Jagodzińska M., (2003) Rozwój pamięci w dzieciństwie.

Rozdział 14. Od pamięci dziecka dorosłego: refleksje końcowe.

1. Słabe i mocne strony pamięci dziecięcej.

W badaniach pamięci dziecka posługiwano się, w celu porównania, modelem pamięci człowieka dorosłego,
czyli pamięci intencjonalnej, kontrolowanej przez podmiot i strategicznej. Takie podejście prowadziło do
wykrywania różnych deficytów u małych dzieci, badania takie koncentrowały się na słabych stronach
pamięci dziecięcej.

W ostatnich latach zainteresowanie kompetencjami dzieci w dziedzinie pamięci związane jest przede
wszystkim z ekologicznym nurtem badań i ze społeczno- kulturowymi teoriami rozwoju.

Rejestr słabych stron pamięci dziecięcej (w porównaniu do dzieci starszych i dorosłych):

 podstawowe parametry pamięci- zakres pamięci bezpośredniej, szybkość zapamiętywania i trwałość
pamięci mają u małych dzieci mniejszą wartość
 pamięć operacyjna młodszych dzieci ma stosunkowo małą pojemność, z powodu wolniejszego
przetwarzania informacji
 zamierzona pamięć małych dzieci jest ograniczona przez deficyty strategiczne, aż do końca wieku
przedszkolnego dzieci nie stosują spontanicznie strategii podczas zapamiętywania i przypominania(
lub stosują je bardzo nieregularnie)
 deficyty metaloznawcze:
-małe dzieci wiedzą niewiele o swojej pamięci i procesach poznawczych, błędnie oceniają stopień
trudności zadań pamięciowych, przeceniają swoje zdolności, nie potrafią skutecznie monitorować
pamięci
-utrudniają one kontrolę procesów pamięciowych
-są jedną z przyczyn braku zachowań strategicznych
 reprezentacje zdarzeń tworzone przez małe dzieci:
-mają cechy utrudniające późniejsze przypominanie
-zawierają aspekty typowe dla danej kategorii zdarzeń z pominięciem szczegółów specyficznych
-dzieci kodują stosunkowo mało szczegółów, uwzględniają niewiele relacji, tworzą mało spójne
reprezentacje zdarzeń
 przypomnienie jest utrudnione:
-z powodu dużej zależności od wskazówek zewnętrznych, w postaci miejsc i przedmiotów związanych z
daną informacją,
-z powodu wielu pytań, które zadają dzieciom dorośli, kiedy chcą uzyskać szczegółową relację
zdarzenia- więcej okazji do zniekształceń wynikających z sugestii, błędnego rozumienia pytań lub presji
-konsekwencją tego jest duża zmienność przypomnień odnoszących się do tego samego zdarzenia,
utrudnia to utrwalanie doświadczeń autobiograficznych jest jedną z przyczyn amnezji dziecięcej
 zależność od kontekstu sytuacyjnego jest u małych dzieci silniejsza niż u starszych
-w obcych sytuacjach, gdy pamiętanie stanowi cel sam w sobie, małe dzieci zachowują się biernie i
niewiele zapamiętują
-gdy zadanie pamięciowe podporządkowane jest szerszej aktywności i wykonywane jest w znajomych
warunkach wykazują tendencję do podejmowania czynności strategicznych uzyskują lepsze wyniki
 pamięć jest zależna od czynników społecznych:
-dzieci korzystają ze wsparcia i zachęty do wykonywania zadań, wyjaśnień i informacji zwrotnych
-ze względu na autorytet dorosłego mogą też przyjmować błędne i zasugerowane informacje

Mimo to pamięć małych dzieci jest dobrze przystosowana do spełnienia podstawowych zadań
życiowych na tym etapie rozwoju.

Rejestr mocnych stron pamięci dziecięcej:

 pamięć zaczyna funkcjonować w okresie prenatalnym, noworodek korzysta z doświadczeń
zarejestrowanych jeszcze przed narodzinami
 narodzinami pierwszym roku życia, w zachowaniu dziecka możemy dostrzec przejawy
funkcjonowania podstawowych systemów
-pamięci proceduralnej
-pamięci deklaratywnej
-pamięci operacyjnej
 noworodek rozpoznaje bodźce wzrokowe, słuchowe i dotykowe, których wcześniej doświadczył
-w pierwszym r. ż. Następuje znaczny wzrost trwałości pamięci rozpoznawczej
-w prostych zadaniach rozpoznawczych dzieci w wieku 3-5 lat osiągają wyniki podobne jak dorośli
 pod koniec pierwszego r. ż. niemowlę potrafi odtwarzać proste sekwencje czynności
- w 2 i 3 r. ż. Znacznie wzrasta zakres i trwałość pamięci reprodukcyjnej
 w zadaniach dotyczących pamięci utajonej dzieci w wieku przedszkolnym uzyskują podobne wyniki
jak dzieci starsze i dorośli
 bardzo wcześnie w ontogenezie pojawia się tendencja do semantycznego kodowania bodźców, już
niemowlęta wykazują skłonność do kategoryzacji, reagują na specyficzne bodźce a także na ogólne
kategorie oraz mają skłonność, dzieci wcześnie zaczynają tworzyć strukturę pojęć podobną do
występującej u dorosłych
 bardzo wcześnie wiedza dzieci o świecie jest reprezentowana w formie uogólnień schematów miejsc,
zdarzeń i opowiadań
-już w 2 r. ż. dzieci tworzą reprezentacje zdarzeń uporządkowane według relacji czasowych
-w 3 r. z. tworzą skrypty rutynowych zdarzeń
 wyróżniające się wydarzenia z własnej przeszłości małe dzieci pamiętają wiernie i trwale
 dzieci wykazują tendencję do wiązania aktualnych przeżyć z doświadczeniami z przeszłości,
wyrazem tego są spontaniczne wspomnienia, które pomagają porządkować doświadczenia, budować
własną tożsamość i spójną wiedzę o świecie
 dzieci potrafią korzystać ze wsparcia kontekstowego podczas wykonywania zadań angażujących
pamięć
-ze wskazówek zewnętrznych
-z informacji zwrotnych
 -z pomocy osób dorosłych
 już dzieci w wieku przedszkolnym podejmują proste czynności strategiczne podczas wykonywania
zadań pamięciowych, dużą rolę odgrywają w nich czynności percepcyjne i manipulacyjne a
stosunkowo małą (w porównaniu z dorosłymi) czynności werbalne, dzieci stosują też społeczne
strategie pamięciowe- odwoływanie się do osoby dorosłej jako źródła informacji
 w toku takich aktywności jak zabawa tematyczna, rysowanie, monologi przed snem następuje
przetwarzanie i utrwalanie informacji, dzieci opracowują w nich własne przeżycia oraz treści
pochodzące od różnych źródeł informacji

2. Ciągłość rozwoju pamięci

Najnowsze badania wykazują, że pamięć małych dzieci jest bardziej podobna do pamięci dorosłych niż
dawniej sądzono. Wiele różnic pomiędzy małymi i starszymi dziećmi ma charakter raczej ilościowy niż
jakościowy (stanowisko Flavella)
Ciągłość w rozwoju poznawczym występuje w większym stopniu niż to zakładały dawniejsze teorie.
Bardzo wcześnie w rozwoju występują liczne podobieństwa do funkcjonowania pamięci dorosłych.
2.1. Strategie, prestrategie i ekwiwalenty strategii pamięciowych.

strategie- intencjonalne czynności podejmowane ze względu na cel pamięciowy, pojawiają się dopiero pod
koniec wieku przedszkolnego, ale ich elementy można zaobserwować znacznie wcześniej

Początkowo przetwarzanie informacji prowadzące do zakodowania ich i utrwalenia w pamięci występuje w

toku codziennej aktywności nienastawionej na zapamiętywanie (podczas zabawy, rozmów, wspomnień).
Efekty pamięciowe są uzyskiwane bez świadomego zamiaru jako uboczny skutek przetwarzania informacji.

prestrategie- czyli niedojrzałe strategie, inaczej prekursory strategii, są intencjonalnie związane z pamięcią,
ale cel pamięciowy rzadko jest motywem wystarczającym do ich podjęcia, pojawiają się gdy pamiętanie
służy do osiągnięcia jakiegoś nadrzędnego celu (np. zakupy, zabawa), są słabo kontrolowane i stosowane
niekonsekwentnie, niektóre mają charakter społeczny (stosując je dziecko odwołuje się do pomocy osób
dorosłych traktując ich jako źródło informacji), są to czynności tylko częściowo strategiczne

prestrategie zawierają:
- nazywanie
- powtarzanie
- elaboracje
- czynności manualne
- czynności percepcyjne

Stopniowo, prestrategie przekształcają się we właściwe strategie pamięciowe, dzieci zaczynają być
świadome celów pamięciowych podejmują w związku z tym specjalne czynności.

Zachowania stanowiące ekwiwalenty strategii i prestrategie można uznać za stadia w rozwoju strategii
pamięciowych. Kolejne stadia nie zawierają czynności całkowicie nowych, a raczej nowe formy,
konfiguracje i zastosowania czynności występujących wcześniej.

Również dorośli korzystają z funkcjonalnych ekwiwalentów strategii pamięciowych (wspierających pamięć

mimowolną) i z czynności odpowiadających charakterystyce prestrategii.
Następuje dalszy rozwój prestrategii w pewnych formach aktywności prowadzących do utrwalenia
doświadczeń indywidualnych i zbiorowych (rozmyślanie przed snem, spisywanie dzienników, zbieranie
pamiątek i zdjęć itp.)

W toku rozwoju następuje przejście:

- od strategii opartych na mediatorach zewnętrznych do strategii wewnętrznych

- od strategii społecznych do indywidualnych

- od podejmowania czynności strategicznych, w sytuacji, gdy zadanie pamięciowe jest porządkowane

nadrzędnemu celowi, do podejmowania takich czynności przede wszystkim, aby osiągnąć cel
pamięciowy

Bardziej pierwotne formy nie zanikają całkowicie, wraz z pojawieniem się nowych, wyżej rozwiniętych
zachowań.

2.2 Co się zmienia w toku rozwoju pamięci, a co jest stałe?

Flavell podkreśla synchroniczny charakter zmian rozwojowych, różne elementy rozwoju są ze sobą
powiązane, pojawiają się w tym samym czasie i wykazują pozytywne interkorelacje u dzieci w tym samym
wieku.

Istotną rolę w rozwoju pamięci odgrywa:

- wzrost tempa i efektywności przetwarzania informacji, następujący wraz z wiekiem, → umożliwia to
bardziej złożonych form poznania, większych zasobów poznawczych i utrzymywania w umyśle większej
liczby informacji,
dzięki temu:
*wzrasta zakres pamięci bezpośredniej
*powstaje możliwość stosowania bardziej zaawansowanych strategii pamięciowych (jak powtarzanie
kumulatywne)
*kodowanie informacji staje się dokładniejsze, rejestrowana jest większa liczba cech
- rozwój mowy, wpływający min. na semantyczne kodowanie informacji
umożliwia:
*stosowanie werbalnych strategii pamięciowych (przede wszystkim różnych form powtarzania)
*rozwój narracji, jako formy odtwarzania doświadczeń osobistych → utrwalanie przeżyć w pamięci i rozwój
pamięci autobiograficznej
- rozwój myślenia,
dzięki temu :
*stają się możliwe bardziej zaawansowane formy elaboracji (np. wytwarzanie rozległych skojarzeń,
uwzględnianie różnorodnych zależności pomiędzy informacjami)
*powstaje możliwość hierarchicznego organizowania treści
*dzieci tworzą naiwne teorie świata, umysłu i pamięci, na tym tle rozwija się metapamięć
- rozwój wiedzy ogólnej dziecka, która jest z jednej strony produktem pamięci a z drugiej zaś wpływa na
dalszy jej rozwój, na skuteczność przyswajania nowych informacji i na możliwość stosowania określonych
strategii, od zakresu posiadanej wiedzy zależy stosowanie niektórych strategii pamięciowych

Pamięć dziecka funkcjonuje według podobnych prawidłowości ogólnych jak pamięć dorosłego. Główne
systemy pamięci kształtują się bardzo wcześnie w rozwoju i nie ulegają później poważnym zmianom.
Podstawowe procesy przetwarzania informacji w pamięci są stałe. Na pamięć dorosłych i dzieci wpływają te
same zmienne, choć ich rola może zależeć od wieku.
U dorosłych przetwarzanie informacji związanych z pamięcią jest włączone w strategie pamięciowe, u
małych dzieci występuje głównie podczas zachowań eksploracyjno- zabawowych i społecznych.
Starsi stosują strategie pamięciowe w sposób samodzielny, dzieci odwołują się do osób dorosłych traktując
ich jako źródło informacji.
Najważniejsze zmiany rozwojowe dotyczą wzrostu roli świadomości w procesach pamięciowych i kontroli
nad przetwarzaniem informacji podczas zapamiętywania i przypominania, a także wzrost tępa przetwarzania
informacji.