkretnych – dziecko decentruje swoje spostrzeżenia i zwraca uwagę na przekształcenia, a co najważniejsze posiada
zdolność odwracania operacji umysłowych. Dziecko w fazie operacji konkretnych staje się ponadto bardziej uspołecznione i mniej
egocentryczne.
- Mowa jest używana przede wszystkim jako narzędzie komunikacji. Po raz pierwszy dziecko staje się prawdziwie istotą społeczną.
Myślenie na poziomie operacji konkretnych przewyższa myślenie przed operacyjne pod względem jakości. Pojawiają się schematy operacji
logicznych, takich jak seriacja (porządkowanie) i klasyfikacja. Rozwijają się pojęcia przyczynowości, przestrzeni, czasu, prędkości.
- nie osiąga jeszcze najwyższego poziomu operacji logicznych. Operacje te są pomocne jedynie w rozwiązywaniu problemów dotyczących
konkretnych (rzeczywistych obserwowalnych) przedmiotów i zdarzeń, z którymi dziecko bezpośrednio się styka.
- nie potrafią jeszcze zastosować logiki do rozwiązania hipotetycznych, czysto słownych lub abstrakcyjnych problemów.
- w stadium operacji konkretnych myślenie ostatecznie uwalnia się od wszystkich tych cech, które określały myślenie przedoperacyjne.
Przeciętne dziecko w fazie operacji konkretnych potrafi rozwiązywać zadania dotyczące zachowania stałości. Jego myślenie jest mniej
egocentryczne; potrafi decentrować w spostrzeganiu, śledzić przekształcenia i, co najważniejsze odwracać operacje. W fazie operacji
konkretnych opiera swoje sądy na rozumowaniu

Egocentryzm i socjalizacja

W stadium operacji konkretnych dziecko rozumie, że inni mogą dochodzić do wniosków różniących się od tych, do których ono doszło, w
konsekwencji tego zaczyna dostrzegać potrzebę sprawdzania trafności swojego myślenia. W tym sensie rozumowanie na poziomie operacji
konkretnych jest już wolne od egocentryzmu intelektualnego, charakterystycznego dla poprzedniego okresu. Uwolnienie się od
egocentryzmu następuje przede wszystkim pod wpływem interakcji społecznych z rówieśnikami, gdyż dziecko zmuszone jest do
weryfikacji pomysłów.
- Mowa, w coraz szerszym zakresie, zaczyna pełnić funkcję komunikacyjną. Pojęcia są weryfikowane lub odrzucane w „sporach” z innymi
w trakcie interakcji społecznych.
- monologi zbiorowe charakterystyczne dla dzieci poniżej 6.-7. r.ż. zanikają prawie zupełnie
- W stadium przedoperacyjnym myślenie dziecka charakteryzuje centracja. W spostrzeganiu zdarzeń występuje tendencja do skupiania się
(centrowania) na ograniczonej liczbie aspektów bodźca lub nawet na pojedynczym aspekcie.
- W myśleniu na poziomie operacji konkretnych centracja przestaje już występować. Myślenie konkretne staje się zdecentrowane.
- wykorzystanie wszystkich widocznych cech bodźca jest jedną z cech myślenia operacyjnego
- W stadium przedoperacyjnym dziecko nie było w stanie skupić uwagi i koordynować następujących po sobie faz transformacji: każdy
etap przekształcenia był traktowany jako niezależny od pozostałych. Dziecko nie uświadamiało sobie czy też nie zwracało uwagi na to, że
ma do czynienia z sekwencją, z przekształceniem
- na poziomie operacji konkretnych dziecko dochodzi do funkcjonalnego rozumienia transformacji. Potrafi rozwiązywać konkretne
problemy związane przekształceniami, jest świadome związków pomiędzy kolejnymi etapami transformacji i rozumie je. Rozumowanie
dotyczące przekształceń zaczyna być stosowane także w odniesieniu do afektu.
- Dzieci rozwijają w sobie zdolność rozumienia przyczyn zmian (transformacji) nastroju, stanów uczuciowych innych osób (np. od
szczęścia do smutku).

Odwracalność

Myślenie jest odwracalne

- w stadium operacji konkretnych, gdy dziecko ma już wypracowaną umiejętność odwracania operacji, tego typu zadanie nie sprawiają mu
żadnej trudności. Dziecko potrafi odwrócić kolejność i przeprowadzić odpowiednią dedukcję. Inwersja jest jedną z dwóch głównych form
odwracalności. Drugim rodzajem odwracalności, występującym w stadium operacji konkretnych jest wzajemność.
- szerokość kompensuje wysokość naczynia

Niezmienniki

Zdolność logicznego rozumowania i rozwiązywania problemów związanych z niezmiennikami. Powiązane ze sobą zdolności do decentracji i
odwracania operacji przez inwersję i wzajemność (kompensację) przyczyniają się do rozwoju umiejętności zachowania stałości oraz do
rozwoju zaawansowanego rozumowania.

5
Operacje logiczne

Operacje logiczne są to uwewnętrznione czynności poznawcze, pozwalające dziecku na wyciąganie wniosków, o których można
powiedzieć, że są „logiczne”. Czynności te zależą w większym stopniu od aktywności poznawczej niż od percepcji, jak to miało miejsce w
myśleniu przedoperacyjnym.
- wg Piageta operacja ma 4 cechy charakterystyczne: jest czynnością, która może zostać zinternalizowana lub wykonana zarówno w
myśli, jak i fizycznie, jest odwracalna zawsze zakłada jakiś niezmiennik oraz nigdy nie występuje pojedynczo. Operacje stają się w pwłni
logiczne w stadium operacji konkretnych.
- jedną z operacji logicznych, które już zostały omówione, jest odwracalność. Inne struktury, centralne w systemie operacji konkretnych,
to seriacja (szeregowanie) i klasyfikacja. Seriacja i klasyfikacja mają podstawowe znaczenie dla rozumienia pojęcia liczby.
- szeregowanie (seriacja) jest to umiejętność (umysłowego) rozmieszczania zestawu elementów na jakimś wymiarze, jak np. wielkość,
ciężar czy objętość. Zdolność do szeregowania wg długości kształtuje się na przełomie stadium przedoperacyjnego oraz operacji
konkretnych.

Na 1. poziomie, do 4. r.ż. dzieci zwykle

układają patyczki w sposób
nieuporządkowany. Na 2. układają
patyczki parami: dłuższy z
krótszym, lecz brak jeszcze związku
pomiędzy utworzonymi parami;
każdy patyczek może być zestawiony z
każdym, lecz nie z dwoma
równocześnie. Cztero- i pięciolatki zaczynają tworzyć grupy, co najwyżej z 3 patyczków, lecz bez jakiegokolwiek uporządkowania między
tymi grupami. Na następnym poziomie, który jest poziomem pośrednim (między 2. a 3.), widoczny jest już pewien postęp i częściowa
koordynacja. Dzieci w wieku 5-7 lat często układają patyczki tak, że w jednej linii znajdują się górne części, nie zwracając przy tym uwagi
na wyrównanie ich od dołu. Niektóre dzieci potrafią poprawnie ułożyć zbiór 4-5 patyczków, lecz z reguły nie więcej. Na poziomie 3. i 4.
dzieci w wieku 7-8 lat prawidłowo porządkują zbiór 10 patyczków, lecz metody używane na każdym z tych poziomów są jakościowo
odmienne. Na poziomie 3. dzieci zwykle stosują metodę prób i błędów. Na poziomie 3. dziecko nie jest w stanie uporządkować w myśli 3
lub więcej patyczków, ujawniając tym samym brak przechodniości. Jeżeli nie jest jasne, czy dziecko potrafi ułożyć w myśli całą serię,
można poprosić je, by umieszczało kolejne patyczki za przesłoną. Poprawne wykonanie takiego zadania wymaga uszeregowania
elementów serii w myśli. Na czwartym poziomie dzieci nie mają żadnych trudności z szeregowaniem. Bez żadnych prób i błędów, stosują
strategię polegającą na poszukiwaniu najmniejszego patyczka potem następnego najmniejszego patyczka itd.
Szeregowanie na podstawie długości jest opanowywane przez dzieci w wieku ok. 7-8 lat.

Klasyfikacja: grupowanie przedmiotów wg podobieństw

Trzy poziomy rozwoju klasyfikacji.

Poziom 1. dzieci w wieku 4-5 lat zwykle wykonują to zadanie wybierając przedmioty na podstawie podobieństw między nimi; jednakże
używanym przez nie kryterium jest podobieństwo tylko między dwoma przedmiotami naraz. Np. dzieci mogą połączyć czarne koło z
białym kołem. Przedmioty są asymilowane jedynie ze względu na podobieństwa w parach. Pomijane są natomiast różnice między
elementami zbioru. Brak tu jeszcze planu obejmującego zbiór.
Poziom 2. W wieku 7 lat dzieci tworzą za zwyczaj zbiory elementów podobnych do siebie na jednym wymiarze, jeśli klasyfikacje ze
względu na kształt to kółka umieszczone są razem, trójkąty razem itp. Gdy klasyfikacja wg kolorów, to białe kółka z białymi trójkątami.
Na tym poziomie rozumowania dzieci nie zdają sobie jeszcze sprawy z zależności pomiędzy zbiorami lub podzbiorami. Nie rozumieją
logicznych związków pomiędzy klasą i podklasami czy inkluzji klas.
Poziom 3. Około 8. r.ż. dzieci zazwyczaj zaczynają przejawiać zrozumienie zasady inkluzji klas. Podawane przez dzieci uzasadnienia
wskazują na rozumienie tego, że klasa kulek brązowych musi być większa niż klasa kulek drewnianych.

Czas i prędkość

Piaget i Inhelder stwierdzili, że przed 10. – 11. r.ż. dzieci zwykle nie rozumieją relacji pomiędzy czasem a prędkością (prędkość =
droga/czas). Młodsze dzieci uważają, że jakiś przedmiot porusza się szybciej niż inny poruszający się przedmiot, jeśli ten pierwszy go
wymija.
- pojęcie prędkości i czasu u dziecka, będącego w stadium operacji konkretnych, dopiero w tym stadium stają się one ścisłe

Rozwój afektywny: współpraca

Piaget uważał, że interakcje społeczne między dziećmi mają duże znaczenie dla rozwoju intelektualnego i afektywnego.
- dzieci, choć mogą nawiązywać interakcje społeczne z innymi na zasadzie równości, to jednak częściej wchodzą w interakcję z osobami
dorosłymi, w których zajmują podrzędną pozycję (szacunek jednostronny).
- w trakcie rozwoju operacji konkretnych, w rozumowaniu afektywnym dziecka pojawiają się uwewnętrznienia, odwracalne operacje
(odwracalność). Źródła odwracalności w sferze afektu były widoczne w myśleniu przedoperacyjnym

6
- w wieku 7-8 lat rozwija się zachowanie stałości uczuć i wartości. Dzieci nabierają zdolności do koordynowania myślenia afektywnego w
ramach ciągu zdarzeń. Teraz myślenie afektywne jest już odwracalne. Przeszłość, dzięki odwracalności i niezmiennikom, może
współtworzyć myślenie w teraźniejszości.
- Piaget zakładał, że interakcja społeczna w stadium przedoperacyjnym pobudzają rozwój konwersji uczuć.
- Lubienie kogoś jest uczuciem zmienny dopóki jest spontaniczne i związane z określonymi sytuacjami. Staje się trwałe i niezawodne, gdy
dołącza się do niego poczucie pewnego zobowiązania
- W stadium przedoperacyjnym afekt ma charakter prenormatywny, czyli że na tym poziomie rozwoju dzieci zwykle nie mają jeszcze
rozwiniętego poczucia obowiązku, jako przeciwstawionego w stosunku do posłuszeństwa. Choć niektóre zachowania dzieci w tym wieku
zdają się świadczyć o ich poczuciu obowiązku, to jednak ten wzór zachowań nie jest przeważający. Afekt nie spełnia wyczerpująco
żadnego z trzech kryteriów normatywności: podlegania uogólnieniu, trwania dłużej niż chwilę i powiązania autonomią. Te kryteria
spełniane są dopiero w stadium operacji konkretnych, kiedy to rozumowanie afektywne dzieci nabiera operacyjnego charakteru.
Odwracalność doprowadza do logiki afektu w analogiczny sposób jak do logiki myślenia. Odwracalne, uwewnętrznione operacje pojawiają
się w obszarze afektu.
- rozwój afektywny – pojęcia woli oraz autonomii

Wola

Są sytuacje, w których trzeba wybierać pomiędzy tym, co chciałoby się (pragnie) zrobić, a tym, co „powinno” się zrobić lub, do czego
czujemy się moralnie zobowiązani, np. obejrzeć film lub odwiedzić wuja.
- Zdolność do tego rodzaju rozumowania i postępowania ujawnia się w stadium operacji konkretnych. Piaget wiąże ją z powstaniem woli,
„instrumentu konserwowania (zachowania stałości) wartości”.
- Aby można było mówić o woli, musi wystąpić konflikt między dwoma impulsami, tendencjami.
- Piaget traktował więc wolę jako stworzoną przez jednostkę trwałą skalę wartości, do realizacji których czuje się ona zobowiązana. Wola
odgrywa rolę regulatora (samoregulatora) afektu i jest mechanizmem, dzięki któremu wartości są konserwowane (zachowana jest ich
stałość)
- Zdaniem Piageta stopniowy rozwój jest pobudzony przez kilka czynników. Jeden z nich, wspomniany już wcześniej, to zapotrzebowanie
na doświadczenie społeczne. Zachowanie doświadczenia afektywne i uczucia są. Uczuciowa przeszłość i teraźniejszość stanowią elementy
afektywnego rozumowania e każdej sytuacji. Afektywne doświadczenia z przeszłości dłużej nie mogą być pomijane

Autonomia

Około 7.-8. r.ż. dzieci nabywają zdolność do dokonywania własnych ocen moralnych i zaczynają wypracowywać własne normy, czyli
rozważaj prawość lub nieprawość działań i ich skutków dla innych osób.
- Pojęcie autonomiczny… oznacza, możliwość… wypracowania [przez dziecko] swoich… własnych norm, przynajmniej w jakiejś części.
Powyżej 7.-8. r.ż. dziecko staje się zdolne do dokonywania swoich własnych ocen moralnych, dokonuje aktów woli z wolnego wyboru i
przejawia uczucia moralne, które w pewnych przypadkach ścierają się z uczuciami, widocznymi w heteronomicznej moralności
posłuszeństwa [szacunku jednostronnego]
- Autonomia rozumowania polega na rozumowaniu zgodnym ze stworzonym przez siebie systemem norm i wyraża się bardziej w
ocenianiu wartości wykreowanych przez innych niż w ich automatycznym akceptowaniu. Ponadto rozumowanie autonomiczne uwzględnia
zarówno innych, jak i własne ja. Autonomia jest to samoregulacja. W stadium przedoperacyjnym dzieci przyjmują reguły i traktują je jako
dane z góry przez wyższy autorytet – rodziców, Boga czy rząd. Moralność dziecka w stadium przedoperacyjnym jest moralnością
posłuszeństwa, co Piaget określił jako szacunek jednostronny.
- Szacunek wzajemny jest czynnikiem pośredniczącym w rozwoju myślenia autonomicznego. Do 7.-8. r.ż. dzieci odnoszą się do dorosłych
z szacunkiem jednostronnym, a ich moralność jest przede wszystkim moralnością posłuszeństwa..
- szacunek wzajemny wyrasta między jednostkami uważanymi za równe sobie.
- Rodzice i nauczyciele dostrzegają pierwsze znaki rozwijającej się autonomii, gdy dzieci zaczynają popadać w konflikty z dorosłymi o to,
co jest sprawiedliwe i słuszne. Siedmiolatek, który uskarża się – wypominając brak sprawiedliwości – na to, że starszy brat dostał większy
kawałek ciasta.:)
- Autonomia poznawcza i uczuciowa rozwija się dzięki dążeniu dzieci do samoregulacji (kluczowym okresem w ciągłym rozwoju autonomii
jest stadium operacji konkretnych, kiedy to dzieci zwykle przechodzą do rozumowania moralnego opartego na szacunku jednostronnym
do szacunku wzajemnego

Reguły

Zwykle ok. 7.-8. r.ż. (na początku stadium operacji konkretnych) dzieci zaczynają pojmować znaczenie reguł dla właściwego przebiegu
gier. Pojawia się współdziałanie (w sensie społecznym). Reguły nie są już uważana za absolutne i niezmienne. Dzieci zaczynają pojmować,
że reguły gry mogą być zmieniane, o ile wszyscy uczestnicy gry zgodzą się na to. Starają się wygrać (zachowanie społeczne),
podporządkowując się równocześnie regułom

Przypadek i niezręczność

Na poziomie przedoperacyjnym dzieci nie są w stanie uwzględnić intencji innych osób

- mniej więcej w wieku 8-9 lat, gdy przeciętne dziecko rozwija operacje konkretne, zaczyna się rozwój zdolności uwzględniania punktów
widzenia innych osób. Wtedy to dzieci zaczynają rozumieć intencje i brać je pod uwagę przy formułowaniu sądów. Nie żądają już
automatycznie kary, gdy szkoda powstałą przez przypadek. Intencje zaczynają liczyć się bardziej niż konsekwencje uczynków.
- wg Piageta każde dziecko musi wyinterpretować pojęcie z aktywnych interakcji z innymi. Rówieśnicy odgrywają szczególnie ważną rolę w
tym procesie.

Kłamstwo

Jak dobrze wiemy w stadium operacji konkretnych dzieci uważają, że kłamstwo to coś, co nie jest prawdą.:) Nie wcześnie niż w wieku 10-
11 lat dzieci zaczynają brać pod uwagę intencje, gdy mają osądzić, czy coś jest kłamstwem. Na tym poziomie mówienia nieprawdy,
którego celem nie jest wprowadzenie kogoś w błąd, nie jest już automatycznie oceniane jako kłamstwo

Sprawiedliwość

Stadium przedoperacyjne – dzieci traktują reguły jako ustalone i niezmienne

W trakcie rozwoju operacji konkretnych dzieci budują lepsze, choć jeszcze niepełne rozumowanie praw i reguł
To sum up:

7
- nie są już egocentryczne
- ich mowa jest społeczna i służy porozumiewaniu się. Umieją już decentrować się w spostrzeganiu i radzą sobie z przekształceniami. Rozwinięta jest u nich odwracalność myślenia-
obserwujemy ważne paralele między rozwojem poznawczym a afektywnym. Rozwój woli z której rodzi się poczucie zobowiązania.