UCHWAA Nr 644/2009 RADY MIASTA TORUNIA z dnia 17 wrzenia 2009 r.

w sprawie przyjcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia na lata 2009-2012. Na podstawie art. 87 ust. 1, 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, oraz z 2009 r. Nr 31, poz. 206) uchwala si, co nastpuje: 1. Przyjmuje si Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Torunia, stanowicy zacznik do niniejszej uchway. 2. Wykonanie uchway powierza si Prezydentowi Miasta Torunia. 3. Uchwaa wchodzi w ycie z dniem podjcia i podlega ogoszeniu w Dzienniku Urzdowym Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego. Przewodniczcy Rady Miasta Waldemar Przybyszewski

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA TORUNIA NA LATA 2009-2012 TORU 2009 kultura to umiejtno dziedziczenia Tomasz Mann I. Wprowadzenie Gminny Program Opieki nad Zabytkami zosta opracowany w celu okrelenia warunkw realizacji podejmowanych dziaa, niezbdnych do sprawowania naleytej opieki nad zabytkami na terenie gminy miasta Toru w okresie czterech lat od wejcia w ycie. Sprawozdanie z realizacji programu bdzie sporzdzane co dwa lata. Program jest dokumentem o charakterze strategicznym, uwzgldniajcym w szczeglnoci cele, kierunki dziaa oraz zadania z zakresu opieki nad zabytkami. Okrela sposb realizacji zada poprzez stosowne dziaania organizacyjne i finansowe oraz upowszechniajce wiedz o zabytkach oraz popraw poziomu edukacji zwizanej z opiek nad dziedzictwem kulturowym Torunia. Strategicznym celem i spodziewanym efektem wdroenia okrelonych w Programie dziaa, bdzie poza popraw stanu zachowania rodowiska kulturowego, stworzenie atrakcyjnego, markowego produktu turystycznego przy wykorzystaniu dbr kultury, rozwj przedsibiorczoci oraz uwraliwienie mieszkacw miasta na potrzeby zwizane z utrzymaniem i ochron rodowiska kulturowego. Zadania okrelone w programie nie obejmuj zabytkw ruchomych znajdujcych si na terenie gminy Toru, pozostajcych pod opiek powoanych w tym celu instytucji, ktrych zakres dziaania oraz obowizki wynikaj z odrbnych przepisw. Podstaw prawn do sporzdzenia niniejszego Programu stanowi art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z 2003 r.). II. Uwarunkowania formalno-prawne ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami 1. Uwarunkowania zewntrzne ochrony zasobw dziedzictwa kulturowego. Zabytki zostay objte ochron zadeklarowan jako konstytucyjny obowizek pastwa i kadego obywatela (art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86 Konstytucji RP) - Aktem prawa midzynarodowego dotyczcego ochrony i opieki nad zabytkami jest podpisana przez Polsk Konwencja w sprawie ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjta w Paryu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencj Generaln Organizacji Narodw Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji. (Dz.U. z dnia 30 wrzenia 1976 r.) Pryncypia dotyczce znacze, wartoci dziedzictwa kulturowego zostay okrelone w nastpujcych dokumentach: - Karcie Ateskiej (1933), - Karcie Weneckiej (1964), - Karcie Krakowskiej (2000), - Nowej Karcie Ateskiej (2003), - Memorandum Wiedeskim (2005), ktre stao si podstaw opracowania -

Declaration on the Conservation of Historic Urban Landscapes (Deklaracji dotyczcej konserwacji historycznych krajobrazw zurbanizowanych). Deklaracja zostaa przyjta podczas pitnastego walnego zgromadzenia pastw stron konwencji wiatowego dziedzictwa UNESCO w Paryu w padzierniku 2005. 2. Podstawy prawne ochrony dbr kultury. Ustawowy obowizek opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego nakadaj na samorzd gminny dwie ustawy: - ustawa o samorzdzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (Dz.U. Nr 142, poz. 1591 z 2001 r. z pn. zm.) w art. 7 ust. 1 wrd zada wasnych gminy jako jednostki samorzdu terytorialnego najniszego szczebla wymienia sprawy z zakresu kultury oraz ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, - ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568) Odniesienie do zada z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami znajduje si w rwnie w nastpujcych aktach prawnych: - ustawie z dnia 16 padziernika 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079, Nr 100, poz. 1085, Nr 110, poz. 1189 i Nr 145, poz. 1623 z pn. zm.), - ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami (Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 z pn. zm.), - ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 i Nr 115, poz. 1229 z pn. zm.), - ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z pn. zm.), - ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2000 r. Nr 106, poz. 1126, Nr 109, poz. 1157 i Nr 120, poz. 1268 z pn. zm.), - ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z pn. zm.), - ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539 z pn. zm.). 3. Ustawowe obowizki organw i wacicieli oraz zakres przedmiotowy ochrony. Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w art. 4 formuuje podstawowe obowizki organw administracji publicznej w zakresie ochrony zabytkw, majce na celu m.in.: 1) zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytkw; 3) udaremnianie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw; 4) przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic; 5) kontrol stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw; 6) uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska. W art. 5. formuuje obowizki w zakresie opieki nad zabytkiem sprawowanej przez jego waciciela lub posiadacza ktra polega, w szczeglnoci, na zapewnieniu warunkw: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Zgodnie z ustaw za zabytek uznaje si - nieruchomo lub rzecz ruchom, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow; Za zabytek archeologiczny uznaje si - zabytek nieruchomy, bdcy powierzchniow, podziemn lub podwodn pozostaoci egzystencji i dziaalnoci czowieka, zoon z nawarstwie kulturowych i znajdujcych si w nich wytworw bd ich ladw albo zabytek ruchomy, bdcy tym wytworem. Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami ochronie i opiece podlegaj, bez wzgldu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome bdce, w szczeglnoci: a) krajobrazami kulturowymi, b) ukadami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespoami budowlanymi, c) dzieami architektury i budownictwa, d) dzieami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakadami przemysowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamitniajcymi wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji; 4. Formy ochrony zabytkw Podstawowymi formami prawnej ochrony zabytkw, wynikajcymi z art. 7 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, s: - wpis do rejestru zabytkw, - utworzenie parku kulturowego, - uznanie zabytku za pomnik historii, - ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

4.1. Rejestr zabytkw Rejestr zabytkw jest podstawow okrelon ustaw form prawnej ochrony obiektu i prowadzony jest wedug procedury wyznaczonej przez ustaw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz odpowiednimi rozporzdzeniem Ministra Kultury z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem. Wpis do rejestru zabytkw stwarza okrelon, jednoznaczn sytuacj prawn obiektu, ktra ogranicza swobod dziaa, zwaszcza tych niepodanych, narzuca rygory postpowania przy nich, daje te pewne przywileje finansowe. Ta forma ochrony prawnej stwarza moliwo lepszej opieki przez wacicieli, kontroli nad prowadzonymi pracami oraz zapewnienia waciwego uytkowania. Do rejestru zabytkw wpisuje si zabytki ruchome, nieruchome, archeologiczne, otoczenie zabytku, nazw geograficzn, historyczn lub tradycyjn, ukad urbanistyczny, ruralistyczny lub historyczny zespou budowlanego (tzw. obszarowy wpis do rejestru zabytkw). Wpisu do rejestru zabytkw dokonuje wojewdzki konserwator zabytkw, traktujc ten wpis jako priorytetow form ochrony. Wszelkie prace prowadzone przy obiektach pooonych na obszarze wpisanym do rejestru zabytkw wymagaj waciwych uzgodnie i pozwole konserwatorskich, wynikajcych z Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Niedostosowanie si do tych wymogw niesie za sob skutki prawne w postaci decyzji administracyjnych wstrzymujcych nielegalne dziaania bd te nakazujcych przeprowadzenie pewnych prac, jeli ich wykonanie ze wzgldu na nieodpowiedni stan techniczny jest niezbdne z uwagi na zagroenie zniszczeniem lub istotnym uszkodzeniem obiektu. W przypadku niezgodnych z pozwoleniem wojewdzkiego konserwatora zabytkw realizacji prac przy zabytku, do procedury postpowania administracyjnego wcza si waciwy organ nadzoru budowlanego. Konsekwencj umylnego niszczenia i uszkadzania zabytkw jest kara pozbawienia wolnoci, w przypadku dziaa nieumylnych jest to kara grzywny lub ograniczenia wolnoci. Wydanie decyzji o wpisie do rejestru zabytkw jest poprzedzone postpowaniem przygotowawczym, na ktre skada si: zoenie wniosku przez waciciela lub wieczystego uytkownika obiektu, wszczcie procedury administracyjnej oraz wizja lokalna obiektu. Konieczne jest take udokumentowanie wartoci zabytkowych obiektu w formie karty ewidencyjnej (tzw. karta biaa lub dokumentacja ewidencyjna zaoe zieleni). Dokumentacja ta stanowi podstaw do dalszych czynnoci proceduralnych, w wyniku ktrych ostatecznie zostaje wydana decyzja o wpisaniu zabytku do rejestru zabytkw. Tre decyzji o wpisie obiektu do rejestru zabytkw powinna by jednoznaczna, poparta zacznikiem graficznym z okrelonymi granicami ochrony konserwatorskiej. Duym utrudnieniem w odczytywaniu wczeniejszych decyzji o wpisie do rejestru zabytkw jest brak tego zacznika. Jest on szczeglnie wany przy wpisach obszarowych, takich jak ukady urbanistyczne czy zespoy rezydencjonalne i folwarczne. Nie mniej istotne jest to przy wpisach indywidualnych obiektw, gdzie rwnie naley ustali granice ochrony konserwatorskiej. Jednoznaczno treci decyzji polega powinna na wyszczeglnieniu w uzasadnieniu tego dokumentu tylko tych obiektw, ktre maj by chronione prawnie na mocy tej decyzji. Umieszczanie innych obiektw nieobjtych wpisem niepotrzebnie zaciera interpretacj tego wpisu1. 4.2. Pomnik Historii Uznanie zabytku za Pomnik Historii jest szczeglnym aktem prawnym, bowiem Pomnikiem Historii mog zosta zabytki nieruchome o ponadregionalnym znaczeniu, duych wartociach historycznych, naukowych i artystycznych, majce znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturowego, utrwalone w wiadomoci spoecznej i stanowice rdo inspiracji dla kolejnych pokole. Ponadto musz to by zabytki jednorodne stylowo, naleycie wyeksponowane w przestrzeni, bdce dzieami wybitnych twrcw oraz dobrze zachowane. Pomnikami Historii mog by krajobrazy kulturowe, ukady urbanistyczne, ruralistyczne i zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa lub zespoy tych dzie o wsplnych cechach stylowych, uytkowych lub konstrukcyjnych, dziea budownictwa obronnego, obiekty dziedzictwa przemysowego, inynierii ldowej i wodnej, parki i ogrody, cmentarze, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne bd zwizane z dziaalnoci wybitnych osobistoci lub instytucji oraz zabytki archeologiczne (pozostaoci terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej). Ponadto musz to by zabytki, ktre: - zachoway pierwotn kompozycj przestrzenn lub ulegy nieznacznym przeksztaceniom, - s jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sob nawarstwieniach, - s naleycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachoway pierwotne relacje z otoczeniem, - s dzieami wybitnych twrcw, np.: architektw, planistw, architektw krajobrazu, ogrodnikw, - s dobrze zachowane lub w stanie pozwalajcym na ich rewaloryzacj, - s przedmiotem troski konserwatorskiej. Obiekt proponowany do uznania za Pomnik Historii musi by wpisany do rejestru zabytkw lub objty statusem parku kulturowego. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wystpuje do Prezydenta RP o uznanie zabytku za Pomnik Historii, jeeli zgaszany zabytek spenia okrelone szczegowe kryteria. Jeeli zasadno wniosku Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uzyska akceptacj, Prezydent RP w drodze rozporzdzenia uznaje obiekt za Pomnik Historii, okrelajc jego granice. Rozporzdzenie Prezydenta RP jest ogaszane w Dzienniku Ustaw2. 4.3. Park kulturowy Krajobraz kulturowy to, zgodnie z brzmieniem artykuu Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, przestrze historycznie uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Uwarunkowania przyrodnicze s niezaprzeczalnym tem dla wszelkich dziaa czowieka, a razem tworz one integraln struktur przestrzenn, na ktr skadaj si paszczyzny (lasy, ki, zbiorniki wodne), cigi (rzeki, drogi)

i punkty (obiekty kulturowe, przyrodnicze). Bogate dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze regionu wpywa na proces ksztatowania tosamoci regionalnej. Dziedzictwo to skania do podjcia wanych dziaa w tym zakresie. Wspczesne zarzdzanie ochron krajobrazu powinno opiera si o zasady spjnoci aspektw rodowiskowych z historycznymi i konserwatorskimi. Ochrona krajobrazu kulturowego moe by wyraona poprzez utworzenie parku kulturowego, ktrego istot maj by najbardziej reprezentatywne i charakterystyczne cechy krajobrazu kulturowego, jego uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne oraz identyfikacja grup spoecznych czy te deklaracja spoecznej woli utworzenia parku kulturowego. Celem utworzenia parku kulturowego jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Organem waciwym w sprawie utworzenia parku kulturowego jest rada gminy, ktra po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw podejmuje stosown uchwa. W uchwale okrela si: nazw, granice parku, sposb ochrony oraz nakazy, zakazy i ograniczenia dotyczce m.in. dziaalnoci gospodarczej, inwestycyjnej, ksztatowania przestrzeni (np. umieszczania tablic, reklam, ogosze, itp.). Nie mniej wany jest take sposb opracowania projektu planu ochrony parku kulturowego, ktrego zwieczeniem jest uchwalenie przez waciw Rad Gminy i publikacja tego planu. Znaczc rol odgrywa tu waciwa motywacja, pozytywna atmosfera dla idei utworzenia parku kulturowego. Wana jest rwnie promocja tego przedsiwzicia w celu dopracowania szczegw. W celu realizacji zada zwizanych z ochron parku kulturowego Rada Gminy moe utworzy jednostk organizacyjn do zarzdzania parkiem. Istotn regulacj jest obowizek sporzdzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarw, na ktrych utworzono park kulturowy. W specjalnych przypadkach park kulturowy o szczeglnej wartoci moe te by uznany za pomnik historii lub jako pomnik historii wpisany na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO3. 4.4. Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Podstaw formalno-prawn sporzdzania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego jest ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z jej unormowaniami miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ma na celu ustalenie przeznaczenia terenw oraz okrelenie sposobw ich zagospodarowania i zabudowy. Jednym z obligatoryjnych ustale planu jest okrelenie zasad ochrony krajobrazu kulturowego oraz zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw. W oparciu o Ustaw o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, w planie uwzgldnia si ochron zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw oraz ich otoczenia, a take innych zabytkw nieruchomych, znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw oraz parkw kulturowych. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami rwnie jego ustalenia uwzgldnia si w ww. akcie prawa miejscowego. Form ochrony zewidencjonowanych obiektw w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego s ustalone w nim, w zalenoci od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej. Obejmuj one obszary, na ktrych obowizuj okrelone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, majce na celu ochron znajdujcych si na tym obszarze zabytkw. 5. Rola i znaczenie ewidencji zabytkw oraz zasady jej prowadzenia. Najliczniejsz grup obiektw o wartoci kulturowej stanowi obiekty figurujce w ewidencji zabytkw. W oparciu o zapisy Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., ewidencja zabytkw stanowi podstaw do sporzdzania programw opieki nad nimi. Wedug tych zapisw, Generalny Konserwator Zabytkw prowadzi krajow ewidencj zabytkw w formie zbioru kart ewidencyjnych z obszaru caego kraju, Wojewdzki Konserwator Zabytkw prowadzi natomiast wojewdzk ewidencj zabytkw znajdujcych si na terenie danego wojewdztwa. W gestii wadz samorzdowych za spoczywa prowadzenie gminnej ewidencji zabytkw w formie kart adresowych zabytkw nieruchomych, znajdujcych si na terenie gminy, ktre zarazem s objte wojewdzk ewidencj. Sporzdzenie kompletnej, rzetelnej karty ewidencyjnej wykorzystujcej wszystkie dostpne materiay to wany element w procedurze prawnej opieki i ochrony zabytkw. Warto i znaczenie dokumentacji ewidencyjnej zaley bowiem od poziomu kompletnoci tych podstawowych informacji o obiektach historycznych. Aktem prawnym, regulujcym zasady prowadzenia ewidencji zabytkw przez poszczeglne organy, jest Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem. Okrela ono podstawowe dane, jakie powinny znale si na karcie ewidencyjnej i karcie adresowej zabytku, przesanki, od ktrych spenienia zaley wczenie kart ewidencyjnych i adresowych do ewidencji oraz ich wyczenie z ewidencji. Rozporzdzenie ustala sposb gromadzenia zbioru dokumentw dla zabytkw objtych wojewdzk ewidencj zabytkw. Obiekty ujte w ewidencji zabytkw mog podlega ochronie w dwojaki sposb: poprzez obszarowy wpis do rejestru zabytkw oraz poprzez ustalenia dotyczce ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego4. III. Zaoenia i ustalenia zwizane z ochrona dziedzictwa kulturowego w dokumentach strategicznych i planistycznych. 1. Ochrona zabytkw w krajowych dokumentach strategicznych. Podstawowymi dokumentami strategicznymi szczebla krajowego dla omawianej problematyki s: - Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 (Warszawa 2004)

Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (Warszawa 2005) Strategia zostaa opracowana dla caego obszaru Polski z okreleniem spjnych dziaa realizowanych w regionach. W ramach opracowania zostay wyodrbnione gwne zadania i priorytety w dziedzinie kultury na lata 2004-2013. Ochrona dziedzictwa kulturowego a w szczeglnoci ochrona i rewaloryzacja zabytkw zostay wyodrbnione jako jeden z piciu obszarw strategicznych. W dokumencie p.n. Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 pooono nacisk na kompleksow rewaloryzacj zabytkw oraz obiektw poprzemysowych i powojskowych oraz ich adaptacj na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne itp. a take na zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci, inwentaryzacj zabytkw ruchomych i nieruchomych oraz promocj i budow sieci informatycznych promujcych kulturowe dziedzictwo regionw. Podstawowym dokumentem sucym wdroeniu celu Strategii, dotyczcego ochrony dziedzictwa kulturowego jest: - Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytkw i Dziedzictwa Kulturowego (Warszawa 2004). Celem strategicznym Programu jest kompleksowa poprawa stanu zabytkw oraz ochrona i upowszechnienie dziedzictwa kulturowego w tym przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierajcego ochron i opiek nad zabytkami. W ramach realizacji celu strategicznego wyrniono 2 priorytety: 1. Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo. 2. Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego. Dziaania realizowane w ramach Priorytetu 1. stawiaj za cel popraw stanu zachowania obiektw, ich adaptacj i rewitalizacj a take stworzenie warunkw do wykorzystania ich atrakcyjnoci w turystyce oraz dziaaniach inwestycyjnych. Dziaania zakadaj rwnie popraw warunkw prawnych i organizacyjnych w zakresie dokumentacji i ochrony zabytkw oraz stworzenie systemu zacht dla jednostek zainteresowanych inwestowaniem w zabytki. W ramach realizacji Priorytetu 2. przewidziane s dziaania zmierzajce do podnoszenia kwalifikacji kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego oraz dziaania edukacyjne, popularyzacja dziedzictwa kulturowego a take ochrona przed nielegalnym wywozem zabytkw za granic. 2. Ochrona zabytkw w dokumentach strategicznych i planistycznych wojewdztwa kujawsko-pomorskiego. Wrd dokumentw wojewdzkich odnoszcych si m.in. do ochrony dziedzictwa kulturowego najwaniejszymi s: - Strategia Rozwoju Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2020 przyjta uchwa nr XLI/586/05 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 12 grudnia 2005 r., - Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa kujawsko-pomorskiego, zatwierdzony uchwa nr XI/135/03 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r. W Planie zagospodarowania okrelono, e zachowanie dziedzictwa kulturowego wymaga przestrzegania nastpujcych zasad: - zachowania dziedzictwa kulturowego w stanie umoliwiajcym jego przetrwanie dla przyszych pokole, - harmonijnego ksztatowania krajobrazu kulturowego, - dbaoci o integralno zabytkowych struktur urbanistycznych i ruralistycznych. - Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2013. Wytyczne dotyczce przygotowania Lokalnego Programu Rewitalizacji zacznik do uchway nr 70/874/08 Zarzdu Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 11 wrzenia 2008 r. ze zmianami wprowadzonymi uchwa nr 91/1146/08 z dnia 27 listopada 2008 r. uchwa nr 7/58/09 z dnia 27 stycznia 2009 r. okrela przykadowe rodzaje projektw w obszarach wsparcia wskazanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji, bdce dziaaniami zintegrowanymi: w pkt. 4.: - Prace restauratorskie i konserwatorskie budynkw ujtych w rejestrze zabytkw oraz budynkw o potwierdzonej wartoci architektonicznej i znaczeniu historycznym (ujte w ewidencji zabytkw), w tym ich adaptacja na cele: gospodarcze, spoeczne, edukacyjne, turystyczne lub kulturalne, przyczyniajce si do tworzenia miejsc pracy wraz z dostosowaniem do potrzeb osb niepenosprawnych. Ponadto w Dziaaniu 3.3 Rozwj infrastruktury kultury w punkcie 2 zakada si Inwestycje z zakresu rewaloryzacji, restauracji, renowacji obiektw i zespow zabytkowych wraz z otoczeniem, nie zwizanych z mieszkalnictwem, oraz w punkcie 6 i 7 zwikszanie wiadomoci spoeczestwa oraz wiedzy i dostpu do informacji na temat zabytkw i dziedzictwa kulturowego m. in. poprzez tworzenie kompleksowych systemw informacji w zakresie kultury oraz na rzecz promocji w zakresie kultury oraz tworzenie wirtualnych muzew, galerii, fonotek, cyfrowych bibliotek, czytelni. - Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012 przyjty uchwa nr XXV/496/08 Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 wrzenia 2008 r., w odniesieniu do Torunia postuluje kontynuacj prowadzenia dziaa ochronnych na obszarze Starego i Nowego Miasta, przez konserwacj i rewitalizacj oraz wpisy poszczeglnych obiektw do rejestru zabytkw. W odniesieniu do zespou Twierdzy Toru, ktrego znaczenie okrelono jako ponadregionalne, w skad ktrego wchodz Fortyfikacje Rdzenia i piercie zewntrzny Twierdzy Toru, wznoszone w okresie od 1824 do 1914 r.; postuluje si wpis poszczeglnych dzie do rejestru zabytkw oraz podjcie dziaa, zgodnych z art. 16 i 17 ustawy z 23 lipca 2005 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz wytycznymi zawartymi w dokumencie z 6 padziernika 2005 r. pt. Zasady tworzenia parku kulturowego, zarzdzania nim oraz sporzdzania planu ochrony, majcych na celu utworzenie parku kulturowego na nastpujcych obszarach: Toru TWIERDZA wewntrzny pas fortyfikacji z towarzyszcymi obiektami obronnymi i wojskowymi, przyczek mostowy oraz relikty fortu kolejowego wraz z otulinami; zewntrzny pas fortyfikacji wraz z ukadem drogowym, systemem wodnym oraz towarzyszc otulin przyrodnicz. -

3. Ochrona zabytkw w dokumentach strategicznych i planistycznych miasta Torunia Wrd dokumentw strategicznych i planistycznych sporzdzonych dla miasta Torunia, odnoszcych si m.in. do ochrony dziedzictwa kulturowego, najwaniejszymi s: - Strategia Rozwoju Miasta Torunia przyjta uchwa nr 1077/2002 Rady Miasta Torunia z dnia 16 maja 2002 r., gdzie zapisano: Cel strategiczny 4. - Toru orodkiem promieniowania kultury i edukacji oraz w jego ramach cel operacyjny: 4.3 Renowacja i restauracja substancji zabytkowej miasta, gdzie nacisk kadzie si na zachowanie dziedzictwa kulturowego Torunia, zwaszcza jego cennej zabytkowej zabudowy, przed zniszczeniem. Podniesienie walorw zabytkowych obiektw, wyeksponowanie ciekawych fragmentw miasta, wntrz budynkw dotychczas nie pokazywanych. Cel strategiczny 5. Toru miastem o rozwinitej gospodarce turystycznej oraz w jego ramach cel operacyjny: 5.2 Ochrona walorw i atrakcyjnoci turystycznej miasta pochodnych dziedzictwa kulturowego i rodowiska przyrodniczego, gdzie jako zadania wymienia si: - zapewnienie elementarnej estetyki zabytkowej architektury, przestrzeni fizycznej zabytkowego zespou urbanistycznego Starego i Nowego Miasta, - zagospodarowanie nadbrzey rzeki Wisy w obszarze miasta, - ekspozycj zabytkowych wntrz instytucji publicznych, - informacj (tablice) o obiektach zabytkowych, miejscach zdarze historycznych, zasuonych mieszkacach, gociach miasta, zbiorach muzealnych, - ochron i ekspozycj panoramy miasta, - ochron zabytkowego zespou przed funkcjami w nim niepodanymi z punktu widzenia turystycznej atrakcyjnoci miasta. - Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia, przyjte uchwa nr 1032/06 Rady Miasta Torunia z dnia 18 maja 2006 r. to jedyny dokument strategiczny dotyczcy przestrzeni, opracowywany dla obszaru caej gminy w jej granicach administracyjnych. Nie jest aktem prawa miejscowego i nie stanowi podstawy do wydawania decyzji administracyjnych. Nie odnosi si te do konkretnego horyzontu czasowego. Najwaniejsz funkcj studium jest ksztatowanie i prowadzenie polityki rozwoju przestrzennego obszaru. Podstawowa jego cecha to kompleksowo i ujcie w kategoriach celw rozwoju oraz kierunkw i generalnych zasad zagospodarowania obszaru gminy. Poprzez okrelenie polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego, stanowi podstawowe narzdzie umoliwiajce sterowanie rozwojem miasta, w tym realizacj zada nalecych do wycznej kompetencji organw samorzdu gminnego w zakresie m.in. ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw. Jego ustalenia s wice dla organw gminy przy sporzdzaniu planw miejscowych. W ww. obowizujcym dokumencie okrelone zostay zasady ochrony zabytkw i krajobrazu kulturowego miasta. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta Torunia jest rozumiana jako: - ochrona wybranych elementw historycznego i wspczesnego rozplanowania (siatki ulic, wntrz placowych, linii rozgraniczajcych, linii zabudowy i podziaw wewntrznych), - ochrona uksztatowanego historycznie i wspczenie charakteru zabudowy w wybranych obszarach szczeglnie wartociowych (charakteru pierzei, cigw fasad, uksztatowania zabudowy, dominant urbanistycznych) a take elementw rodowiska przyrodniczego. Celem ochrony jest zabezpieczenie trwania charakterystycznych dla miasta struktur urbanistycznych w warunkach cigych przemian substancji architektonicznych i niezbdnych korekt ukadu miejskiego. Ochronie wartoci kulturowego krajobrazu miejskiego su: - ustalenie stref ochrony konserwatorskiej, - zasady ochrony obiektw nie wpisanych do rejestru zabytkw, ujtych w ewidencji zabytkw. W zalenoci od stopnia zachowania historycznej substancji oraz stopnia zachowania historycznego ukadu urbanistycznego - wyznaczono nastpujce strefy ochrony konserwatorskiej: Strefa I - penej ochrony konserwatorskiej redniowiecznego historycznego centrum. Strefa obejmuje obszary szczeglnie wartociowe, o dobrze zachowanej, historycznie uksztatowanej strukturze przestrzennej - do bezwzgldnego zachowania. W strefie obowizuje priorytet wymaga konserwatorskich, okrelonych na podstawie specjalistycznych opracowa. Strefa II - poredniej ochrony konserwatorskiej wok redniowiecznego, historycznego centrum. Obejmuje obszary buforowe wok zespou staromiejskiego ( w tym cz obszarw wskazanych we wniosku aplikacyjnym o wpisanie zespou staromiejskiego Torunia na list wiatowego Dziedzictwa UNESCO). Strefa III - ochrony konserwatorskiej obszarw ze znacznym udziaem elementw historycznych uksztatowanej struktury przestrzennej o wartociach kulturowych. Objto ni znaczne obszary jednostki urbanistycznej Bydgoskie Przemiecie, wskazujc na celowo sporzdzania opracowania specjalistycznego dot. katalogu typw i formy zabudowy - charakterystycznych dla poszczeglnych pierzei lub ich czci z okreleniem podanego lub dopuszczalnego zakresu zmian. Dla zespou budynkw zajezdni tramwajowej ustalono konieczno opracowania programu (w przypadku zmiany ich funkcji) okrelajcego zakres dziaa konserwatorskich utrwalajcych i przywracajcych walory zabytkowej architektury.

Strefa IV - ochrony konserwatorskiej krajobrazu kulturowego elementw zewntrznego piercienia fortyfikacji Twierdzy Toru - obejmujca historyczny ukad urbanistyczno - architektoniczny systemu, okrelony przestrzennie przez obiekty forteczne (wpisane do rejestru zabytkw i postulowane do wpisu do gminnej ewidencji zabytkw). Wskazano na piln potrzeb opracowania specjalistycznego programu okrelajcego: szczegowe zasady poszczeglnych elementw fortyfikacji, zakres niezbdnych prac konserwacji i restauracji oraz moliwoci przystosowania obiektw do wspczesnych funkcji uytkowych (zapewniajcych waciwe utrzymanie i zagospodarowanie obiektw i terenw). Strefa V - ochrony konserwatorskiej oglnych cech rozplanowania - obejmujca obszary zachowanych fragmentw historycznych przedmie i miasta Podgrz. Charakteryzuje si znacznym nasyceniem pojedynczymi obiektami lub zespoami zabytkowymi, w tym take jednolitymi stylistycznie zespoami obiektw oraz elementami zachowanych historycznych cigw komunikacyjnych (nie stanowicych odcinkw podstawowego ukadu komunikacyjnego i pooonych poza wymienionymi wczeniej strefami ochrony konserwatorskiej). Strefa VI - ochrony ekspozycji - to strefa, ktra obejmuje obszary umoliwiajce, cechami swojego uksztatowania i pokrycia, waciw ekspozycj obiektw lub zespow o wartociach zabytkowych z ustalonych kierunkw widokowych. W obszarach okrelonych t stref ustalono obowizek wykonania opracowa studialnych (krajobrazowych) dotyczcych wpywu ewentualnej nowej zabudowy lub nowych form zagospodarowania terenu na waciw ekspozycj elementw zabytkowych (ogldan z oznaczonych punktw, osi i paszczyzn widokowych). Strefa VII - obserwacji archeologicznej - obejmuje obszary o udokumentowanej lub potencjalnej (na podstawie bada lub innych wskazwek) zawartoci reliktw archeologicznych. Dziaania inwestycyjne na terenach pooonych w tej strefie musz by poprzedzone badaniami archeologicznymi lub musz odbywa si pod nadzorem archeologicznym. Wyznaczone, w Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia, cele i zasady polityki przestrzennej miasta w odniesieniu do rodowiska kulturowego realizowane s poprzez sukcesywne sporzdzane i uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Aktualnie sporzdzono i uchwalono 164 plany, ktrymi objte jest ok. 30% powierzchni miasta w jego granicach administracyjnych (ok. 40 % powierzchni miasta z wyczeniem wd i lasw) - wg stanu na dzie 31 grudnia 2008 r. Zestawienie obowizujcych planw znajduje si w zaczniku. Pozostae akty prawne. Porozumienie z dnia 5 stycznia 2004 r. pomidzy Wojewod Kujawsko-Pomorskim a Prezydentem Miasta Torunia w sprawie powierzenia prowadzenia niektrych spraw z zakresu waciwoci Kujawsko-Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw Gminie Miasta Toru (Dz.U.Woj.Kuj.-Pom. Nr 25/2004 poz. 325). Zgodnie z art. 96 ust. 2 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami Prezydent Miasta Torunia, a z jego upowanienia Miejski Konserwator Zabytkw, przej sprawy zwizane z nadzorem konserwatorskim oraz wydawaniem decyzji administracyjnych zwizanych z zagospodarowaniem zabytkw, prowadzeniem robt, bada i innych dziaa przy zabytkach na terenie miasta Toru. Naley jednoczenie zwrci uwag na fakt, e Miejski Konserwator Zabytkw posiada wyszy - rzdowy stopie kompetencji, wynikajcy z przekazania czci uprawnie przysugujcych Wojewodzie. Organem odwoawczym dla decyzji Miejskiego Konserwatora Zabytkw jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Porozumienie dotyczce wsppracy w dziedzinie prowadzenia interdyscyplinarnych bada naukowych nad przeszoci Torunia, ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, promocji wynikw bada interdyscyplinarnych i obiektw zabytkowych w postaci parkw kulturowych, skansenw i rezerwatw kultury zawarte dnia 29 sierpnia 2007 r. pomidzy Prezydentem Miasta Torunia a Rektorem Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Uchwaa Rady Miasta nr 588/2004 z dnia 16 wrzenia 2004 r. z pn. zm. w sprawie okrelenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw pooonych na terenie gminy miasto Toru. Uchwaa stanowi prawne narzdzie realizujce w praktyce obowizki wynikajce z art. 81 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Zarzdzenie nr 193 Prezydenta Miasta Torunia z dnia 17 wrzenia 2008 r. w sprawie ustalenia wewntrznej struktury organizacyjnej i szczegowej zakresu dziaania Biura Toruskiego Centrum Miasta. IV. Oglna charakterystyka zasobu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego miasta Toru 1. Zarys rozwoju przestrzennego Torunia do 1945 r. Akt lokacyjny wystawiony 28 grudnia 1233 r. przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego Hermanna von Salza nadawa prawa miejskie Toruniowi i Chemnu. Pocztkowo prawa miejskie uzyskaa osada nazywana Starym Toruniem, gdy okazao si, e o (dzi okolice Starego Torunia) ley ona na terenie zalewowym Wisy, w 1236 r. nastpia translokacja miasta (wraz z nazw) na teren od dawna istniejcego orodka osadniczego zajmujcego cz dzisiejszego obszaru Starego Miasta. W 1251 r. odnowiono dokument lokacyjny. Drewniano ziemna konstrukcja prawdopodobnie opuszczonego od pewnego czasu grodu, zostaa wzmocniona przez Krzyakw i rozbudowana o elementy murowane z kamienia polnego (czciowo widoczne do dzi we wschodniej cianie pozostaoci zamku) dotrwaa do okoo 1254 r. Podobne drewniano-ziemne umocnienia otaczay powstajce na terenie osady podgrodowej miasto, ktre obejmowao wwczas (poowa XIII w.) obszar o ksztacie zblionym do prostokta o proporcjach 1:2,

ograniczony dzisiejszymi ulicami Podmurn, Szerok, Piekary i skrajem wilanej wysoczyzny. Centralnym punktem by prostoktny rynek, na ktrym w latach 1240-1246 z budowano murowany koci w. Jana, ktry stan by moe na miejscu drewnianego. Okoo poowy XIII wieku nastpio powikszenie miasta na pnoc i zachd oraz wytyczenie obecnego rynku o ksztacie zblionym do kwadratu 105 x 109 m. nadajc Staremu Miastu obecny ksztat. W roku 1393 miasto uzyskao przywilej budowy ratusza- w miejsce dotychczasowych kramw i aw chlebowych. Otoczone murami i basztami wyczerpuje swe moliwoci osadnicze czego konsekwencj jest lokacja Nowego Miasta, ktra nastpia 13 sierpnia 1264 r. Nowe Miasto zaoono na wschd od dotychczasowego miasta i zamku, zaraz za Strug Torusk. Na ksztat i ukad gwnych osi komunikacyjnych Nowego Miasta wpyna konieczno nawizania do istniejcych ju zaoe urbanistycznych: Starego Miasta i zamku. Efektem tego byo wytyczenie terenu piciobocznego o powierzchni nieco mniejszej od Starego Miasta, ktry podzielono bardzo regularn siatk ulic, tworzc plan szachownicowy z kwadratowym rynkiem. System fortyfikacyjny obu miast skada si z podwjnego pasa murw i fosy od strony ldu oraz muru pojedynczego od strony Wisy. Fos nawadniay strumienie, ktrych wody spitrzay dwie tamy: przy bramie Starotoruskiej i obok zamku. Mur wewntrzny by wysoki, blankowany, mia ok. 30 przewanie czworobocznych baszt z ktrych wikszo bya otwarta od strony miasta. Niski mur zewntrzny chroni midzymurze. Na zewntrz prowadzio 8 bram: Starotoruska (na zachd), Chemiska (na pnoc), Pauliska - Wizienna oraz Wielka - Kotlarska (na wschd do Nowego Miasta), a take Klasztorna, eglarska, azienna i Mostowa (na poudnie, na nadbrzee wilane). W XV w. mury podwyszono, a bramy Starotorusk i Chemisk poprzedzono potnymi barbakanami w ksztacie wysokich wie. Zatem w niespena p wieku uksztatowa si redniowieczny zesp urbanistyczny zoony z trzech odrbnych organizmw: Starego i Nowego Miasta oraz zamku krzyackiego. Zesp ten zaj obszar liczcy ponad 40 hektarw, i by sukcesywnie umacniany cigiem murw obronnych z bramami, basztami oraz fos. Do miasta naleay te okoliczne wsie- np. Przysiek, folwark Bielany, Mae i Wielkie Mokre, Trzeposz, Kaszczorek, Lubicz. W pewnej odlegoci za murami ksztatowa zaczy si osady- przedmiecia jak np. w. Jerzego (wok kocioa i szpitala) w kierunku na Chemno (dzi okolice ul. Gaczyskiego), w. Katarzyny przy drodze na Dobrzy (okolice dzisiejszych koszar) czy Rybaki przy ulicy do dzi zachowujcej t nazw. Sukces gospodarczy wynika z szerokich kontaktw handlowych w ktrych Toru, jako porednik w handlu pomidzy zachodni i wschodni Europ, odgrywa wan rol w zwizku miast hanzeatyckich. Do poowy XV wieku miasto znajdowao si w granicach pastwa krzyackiego. W 1454 r. mieszczanie toruscy zdecydowali podda si pastwu polskiemu. Wybucha wojna pomidzy Polsk a Pastwem Zakonnym zakoczona w 1466 r. II pokojem toruskim, na mocy ktrego Toru sta si miastem Rzeczypospolitej. Nowe Miasto zostao podporzdkowane Staremu, zamek krzyacki zosta zburzony przez mieszczan w 1454 r., powsta wic jednolity organizm zarzdzany przez Rad Starego Miasta. Zewntrzny wygld miasta wyranie zmienia si w dopiero w pocztkach XVII wieku. Powstaj wwczas nowoczesne ziemne umocnienia bastionowe na zewntrz dotychczasowych murw obronnych, co nieznacznie powiksza obszar miasta, np. kociek w. Wawrzyca, lecy do tej pory za murami z fos i rozpoczynajcy zabudow chemiskiego przedmiecia, znalaz si teraz wewntrz bastionu pooonego tam gdzie dzi mieci si budynek Muzeum Etnograficznego. Oprcz chemiskiego rozwija si take bydgoskie przedmiecie- na ktrym zlokalizowane byy letnie dworki i podmiejskich rezydencje bogatego mieszczastwa. Umocnienia miejskie obejmuj take zabudow Kpy Bazarowej jako przyczka mostowego. W czasie potopu szwedzkiego miasto przez trzy lata (1655-58) znajdowao si pod panowaniem szwedzkim i oprcz wojennych obcie i kontrybucji ponioso straty w wyniku oblenia przez wojska polskie. Jeszcze powaniejsze straty i zniszczenia przyniosa wojna pnocna kiedy to w 1703 roku w Toruniu bronia si zaoga saska przed wojskami Karola XII. Po siedmiomiesicznym obleniu, i wielkim poarze we wrzeniu 1703 roku, miasto przedstawiao jedn wielk kup gruzw i pogorzelisk. Dodatkowym nieszczciem stay si olbrzymie kontrybucje i wiadczenia dla wojsk szwedzkich, polskich, saskich i rosyjskich przechodzcych wielokrotnie przez Toru. Ratusz staromiejski odbudowywano do roku 1737, a zachodnia pierzeja rynku pozostaa pusta a do wieku XIX. Szwedzi rozpoczli burzenie fortyfikacji miejskich - zarwno redniowiecznych jak i bastionowych. Rozwj przestrzenny miasta w tym okresie to przede wszystkim rozrost przedmie, ktre znacznie niszczone w czasie wojen, od poowy XVIII w. odradzay si stajc si miejscem wszelkiego rodzaju rzemiosa i handlu pozacechowego, taszego i sprzyjajcego uboszym wytwrcom jak i nabywcom. Przedmiecia sprzyjay take budowie siedzib dla zuboaej ludnoci. Liczb mieszkacw Torunia szacowa naley wwczas na okoo 12 tys., z czego 1/3 zajmowaa przedmiecia - przede wszystkim Rybaki, w. Jerzego, w. Katarzyny, Winnic oraz Kp Bazarow. Ich poczenie z waciwym terytorium miejskim uniemoliwia nadal pas fortyfikacji odnowiony po szwedzkich zniszczeniach. W pocztku XIX wieku przeksztacajc miasto w nowoczesn twierdz zmodernizowano system otaczajcych je bastionw i przesunito wysunite umocnienia na najblisze miastu wyniesienia co spowodowane byo zwikszon dononoci artylerii. Dotyczyo to przede wszystkim terenu wok kocioa w. Jerzego, ktry zburzono wraz z okolicznymi zabudowaniami, przy Kaszowniku, gdzie zniszczono znaczc gospodarczo osad oraz na najwyszym wzgrzu- w. Jakuba. Wzmocniono te fortyfikacje Kpy Bazarowej. . Najwiksze straty przynioso oblenie Torunia przez wojska rosyjskie i pruskie w 1813 r., kiedy to zniszczono rozbudowujce si od p wieku przedmiecia. Oczyszczajc przedpole zniszczono nie tylko zabudowania lecz nawet ogrody, sady. Podobny los spotka lece najbliej miasta, lecz po drugiej stronie Wisy wsie: Dybw, Majdany, Podgrz a Zamek Dybowski wczono w acuch fortyfikacji jako samodzielny punkt oporu. Do tych strat doszy znaczne zniszczenia zabudowy miejskiej powodujc kolejny regres miasta i spadek jego ludnoci.

Nadgraniczne pooenie miasta spowodowao przeksztacenie go w twierdz od wschodu zbudowano grujcy nad miastem Fort w. Jakuba, rozbudowano umocnienia przyczka mostowego. Na linii byych wysunitych umocnie Napoleoskich rozbudowano piercie fortyfikacyjny z duym zapleczem. Wprowadzenie zakazw i ogranicze budowlanych na jego przedpolu spowodowao likwidacj dotychczasowych przedmie i przeniesienie ich na dalsz odlego, wzdu arterii wylotowych z miasta: Bydgoskie, Nowe Chemiskie, Nowe Jakubskie oraz Nowe Mokre. Szersz ich rozbudow utrudnia ograniczony obszar administracyjny miasta poza pasem fortecznym, ktry obejmowa tereny dzisiejszego Bydgoskiego Przedmiecia midzy ul. Konopnickiej a ul. Reja, Chemiskiego Przedmiecia na pnoc od dzisiejszej ul. Dekerta oraz Jakubskie Przedmiecie na wschd od obecnej ul. Gobiej. Mokre stanowio odrbn wie bdc wasnoci miasta podobnie jak Rudak i Podgrz. Powane zmiany przyniosa druga po. XIX w. Od 1861 r. rozpoczto wczanie miasta do pruskiej sieci linii kolejowych. Forteczne przeznaczenie Torunia zadecydowao, e Dworzec Toru Gwny powsta na lewym brzegu Wisy a usytuowanie wewntrz piercienia twierdzy mostu kolejowo drogowego uniemoliwio budow dworca w ssiedztwie rdmiecia. Std te wobec rozwijajcego si gwnie na Jakubskim Przedmieciu i Mokrem przemysu zasza konieczno budowy duego dworca towarowego, ktry powsta na styku tych dzielnic czc je licznymi bocznicami (obecnie dworzec Toru Wschodni). Obserwowany w latach dziewidziesitych XIX wieku rozwj technik wojennych oraz kontrybucje naoone na Francj po zwyciskiej dla Prus wojnie 1870-71 spowodoway podniesienie Torunia do rangi twierdzy pierwszego stopnia. Konsekwencj tej decyzji byo rozpoczcie budowy, w odlegoci 3-3,5 kilometra od centrum, pasa fortw, w postaci otaczajcego miasto piercienia, zoonego z siedmiu fortw gwnych, szeciu porednich, jedn bateri ze schronami, trzydzieci dwa schrony piechoty oraz pidziesit dwa schrony pomocnicze dla baterii polowych. Procesowi fortyfikowania towarzyszyo wyczenie spod zabudowy oraz obostrzenie przepisw budowlanych na przedpolu twierdzy, ktrej granica przebiegaa w odlegoci 800 krokw od wau fortecznego, natomiast ograniczenia budowlane sigay 1300 krokw od wau. Cakowite zniesienie ogranicze budowlanych na obszarze przedpola wewntrznego pasa umocnie nastpio w 1909 r. Po zakoczeniu prac fortyfikacyjnych, co miao miejsce w latach dziewidziesitych XIX wieku, Toru otoczony by dwoma piercieniami umocnie, z ktrych pierwszy wewntrzny w ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku stopniowo traci sw funkcj militarn. W ramach nowej konfiguracji twierdzy rozebrano cz redniowiecznych umocnie i zasypano fosy, uwalniajc pewn ilo terenw pooonych wewntrz wau fortecznego. Przeznaczono je pod reprezentacyjne budynki o charakterze publicznym: Remiz Straack, Szko Przemysow, Teatr Miejski, Bank Rzeszy. Odsunicie pasa fortyfikacji od historycznego centrum pozwolio we wschodniej czci na wczenie w jego obrb terenu pooonego midzy Nowym Miastem i Stawem Kaszownik. Znaczny fragment tego terenu przeznaczono pod inwestycje wojskowe (koszary, szpital oraz koci garnizonowy)jednak powstay te inwestycje cywilne jak zabudowa midzy dzisiejszymi ulicami Piastowsk i Warszawsk tworzc razem dzielnic Wilhelmstadt. Pozostajce poza wewntrznym pasem fortyfikacji przedmiecia toruskie rozwijay si wzdu radialnie pooonych drg prowadzcych w kierunku Bydgoszczy, Chemy, Kowalewa, Chemna oraz po drugiej stronie Wisy w kierunku Poznania. Dzielnice przedmiecia wykazyway rnorodno zarwno pod wzgldem urbanistycznym jak i spoecznym. Najbardziej uprzywilejowanymi byy wspomniane wyej Wilhelmstadt oraz Bydgoskie Przedmiecie, ktrych charakterystyczn cech na tle pozostaych byo racjonalne rozplanowanie, uzbrojenie terenu oraz w przypadku Bydgoskiego Przedmiecia rozlege obszary zieleni w postaci zaoonego w 1822 r. parku. Dzielnicy Wilhelmstadt pooon przy nowej przeprawie mostowej oraz wzniesionym w 1878 r. na jej osi dworcu kolejowym, nadano form regularnych kwartaw, zabudowanych kilkupitrowymi kamienicami o bogato dekorowanych fasadach. Inaczej wygldaa zabudowa przylegych do rzeki trenw stanowicych poudniow cz Bydgoskiego Przedmiecia, czy pooonego po wschodniej stronie Jakubskiego Przedmiecia, ktre zachoway charakter rybackich i robotniczych osad, gdzie dominoway parterowe bd pitrowe domy drewniane lub szkieletowe. Pnocne przedmiecie Chemiskie, zajte gwnie przez robotnikw miao przede wszystkim szkieletow zabudow, jego znaczn cz podobnie jak na Mokrym stanowiy ogrody. W czasach II RP Toru zosta stolic wojewdztwa pomorskiego, stoeczna rola wymagaa przebudowy ukadu urbanistycznego, w tym wytyczenia nowych pocze integrujcych historyczne centrum z przedmieciami, zniesienia pruskich umocnienie otaczajcych Stare Miasto i wreszcie budow gmachw uytecznoci publicznej oraz zaspokojenie godu mieszkaniowego. Podstaw koncepcji ukadu komunikacyjnego byo stworzenie arterii wschd zachd oraz budowa nowego mostu przez Wis (1928-1934) oraz arterii komunikacyjnej pooonej na pnoc od niego. W latach 1919-1924 rozebrano pas forteczny, pozostawiajc poudniowy fragment fosy obecnie Dolina Marze. W 1924 oddano do uytku ulic Chopina komunikujc historyczne centrum z Bydgoskim Przedmieciem. Trzy lata pniej ul. Jagiellosk, nastpnie w latach 1929-1934 Lubick. Tym sposobem rozwizano problem poczenia midzy centrum a dzielnicami pooonymi na wschd i zachd od niego. Dzielnic gmachw publicznych zaprojektowano w pasie otaczajcym cise centrum od pnocy i zachodu, poza terenami pofortecznymi, ktre postanowiono pozostawi nie zabudowane. Dziaania urbanistyczne w obrbie pofortecznego pasa polegay na umiarkowanym zagszczeniu zabudowy po jego wewntrznej stronie lub na wymianie substancji. W latach 1928-1933 wzniesiono m.in. budynki: Dyrekcji Okrgowej Kolei (ob. Urzd Marszakowski), Banku Rolnego, Starostwa Krajowego (obecnie Collegium Minus UMK), Dyrekcji Lasw Pastwowych. Ogem do poowy lat trzydziestych wybudowano w Toruniu 9 gmachw reprezentacyjnych, pastwowych i innych budynkw uytecznoci publicznej. Na uwag zasuguje rwnie wzniesiony w 1936 r. koci Chrystusa Krla wraz z zaoeniem parkowym na Mokrem.

W latach trzydziestych nowe osiedla mieszkaniowe zakadano wedug szczegowych planw zagospodarowania przestrzennego i na terenach uprzednio uzbrojonych. Najwiksza koncentracja budownictwa mieszkaniowego wystpia w rejonie ulic Kraszewskiego, Sowackiego, Matejki, Mickiewicza, Krasiskiego, Faata i Reja, gdzie uksztatowaa si zwarta, kilkupitrowa zabudowa mieszkalna, poprzetykana gmachami instytucji pastwowych (zwaszcza przy ul. Mickiewicza i Sienkiewicza) i domami typu willowego, ktre stanowiy wizytwk wczesnego miasta (np. przy ul. Sowackiego). Przykadem spoecznego budownictwa mieszkaniowego jest zesp domw mieszkalnych Zakadu Ubezpiecze Spoecznych przy ul. Matejki (1932-1933) i budynek Vesty przy ul. Mickiewicza. Zabudowa ulic: Szymanowskiego, Moniuszki, Sowackiego, Prusa i Matejki bya realizowana przez prywatnych wacicieli. W rejonie ulic: Faata, Wyspiaskiego, Wyczkowskiego, Kasprowicza i Reja powstaa kolonia maych domw mieszkalnych. Ta forma zabudowy o typie bliniaczym lub szeregowym, polegaa na budowie, na stosunkowo oszczdnej dziace, budynkw najczciej o trzech mieszkaniach. Natomiast przy ul. w. Jzefa z myl o rodzinach robotniczych, powstao osiedle domkw 1-2 pitrowych o niszym standardzie. W ich pobliu zlokalizowano klasztor Redemptorystw, a miedzy ulicami Balonow i Bema, koszary, ktre poczono z istniejc hal balonow i lotniskiem dla sterowcw oraz boisko sportowe. Jedynie na Rybakach dominowaa nadal zabudowa parterowa, bd jednopitrowa o niskim standardzie. Z kolei przy ul. wirki i Wigury Towarzystwo Osiedli Robotniczych z Warszawy sfinansowao budow pitrowych, czterorodzinnych domkw. Inny charakter miay wille wzniesione wzdu ul. Legionw przez lepiej sytuowanych urzdnikw pastwowych i samorzdowych. Kontrastoway one zwaszcza z osiedlem bezdomnych i ndzarzy rozpocierajcym si w rejonie wzgrz wydmowych (tzw. Kozackie Gry). Budownictwo jednorodzinne w postaci wolnostojcych domw mieszkalnych realizowano gwnie na Wrzosach i w Czerniewicach. 2. Krajobraz kulturowy. Wg definicji przyjtej w ustawie o ochronie i opiece nad zabytkami krajobraz kulturowy jest to przestrze historycznie uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Obszar miasta Torunia Dzisiejszy Toru ley po obu stronach Wisy. Prawobrzena jego cze ley w poudniowej czci Ziemi Chemiskiej, cze lewobrzena na Kujawach. Wisa pod Toruniem pynie w dolinie zwanej Kotlin Torusk. W okolicy Torunia droga wodna krzyowaa si z drogami ldowymi. Na terenie miasta wystpuje kilka podziaw wewntrznych, w tym m. in.: - na jednostki spisowe dla celw statystycznych, - obrby ewidencyjne, - jednostki urbanistyczne ustalone w kolejnych edycjach miejscowego planu oglnego zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia dzielnice urbanistyczne, - okrgi zwizane z Radami Okrgw jednostkami pomocniczymi Rady Miasta, - okrgi wyborcze zwizane z procedura wyborcz. Kady z tych podziaw, operujc tymi samymi nazwami czci miasta, obejmuje inny obszar. Dla ujednoznacznia opisanych niej odniesie wykorzystano podzia miasta na jednostki ustale jednostki urbanistyczne i ich nazwy, okrelone w Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Torunia. Obszar Torunia zosta podzielony na 20 jednostek urbanistycznych. Podzia taki suy celom projektowym przy planowaniu rozwoju przestrzennego miasta, jednak w ujciu rozwoju historycznego jak i w wiadomoci mieszkacw funkcjonuj usankcjonowane tradycj dzielnice, ktrych obszary pokrywaj si z historycznymi przedmieciami i patrymoniami miejskimi. Poniej przedstawiono zestawienie obszarw zabudowy miejskiej, ktre ze wzgldu na zachowane wartoci historyczno-kulturowe, powinny podlega ochronie ktrej celem jest zabezpieczenie trwania charakterystycznych dla miasta struktur urbanistycznych i zabudowy, w warunkach cigych przemian substancji architektonicznych i niezbdnych korekt ukadu miejskiego. Cz prawobrzena obejmuje m. in.: Stare Miasto, Bydgoskie Przedmiecie, Bielany, Chemiskie Przedmiecie, Jakubskie Przedmiecie. Cz lewobrzena obejmuje Podgrz, Stawki, Rudak i Czerniewice. Stare miasto i jego strefa buforowa: Najbardziej rozpoznawalnym zasobem kulturowym Torunia jest Zesp Staromiejski, w ktrego skad wchodzi Stare Miasto, Nowe Miasto i ruiny zamku krzyackiego, 4 grudnia 1997 r. w pisany na wiatow List Dziedzictwa UNESCO, posiadajcy szczeglne wartoci kulturowe z punktu widzenia archeologii. Zachowany ukad urbanistyczny i stratygraficzny, powiadczone osadnictwo przedkolacyjne, sigajce kultury uyckiej. Strefa fortyfikacji redniowiecznych i pochodzcych z okresu od XVII do XIX w. (wewntrzne), opasujcych zesp staromiejski od strony wschodniej, pnocnej i zachodniej, stanowi dla niego stref buforow. 1. Zesp staromiejski: Stare Miasto Toru i Nowe Miasto Toru w granicach obwodu murw obronnych z fosami oraz teren zamku krzyackiego. 2. Strefa buforowa - strefa fortyfikacji redniowiecznych (XIII-XVI w.) i nowoytnych od XVII do XIX w. wewntrznych, zespow koszarowych (Stare Miasto i Jakubskie Przedmiecie) oraz zespow XIX wiecznych kamienic w granicach: Aleja 500-lecia, pl. Niepodlegoci, ul. Czerwona Droga, ul. Odrodzenia, ul. Przy Kaszowniku, Pl. Pokoju Toruskiego, ul. Waryskiego, Traugutta (Stare Miasto, Bydgoskie Przedmiecie, Chemiskie Przedmiecie, Jakubskie Przedmiecie), zesp Dworca Toru Miasto (Stare Miasto).

Bydgoskie Przedmiecie: Historyczne Przedmiecie Bydgoskie z enklaw Rybaki o wartociach historyczno-kulturowych. Zachowany uksztatowany w II po. XIX wieku ukad urbanistyczny, oparty na regularnej siatce ulic ze zwart i lun zabudow, Ogrodem Botanicznym i Parkiem zajmujcym jego poudniow cz, midzy innymi: 3. Przedmiecie Rybaki redniowiecznym rodowodzie na terenie ktrego zachowa si zesp domw drewnianych i murowanych z XIX wieku i pocz. XX w. w zabudowie lunej w otoczeniu zieleni, pooonych po poudniowej stronie ulicy Rybaki. 4. Zesp kamienic czynszowych, budynkw szkieletowych oraz drewnianych chat rybackich z XIX i pocztku XX w. w rejonie ul. Danielewskiego i Stromej. 5. Zabudowa zwarta i luna z XIX i XX w. z przewag kamienic czynszowych zlokalizowana przy ulicach Bydgoskiej, Mickiewicza, Sowackiego, Fredry, Moniuszki, Matejki, Klonowica, Sienkiewicza, Kochanowskiego, Reja. 6. Zesp budynkw zajezdni tramwajowej z koca XIX i pocz. XX w. 7. Dawne koszary uanw zesp budynkw szkieletowych z koca XIX wieku przy ulicy Mickiewicza. 8. Dawne koszary wojsk balonowych zesp budynkw wojskowych z pocz. XX w. przy ulicy Sienkiewicza. 9. Budynki uytecznoci publicznej z pocz. XX wieku, pooone po wschodniej stronie ulicy Sienkiewicza, na odcinku od ul. Broniewskiego do Pl. ks. Frelichowskiego. 11. Zesp domw z okresu midzywojennego przy ulicach Kasprowicza, Wyspiaskiego i Wyczkowskiego. 12. Zesp budynkw wielorodzinnych przy ulicach Jaroczyskiego, eromskiego. Parki, ogrody, tereny zielone w obrbie Bydgoskiego Przedmiecia: 13. Ogrd botaniczny oraz Park. 14. Teren po dawnym geometrycznym ogrodzie Pomorskiej Wystawy Ogrodniczej wraz z budynkiem Hali Wystawowej i domkiem ogrodnika. Teren obecnego orodka Caritas (budynek dawnego szpitala z przyszpitalnym zaoeniem parkowym o charakterze krajobrazowym). 15. Zajcze Grki pozostaoci wydm. Bielany: Midzy innymi: 16. Klasztor Redemptorystw z lat 30-tych XX w. 17. Prezydentwka dawny folwark Bielany wraz z zaoeniem parkowo-dworskim. 18. Zesp budynkw przemysowych wodocigw z koca XIX w. Chemiskie Przedmiecie: Midzy innymi: 19. Luna zabudowa podmiejska (domy szkieletowe) z 2 po. XIX w. i pocz. XX w. po wschodniej stronie ulicy Szosa Chemiska na odcinku od ulicy Dekerta do wirki i Wigury oraz przy ulicy Podgrnej na odcinku midzy Szos Chemisk i ul. Legionw (rejon ulic Piaskowej i Kiliskiego). 20. Zesp domw z lat 30-tych po zachodniej i wschodniej stronie ulicy Legionw na odcinku midzy ul. Grudzidzk i Dekerta. 21. Zesp budynkw mieszkalnych z lat 30-50-tych XX w. w rejonie ulic Przy Kaszowniku, Plac Artylerii, Grudzidzkiej. 22. Zesp zabudowy szkieletowej przy ulicy Podgrnej w rejonie ulic Chodkiewicza i Kordeckiego. 23. Zesp budynkw dawnej fabryki Born i Schutze z 2 po. XIX w przy ulicy Grudzdzkiej, Lelewela. Mokre Przedmiecie: Midzy innymi: 24. Zwarta zabudowa kamienic czynszowych z przeomu XIX i XX w. przy ulicy Kociuszki w rejonie skrzyowania z ul. Grudzidzk. 25. Pozostaoci dawnych terenw podmiejskich rezydencji willowo ogrodowych oraz obszar lunej zabudowy podmiejskiej z 2 po. XIX i pocz. XX wieku po pnocnej i poudniowej stronie ulicy Kociuszki na odcinku pomidzy ulicami Wojska Polskiego i Olbrachta. 26. Zesp budynkw fabryki spirytusu z koca XIX wieku pomidzy ulicami Kociuszki, Chrobrego i Batorego. Jakubskie Przedmiecie: Midzy innymi: 27. Zesp zabudowa Dworca Wschodniego. 28. Koszary z pocz. XX w. przy ulicy Sobieskiego. 29. Relikty historycznej zabudowy szkieletowej z koca XIX i pocz. XX wieku przy ulicy Lubickiej. 30. Zabudowa przemysowa dawnej rzeni przy ulicy Lubickiej i Targowej.

31. Zesp budynkw gazowni lata 30-40 XX w. po poudniowej stronie ulicy Lubickiej. 32. Jednorodny zesp budynkw szkieletowych z koca XIX w. przy ulicy cieka Szkolna. 33. Zesp budynkw drewnianych (chaty rybackie), szkieletowych i murowanych w otoczeniu zieleni z XIX i XX w. Pomidzy ulicami Winnica i Lubick. 34. Krajobrazowe uksztatowanie otoczenia ulicy Traugutta na odcinku od mostu kolejowego do ulicy Waryskiego. Cz lewobrzena: Do 1936 r. osobne miasto z osadnictwem od pnego redniowiecza. Osadnictwo w pasie przybrzenym datowane od schykowego paleolitu do czasw nowoytnych. Ruiny zamku Dybowskiego z terenem dawnego miasta Nieszawa osadnictwo od kultury uyckiej. Zamek i miasto zaoone przez Wadysawa Jagie. Miasto uzyskao przywilej lokacyjny w 1425 r. Rudak i Stawki stanowiska wielokulturowe od okresu schykowego paleolitu, w pnym redniowieczu wsie, obecnie osiedla. Czerniewice stanowisko wielokulturowe od okresu schykowego paleolitu, obecnie osiedle. Midzy innymi: 35. Rezerwat leny Kpa Bazarowa (Stawki), ruiny zamku Dybw (Podgrz). 36. Zesp budynkw Dworca Gwnego z 2 po. XIX w. i pocz. XX w. wraz z zabudowaniami pooonymi miedzy torami kolejowymi a ulic Dybowsk (Stawki). 37. Koszary z przeomu XIX i XX wieku przy ulicy Podgrskiej (Stawki). 38. Ukad urbanistyczny z rynkiem oraz zwarta i luna zabudowa Podgrza wzdu ulicy Poznaskiej z XIX i XX w (Podgrz). 39. Luna zabudowa Podgrza z XIX i XX w. w rejonie ulic: Poznaskiej, Inowrocawskiej, Drzymay (Podgrz). 40. Klasztor Reformatw, obecnie Franciszkanw przy ulicy Poznaskiej (Podgrz). 41. Zesp budynkw przemysowych wodocigw po pnocno-zachodniej stronie ulicy Poznaskiej w rejonie ulicy Kluczyki (Podgrz). 42. Zesp domw z lat 40-tych XX w. oraz Wiea cinie w rejonie ulicy Akacjowej (Podgrz). Fortyfikacje z 4. w. XIX w. Po obu stronach Wisy w odlegoci 3-3,5 km od centrum miasta pas fortyfikacji z 4. w . XIX w. (18771914), zajmujcy obszar okoo 20 km2. Zawiera ponad 200 dzie fortecznych (fortw, schronw, magazynw). Wraz z drogami fortecznymi, kanaami wodnymi i maskami lenymi stanowi w bardzo duym stopniu zachowany, unikatowy, historyczny system obronny dawnej twierdzy I stopnia. Toru jako miasto nadgraniczne posiada liczny garnizon wojskowy, ktrego obecno stanowia w XIX wieku istotny czynnik miastotwrczy i odcisna czytelne pitno na strukturze przestrzennej i zabudowie miasta. Zachoway si liczne wydzielone zespoy koszarowe oraz budynki zwizane z funkcjonowaniem garnizonu jak szpitale, piekarnie, magazyny. 3. Obiekty zabytkowe. Na terenie Gminy Miasta Toru obowizuje 319 wpisw do rejestru zabytkw wojewdztwa kujawsko-pomorskiego, obejmuj one: - 4 zaoenia urbanistyczne (wpisy obszarowe), - 4 parki i zaoenia zieleni, - 8 cmentarzy, - 36 obiektw budownictwa obronnego obejmujcego zamki, w tym trwae ruiny, miejskie mury obronne, bramy, baszty; fortyfikacje nowoytne i pniejsze, - 13 obiektw sakralnych kociow, kaplic, klasztorw, - 22 obiekty uytecznoci publicznej, - 5 paacw i dworw, - 31obiektw przemysowych i gospodarczych - zakady przemysowe, myny, spichlerze, magazyny, inne, - 186 obiektw zabudowy mieszkaniowej, - 10 innych obiektw w tym maej architektury, ogrodze, bram i innych. Szczegowy wykaz obiektw znajdujcych si w rejestrze zabytkw znajduje si w zaczniku. W gminnej ewidencji zabytkw znajduje si 2582 obiektw. Szczegowy wykaz obiektw znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw znajduje si w zaczniku. Na terenie Gminy Toru, poza obrbem Zespou Staromiejskiego znajduje si 206 stanowisk archeologicznych wg Archeologicznego Zdjcia Polski. Szczegowy wykaz stanowisk archeologicznych znajduje si w zaczniku. Ponadto na terenie gminy Toru znajduj si zabytki ruchome stanowice wyposaenie kociow i kamienic dla ktrych Wojewdzki Konserwator Zabytkw prowadzi Rejestr Zabytkw Ruchomych dla miasta Torunia, w rejestrze znajduj si 464 obiekty (wg stanu na 24 lipca 2008). Kolejn grup stanowi zabytki ruchome znajdujce si w zbiorach muzew i wpisane do inwentarzy muzealnych, tym samym podlegaj ochronie na podstawie przepisw ustawy o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. (Dz.U. z dnia 20 stycznia 1997 r.) Zarwno rejestr zabytkw jak i gminna ewidencja zabytkw nie s dokumentami zamknitymi. Podlegaj sukcesywnym zmianom, wynikajcym z zakoczenia procedur postpowania o wpis do rejestru zabytkw lub

wczenia karty ewidencyjnej zabytku do ewidencji zabytkw lub odpowiednio z procedurami skrelenia z rejestru i wyczenia z ewidencji. 4. Ocena stanu zachowania zasobw i krajobrazu kulturowego miasta. Toru posiada bogate, rnorodne i dobrze zachowane zasoby kulturowe odzwierciedlajce bogat histori miasta. Nale do nich zasoby archeologiczne, struktury urbanistyczne oraz wypeniajca je zabudowa oraz ziele. W obrbie zespou staromiejskiego zachowany bez wikszych zmian redniowieczny ukad urbanistyczny z czytelnymi kolejnymi fazami rozwoju Starego Miasta, Nowego Miasta i Zamku Krzyackiego jako poczonych ze sob organizmw, o zachowanych podziaach parcelacyjnych dziaek sigajcych redniowiecza. W Toruniu przetrwao wiele redniowiecznych budowli reprezentujcych najlepsze osignicia architektury ceglanej w Europie. Budynki mieszkalne o redniowiecznym rodowodzie stanowi najliczniejszy zesp tego typu obiektw w Europie Pnocnej, ponadto zachowanych jest wiele budowli renesansowych i barokowych wraz z wyposaeniem. Zesp Staromiejski otoczony jest czciowo zachowanymi murami obronnymi oraz czytelnymi w terenie pozostaociami po nowoytnych umocnieniach, ktre stanowi dla niego stref buforow dodatkowo uczytelniajc unikaln struktur przestrzenn. Poza Zespoem Staromiejskim w rnym stopniu przetrway dawne przedmiecia i patrymonia miejskie. W niektrych ich czciach zachoway si drogi utrwalajce przebieg redniowiecznych traktw, jednak we wszystkich wystpuj obiekty o wartociach zabytkowych, bdce skadnikami rnorodnej tosamoci kulturowej miasta. Wrd nich na uwag zasuguj rne typy zabudowy poczwszy od coraz czciej znikajcych z krajobrazu budynkw szkieletowych stanowicych o charakterze dawnych przedmie, poprzez nieliczne wille w otoczeniu ogrodowym czy wreszcie XIX wieczne kamienice. Majc na uwadze zmiany zachodzce w strukturze przestrzennej miasta, podkreli naley wyjtkowy na tle innych charakter Bydgoskiego Przedmiecia. Ta niegdy reprezentacyjna dzielnica o uksztatowanej i zachowanej strukturze urbanistycznej oraz zabudowie reprezentujcej rne okresy i typy, niewtpliwie kryje w sobie ogromny potencja wymagajcy wydobycia i wyeksponowania. Rwnie istotnym skadnikiem krajobrazu kulturowego miasta wynikajcym z XIX wiecznej militarnej funkcji Torunia s umocnienia wewntrznego i zewntrznego piercienia fortw oraz znajdujce si w rnych czciach miasta zespoy koszarowe i inne budynki zwizane z obecnoci licznego garnizonu. V. Analiza SWOT Mocne strony: - wyjtkowa pozycja miasta w historii, - dobry stan zachowania zasobw kulturowych, - dobrze utrzymane zespoy sakralne i budynki uytecznoci publicznej, - wpis zespou Staromiejskiego na List Pomnikw Historii Prezydenta RP oraz List wiatowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, - uwzgldnienie zagadnie dotyczcych ochrony dziedzictwa kulturowego w dokumentach strategicznych i planistycznych miasta, - samodzielna funkcja Miejskiego Konserwatora Zabytkw jako jedna z pierwszych w Polsce, - postrzeganie miasta jako atrakcyjnego produktu turystycznego zarwno dziki substancji zabytkowej jak i walorom krajobrazowym; - ustalony stan wasnociowy obiektw, - niezwykle atrakcyjne pooenie miasta silnie powizanego z krajobrazem naturalnym obfitujcym w tereny lene, parki i cieki wodne, - wzrastajca aktywno organizacji pozarzdowych na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami m. in. dziaalno Stowarzyszenia Dziedzictwo Torunia, Stowarzyszenia Bydgoskie Przedmiecie, Fundacji Ochrony Zabytkw im. Jerzego Remera, Towarzystwa Mionikw Torunia, - silne rodowisko konserwatorskie o wieloletnich tradycjach, - coroczne edycje forum konserwatorskiego, - funkcjonowanie Toruskiego Biura Centrum Miasta. Sabe strony: - problemy spoeczne w obrbie historycznych dzielnic, - nadmierne obcienie komunikacyjne historycznego ukadu miasta, - wielu wacicieli prywatnych bez rodkw na renowacj i konserwacj budynkw, - zaniedbania i brak porzdku w obrbie zapleczy niektrych zabytkowych posesji, - degradacja czci obiektw Twierdzy Toru (brak uytkownika), - brak moliwoci dofinansowania prac w obiektach nie wpisanych do rejestru zabytkw a objtych gminn ewidencj zabytkw, - nie wystarczajca wiadomo uytkownikw obiektw zabytkowych dotyczcych adu przestrzennego, objawiajca si ekspansywnoci szyldw i reklam, - brak MPZP dla wpisanego na List UNESCO zespou staromiejskiego oraz czci historycznych dzielnic, - brak staego systemu dopywu rodkw finansowych (jak np. w Krakowie gdzie Spoeczny Komitet Odnowy Zabytkw otrzymuje stae dotacje z kancelarii Prezydenta RP). Szanse: - staa poprawa jakoci rodowiska naturalnego,

dostpno do nowoczesnych metod badawczych i naukowych w dziedzinie rewaloryzacji i konserwacji obiektw zabytkowych, - moliwoci pozyskiwania rodkw finansowych z rnych rde, - postpujcy rozwj inicjatyw lokalnych majcych na wzgldzie trosk o substancj zabytkow miasta, - upowszechnianie edukacji nastawionej na poszanowanie zabytkw i ich ochron, - wzrost wiadomoci w widzeniu obiektu zabytkowego jako doskonaego produktu turystycznego, - kreowanie nowych obszarw i produktw turystycznych w oparciu o atrakcyjny sposb zagospodarowania obiektw zabytkowych, - stymulujcy wpyw dobrych wzorcw zagospodarowania zabytkw wpywa korzystnie na podejmowanie podobnych inwestycji przez kolejnych przedsibiorcw, - korzystanie z dowiadcze midzynarodowych, rozszerzenie wsppracy midzyregionalnej, - wspieranie inwestycji w ramach zrwnowaonego rozwoju czyli nie degradowanie rodowiska kulturowego. Zagroenia: - degradacja obiektw zabytkowych przez przypadkowe dziaania inwestycyjne, w ktrych interes indywidualny inwestora moe by przedkadany nad dobro spoeczne tj. dobro zabytku, - tendencje do zagospodarowania mieszkalnych obiektw zabytkowych w sposb uproszczony bez nawizania do historycznego wystroju, powodujce zatarcie wyjtkowego charakteru zabytkowych obiektw i upodobnianie ich do wspczenie realizowanych, - naciski na ograniczenie zakresu ochrony obiektw prawnie chronionych z uwagi na le rozumiane potrzeby inwestycyjne, stosowane przez rne podmioty wobec sub konserwatorskich, - klski i zdarzenia losowe, - nie wystarczajca moliwo egzekucji prawa, - zagroenie nadmiern komercjalizacj zabytkw, ktra prowadzi moe do zbyt agresywnego inwestowania w odniesieniu do zabytkowych obiektw, - jednowymiarowe postrzeganie zasobw dziedzictwa kulturowego: wycznie poprzez pryzmat ich komercyjnego wykorzystania lub przeciwnie jedynie jako zasobu historycznego, - brak moliwoci ochrony konserwatorskiej i wsparcia finansowego zabytkw nie wpisanych do rejestru zabytkw (np. szkieletowa zabudowa historycznych przedmie), - niezrozumienie przez inwestorw potrzeby ochrony poszczeglnych obiektw. VI. Kierunki dziaa dla realizacji celw gminnego programu opieki nad zabytkami. Kierunki dziaa dla realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami miasta Torunia zostay okrelone w oparciu o zapisy art. 87 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami i realizuj wyznaczone w niej cele, ktre w niniejszym dokumencie okrela si jako strategiczne: 1. Wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania miasta. 2. Uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej. 3. Zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4. Wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego. 5. Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami. 6. Okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw. 7. Podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami. W zakresie ochrony zabytkw rozumianej jako stworzenie odpowiednich warunkw prawnych lecych w kompetencjach gminy, gdzie kierunki dziaania wyznaczone s w przyjtym przez Rad Miasta Torunia Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego a prawnym instrumentem ochrony zabytkw s odpowiednie zapisy w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego, proponuje si realizacj wymienianych w dalszej czci kierunkw i dziaa (zada). VII. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami. Toru ma bardzo du i unikatow warto kulturow jako zesp uksztatowany na zasadach cigoci kulturowej opartej na zachowanym redniowiecznym ukadzie lokacyjnym, wypenionym licznymi obiektami zabytkowymi z rnych okresw historycznych, gromadzcy znaczce kolekcje dzie sztuki, a take kultywujcy tradycje bogatego ycia kulturalnego. Zasoby kulturowe nadaj miastu znaczcy presti, potwierdzony wpisem zespou staromiejskiego na list wiatowego Dziedzictwa UNESCO, podnoszc jego atrakcyjno dla rozwoju spoeczno gospodarczego. Utrzymanie rangi zespou staromiejskiego i wykorzystanie jego walorw w budowaniu podanej funkcji miasta jako wyspecjalizowanego orodka kulturotwrczego i usugowego o ponadlokalnym zasigu oddziaywania wymaga dalszych kompleksowych dziaa rewaloryzacyjnych. Naley zwrci uwag na fakt, e Gminny Program jest zadaniem do ktrego obliguje wadze miejskie wymieniona na wstpie ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami jak i potrzeba prowadzenia dugofalowej, konsekwentnej

polityki ochrony wsplnego dziedzictwa bdcego nie tylko pod opiek i zarzdem gminy, ktra jest jej depozytariuszem lecz stanowicym wasno zarwno mieszkacw Torunia, Polski jak i bdcego dziedzictwem wsplnoty midzynarodowej, co zostao potwierdzone wpisem na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO. W zwizku z powyszym wyznacza si nastpujce cele Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami, zwane dalej celami operacyjnymi: 1.1. Zwikszenie atrakcyjnoci miasta w ukadzie krajowym i midzynarodowym. 1.2. Utrzymanie i zarzdzanie zasobem gminnego dziedzictwa kulturowego. 2.1. Uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw w biecych zadaniach inwestycyjnych. 2.2. Rewaloryzacja obszarw otwartych i terenw zieleni. 3.1. Ochrona i rewaloryzacja historycznych zespow i obiektw. 4.1. Zachowanie i ekspozycja walorw kulturowych miasta. 4.2. Ochrona niematerialnych wartoci kulturowych , stanowicych o tosamoci miasta. 5.1. Wykorzystanie zabytkw dla rozwoju turystyki i przedsibiorczoci. 5.2. Edukacja celem podniesienia wiadomoci spoecznej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. 5.3. Okrelenie zasad i warunkw prawno-finansowych w zakresie ochrony zabytkw pomidzy gmin a wacicielami. 7.1. Tworzenie atrakcyjnych ofert zawodu i pracy. Realizacji ww. celw suy bd okrelone kierunki dziaa a take przyporzdkowane im dziaania (zadania). Zakada si, e ww. cele, kierunki i dziaania bd realizowane poprzez wspdziaanie wadz samorzdowych rnych szczebli, wacicieli oraz zarzdcw obiektw, organizacji pozarzdowych, Kociow i zwizkw wyznaniowych oraz innych organw i instytucji, przy czym Gmina miasta Toru bdzie realizowa zadania poprzez ich bezporednie wykonanie, organizacj, koordynacj oraz nadzr. W imieniu Gminy miasta Toru zadania bd prowadzone przez gminne jednostki organizacyjne oraz odpowiednie Wydziay Urzdu Miasta wadne merytorycznie w zakresie poszczeglnych dziaa, w ramach zada wasnych, poprzez istniejce i planowane instrumenty oraz programy: - prawne (np. Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego, Strategia Rozwoju Miasta Torunia, Lokalny Plan Rozwoju, Lokalne Programy Rewitalizacji); - finansowe (np. dotacje, system ulg finansowych dla wacicieli i zarzdcw); - spoeczne (np. edukacja, promocja, informacja).

VIII. Finansowanie zada z zakresu opieki nad zabytkami. Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, prcz okrelenia zasad i form ochrony i opieki nad zabytkami porusza take zagadnienia finansowania prac przy zabytkach z udziaem rodkw pastwa. Pomoc finansow pastwa mog uzyska prace prowadzone wycznie w obiektach wpisanych do rejestru zabytkw. Art. 71. ust. 2 wspomnianej ustawy okrela, e sprawowanie opieki nad zabytkiem wpisanym do rejestru zabytkw, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich, budowlanych dla obiektw, ktrych wacicielem lub uytkownikiem jest samorzd, stanowi zadanie wasne samorzdu, jednak art. 73 mwi, e osoby fizyczne, jednostki samorzdu terytorialnego lub inne jednostki organizacyjne posiadajce tytu prawny do zabytku mog ubiega si o dotacje celow z budetu pastwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku. Dotacje takie przyznawane s przez: - Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programw Operacyjnych, - Wojewod ze rodkw pozostajcych w dyspozycji Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw waciwego dla terenu, na ktrym zlokalizowany jest obiekt zabytkowy wpisany do rejestru zabytkw. Zaznaczy przy tym naley niezaleno tych rde finansowania. Kolejnym ze rde finansowania s: - Budet Samorzdu Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego, - Fundusz Kocielny, - Fundusz Ochrony rodowiska, - Gmina Miasta Toru na mocy uchway Rady Miasta Torunia nr 588/2004 z dnia 16 wrzenia 2004 r. z pn. zm., w sprawie okrelenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw pooonych na terenie gminy miasto Toru. Uchwaa stanowi prawne narzdzie realizujce w praktyce obowizki wynikajce z wyej wymienionej ustawy. W grupie beneficjentw znajduj si osoby fizyczne i jednostki organizacyjne bdce wacicielem bd posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru, albo posiadajce taki zabytek w trwaym zarzdzie. Ze rodkw unijnych w ramach: - Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2007-2013, - Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, - Programu Europejska Wsppraca Terytorialna, Ze rodkw poza unijnych w ramach: - Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

1 2 3 4

Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012, s. 11 Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012, s. 14-15 Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012, s. 13 Program Opieki nad Zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012, s. 18

1. REJESTR ZABYTKW PROWADZONY POMORSKIEGO KONSERWATORA ZABYTKW

PRZEZ

WOJEWDZKIEGO

KUJAWSKO-

2. Gminna ewidencja zabytkw

3. ZESTAWIENIE STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH wg Archeologicznego Zdjcia Polski na Terenie Gminy Toru poza obrbem Zespou Staromiejskiego

Fragment mapy Torunia z zaznaczonym piercieniem fortw wchodzcych w skad TWIERDZY TORU