T P S TEMAT NUMERU

dr hab. n. med. Joanna Szczepaska, dr n. med. Elbieta Pawowska* Praca recenzowana

Pierwsza pomoc
w urazowych uszkodzeniach zbw staych
Streszczenie: Autorki przedstawiaj obecne pogldy na temat udzielania pierwszej pomocy w przypadkach urazowych uszkodze zbw staych. Na podstawie literatury i wasnych dowiadcze proponuj take optymalny czas zgoszenia si pacjenta do lekarza po rnych typach urazw zba. Omawiane s rwnie rodzaje tymczasowego szynowania zbw po urazach oraz czas ich unieruchomienia. Summary: The authors introduce the current views concerning the first aid in traumatic dental injuries of permanent teeth. On the basis of literature and own experiences the propositions of the optimum time attend of the patient to doctor after diverse type of injuries are presented. The types and duration of teeth splinting are discussed as well.
w miejscu wypadku, np. przez rodzicw lub pielgniark w szkole, oraz pomoc udzielan przez fachowy personel stomatologiczny. W przypadku urazw takich jak wybicie zba duo waniejsz rol odgrywa czas ni specjalistyczne umiejtnoci. W innego typu uszkodzeniach nie jest moliwe wykonanie jakiegokolwiek zabiegu poza gabinetem lekarskim. Ze wzgldu na pomylne rokowanie, jedne rodzaje urazw wymagaj natychmiastowej (w cigu kilku minut) interwencji, w innych natomiast pomoc moe zosta udzielona nawet po kilku godzinach. Tab. 1 przedstawia zasady postpowania w przypadku urazw zbw staych w miejscu wypadku. Na podstawie literatury i wasnych dowiadcze autorki proponuj take optymalny czas zgoszenia pacjenta do lekarza po ostrym urazie zba. Andreasen i wsp. (1) uwaaj, e z praktycznego i logistycznego punktu widzenia tylko w przypadku zamania wyrostka zbodoowego leczenie powinno by podjte do 3 godzin po urazie (natychmiastowe podjcie leczenia acute approach). W sytuacji cakowitego, czciowego i czciowego bocznego zwichnicia zba, intruzji i ekstruzji oraz zamania korzenia zba, aby zminimalizowa infekcj bakteryjn i zapewni szybkie zdrowienie miazgi, wizada przyzbnego i koci, pierwsza pomoc powinna by udzielona w cigu 3 godzin (lub do 24 godz.) (subacute approach). W przypadku wybicia zba mona uda si do stomatologa po duszym czasie, jeli zb zosta ju umieszczony w zbodole. Natomiast przy wstrznieniu i czciowym zwichniciu zba naley rozpocz leczenie w okresie do 24 godzin od wystpienia urazu, a w wypadku zamania korony bez obnaenia miazgi nawet po tym czasie (leczenie opnione i pne).

CAKOWITE ZWICHNICIE ZBA

Po wybiciu zba, oprcz zerwania cigoci wkien ozbnej, przy przeduajcym si wysuszeniu powierzchni korzenia dochodzi do obumierania komrek ozbnej. Odwodnieniu ulega take miazga (2-5). W procesie gojenia po zabiegu replantacji idealna regeneracja wymaga odbudowy aparatu wizadowego oraz wbudowania funkcjonalnie zorientowanych wkien kolagenowych w ko i kostniwo. Zwichnicie cakowite zba, niezalenie od stopnia rozwoju korzenia, rokuje najlepiej, kiedy zb jest replantowany prawie natychmiast. Jeli natomiast z powodu obfitego krwawienia z zbodou niemonoci opukania zabrudzonego np. ziemi zba lub obaw opiekuna dziecka co do susznoci wprowadzenia zba do zbodou, naley jak najszybciej umieci zb w rodowisku wilgotnym, aby nie doszo do obumarcia komrek periodontium. Najpierw naley puka zb przez 10 sekund pod zimn biec wod, trzymajc za koron, aby usun zanieczyszczenia (2). Najtrudniejsza sytuacja jest wtedy, gdy nie ma bezporedniego dostpu do wody biecej, nie mwic ju o wieym mleku czy fizjologicznym roztworze soli. Jedynym wyjciem bdzie wwczas umieszczenie zba we wasnej linie w czystym naczyniu i natychmiastowe udanie si do stomatologa. Przed zabiegiem replantacji wykonywanym w gabinecie lekarskim poleca si przepukanie zbodou i obmycie powierzchni korzenia (bez dotykania go) fizjologicznym roztworem soli przy pomocy strzykawki z ig, trzymajc zb w rku lub w kleszczach. Wykonanie znieczulenia jest wskazane
TPS 9/2006

Udzielenie waciwej pierwszej pomocy, zalenie od rodzaju urazu, wpywa zasadniczo na przebieg procesu gojenia, a tym samym na funkcjonalne i estetyczne zachowanie zba. Pod pojciem optymalne postpowanie w przypadku urazu rozumie si zarwno odpowiednio przeprowadzone czynnoci, jak i istotny dla danego urazu czas udzielenia pierwszej pomocy. Uszkodzenia mog dotyczy twardych tkanek korony zba (odamania w obrbie szkliwa i zbiny z obnaeniem lub bez obnaenia miazgi), tkanek przyzbia (wstrznienie, zwichnicie cakowite i czciowe z przemieszczeniem lub bez przemieszczenia zba) oraz twardych tkanek korzenia zba i/lub wyrostka zbodoowego (zamanie korzenia, ciany zbodou, wyrostka zbodoowego).

POSTPOWANIE PO URAZIE
Czynnoci wykonywane po urazie naleaoby podzieli na te przeprowadzane

12

TEMAT NUMERU
ewentualnie przy pnym zgoszeniu si pacjenta. Aby zapobiec infekcji, naley poda pacjentowi antybiotyk i surowic przeciwtcow. Naley pamita, e przeciwwskazaniem do replantacji zba jest zapalenie wsierdzia, leczenie immunosupresyjne, cukrzyca, choroby ukadu krwiotwrczego, a z czynnikw miejscowych: zbyt krtki korze, rozlega prchnica i jej powikania, znaczna utrata przyzbia brzenego oraz niewaciwa higiena jamy ustnej (1, 2, 5, 6). Jeli nie ma przeciwwskaza, replantacja zba u dzieci i modziey powinna by wykonana zawsze, nawet jeli zb pozostanie w jamie ustnej tylko kilka lat. Pozwoli to bowiem zachowa odpowiedni przestrze i wysoko wyrostka zbodoowego (6). W tab. 2 przedstawiono oglne zasady postpowania w przypadku cakowitego zwichnicia zba staego, zalenie od stopnia uksztatowania wierzchoka korzenia i czasu pozostawania zba poza zbodoem. Najwicej wtpliwoci, z powodu wyduania si czasu wysuszenia zba i dalszego mechanicznego niszczenia wizada przyzbnego PDL (5, 6), budzi leczenie endodontyczne przed replantacj. Dlatego w wikszoci przypadkw zabieg ten powinien by przeprowadzany w odpowiednim czasie po replantacji. Ewentualne leczenie kanaowe zba poza jam ustn jest zalecane u dorosych lub w sytuacji, gdy zb by przechowywany w suchym rodowisku przez duszy czas (4, 6-9). Wwczas przed replantacj naley usun z powierzchni korzenia martwe komrki i wizada PDL oraz naoy na korze i do zbodou np. Emdogain (cyt. za 4, 10). W badaniach Andreasen i wsp. (2) przedstawiono wpyw czasu pozostawania suchego zba poza zbodoem na proces gojenia miazgi (przy nieza-

T P S

RODZAJ URAZU ZBA

POSTPOWANIE
Opuka zb w fizjologicznym roztworze soli (0,9% NaCl) lub pod biec wod, trzymajc za koron (nie dotyka korzenia), i natychmiast wprowadzi do zbodou, zamkn usta i uda si do stomatologa Ewentualnie woy zb do czystego naczynia z fizjologicznym roztworem soli (0,9% NaCl) lub zimnym, wieym mlekiem albo wasn lin i uda si do stomatologa Natychmiast uda si do stomatologa

OPTYMALNY CZAS UDZIELENIA PIERWSZEJ POMOCY

kilka godzin

Cakowite zwichnicie

1/2 godziny

Zwichnicie czciowe zba z intruzj lub zwichnicie boczne Zwichnicie czciowe lub zamanie korzenia bez przemieszczenia Zwichnicie czciowe z ekstruzj lub zamanie korzenia z przemieszczeniem odamu dokoronowego Odamanie fragmentu korony zba z obnaeniem miazgi Odamanie fragmentu korony zba bez obnaenia miazgi

3 godziny

Nie dotyka zba rk ani jzykiem, zamkn usta i natychmiast uda si do stomatologa

3 godziny

Delikatnie wcisn zb do zbodou, zamkn usta i natychmiast uda si do stomatologa

3 godziny

Odszuka odamany fragment korony, umieci w 0,9% NaCl lub w linie i natychmiast uda si do stomatologa Odszuka odamany fragment korony, umieci w 0,9% NaCl lub w linie i natychmiast uda si do stomatologa

1 godzina

kilka godzin

Tab. 1. Pierwsza pomoc w urazowych uszkodzeniach zbw staych w miejscu wypadku.

www.elamed.com.pl/tps

T P S TEMAT NUMERU
koczonym rozwoju korzenia) i wizada przyzbnego (przy niezakoczonym i zakoczonym rozwoju korzenia). Optymalne gojenie miazgi po minucie pozostawania zba w suchym rodowisku przed replantacj wystpowao w okoo 60% przypadkw, a po 20 minutach spadao do 25%. Jeli zby byy replantowane w pierwszej minucie po urazie, prawidowe gojenie PDL miao miejsce w okoo 75% przypadkw i wynosio tylko 10% po 20 minutach. Due szanse na pojawienie si rewaskularyzacji i niewystpienie patologicznej resorpcji w zbach niedojrzaych istniej tylko wtedy, gdy zb jest replantowany w cigu 15 minut (lub do 30 minut) po urazie i kiedy jest przechowywany w odpowiednim wilgotnym rodowisku (5, 6, 9, 11). Jeli pomimo zerwania wkien ozbnej powierzchnia korzenia nie zostanie wysuszona, zachowujce ywotno komrki PDL umoliwi ponowne przyczepienie wkien do replantowanego zba oraz zapobiegn powstaniu destruktywnego zapalenia tkanek przyzbia (3). Tak wic najbardziej krytycznym czynnikiem zwizanym z powstawaniem poreplantacyjnej resorpcji korzenia jest wysuszenia zba przez ponad 15 minut (4). Andersson i wsp. (cyt. za 5) oraz Andreasen i wsp. (cyt. za 6) zaobserwowali, e resorpcji zapalnej i ankylozie czciej ulegaj zby replantowane u dzieci ni u dorosych, szczeglnie te, ktre byy poza jam ustn ponad 60 minut (8). licy wierzchoka korzenia, drugi na koronie od strony jamy ustnej. Takie postpowanie jest moliwe, jeeli pacjent zgosi si wkrtce po urazie. Jednak kiedy zb tkwi ju mocno w nowym miejscu (wskutek pnego zgoszenia si pacjenta), moliwa jest jedynie repozycja przy uyciu aparatu ortodontycznego (Vi). W zbach z nieuksztatowanym wierzchokiem korzenia czsto pojawia si zdrowienie w postaci obliteracji, miazga moe pozosta ywa lub zb moe ulec rewaskularyzacji i ponownemu unerwieniu. Przy cakowicie uformowanym wierzchoku miazga obumiera prawie w 100% lub pojawiaj si rne typy resorpcji. Zby te wymagaj jednak wnikliwej obserwacji klinicznej i radiologicznej, niekiedy dugoletniej, zanim zostanie podjta decyzja o leczeniu endodontycznym (1, 2). W tab. 3 zestawiono zasady postpowania w urazowej intruzji siekaczy staych, m.in. na podstawie pracy Kinirons (12). W cigu pierwszej doby po urazie powinna by podjta decyzja, czy mona oczekiwa spontanicznej reerupcji zba, czy zb powinien by reponowany ortodontycznie przez nastpne 2-4 tygodnie. Niekiedy potrzebne jest wstpne delikatne uwolnienie zba zablokowanego w zbodole poprzez uycie kleszczy i pozostawienie go do ponownego wyrznicia. Ewentualne leczenie endodontyczne powinno si rozpocz, jeli pojawi si objawy martwicy miazgi lub resorpcji zapalnej (nieuksztatowany wierzchoek korzenia). W zbach z cakowicie zamknitym wierzchokiem naley rozway moliwo wysunicia zba przy pomocy kleszczy lub wykonania repozycji ortodontycznej, w zalenoci od stopnia wtoczenia zba, oraz przeprowadzi profilaktyczn ekstyrpacj miazgi. Du rol w wyborze metody leczenia odgrywa take poziom wsppracy z dzieckiem. Repozycja chirurgiczna jest moliwa do przeprowadzenia u dzieci powyej 12. roku ycia w znieczuleniu miejscowym, a w przypadkach mocnego wklinowania zba nawet w znieczuleniu oglnym (1, 2, 12).

ZWICHNICIE CZCIOWE
Z EKSTRUZJ Zwichnicie zba z wysuniciem z zbodou zwane jest te czciowym wybiciem. Zwikszona ruchomo zba po urazie moe sugerowa zarwno zwichnicie czciowe, jak i zamanie korzenia, natomiast przemieszczenie zba zwichnicie boczne. Dopiero wykonanie zdjcia RTG gwarantuje postawienie prawidowej diagnozy i pozwala oceni stopie wysunicia zba. W wyniku ekstruzji zba dochodzi do prawie cakowitego przerwania wkien ozbnej i zerwania pczka naczyniowo-nerwowego. Pierwsza pomoc w tym przypadku polega na wsuniciu zba do zbodou poprzez delikatne naciskanie na brzeg sieczny i repozycj zgodnie z warunkami zgryzowymi, a nastpnie na unieruchomieniu na 2-3 tygodnie. Ponowne wykonanie zdjcia pozwoli upewni si, czy zb tkwi w prawidowym pooeniu. Optymalny czas podjcia leczenia przypada na pierwsze 24 godziny po wypadku, m.in. dlatego e po duszym okresie zorganizowany skrzep w okolicy wierzchoka utrudni wsunicie zba na waciwe miejsce. Diangelis (cyt. za 11) poleca w takiej sytuacji delikatne, ale z pewn si nagryzanie przez pacjenta gazika przez 15-20 minut. Jeli pacjent zgosi si po 2 dobach, zba nie mona ju na si wprowadza do zbodou, ale raczej zastosowa leczenie ortodontyczne. Proces gojenia uszkodzonych struktur, w tym rewaskularyzacja i ponowne unerwienie, jest moliwe szczeglnie w zbach z szerokim otworem wierzchokowym. W zbach z uksztatowanym wierzchokiem korzenia, zwykle przed zdjciem szyny, naley rozpocz leczenie endodontyczne, chyba e pacjent bdzie si zgasza na regularne kontrole kliniczne i radiologiczne, co pozwoli uchwyci moment pojawienia si zmian patologicznych (1, 12, 13).

ZWICHNICIE BOCZNE
I INTRUZJA ZBA Kolejnymi trudnymi przypadkami jest wbicie zba i zwichnicie boczne. Te urazy bardzo czsto wi si ze zmiadeniem zbodou, uszkodzeniem cementu, zerwaniem wkien ozbnej i zniszczeniem pczka naczyniowo-nerwowego. W sytuacji zwichnicia bocznego potrzebna jest natychmiastowa interwencja lekarza polegajca na wprowadzeniu zba (po uprzednio wykonanym znieczuleniu) z powrotem do zbodou przy uyciu kleszczy lub odpowiednio ukadajc kciuki jeden od przedsionka w oko-

ZAMANIE KORZENIA ZBA

W zwizku z tym, e zamaniu korzenia zba zwykle towarzyszy ruchomo odamu dokoronowego, jest ono traktowane pod wzgldem gojenia
TPS 9/2006

14

TEMAT NUMERU
i prognozy jako przypadek czciowego zwichnicia. Odam dokoronowy zamanego korzenia moe take ulec wysuniciu z zbodou oraz powodowa dolegliwoci podczas okluzji i ucia. Sposb gojenia zamanego korzenia bdzie zalea od stadium jego rozwoju i od tego, czy miazga kanaowa pozostanie ywa (14). Badania Feely i wsp. (15) wykazay, e zamania korzenia w zbach z niezakoczonym jego rozwojem maj wiksz szans pomylnego gojenia z zachowaniem ywej miazgi ni zby dojrzae. Ponadto w poziomych zamaniach korzenia miazga czciej zachowuje ywotno ni w przypadkach zwichnicia zba, pomimo e zamaniu korzenia take moe towarzyszy zwikszona ruchomo odamu dokoronowego. Ze wzgldu na podobiestwa midzy tymi dwoma przypadkami postpowanie jest takie samo i polega na zszynowaniu zba wykazujcego ruchomo z ssiednimi w okresie nie duszym ni 24 godziny od wystpienia urazu (1, 16-19). Cvek i wsp. (17) przedstawili procesy gojenia i prognozy 94 przypadkw zama korzenia u dzieci w wieku 7-17 lat. Okres obserwacji wynosi od roku do 13 lat. Urazy podzielono na dwie kategorie: zamania poziome w obrbie szyjki zba, skone obejmujce okolic szyjki i 1/3 rodkow cz korzenia. Generalnie lepsze rokowanie istniao w przypadkach zamania skonego, gbiej usytuowanego w zbodole ni poziomego w obrbie szyjki zba. Zamanie w obrbie szyjki zba jest wskazaniem do usunicia fragmentu koronowego i do przeprowadzenia leczenia endodontycznego pozostaego korzenia (11).

T P S

CZAS POZOSTAWANIA ZBA POZA ZBODOEM

do 20 min

POSTPOWANIE
Nieuksztatowany wierzchoek korzenia Natychmiastowa replantacja + kontrola kliniczna i radiologiczna Natychmiastowa replantacja + kontrola kliniczna co 3-4 tygodnie i radiologiczna Uksztatowany wierzchoek korzenia Natychmiastowa replantacja + kontrola kliniczna i radiologiczna Natychmiastowa replantacja + leczenie endodontyczne po 7-10-14 dniach + kontrola kliniczna i radiologiczna

od 20 min do1 h

duej ni 1 h

Odpowiednie przygotowanie zba w celu zapobiegnicia Natychmiastowa zakaeniu i resorpcji patologicznej + natychmiastowa replanreplantacja + leczenie tacja + leczenie endodontyczne po 3-5 dniach + kontrola endodontyczne po 7-14 kliniczna i radiologiczna dniach i/lub kontrola Leczenie endodontyczne w rku + odpowiednie kliniczna co 6-8 tygodni przygotowanie zba + replantacja + kontrola kliniczna i radiologiczna i radiologiczna

Tab. 2. Postpowanie w przypadku cakowitego zwichnicia zba staego.

NIEUKSZTATOWANY WIERZCHOEK KORZENIA

Intruzja <3 mm Obserwacja oczekiwana reerupcja Obserwacja oczekiwana reerupcja Repozycja ortodontyczna 2 tyg.

UKSZTATOWANY WIERZCHOEK KORZENIA

Obserwacja oczekiwana reerupcja Repozycja ortodontyczna 2 tyg.

Intruzja 3-6 mm

Repozycja ortodontyczna

Intruzja >6 mm Unieruchomienie Leczenie endodontyczne Kontrola kliniczna i RTG

Repozycja chirurgiczna Repozycja chirurgiczna Po repozycji chirurgicznej na 1-2 lub 4-8 tygodni Po 2 tygodniach od urazu Pod ktem resorpcji i ankylozy

Tab. 3. Postpowanie w przypadku urazowej intruzji siekaczy staych.

MATERIA
Drut ligaturowy/ortodontyczny Materiay kompozytowe Drut ortodontyczny wzmocniony kompozytem Akryl Materiay kompozytowe wzmocnione wknami Opatrunek periodontologiczny

RODZAJ SZYNY
Wizanie ligaturowe semkowe z drutu stalowego 0,2-0,4 mm Drut aluminiowy przymocowany ligatur drucian Stae i ppynne kompozyty wiatoutwardzalne Stae i ppynne kompozyty wiatoutwardzalne Samopolimeryzujca masa akrylowa Wkna polietylenowe: tamy Fiber-Splint, Ribbond, Correct Wkna szklane wstpnie impregnowane ywic Wkna poliestrowe Peripac

Tab. 4. Tymczasowe unieruchomienie zbw po urazach.

RODZAJ URAZU
Zwichnicie czciowe bez przemieszczenia Zwichnicie z wysuniciem z zbodou Zwichnicie z intruzj Zwichnicie z bocznym przemieszczeniem Zwichnicie ze zamaniem koci wyrostka zbodoowego Zwichnicie cakowite replantacja natychmiastowa Zwichnicie cakowite replantacja po leczeniu endodontycznym Zwichnicie cakowite z uszkodzeniem cian zbodou lub ponad 1 godz. zb poza zbodoem Zamanie korzenia
Tab. 5. Czas unieruchomienia zbw po urazach.

CZAS UNIERUCHOMIENIA
2-3 tygodnie 2-3 tygodnie 3-4 tygodnie 3-4 tygodnie 3-8 tygodni 7-10-14 dni 6 tygodni 6 tygodni 8-12-16 tygodni

ODAMANIE KORONY ZBA

W wikszoci przypadkw odamanie korony zba bez obnaenia miazgi nie wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej. Jednake z niektrych bada wynika, e ju po trzech dniach pojawia si ryzyko wystpienia martwicy miazgi, a jej czstotliwo znacznie
www.elamed.com.pl/tps

15

T P S TEMAT NUMERU
wzrastaa po 30 dniach, zwaszcza w zbach niedojrzaych. Inne badania wykazuj, e jeli odamany jest niewielki kt korony lub zamanie przebiega poziomo, czstotliwo obumarcia miazgi jest podobna jak po przykryciu porednim (cyt. za 1). Na podstawie bada wielu autorw dotyczcych postpowania w sytuacji urazowego obnaenia miazgi Andreasen i wsp. (1) przeprowadzili analiz optymalnego czasu przeprowadzenia amputacji. Zarwno przykrycie bezporednie, jak i czciowa pulpotomia powinny by leczeniem z wyboru w okresie do 24 godzin, chocia nieraz podjcie leczenia po duszym czasie przynosio podobne efekty. podwichnicie bez zmian radiologicznych w badaniu wstpnym, przypadkowe wykrycie zamania na zdjciu RTG po pewnym czasie od wystpienia urazu. Nie stwierdzono adnej istotnej statystycznie rnicy w sposobie gojenia midzy zbami szynowanymi i tymi, ktre unieruchamiano, oraz midzy rnymi rodzajami szyn i okresami unieruchomienia. Podstawowym warunkiem zachowania ywotnoci miazgi w zbach ze zamanym korzeniem jest szybkie zreponowanie odamw i odpowiednio dugie unieruchomienie. W przypadkach zamania korzenia i w zamaniach wyrostka zbodoowego, oprcz unieruchomienia psztywnego, czasami trzeba zastosowa szynowanie sztywne (2, 4, 11).
45 cases followed for 5 years. Dent. Traumatol., 2003, 19, 262-65. 5. Piotrowska M.: Replantacja zbw staych postpowanie. Czas. Stomat., 2002, LV, 10, 668-76. 6. Gregg T.A., Boyd D.H.: Treatment of avulsed permanent teeth in children. Int J. Paediatric Dent., 1998, 8, 1, 75-81. 7. Pitowska D., Ciesielski P.: Odlege wyniki leczenia wybitego ka i poprzecznego zamania korzenia siekacza bocznego opis przypadku. Dent. Med. Probl., 2005, 42, 3, 529-33. 8. Wsek A., Postek-Stefaska L., Borkowski L., Kunierczyk-Grochowina D.: Resorpcja pourazowa zbw replantowanych u dzieci. Opis przypadkw. Stomat. Wspczesna, 2003, 10, 5, 34-39. 9. Wieczorek P.: Replantacja cakowicie zwichnitych zbw. Nowa Stomat., 1997, 3, 13-16. 10. Flores M.T., Andreasen J.O., Baldard L.K.: Guidelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries: avulsed permanent teeth. Dent. Traumatol., 2001, 17, 193-96. 11. Viwattanatipa N.: Dental trauma review part II: Management for traumatized teeth. KDJ, 2000, 3, 3, 27-32. 12. Kinirons M.J.: Treatment of traumatically intruded permanent incisor teeth. Int J. Paediatric Dent., 1998, 8, 2, 165-68. 13. Lee R., Barrett E.J., Kenny D.J.: Clinical outcomes for permanent incisor luxation in a pediatric population. II. Extrusions. Dent. Traumatol., 2003, 19, 274-79. 14. Heling I., Stutzky-Goldberg I., Lustmann J., Ehrlich Y., Becker A.: Bone-like tissue growth in the root canal of immature permanent teeth after traumatic injuries. Endod. Dent. Traumatol., 2000, 16, 298-303. 15. Feely L., Mackie I.C., Macfarlane T.: An investigation of root-fractured permanent incisor teeth in children. Dent. Traumatol., 2003, 19, 52-54. 16. Campanella V., Marzo G.: Root fractures: long term evaluation of conservative therapy. Italian J. Paediatric Dent., 1998, 3, 163-170. 17. Cvek M., Mejre I., Andreasen J.O.: Healing and prognosis of teeth with intraalveolar fractures involving the cervical part of the root. Dent. Traumatol., 2002, 18, 57-65. 18. Poi W.R., Manfrin T.M., Holland R., Sonoda C.K.: Repair characteristics of horizontal root fracture: a case report. Dent. Traumatol., 2002, 18, 98-102. 19. Qin M., Ge L.H., Bai R.H.: Use of a removable splint in the treatment of subluxated, luxated and root fractured anterior permanent teeth in children. Dent. Traumatol., 2002, 18, 81-85.

UNIERUCHAMIANIE
ZBW PO URAZACH Bardzo wanym zagadnieniem jest wybr waciwej metody i materiau do unieruchomienia zbw dotknitych urazem, w wyniku ktrego doszo do zerwania wkien ozbnej i pojawienia si patologicznej ruchomoci zba. Istotne jest take zaplanowanie odpowiednio dugiego czasu szynowania zbw (tab. 4). W przypadku zbw prawie natychmiast replantowanych, kiedy wyrostek zbodoowy jest nieuszkodzony, polecane s rnego typu niesztywne szyny mocowane na okres 7-10 dni (2, 4-6, 9, 11). Jeeli unieruchomienie zaoone w czasie udzielania pierwszej pomocy okae si niewaciwe, naley je poprawi lub zmodyfikowa w cigu 48 godzin (6). W tab. 5 zawarto najczciej zalecane okresy unieruchomienia zbw po urazach na podstawie pimiennictwa. Cvek i wsp. (17) do szynowania zbw ze zamanymi korzeniami zastosowali akrylowe lub zote szyny nakadkowe, materia kompozytowy, tamy z wkien szklanych. W niektrych przypadkach nie zastosowano adnego unieruchomienia. Byy to: czciowe zamanie korzenia niecakowicie uformowanego, zamanie widoczne na zdjciu RTG, ale pacjent zgosi si kilka dni po urazie i nie skary si na adne dolegliwoci,

PODSUMOWANIE
We wszystkich typach urazw niezmiernie wane jest zalecenie pacjentom waciwego przeprowadzania zabiegw higienicznych w jamie ustnej. Zwaszcza wtedy, kiedy doszo do uszkodze w obrbie wizada przyzbnego, dokadne i delikatne usuwanie pytki bakteryjnej jest jednym z warunkw prawidowego gojenia (4-6). Zakad Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w odzi 92-213 d, ul. Pomorska 251 tel. 042 675 75 16 Kierownik: prof. dr hab. n. med. Magdalena Wochna-Sobaska
Pimiennictwo 1. Andreasen J.O., Andreasen F.M., Skeie A., Hjrting-Hansen E., Schwartz O.: Effect of treatment delay upon pulp and periodontal healing of traumatic dental injuries a review article. Dent. Traumatol., 2002, 18, 116-28. 2. Andreasen J.O., Andreasen F.M., Bakland L.K., Flores M.T.: Traumatic dental injuries. A manual. Second edition. Blackwell Munksgaard, 2003. 3. Finucane D., Kinirons M.J.: External inflammatory and replacement resorption of luxated, and avulsed replanted permanent incisors: a review and case presentation. Dent. Traumatol., 2003, 19, 170-74. 4. Majorana A., Bardellini E., Conti G., Pasini S.: Root resorption in dental trauma:
*

16

TPS 9/2006