Untitled

III. IV. V. VI.
Zacznik do Uchway Nr X/132/2011 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 27 czerwca 2011r.
Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014
Lublin 2011
II.
WSTP..............................................................................................................................................3 I. RAMY PRAWNE PROGRAMU............................................................................................................5 1. Uwarunkowania formalnoprawne ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w Polsce..................6 2. Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020..........................................................................................................................................9 3. Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami w dokumentach programowych Wojewdztwa Lubelskiego.............................................................................................................................10
I.........................................a) Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa lubelskiego

10 11
II...............b) Zaktualizowana Strategia Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2020 III..................................c) Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Wojewdztwa Lubelskiego
13 13
IV..................d) Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 - 2020 V...........e) Koncepcja programowo przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w wojewdztwie
15 II. DZIEDZICTWO KULTUROWE WOJEWDZTWA LUBELSKIEGO - W ZARYSIE.................................16 1. Dziedzictwo kulturowe wojewdztwa lubelskiego.......................................................................16 lubelskim.....................................................................................................................................15
VI.............................f) Plan Marketingu Turystyki w wojewdztwie lubelskim na lata 2007-2013
VII............................................................a) Zabytki na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO

16 17
VIII......................b) Zabytki uznane przez Prezydenta RP za pomniki Historii Pastwa Polskiego IX..................................................................................................................c) Parki Kulturowe
21 21
X.................................................................................................................d) Rejestr Zabytkw XI.........e) Zabytki nieruchome wojewdztwa w wojewdzkich i gminnych ewidencjach zabytkw
21
XII.......f) Ochrona ustalona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i decyzjach

lokalizacyjnych............................................................................................................................22 2. Zabytki bdce w posiadaniu Wojewdztwa Lubelskiego lub jednostek organizacyjnych Wojewdztwa Lubelskiego......................................................................................................22 3. Zaoenia urbanistyczne..............................................................................................................24 4. Zabytki nieruchome.....................................................................................................................27
XIII......................................................................................................a) Architektura sakralna

27 47
XIV.......................................................................................................................b) Cmentarze XV................................................................................................................c) Zabytki ruchome

48 54 5. Krajobraz kulturowy i wartoci niematerialne zrnicowanie regionalne, kultura ludowa.........64 6. Analiza mocnych i sabych stron oraz szans i zagroe dla rodowiska kulturowego wojewdztwa lubelskiego (SWOT).................................................................................................................73 III. CELE WOJEWDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWDZTWIE LUBELSKIM NA LATA 2011 2014..............................................................................................................76 IV. FINANSOWANIE OCHRONY ZABYTKW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W ZARYSIE....................102
XVI.....................................................................................................d) Zabytki archeologiczne
Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 - 2014
I. 2
Wstp Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014 powsta w zwizku z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z pn. zm.)1 nakadajcym na samorzd wojewdztwa obowizek posiadania wojewdzkiego programu opieki nad zabytkami na okres czterech lat. Podobny wymg istnieje rwnie wobec samorzdw pozostaych szczebli. Programy dla jednostek terytorialnych tworzy si odpowiednio do krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Jednak do chwili obecnej nie powsta taki program, a wyznaczono tylko tezy do jego opracowania. Powstay one w wyniku prac specjalnego zespou Rady Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiy Rouby i zostay zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dbrowskiego. Dodatkowo, jak wynika z danych zebranych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, niewiele jest rwnie gminnych i powiatowych programw. Na terenie wojewdztwa lubelskiego programy obowizuj w ok. 5% gmin i powiatw. Sytuacja ta nie uatwia tworzenia programw wojewdzkich majcych by niejako stopniem porednim pomidzy wspomnianymi obszarami kompetencyjnymi. W Wojewdztwie Lubelskim w latach 2007 2010 obowizywa pierwszy program na podstawie Uchway Nr XIII/199/07 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 30 listopada 2007 r. w sprawie przyjcia Wojewdzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2007 2010. Zgodnie z wymogami ustawy o zabytkach Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego w dniu 21 wrzenia 2010 r. przyj Sprawozdanie z realizacji Wojewdzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2007 2010 i przedstawi je Sejmikowi Wojewdztwa Lubelskiego, Generalnemu Konserwatorowi Zabytkw oraz Lubelskiemu Wojewdzkiemu Konserwatorowi Zabytkw. W Departamencie Kultury, Edukacji i Sportu zostay podjte na przeomie lat 2010 2011 prace nad nowym Programem na lata 2011 - 2014. Oparto si na wskazwkach Narodowego Instytutu Dziedzictwa, informacjach uzyskanych na konferencjach z tej dziedziny oraz wasnych dowiadczeniach Departamentu w zakresie funkcjonowania ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Przygotowania polegay m.in. na zasigniciu uzupeniajcych danych od podmiotw posiadajcych szczegow wiedz zwizan z przedmiotem opracowania. Gwnym ich zaoeniem bya aktualizacja danych wyjciowych, zawartych w poprzednim opracowaniu, dotyczcych zabytkw znajdujcych si na terenie wojewdztwa oraz posiadanych przez Samorzd Wojewdztwa. Tak wic, skorzystano z konsultacji komrek organizacyjnych Urzdu takich jak: Departament Mienia Infrastruktury i Inwestycji, Departament Promocji i Turystyki, Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego, Departament Koordynacji Projektw Europejskich, Departament Europejskiego Funduszu Spoecznego, oraz jednostek organizacyjnych Wojewdztwa takich jak: Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, Lubelskie Parki Krajobrazowe w Lublinie. Podjto rwnie znaczce merytorycznie robocze kontakty z Wojewdzkim Urzdem Ochrony Zabytkw w Lublinie. Dziki temu moliwe byo m.in. dokonanie aktualizacji opisu dziedzictwa kulturowego z terenu wojewdztwa. Uzyskane informacje znalazy odzwierciedlenie w rozdziaach niniejszego Programu i w szczeglnoci dotyczyy zabytkowego mienia Wojewdztwa Lubelskiego oraz planw jego ochrony, dziaa promocyjnych podejmowanych z wykorzystaniem szeroko pojtego dziedzictwa kulturowego przez Wojewdztwo oraz moliwoci finansowania ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w ramach programw resortowych ze rodkw UE.
1
W dalszej czci dokumentu zwana ustaw o zabytkach. Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 - 2014
I. 3
Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim, podobnie jak programy innych wojewdztw, jest dokumentem o charakterze uzupeniajcym w stosunku do aktw planowania wojewdzkiego. Przedmiotem programu jest wojewdztwo lubelskie, jako region administracyjny oraz miejsce lokalizacji objtych programem zabytkw, dziedzictwa kulturowego oraz krajobrazu kulturowego. Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014 ma do spenienia rol promujc ide ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, ktra mimo wielu pozytywnych przykadw, wymaga nadal gbokiego spoecznego zrozumienia i poparcia. To za jest nieodzownym elementem zrwnowaonego rozwoju zarwno mniejszych rodowisk, jak te caego wojewdztwa. Gwnym celem programu jest wyznaczenie podanych kierunkw zmian w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami moliwych do rozpoczcia lub osignicia w perspektywie czasowej 4 lat. Zadeklarowane cele strategiczne, cele operacyjne i dziaania skonstruowane s w odniesieniu do wojewdztwa, jako regionu administracyjnego, bdcego zbiorem jednostek samorzdu terytorialnego, w tym take Samorzdem Wojewdztwa, instytucji dziaajcych w tej sferze i zainteresowanych rodowisk. Program suy powinien inicjowaniu dziaa dotyczcych wspierania i koordynowania bada, prac z dziedziny ochrony zabytkw i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program suy te powinien jednostkom samorzdu terytorialnego, rodowiskom naukowym i badawczym, wacicielom i posiadaczom obiektw zabytkowych, a take osobom zainteresowanym kultur i dziedzictwem kulturowym. Istotnym celem programu jest denie do osignicia odczuwalnej i akceptowanej spoecznie poprawy w zakresie: stanu zachowania i utrzymania obiektw zabytkowych znajdujcych si na terenie wojewdztwa lubelskiego, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Wane jest, aby poprawa ta dokonywaa si przy udziale mieszkacw wojewdztwa, w rnych formach ich yciowej aktywnoci (praca zawodowa, czy dziaalno spoeczna). Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014 uwzgldnia uwarunkowania prawne wynikajce ze zmian przepisw prawa, a szczeglnoci ustawy o zabytkach z marca 2010 r., zmieniajce si warunki spoeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i stan zachowania dziedzictwa. Konstruujc program podjto prb odejcia od widocznego jeszcze biernego administrowania zabytkami na rzecz idei aktywnego zarzdzania dziedzictwem, mylenia o kulturze, jako czynniku rozwoju, nowej filozofii ochrony dziedzictwa poprzez wczanie go w obieg spoeczno gospodarczy. Pierwszy rozdzia obejmuje charakterystyk podstawowych aktw prawa powszechnie obowizujcych na terenie kraju i wojewdztwa dotyczcych ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz opracowa planistycznych Wojewdztwa. W drugim rozdziale dokonano charakterystyki dziedzictwa kulturowego znajdujcego si na terenie wojewdztwa. Z uwagi na wielko potencjau zostaa ona przedstawiona w zarysie. Szczegln uwag, obok dziedzictwa materialnego, pooono na sfer dziedzictwa niematerialnego, coraz bardziej zauwaanego w ostatnim czasie. W rozdziale trzecim opisano dwa cele strategiczne zaprojektowane do realizacji na lata 2011 2014 w podziale na cele operacyjne skupiajce si na: dziaaniach majcych przynie wzmocnienie potencjau dziedzictwa kulturowego wojewdztwa i wykorzystaniu go w dziaaniach promocyjnych i edukacyjnych, a take oddziaywaniu na rozwj spoeczno gospodarczy regionu. Realizacj celw operacyjnych zaplanowano poprzez wytyczone priorytety i dziaania. Przedstawione przykadowe rda finansowania w rozdziale czwartym pokazuj wybrany potencja w sferze finansw publicznych.
I. 4
I. Ramy prawne Programu Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014 zosta opracowany przez Departament Kultury, Edukacji i Sportu Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Lubelskiego na polecenie Zarzdu Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 19 padziernika 2010 r. przy wsppracy z komrkami organizacyjnymi Urzdu (w szczeglnoci Departamentem Mienia Infrastruktury i Inwestycji, Departamentem Promocji i Turystyki, Departamentem Strategii i Rozwoju Regionalnego, Departamentem Koordynacji Projektw Europejskich, Departamentem Europejskiego Funduszu Spoecznego) oraz jednostkami organizacyjnymi (Biurem Planowania Przestrzennego w Lublinie i Lubelskimi Parkami Krajobrazowymi w Lublinie). Przy jego sporzdzaniu brane byy pod uwag: akty prawne: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z pn. zm.); Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 75, poz. 474); Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z pn. zm.); Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z pn. zm.); Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z pn. zm.); Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojewdztwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z pn. zm.); dokumenty programowe wojewdztwa lubelskiego: Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa lubelskiego przyjty uchwa Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego Nr XLV/597/02 z dnia 29 lipca 2002 r.; Strategia Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2020 przyjta uchwa Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego Nr XXXVI/530/05 z dnia 4 lipca 2005 r.; Strategia Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2020 aktualizacja, przyjta uchwa Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego Nr XXXI/545/09 z dnia 27 kwietnia 2009 r.; Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Wojewdztwa Lubelskiego przyjty uchwa Nr XLVI/715/06 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 24 kwietnia 2006 r. wraz z Prognoz Oddziaywania na rodowisko Programu Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Wojewdztwa Lubelskiego; Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2007 2013 przyjty uchwa Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego Nr XCVI/1023/07 z dnia 28 listopada 2007 r.; Koncepcja programowo przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w Wojewdztwie Lubelskim przyjta uchwa Nr CLXVIII/1984/08 Zarzdu Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 7 padziernika 2008 r.; Plan marketingu turystyki w Wojewdztwie Lubelskim na lata 2007 2013 przyjty uchwa Nr CCXXX/2732/09 Zarzdu Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 19 maja 2009 r. dokumenty sporzdzone przez Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie w ramach okresowego przegldu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym wojewdztwa:
I. 5
Raport o Stanie Zmian w Zagospodarowaniu Przestrzennym Obszaru Wojewdztwa Lubelskiego, Lublin 2006; Ocena Realizacji Inwestycji Celu Publicznego o Znaczeniu Ponadlokalnym na Obszarze Wojewdztwa Lubelskiego, Lublin 2006; Studium Programowo Przestrzenne Rozwoju Obszarw Nadgranicznych w Wojewdztwie Lubelskim, Lublin 2007; Zmiany Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Lubelskiego. Uwarunkowania zewntrzne. Synteza, Lublin 2009 r. (zgodnie z Uchwa Nr XLIX/783/06 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 28 sierpnia 2006 r. w sprawie przystpienia do sporzdzania Zmiany PZP Wojewdztwa Lubelskiego);
dokumenty bdce w opracowaniu przez Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie: Rekomendacje do ustale planu zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa w zakresie uwarunkowa krajobrazowo przestrzennych, ksztatowania adu przestrzennego i ochrony walorw krajobrazowych Gwnym zadaniem opracowania jest waloryzacja krajobrazw naturalnych i zurbanizowanych, podjcie prby strefowania i zapisu najcenniejszych wartoci krajobrazw Lubelszczyzny oraz identyfikacja konfliktw i kolizji przestrzennych. W dokumencie zostan wskazane obszary o najcenniejszych walorach krajobrazowych oraz zasady dotyczce moliwoci respektowania adu przestrzennego i ochrony wartoci krajobrazw. Ustalenia zawarte w sporzdzanym dokumencie bd transponowane do aktualizowanego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Lubelskiego. Koncepcja funkcjonalno - przestrzenna ochrony i zagospodarowania Doliny Wieprza; oraz krajowe dokumenty programowe: Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dbrowskiego, opracowane przez specjalny zesp Rady Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiy Rouby; Program Operacyjny Rozwj Polski Wschodniej 2007 2013; Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 oraz Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020. 1. Uwarunkowania formalnoprawne ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w Polsce Podstaw prawn ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w Polsce jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z pn. zm.), ktra reguluje ich zasady. W szczeglnoci ustawa definiuje m.in. podstawowe pojcia z zakresu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami (art. 3), okrela zakres ochrony zabytkw (art. 4) i opieki nad zabytkami (art. 5), ponadto jej przedmiot (art. 6), formy i sposb ich ochrony (art. 7 - 24). W Polsce ustanowiono cztery prawne formy ochrony zabytkw. S to: wpis do rejestru zabytkw, ktry dla zabytkw znajdujcych si na terenie wojewdztwa prowadzi wojewdzki konserwator zabytkw. Ustawa okrela procedur dokonywania wpisu, skrelenia zabytku z rejestru oraz skutki prawne w zakresie uprawnie i obowizkw wynikajcych z wpisania obiektu do rejestru zbytkw. Skutki wpisania do rejestru zabytkw okrelone s rwnie przepisami innych ustaw, w szczeglnoci: Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarych (Dz. U. z 2000 r. Nr 23, poz. 295 z pn. zm.); Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatkach od spadkw i darowizn (Dz. U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768); Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku
I. 6
rolnym (Dz. U. z 2006 r. Nr 136, poz. 969 z pn. zm.); Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opatach lokalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 613 z pn. zm.); Ustawa z dnia 28 wrzenia 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 z pn. zm.); Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z pn zm.); Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623); Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntw rolnych i lenych (Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z pn. zm.); Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami (Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pn. zm.); Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony rodowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pn. zm.). uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytkw lub parku kulturowego o szczeglnej wartoci dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytkw); utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (moe by utworzony na podstawie uchway rady gminy po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw); ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego. Ustawa okrela rwnie organy administracji powoane do ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz wskazuje ich kompetencje. Organami administracji rzdowej s: minister waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu ktrego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw oraz wojewoda, w imieniu ktrego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewdzki konserwator zabytkw (art. 89). Zadania Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw wymienione s w art. 91 ust. 4 ustawy. Dopuszcza si rwnie istnienie cia opiniodawczo doradczych (art. 97 99). Na mocy omawianej ustawy rwnie na administracji samorzdowej ci obowizki w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami, rne w zalenoci od jej szczebla. Jednak dla wszystkich samorzdw ustawodawca wprowadzi obowizek posiadania przez jednostki samorzdu terytorialnego 4-letniego programu opieki nad zabytkami (art. 87), ktry ma na celu: wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw;
1) 2) 3) 4) 5) 6)
I. 7
7)
podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami. Zgodnie z wymogami ustawy w przypadku, gdy samorzd jest wacicielem lub posiadaczem zabytku ci na nim takie same obowizki jak na kadym innym posiadaczu zabytku (art. 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36). Ponadto, na mocy art. 71 i 72, Sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku, do ktrego tytu prawny posiada jednostka samorzdu terytorialnego, jest zadaniem wasnym tej jednostki.. Jednostka samorzdu terytorialnego ma obowizek finansowania tych prac z dochodw wasnych jednostki. Podobnie jest w przypadku prowadzenia prace przy zabytkach bdcych w posiadaniu jednostek organizacyjnych jednostek samorzdu terytorialnego, ktre rwnie s finansowane ze rodkw finansowych przyznanych przez jednostki samorzdu terytorialnego, ktrym podlegaj te jednostki. Ustawodawca w obu wskazanych wyej przypadkach dopuszcza moliwo ubiegania si o udzielenie dotacji celowej z budetu pastwa na dofinansowanie ww. prac przy zabytku wpisanym do rejestru. Na mocy art. 12 ustawy o zabytkach starosta, w uzgodnieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw, moe umieszcza na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujcy o tym, i zabytek podlega ochronie. Starosta rwnie ustanawia, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw, spoecznego opiekuna zabytkw, ktremu wydaje legitymacj (art. 103 i 105). Wjt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminn ewidencj zabytkw w formie kart adresowych (art. 22 ust. 4). Rada gminy, po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, na podstawie uchway moe utworzy park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Wjt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewdzkim konserwatorem zabytkw, sporzdza plan ochrony parku kulturowego, ktry wymaga zatwierdzenia przez rad gminy. (art. 16). Uznajc ochron zabytkw i opiek nad zabytkami jako wsplne dobro ogu spoeczestwa naoono rwnie dodatkowe obowizki na jednostki samorzdu terytorialnego ustawami okrelajcymi reguy ich funkcjonowania. Samorzd wojewdztwa w strategii rozwoju wojewdztwa do swoich celw wcza, w szczeglnoci: pielgnowanie polskoci oraz rozwj i ksztatowanie wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkacw (art. 11 ust. 1, pkt. 1 ustawy o samorzdzie wojewdztwa); zachowanie wartoci rodowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzgldnieniu potrzeb przyszych pokole (art. 11 ust. 1, pkt. 4 ustawy o samorzdzie wojewdztwa); ksztatowanie i utrzymanie adu przestrzennego (art. 11 ust. 1, pkt. 5 ustawy o samorzdzie wojewdztwa). W konsekwencji na polityk rozwoju wojewdztwa skada si m.in. wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego (art. 11 ust. 2, pkt. 7 ustawy o samorzdzie wojewdztwa). W zwizku z tym samorzd wojewdztwa wykonuje zadania o charakterze wojewdzkim, okrelone ustawami, m.in. w zakresie kultury oraz ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami (art. 14 ust. 1, pkt. 3 ustawy o samorzdzie wojewdztwa) oraz zagospodarowania przestrzennego (art. 14 ust. 1, pkt. 7 ustawy o samorzdzie wojewdztwa).
I. 8
Samorzd powiatowy wykonuje okrelone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie m.in. kultury oraz ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami (art. 4 ust. 7 ustawy o samorzdzie powiatowym). Podobnie samorzd gminny wykonuje obowizkowe dziaania o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeone ustawami dla innych podmiotw. Do takich zada wasnych gminy, sucych zaspokajaniu zbiorowych potrzeb wsplnoty, nale m.in. sprawy kultury, w tym ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami (art. 6 i 7 ustawy o samorzdzie gminnym). 2. Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 2013 przyjta przez Rad Ministrw 21 wrzenia 2004 r. oraz jej uzupenienie do roku 2020 jest rzdowym dokumentem stanowicym podstaw dla nowoczesnego mecenatu pastwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla nowoczenie pojmowanej polityki kulturalnej pastwa, funkcjonujcej w warunkach rynkowych, a take dla wsplnoty Polski z Uni Europejsk. W ramach strategii okrelono misj, ktr jest: Zrwnowaony rozwj kultury jako najwyszej wartoci przenoszonej ponad pokoleniami, okrelajcej caoksztat historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartoci warunkujcej tosamo narodow i zapewniajcej cigo tradycji i rozwj regionw. Na podstawie diagnozy w Strategii wyodrbniono pi strategicznych obszarw kultury, dla ktrych sformuowano Narodowe Programy Kultury, bdce podstawowymi narzdziami wdraania strategii. W odniesieniu do ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami okrelono Narodowy Program Kultury Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego. W jego ramach przyjto nastpujce priorytety: 1. Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe. W ramach niniejszego priorytetu przyjte zostay dziaania majce na celu materialn popraw stanu zabytkw, ich adaptacj i rewitalizacj oraz zwikszenie dostpnoci do nich mieszkacw, turystw i inwestorw. Realizacja dziaa pozwoli na zwikszenie atrakcyjnoci regionw, a take wykorzystanie przez nie potencjau zwizanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 2020 z 2005 r. wprowadza programy operacyjne suce realizacji strategii. Jednym z nich jest PO Dziedzictwo kulturowe (punkt 10.2.). W programie wyrnione zostay dwa komplementarne priorytety: rewaloryzacja zabytkw nieruchomych i ruchomych oraz rozwj kolekcji muzealnych. Podstawowym celem priorytetu nr 1 jest poprawa stanu zachowania zabytkw, zwikszanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytkw, zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki, poprawa warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytkw i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytkw, muzealiw i archiwaliw przed skutkami klsk ywioowych, kradzieami i nielegalnym wywozem za granic. Priorytet nr 2 dotyczy przede wszystkim zada zwizanych z zakupami dzie sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodrukw i archiwaliw, konserwacji i digitalizacji muzealiw, archiwaliw, starodrukw, ksigozbiorw oraz zbiorw filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytkw ruchomych.
I. 9
3. Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami w dokumentach programowych Wojewdztwa Lubelskiego Realizacji wymienionych powyej narodowych celw strategicznych oraz programw operacyjnych w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami su dokumenty programowe wojewdztwa lubelskiego. a) Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa lubelskiego Plan Zagospodarowania Przestrzennego wojewdztwa lubelskiego zosta opracowany przez Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie jednostk organizacyjn Wojewdztwa Lubelskiego i przyjty przez Sejmik Wojewdztwa Lubelskiego w lipcu 2002 roku. Od sierpnia roku 2006 trwaj przygotowywania do jego zmiany. Kierunki oraz zakres zmian omawia szczegowo Raport o Stanie Zmian w Zagospodarowaniu Przestrzennym Obszaru Wojewdztwa Lubelskiego opracowany w 2006 r. W 2009 r. powsta dokument Zmiany Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Lubelskiego. Uwarunkowania zewntrzne. Synteza, Lublin 2009 r. Obowizujcy Plan by opiniowany, z punktu widzenia ochrony dziedzictwa kulturowego, w rnych jej aspektach, przez Lubelskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lublinie. Jego autorzy szczeglnie mocno artykuuj wartoci dziedzictwa kulturowego i konieczno ich ochrony, jako przesank do aktywizacji spoecznej i gospodarczej wojewdztwa lubelskiego, a take jako istotny czynnik zachowania kulturowej odrbnoci i tosamoci regionu, stanowicego fragment wschodniej granicy Unii Europejskiej z wynikajcymi z tego statusu konsekwencjami transgranicznoci. W Planie sformuowano tez, i ten obszar administracyjny pastwa posiada liczne, zrnicowane pod wzgldem genezy pochodzenia, form funkcjonalnych, przestrzennych, strukturalnych, budowlanych i architektonicznych zespoy i obiekty zabytkowe. Wyrniono obszary, zespoy urbanistyczno ruralistyczne i pojedyncze obiekty zabytkowe objte (lub wskazane do objcia) ochron planistyczn i konserwatorsk. Kierunki polityki przestrzennej zawarte w Planie zostay powizane z okrelonymi w strategii rozwoju wojewdztwa celami strategicznymi. Z definicji Wojewdzkiego Programu Opieki nad Zabytkami wynika, e za najwaniejsze uzna naley zapisy Planu Zagospodarowania Przestrzennego zawarte w t. I., rozdz. IX, p. 9. Kultura, w ktrym scharakteryzowano w ujciu syntetycznym wszystkie istotne kulturowe skadniki przestrzeni podlegajce ochronie, badaniom, waloryzacji, ocenie zagroe oraz programom rozwoju (w tym rewitalizacji, rekonstrukcji i rewaloryzacji), a take reaktywacji turystycznej w odniesieniu do dawnych (historycznych) szlakw handlowych, powizanych z sieci osadnicz. Za wyjtkowo istotny uzna naley podpunkt rozdziau dotyczcy miejsc pamici zwizanych z wanymi dla narodu i pastwa wydarzeniami, w tym szczeglnie z histori walki o niepodlego w czasach porozbiorowych, II Rzeczypospolitej, II wojny wiatowej (ze szczeglnym uwzgldnieniem Holocaustu), a take, co w historii Lubelszczyzny rwnie wane, z histori najnowsz. W Planie kierunki polityki przestrzennej powizane zostay (zgodnie ze strategi rozwoju wojewdztwa) z dziaaniami na rzecz rozwoju kultury i ochrony walorw przyrodniczo krajobrazowych regionu, co ma bezporedni zwizek z kreowaniem konkurencyjnoci tzw. produktu turystycznego (istotnego z punktu widzenia polityki ekonomicznej wojewdztwa). Jednym z celw strategicznych jest kreowanie nowych produktw turystycznych, ostatecznie opartych na unikatowych wartociach dziedzictwa kulturowego unikatowych w skali oglnokrajowej wartociach zagregowanych rodowiska przyrodniczego i krajobrazu oraz etnograficznych (etnologicznych) potencjaach twrczoci ludowej, przesdzajcych o moliwoci kreowania produktw regionalnych w wielu sferach wytwrczych.
I. 10
Wane dla ochrony dziedzictwa kulturowego s przyjte w Planie zasady, wrd ktrych istotne znaczenie dla ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami maj przede wszystkim: ochrona zasobw kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie adu przestrzennego w obrbie dawnych ukadw urbanistycznych i obszarw proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego (w tym parkw kulturowych), przeznaczanie obszarw predestynowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektw stanowicych dziedzictwo kulturowe o rnym reimie ochronnym, oparte o dokadne rozpoznanie zasobw, waloryzacj terenu i okrelenie odpornoci rodowiska na antropopresj, tworzenie spjnego systemu ekologicznego poprzez rozwj wielkoprzestrzennych obszarw ochrony rodowiska naturalnego i kulturowego, promocja obszarw koncentracji walorw turystycznych, zespow i obiektw zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania, zasada maksymalnej integracji dziaa na rzecz ochrony rodowiska, w szczeglnoci walorw krajobrazowych, przyrody, ochrony biornorodnoci przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, spoeczno gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewdzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z ssiednimi wojewdztwami, ograniczanie negatywnych skutkw dziaalnoci urzdze infrastruktury technicznej, spoecznej i gospodarczej oraz rnych form aktywnoci spoecznej i gospodarczej na rodowisko naturalne i kulturowe. Plan wskazuje take na konieczno wykonania studiw programowo przestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorw turystycznych, ochrony zabytkowej architektury drewnianej terenw pogranicza, projektowanych parkw i rezerwatw kulturowych, projektowanych szlakw kulturowych, stref uzdrowiskowych. Opracowanie ww. studiw okrelone zostao jako zadanie wadz wojewdztwa. Uznano take za konieczne sporzdzenie przez inne jednostki samorzdowe miejscowych planw rewaloryzacji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrw miast historycznych. W Planie zawarto take wykaz dziaa i zada, w ujciu przedmiotowym i podmiotowym (midzy innymi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego), ktrych realizacja jest niezbdna dla osignicia zaoonych w Planie celw. Naley podkreli, i omawiany Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa, zgodnie ze wspczesnymi zaoeniami polityki przestrzennej pastwa, wie sfer ochrony dziedzictwa kulturowego ze sfer ochrony rodowiska przyrodniczego w zakresach krajowego systemu obszarw chronionych, obszarw o kluczowym znaczeniu dla dziedzictwa przyrodniczego Europy i kraju, a take w zakresie wyznaczenia stref koncentracji walorw turystyczno wypoczynkowych i stref ochrony obszarw o walorach specjalnych, ze szczeglnym uwzgldnieniem obszarw uzdrowiskowych, obszarw ochrony krajobrazu wizualnego oraz obszarw dolin rzecznych i pobrzey zbiornikw wodnych. b) Zaktualizowana Strategia Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2020 Strategia przyjta zostaa uchwa Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego w dniu 4 lipca 2005 r. i obowizuje jako dokument programowy od dnia 1 stycznia 2006 r. Zgodnie z metodologi zawiera Uwarunkowania i Diagnoz Stanu Wyjciowego, okrela zaoone Cele i wytyczne, Priorytety oraz precyzuje system ich wdraania. Strategia wymienia szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe jako jeden z waniejszych potencjaw rozwojowych wojewdztwa lubelskiego obok rodowiska naturalnego. Cechy charakterystyczne zwizane z rnorodnoci rodowiska kulturowego
I. 11
1. 2.
i naturalnego Lubelszczyzny, z du powierzchni obszarw chronionych, stanowi przesank do dynamicznego rozwoju turystyki. Strategia jako jeden z priorytetw wymienia Rozwj kultury wskazujc w tym zakresie na trzy podstawowe kierunki dziaania: 1. Zwikszenie moliwoci dostpu do kultury. 2. Ksztatowanie kulturowej tosamoci regionalnej. 3. Poprawa jakoci rodowiska kulturowego. Wskazane w tym priorytecie kierunki dziaa oraz konkretne zadania odnosz si w znacznym stopniu do problematyki ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Za istotne dziaanie uznaje si zachowanie i odbudow dziedzictwa kulturowego, wspieranie twrczoci artystycznej oraz ochron krajobrazu kulturowo przyrodniczego wsi i miast jako czynniki suce budowaniu wok istniejcego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji wiadomoci regionalnej. Zwrcono take uwag na historyczne uwarunkowania regionu i wystpujc niegdy rnorodno etniczn, narodowociow, wyznaniow i kulturow. Jako jeden z celw strategicznych uznano ochron zarwno dbr kultury rodzimej, jak i dorobku obecnych historycznie na tej ziemi mniejszoci narodowych. Wskazano na konieczno ochrony dbr kultury materialnej (w szczeglnoci zabytkw nieruchomych, tak architektury miejskiej jak wiejskiej oraz zabytkw ruchomych wytworw sztuki czy rzemiosa). Odnonie wsppracy midzynarodowej w ramach celu strategicznego: Wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjau turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochrona wartoci przyrodniczo krajobrazowych strategia za jeden z priorytetw uznaje: Wspprac na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego i wymienia trzy podstawowe kierunki dziaania: 1. Wsppraca w zakresie informacji i promocji turystyczno kulturalnej. 2. Podejmowanie dziaa w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego. 3. Podejmowanie dziaa na rzecz rozwoju turystyki. Wskazano tu na istotne zadania dotyczce ochrony dziedzictwa kulturowego: realizacja programu ochrony drewnianej architektury sakralnej pogranicza polsko ukraiskiego, program ochrony zabytkowych cmentarzy, zabytkw ruchomych znajdujcych si w zbiorach muzealnych, ochron zabytkowego krajobrazu ze szczeglnym uwzgldnieniem parkw rezydencjonalnych, dziaania suce ochronie najcenniejszych obiektw cerkiewnej architektury drewnianej oraz zespow fortecznych, wspieranie projektw badawczych i edukacyjnych dotyczcych dziedzictwa kulturowego, wspieranie folkloru i zanikajcych zawodw oraz dziaania popularyzatorskie i promocyjne obiektw zabytkowych. W obszarze: Kultura, turystyka i ochrona przyrody jako priorytet Strategia wymienia: Rozwj kultury i ochron walorw przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjnoci produktu turystycznego. W jego ramach mieszcz si m.in. nastpujce cele strategiczne: Cel strategiczny: Wzbogacenie istniejcych i kreowanie nowych produktw turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartociach przyrodniczo krajoznawczych, wyznaczajcy m.in.: Kierunek dziaania: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartoci krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwj dziaalnoci kulturalnej jako podstawa tworzenia produktu turystycznego regionu. Cel strategiczny: Wzmocnienie tosamoci i integracji spoeczestwa i uzyskanie t drog korzystnej zmiany wizerunku regionu, wyznaczajcy m.in.: Kierunek dziaania: Wzmocnienie procesw integracyjnych w spoecznoci regionalnej poprzez wzrost znaczenia kultury;
I. 12
Kierunek dziaania: Dziaania na rzecz regionalnej edukacji kulturalnej. Kierunek dziaania: Propagowanie w spoecznoci lokalnej idei zrwnowaonego rozwoju wojewdztwa (istotny z punktu widzenia niniejszego programu z uwagi na kwestie ochrony krajobrazu i racjonalne wykorzystanie zasobw przyrodniczo kulturowych). c) Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Wojewdztwa Lubelskiego Program Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Wojewdztwa Lubelskiego realizujcy jeden z priorytetowych celw strategicznych jakim jest radykalna poprawa kondycji orodkw miejskich na Lubelszczynie, ich adu przestrzennego i zasobw kulturowych. d) Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 - 2020 W okresie od 2007 do 2010 roku podstawowym dokumentem planistycznym wynikajcym bezporednio ze Strategii Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2020 i obejmujcym m.in. ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, jest Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2007 2013 przyjty przez Komisj Europejsk w dniu 2 padziernika 2007 r. Jest to dokument planistyczny o szczeglnym znaczeniu dla wojewdztwa lubelskiego, gdy, w odrnieniu od innych tego typu instrumentw, jest on nie tylko wdraany, ale rwnie zosta przygotowany i jest obecnie zarzdzany przez Samorzd Wojewdztwa. Zosta opracowany w oparciu o diagnoz spoeczno gospodarcz wojewdztwa lubelskiego z uwzgldnieniem mocnych i sabych stron, a take szans i zagroe dla rozwoju regionu. Na jej podstawie opracowano strategi realizacji celw tego programu operacyjnego, zdefiniowano osie priorytetowe i alokowano na ich realizacj okrelone rodki pochodzce z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dokument jest komplementarny z innymi programami operacyjnymi, w szczeglnoci z Programem Rozwoju Obszarw Wiejskich wspfinansowanym z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich oraz z Programem Operacyjnym Kapita Ludzki wspfinansowanym przez Europejski Fundusz Spoeczny. Majc na uwadze charakter Wojewdztwa Lubelskiego uwzgldniono w programie, ide by wraz ze zwikszaniem konkurencyjnoci gospodarki nastpowao rwnoczesne podnoszenie jakoci ycia spoecznoci regionu oraz ulepszanie stanu rodowiska naturalnego. Dziaania zwizane z ochron zabytkw i opiek nad zabytkami w sposb bezporedni zaprogramowano w Osi Priorytetowej VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna prowadzcej do zwikszenia udziau sektorw kultury i turystyki w gospodarce wojewdztwa lubelskiego oraz wzmocnienia powiza midzynarodowych regionu. Ich realizacja ma wpyn na osignicie celu szczegowego 3: zwikszenie atrakcyjnoci Lubelszczyzny jako miejsca do zamieszkania, pracy i wypoczynku. Z wyej wspomnianych analiz wiadomo, e Wojewdztwo Lubelskie charakteryzuje si znacznym i cigle rosncym odpywem mieszkacw. Jak stwierdzono istotny wpyw na ten stan rzeczy ma zarwno sytuacja gospodarcza regionu, jak i warunki ycia. Znaczne zrnicowanie wewntrzregionalne w dostpie do infrastruktury technicznej (edukacyjnej, kulturalnej, spoecznej) oraz usug, powoduje stopniowe wyludnianie niektrych obszarw. Niski poziom wyksztacenia mieszkacw obszarw wiejskich oraz zy stan zdrowia ludnoci regionu maj swoje rdo w zaniedbaniach infrastruktury tych sfer. Jak wynika z dowiadczenia konkurencyjn gospodark tworzy moe wyksztacone i aktywne spoeczestwo o wysokim kapitale spoecznym. Dlatego wane jest, aby poza wspomaganiem sfery gospodarczej kierowa wysiki na rozwj wybranych sfer infrastruktury spoecznej zapobiegajc tym samym niekorzystnym procesom demograficznym.
I. 13
W zwizku z powyszym cel ukierunkowano na podnoszenie warunkw ycia mieszkacw w zakresie poprawy dostpu do wybranych sfer infrastruktury spoecznej. Dotyczy to infrastruktury edukacyjnej wszystkich szczebli nauczania, infrastruktury opieki medycznej, opieki spoecznej, a take infrastruktury kulturalnej i turystycznej (tych form, ktre nie wpywaj w sposb zasadniczy na tworzenie wartoci dodanej). Cel odnosi si rwnie do aktywizacji spoecznoci lokalnych poprzez wsparcie ich dziaa prowadzcych do podnoszenia jakoci ycia, tworzenia usug i miejsc pracy. Realizacja celu poprzez wyposaenie regionu w odpowiedni infrastruktur spoeczn przyczyni si do podniesienia atrakcyjnoci Lubelszczyzny zarwno jako miejsca zamieszkania i pracy, jak rwnie obszaru interesujcego pod wzgldem turystycznym. Porednio, interesujce nas zagadnienia, zostay rwnie uwzgldnione w Osi Priorytetowej III: Atrakcyjno obszarw miejskich i tereny inwestycyjne, ktrej celem jest wzrost atrakcyjnoci inwestycyjnej regionu poprzez wsparcie dla obszarw rewitalizowanych i terenw inwestycyjnych. Wynikajce z niej dziaania maj wpyn na realizacj celu szczegowego 2: Poprawa warunkw inwestowania w wojewdztwie z poszanowaniem zasady zrwnowaonego rozwoju. Wszystkie opisane w dokumencie zamierzenia maj wypeni cel gwny: podniesienie konkurencyjnoci Lubelszczyzny prowadzce do szybszego wzrostu gospodarczego oraz zwikszenia zatrudnienia z uwzgldnieniem walorw naturalnych i kulturowych regionu, ktry wynika bezporednio z celu nadrzdnego Strategii Rozwoju Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 - 2020 i jest zorientowany na przeamanie wystpujcych barier rozwojowych i stanowi podstaw modernizacji struktury gospodarczej oraz wzmocnienia spjnoci spoecznej, gospodarczej i terytorialnej regionu z uwzgldnieniem zasady zrwnowaonego rozwoju. Jak zauwaono w RPO, stan techniczny wielu zabytkw oraz innych obiektw kultury ulega staemu pogorszeniu, co utrudnia lub wrcz uniemoliwia ich waciwe wykorzystanie oraz promocj walorw historycznych i estetycznych. Wielu podmiotw nie sta na gruntown renowacj i modernizacj posiadanej infrastruktury. Wiadomo rwnie, ze bez poprawy jakoci bazy oraz rozwinicia istniejcej oferty nie ma te moliwoci pozyskania turystw zagranicznych. Dlatego w ramach Osi Priorytetowej VII RPO WL zaprogramowano m.in. formy wsparcia zwizane z ochron zabytkw: dofinansowanie projektw poprawiajcych dostpno do obiektw i dbr kultury oraz miejsc atrakcyjnych turystycznie, a take sucych rozwojowi aktywnych form turystyki; dotacje na przystosowanie zabytkw do potrzeb turystyki i kultury oraz rozwijanie i wspieranie infrastruktury kultury o znaczeniu lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym; wparcie finansowe projektw polegajcych na czeniu funkcji turystycznych z rekreacyjnymi, edukacyjnymi, ekologicznymi i kulturalnymi; finansowanie tworzenia i rozwijania kompleksowego systemu informacji i promocji turystycznej i kulturalnej. Przedmiotem projektw realizowanych w ramach wsparcia sektora kultury i turystyki s obiekty przeznaczone na cele publiczne, zwizane wycznie z funkcj kulturaln lub turystyczn. W ramach Osi Priorytetowej wspierane s przedsiwzicia zmierzajce do poprawy stanu dzie sztuki oraz obiektw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw. Komplementarnym dla RPO jest Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007 2013. W ramach jego Osi 3: Jako ycia na obszarach wiejskich i rnicowanie gospodarki wiejskiej, Dziaania 4: Odnowa i rozwj wsi dofinansowanie dofinansowane mog by zadania:
I. 14
budowa, przebudowa, remont lub wyposaenie obiektw: penicych funkcje publiczne, spoeczno - kulturalne, rekreacyjne i sportowe oraz sucych promocji obszarw wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury; ksztatowanie obszaru przestrzeni publicznej; zakup obiektw charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynkw bdcych zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych pomnikw historycznych, budynkw bdcych zabytkami lub miejsc pamici. e) Koncepcja programowo przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w wojewdztwie lubelskim Koncepcj programowo przestrzenn rozwoju turystyki i rekreacji w wojewdztwie lubelskim Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego przyj uchwa Nr CLXVIII/1984/08 z dnia 7 padziernika 2008 r. Podstaw prawn dla opracowania Koncepcji jest art. 38 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W myl tego artykuu organy samorzdu wojewdztwa s upowanione do sporzdzania analiz na potrzeby planu zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa, zawierajcych ocen obecnego stanu oraz propozycje rozwiza umoliwiajcych rozwj danej sfery. Dokument powsta w Biurze Planowania Przestrzennego w Lublinie. Celem opracowania jest sporzdzenie rekomendacji do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Lubelskiego, a take koordynacja w zakresie sporzdzania programw i projektw dotyczcych turystyki i rekreacji w regionie. Okrela moliwoci zrwnowaonego rozwoju gospodarki turystycznej poprzez propagowanie rozwoju rnorodnych form turystyki i rekreacji, racjonalne i efektywne wykorzystanie bazy turystycznej, zasobw ludzkich, przyrodniczych, kulturowych, materialnych i finansowych. Uwzgldnia wnioski i informacje zgoszone przez urzdy i instytucje w trakcie jego powstawania oraz sugestie samorzdw lokalnych dotyczce aktywizacji gmin w zakresie gospodarki turystycznej. Powyszy dokument zawiera cele, priorytety i kierunki rozwoju sektora turystyczno - rekreacyjnego, pokazuje rwnie dziaania o znaczeniu strategicznym adresowane do podmiotw ksztatujcych polityk gospodarcz i spoeczn regionu, ktra powinna wpywa znaczco na ogln popraw sytuacji gospodarczej wojewdztwa i przyczynia si do jego promocji. Powyszy dokument zawiera: cele gwne i kierunki rozwoju sektora turystyki i rekreacji syntez diagnozy uwarunkowa rozwoju turystyki, identyfikacje gwnych rodzajw produktu turystycznego, waloryzacje przestrzeni turystycznej wojewdztwa oraz rda finansowania rozwoju turystyki. Wskazuje na rol administracji publicznej oraz innych podmiotw w zakresie wsparcia rozwoju produktw turystycznych. Pokazuje gwne potrzeby inwestycyjne na rzecz poprawy jakoci przestrzeni turystycznej, zalecenia do planw zagospodarowania przestrzennego i wskaniki monitorowania realizacji programu. Dokonuje te oceny oddziaywania na rodowisko koncepcji programowo przestrzennej rozwoju turystyki i rekreacji i zwizanych z ni problemw ochrony rodowiska. f) Plan Marketingu Turystyki w wojewdztwie lubelskim na lata 2007-2013 Plan Marketingu Turystyki na lata 2007 2013 zosta przyjty przez Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego uchwa Nr CCXXX/2732/09 z dnia 19 maja 2009 r. Dokument ten opracowany zosta w oparciu o Koncepcj programowo - przestrzenn rozwoju turystyki i rekreacji w wojewdztwie lubelskim, sporzdzon przez Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego.
I. 15
W czci dotyczcej Uwarunkowa i diagnozy stanu wyjciowego rozwoju turystyki, rozpoznano stan istniejcy, zidentyfikowano problemy rozwoju sektora turystycznego wynikajce ze stanu zagospodarowania, przeprowadzono waloryzacj przestrzeni turystycznej z punktu widzenia atrakcyjnoci przyrodniczej i kulturowej Regionu i dokonano jej oceny. Strategia rozwoju turystyki wpisuje si w cele okrelone w Strategii rozwoju wojewdztwa lubelskiego na lata 2006-2020, a mianowicie: utrzymanie gospodarki na poziomie wysokiego wzrostu gospodarczego, wzmocnienie konkurencyjnoci regionw i przedsibiorstw oraz wzrost zatrudnienia. Celem Planu Marketingu Turystyki jest okrelenie racjonalnego i efektywnego wykorzystania bazy turystycznej, zasobw ludzkich, przyrodniczych, kulturowych, materialnych i finansowych poprzez propagowanie rozwoju rnorodnych form turystyki i rekreacji. Dokument Planu Marketingu Turystyki w Wojewdztwie Lubelskim rozpoznaje i charakteryzuje moliwoci wykorzystania potencjau naturalnego i dziedzictwa kulturowego dla poprawy rozwoju gospodarczego i spoeczno ekonomicznego naszego regionu w poszczeglnych rozdziaach, na ktre skadaj si: charakterystyka stanu zagospodarowania turystyczno rekreacyjnego, gwne kierunki rozwoju sektora turystycznego, atrakcyjne obszary turystyczno rekreacyjne objte preferencj, promowane formy rozwoju turystyki i infrastruktury turystycznej, promocja produktw turystycznych, rda finansowania projektw turystycznych. II. Dziedzictwo kulturowe wojewdztwa lubelskiego - w zarysie 1. Dziedzictwo kulturowe wojewdztwa lubelskiego a) Zabytki na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO Na terenie wojewdztwa lubelskiego jeden obiekt zosta uzyska w 1992 r. wpis na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO. Jest nim Stare Miasto w Zamociu. Miasto pooone jest na pd. wsch. skraju Wyyny Lubelskiej, w obrbie Padou Zamojskiego, zajmujc paskie wyniesienie nad dolin rozlewisk rzek abuki i Topornicy. Zesp zabytkowy obejmuje ukad miasta wraz z fortyfikacjami uksztatowanymi od XVI do XIX w. Idealne pod wzgldem struktury przestrzennej i organizacyjnej, wielofunkcyjne miasto twierdza, zaoy w 1580 r. kanclerz wielki koronny hetman Jan Zamoyski, wg proj. woskiego architekta Bernarda Morando. Nawizywao do wzorw woskich z po. XVI w. tj. dziaalnoci Pietro Cataneo i Sanmichele. Stao si jedn z najwybitniejszych realizacji europejskiej pnorenesansowej myli urbanistycznej. Jego plan uwzgldnia dwa sprzone elementy rezydencj i miasto, ujte wsplnym obwodem obronnym o 7 bastionach poczonych kurtynami. Zaplanowana fuzja dwch rnych zespow szachownicowego miasta oraz rezydencji z wasnym wewntrznym obwarowaniem bastejowym, na rwni z warunkami terenowymi zadecydoway o odstpieniu od cisej geometrii. O podun wyprowadzono z zamku, podkrelajc j arteri komunikacyjn przecinajc porodku Rynek Wielki. Pnoc miasta z poudniem spito osiami poprzecznymi, czc w czci zachodniej gmach Akademii z zespoem kolegiaty, w centrum Rynek Solny z Rynkiem Wodnym. Do najwaniejszych akcentw architektonicznych naleay: zamek, Akademia, kolegiata i ratusz. Zabudowa mieszkalna na regularnych dziakach, uzyskaa reprezentacyjn form architektoniczn, zwaszcza w podcieniowych cigach pierzei rynkowych. Wzory woskie nabray tu cech lokalnych, np. w postaci rozpowszechnionych w Polsce attyk, czerpicych z motyww architektonicznych pochodzenia niderlandzkiego. W rezultacie polityki hetmana Zamoyskiego sprowadzania do miasta wielonarodowociowej grupy kupcw i rzemielnikw, zgodnie koegzystoway kocioy rnych wyzna prawosawny, grecki i ormiaski oraz bonica. Pojawiay si kolejne katolickie zespoy sakralne, o imponujco bogatej szacie
I. 16
architektonicznej, przeznaczone dla zgromadze franciszkanw, bonifratrw, reformatw i klarysek. Masywne bastionowe umocnienia miasta otwieray si ku gwnym szlakom komunikacyjnym trzema bramami o funkcjach reprezentacyjno obronnych: Lubelsk, Lwowsk i Szczebrzeszysk. Cao otoczono fos oraz zalew wodn od zachodu i poudnia. Pnorenesansowa twierdza bastionowa stanowia na gruncie polskim cakowit nowo techniczn, rozpowszechnion dopiero w nastpnym stuleciu. Twierdza Zamo przez wieki unowoczeniana, w 1821 r. zostaa odsprzedana przez Zamoyskich rzdowi Krlestwa Polskiego. Otrzymaa wwczas status twierdzy krajowej, a konsekwencj tej decyzji bya jej generalna modernizacja przeprowadzona w latach 1821 1831 pod kierunkiem wybitnego fortyfikatora gen. Jana Mallet Malletskiego. Historyczne budowle utraciy wwczas w znacznym stopniu cechy pierwotne, m.in. usunito wspaniae attyki. Rozbudowa umocnie zewntrznych twierdzy spowodowaa konieczno wprowadzenia dodatkowych wjazdw do miasta. Zatem obok starych Bram Lubelskiej i Lwowskiej, pojawia si Brama Lubelska Nowa oraz Lwowska Nowa, otrzymujc cechy stylowe tzw. militarnego empiru. Wysiedlona z centrum miasta ludno cywilna osiada na dawnym Przedmieciu Lwowskim, gdzie utworzono Now Osad, pniejsze Nowe Miasto. Pomimo kontynuowania modernizacji twierdzy w l. 30, 40. XIX w., dosy niespodziewanie, w 2 po. stulecia oceniono j jako przestarza i zadecydowano o skasowaniu (1866 r.). Z miejsca rozpocz si proces likwidacji elementw obwodu fortyfikacyjnego. Tak zakoczya si bojowa rola Twierdzy, ktra kilkakrotnie dzielnie stawiaa czoa nieprzyjacioom, jak choby w 1648 r., podczas oblenia przez wojska kozackie i tatarskie pod wodz B. Chmielnickiego, w 1656 r. w czasie oblegania przez Szwedw pod dowdztwem Karola X Gustawa, czy podczas Powstania Listopadowego, jako ostatni w kraju punkt oporu, dowodzony przez gen. Jana Krysiskiego. Po ustpieniu ogranicze wojskowych, pod k. XIX w. nastpio oywienie Zamocia jako miejskiego orodka administracyjno gospodarczego. wiadomo wyjtkowej wartoci zabytkowej miasta twierdzy spowodowaa, e ju w okresie midzywojennym zapocztkowano proces odbudowy niszczejcych fortyfikacji. Na przeomie l. 20. i 30. XX w. przeprowadzono pierwsze prace restauracyjne przy obydwch Bramach Lwowskich (T. Zaremba i M. Wtorzecki). W 1936 r. renesansowy zesp miasta twierdzy Zamo uznano oficjalnie za zabytek i objto cis ochron konserwatorsk. Kolejnymi pracami konserwatorskimi przy Bramie Lwowskiej Starej kierowa w latach 1938 39 profesor Politechniki Warszawskiej arch. J. Zachwatowicz. Po II wojnie wiatowej, w latach 70 80 przeprowadzono kompleksow restauracj, w zwizku z zamierzonym wpisaniem Zamocia na List wiatowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Podjto wwczas rewaloryzacj zaoenia architektoniczno przestrzennego, cznie z fortyfikacjami. Gwne prace badawcze, projektowe i wykonawcze realizowano w ramach oddziaw: warszawskiego, lubelskiego i zamojskiego P.P. Pracowni Konserwacji Zabytkw oraz Wojewdzkiego Przedsibiorstwa Budownictwa Komunalnego, potem Kombinat Budownictwa Komunalnego. Chroniona substancja zespou urbanistyczno obronnego jest pielgnowana pod nadzorem konserwatorskim i podlega permanentnej restauracji. Stan zespou naley oceni jako dobry. b) Zabytki uznane przez Prezydenta RP za pomniki Historii Pastwa Polskiego Na terenie wojewdztwa lubelskiego znajduj si cztery Pomniki Historii: Zamo. Historyczny zesp miasta w zasigu obwarowa XIX w. Uznany za Pomnik Historii dnia 8 wrzenia 1994 r. (MP Nr 50, poz. 426). Zesp uznany za Pomnik obejmuje ukad miasta wraz z fortyfikacjami uksztatowanymi od XVI do XIX w. Granica przebiega od ul. Pisudskiego, wzdu Parku Miejskiego (wyczajc Urzd Wojewdzki), nastpnie ulicami Okopow i Krysiskiego, a do rzeki abuki, ujmujc Rotund wraz z drog dojazdow na grobli, dalej przecina ul. Szczebrzesk, wczajc si w ul. Podgroble,
I. 17
przecina ul. Krlowej Jadwigi, a nastpnie kontynuowana jest z biegiem ulic Sadowej i Studziennej (uzasadnienie merytoryczne, por. poz. 1.1.). Kazimierz Dolny. Uznany za Pomnik Historii dnia 8 wrzenia 1994 r. (MP Nr 50, poz. 417). Zesp uznany za Pomnik obejmuje miasto Kazimierz Dolny wraz z Mmierzem, Albrechtwk, Za Dbem, Lasem Miejskim i Jeziorszczyzn. Cay obszar zawiera si w trjkcie zamknitym od pnocnego zachodu. brzegiem Wisy i wchodzi w skad Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Miasto wyjtkowo malowniczo usytuowane jest przy przeomie Wisy, pord kredowych poronitych wzgrz, poprzecinanych gbokimi wwozami, wyobionymi w grubej warstwie zalegajcego dolne partie lessu. Pierwotna osada, wzmiankowana ju przed po. XIII w., powstaa przy przeprawie wilanej obsugujcej szlaki handlowe kooperujce z Rusi, Zachodem i pastwem krzyackim. Dla jej bezpieczestwa Wadysaw okietek wznis tu kamienn wie obronn tzw. baszt, stanowic dzisiaj malowniczy akcent w pitrzcej si sylwecie Kazimierza. Murowany kasztel, usytuowany poniej, zbudowa Kazimierz Wielki, przeksztacajc zarazem osad grodow w miasto krlewskie, lokowane na prawie polskim. Prawo magdeburskie i nowy ksztat urbanistyczny miasto otrzymao w 1406 roku od Wadysawa Jagiey. Niezwykle korzystna koniunktura, zwaszcza dla handlu zboem, przyniosa Kazimierzowi na przeomie XVI i XVII w. bogactwo, ktre przeoyo si na wzmoony ruch budowlany. Powstaa wwczas synna zabudowa wok rynku i przy ulicach bocznych, w postaci manierystycznych kamienic z attykami. Do najznakomitszych nale usytuowane w rynku kamienice Przybyowskie, Pod w. Krzysztofem i Pod w. Mikoajem z wyjtkowo bujn dekoracj sztukateryjn, operujc motywami pochodzenia niderlandzkiego w interpretacji lokalnej. Cenny zabytek stanowi rwnie fara p.w. w. w. Jana Chrzciciela i Bartomieja Apostoa, usytuowana na wyniesieniu znajdujcym si na pn. zach. od wyduonego prostoktnego rynku. Istniejc wczeniej wityni gotyck przebudowa na prze. XVI/XVII w. znany murator lubelski, spolonizowany Woch, Jakub Balin. W cigu dziejw remontowana i rozbudowywana, znakomicie przechowaa cechy tzw. renesansu lubelskiego, m.in. w postaci zachwycajcych sztukaterii sklepiennych we wntrzu. Cenny zabytek architektoniczny stanowi zesp klasztorny oo. franciszkanw reformatw, o genezie sigajcej XVI w., usytuowany na Wietrznej Grze na zachd od rynku, a take zesp siedemnastowiecznego kocioa szpitalnego p.w. w. Ducha i w. Anny. Wizytwk Kazimierza stanowi te synne XVIIwieczne spichlerze, wzniesione w okresie prosperity gospodarczej Kazimierza, z ktrych pozostaa ju tylko cz, a wrd nich znany Spichlerz Ulanowskich, tzw. Wysoki, mieszczcy warte odwiedzenia Muzeum Przyrodnicze. Kazimierz to poza wymienionymi zabytkami, wyjtkowe nagromadzenie dobrej architektury z rnych epok, w tym okresu midzywojennego, jak np. sawna willa artysty malarza Tadeusza Pruszkowskiego, rektora Warszawskiej Szkoy Sztuk Piknych, zbudowana w l. 1936 1939 wg proj. arch. Lecha Niemojewskiego, usytuowana w wysokiej partii ul. Zamkowej, charakterystycznie dominujca na tle wzgrza po pn. stronie miasta. Kazimierz znany jest z licznych galerii sztuki i profesjonalnych ekspozycji muzealnych Muzeum Nadwilaskiego. Zabytkowa substancja Kazimierza znacznie ucierpiaa w wyniku obydwch wojen wiatowych, ale kontynuowanie wietnoci miasta zapewnia restauracja przeprowadzona po II wojnie wiatowej wg projektu i pod nadzorem wybitnego architekta i konserwatora Karola Siciskiego. Kozwka zesp paacowo parkowy. Uznany za Pomnik Historii dnia 25 kwietnia 2007 r. (Dz. U. Nr 86, poz. 573). Celem tej ochrony jest zachowanie, ze wzgldu na wartoci historyczne, przestrzenne, architektoniczne i artystyczne, zespou, ktry od powstania w XVIII wieku przetrwa z kolejnymi nawarstwieniami stylowymi i wyposaeniem wntrz i jest obecnie jedn z najlepiej zachowanych rezydencji arystokratycznych w Polsce.
I. 18
Granica zespou zabytkowego obejmuje paac wraz z towarzyszcymi budynkami i otoczeniem parkowym i przebiega na pnocy wzdu szosy wiodcej z Lubartowa i zgodnie z jej tras zaamuje si od strony pnocno-zachodniej w kierunku Kamionki. Dalej, po stronie poudniowo-zachodniej i poudniowej, przebiega brzegiem szosy prowadzcej do wsi Kozwka. Za ogrodzeniem paacu przecina i wcza odcinek drogi gruntowej. Nastpnie, od wschodu, okalajc dawny folwark, pokrywa si z krawdzi lasu przylegajcego do parku. Wyjtkow pozycj zarwno ze wzgldu na siedzib, jak i ekspozycj historycznych wntrz zajmuje Muzeum Zamoyskich w Kozwce. Jest to jedyne muzeum rezydencja na terenie wojewdztwa lubelskiego. Mieci si w dawnym zespole paacowo parkowym wzniesionym w latach 1735 1742, przebudowanym w latach 1897 1914, ufundowanym przez rodzin Bieliskich, a od 1799 roku nalecym do Zamoyskich. Gwn ekspozycj muzeum s wntrza, urzdzone w stylu II Cesarstwa, z zachowaniem autentycznego wystroju z przeomu XIX i XX wieku w znacznej czci, autentycznego wyposaenia, zgromadzonego przez Konstantego Zamoyskiego od lat 70. XIX w. do 1 w. XX w. Osobn ekspozycj jest Galeria Sztuki Socrealizmu, prezentujca sztuk z I. polowy lat 50. XX w. w odpowiedniej scenograficznej i muzycznej oprawie. Zesp paacowo parkowy w Kozwce pooony jest 35 km od Lublina. Historia obiektu wie si z dwoma znakomitymi polskimi rodami Bieliskich i Zamoyskich. Ich siedziba w harmonijny sposb czy cechy XVIII wiecznego barokowego zaoenia ze zmianami wprowadzonymi w wyniku przebudowy na przeomie XIX i XX stulecia. Wntrza paacu zachowane w pierwotnym ukadzie, zachwycaj bogat kolekcj malarstwa, rzeby i rzemiosa artystycznego z XVIII, XIX i pocz. XX wieku. Wyjtkowy wystrj pomieszcze przywouje atmosfer dawnej siedziby magnackiej z czasw jej najwikszej wietnoci za I ordynata Konstantego Zamoyskiego (1846 1923). Ta jedna z najlepiej zachowanych w Polsce rezydencja arystokratyczna, obecnie Muzeum Zamoyskich, wyrnia si autentycznoci i wiernoci w utrzymaniu dawnego wygldu zarwno zabytkowych wntrz, jak i otoczenia. Ssiedztwo Kozowieckiego Parku Krajobrazowego podkrela zwizki architektury z walorami przyrodniczymi okolicy. Doskonay stan zespou paacowo parkowego oraz staa dbao o budynki i ogrd zostay docenione i uhonorowane licznymi nagrodami i wyrnieniami krajowymi i midzynarodowymi. Park o szczeglnych walorach kompozycyjnych i przyrodniczych, nawizuje do historycznej koncepcji z XVIII stulecia. W czci centralnej odtworzony zosta barokowy ogrd francuski z setkami karminowych r, otoczonych bukszpanowymi opaskami. Od pnocy ujty jest romantyczn czci len a od poudnia trawiastymi kwaterami. Historyczny zesp architektoniczno urbanistyczny miasta Lublina uznany za Pomnik Historii dnia 25 kwietnia 2007 r. (Dz. U. Nr 86, poz. 574). Celem tej ochrony jest zachowanie, ze wzgldu na wartoci historyczne, artystyczne, wartoci materialne i niematerialne, zespou urbanistyczno-architektonicznego, nierozerwalnie zwizanego z wieloma najwaniejszymi wydarzeniami w historii Pastwa Polskiego. W skad Historycznego Zespou Architektoniczno - Urbanistycznego m. Lublina wchodz, jako elementy o zasadniczym znaczeniu strukturalnym i przestrzennym: Wzgrze Zamkowe z historyczn zabudow, Stare Miasto w granicach dawnych murw miejskich, staropolski odcinek Krakowskiego Przedmiecia wraz z blokami zabudowy otaczajcej, zesp dawnego klasztoru pobrygidkowskiego wraz z kocioem pw. Wniebowzicia NMP Zwyciskiej w granicach murw klasztornych, zesp dawnego klasztoru i kocioa Bernardynw pw. Nawrcenia w. Pawa oraz zesp archikatedry i poudniowy blok zabudowy ul. Krlewskiej. Najstarsze, wczesnoredniowieczne osiedla lubelskie powstay w VI wieku n.e. na wzgrzach Czwartek, Grodzisko, Staromiejskie i Zamkowe. W VIII w. wanie
I. 19
na wzgrzu Zamkowym powsta pierwszy grd, ktry z czasem powikszy si o podgrodzie rozlokowane na ssiednim Wzgrzu Staromiejskim. Na przeomie XII/XIII w. wspomniane podgrodzie przeksztacio si w osiedle o miejskim charakterze, liczce ok. 2 3 tysicy mieszkacw. 15 sierpnia 1317 r. Wadysaw okietek, tworzc orodki rwnowace wpywy duych i zbuntowanych miast, nada mieszkacom Lublina przywilej lokacyjny oparty na prawie magdeburskim. Zamysy polityczne okietka kontynuowa Kazimierz Wielki, z inicjatywy ktrego wybudowano w 1342 r. mury miejskie. Wzrost znaczenia miasta wynikajcy zarwno z dogodnego pooenia handlowego, jak i licznych krlewskich przywilejw spowodowa, i w miecie chtnie osiedlali si obcy kupcy i rzemielnicy: Ormianie, Rusini, Tatarzy i ydzi, czynic ze wany wielokulturowy orodek. Splendor miasta umacniali Jagiellonowie nie tylko nadajc mu kolejne przywileje, ale take fundujc wielkie budowle. Z ich inicjatywy wzniesiono koci NMP Zwyciskiej i klasztor brygidek (wotum Jagiey po bitwie pod Grunwaldem), rozbudowano zamek i kaplic w. Trjcy. Lublin w XVI w. by kilkakrotnie miejscem obrad sejmowych i zjazdw szlachty. Z nich niewtpliwie najwaniejszy by sejm lubelski z 1569 r., ktry trwa od stycznia do lipca i zakoczy si podpisaniem unii polsko litewskiej (naboestwo z tej okazji odbyo si w kociele dominikanw). Potwierdzeniem istotnej roli jak penio miasto w wczesnej Rzeczpospolitej byo ustanowienie tu Trybuna Koronnego w 1578 r., niezwykle wanej instytucji sdowniczej szlachty. Dziaalno Trybunau i zwizane z tym wielomiesiczne pobyty szlachty, miay niebagatelny wpyw na rozwj ekonomiczny miasta, pozwalajc mieszkacom w przyszoci agodzi skutki kryzysw gospodarczych. Kryzysy te pojawiajce si od poowy XVII w. i trwajce do pocztku XIX w. spowodoway spadek znaczenia Lublina, ktry w tym okresie sta si drugorzdnym orodkiem miejskim. Po rozbiorach miasto podnioso si z upadku, jakkolwiek ju nigdy nie odzyskao statusu wiodcego centrum wymiany handlowej. Zalkiem ukadu urbanistycznego Lublina byo wspomniane podgrodzie usytuowane w pnocno wschodniej czci Wzgrza Staromiejskiego, stopniowo przeksztacane w orodek miejski. W XIII stuleciu uformowa si jego zasadniczy, gruszkowaty ksztat, z granicami wyznaczonymi przez krawdzie skarpy, spite od zachodu waami. Gwn o komunikacyjn ukadu stanowia ul. Grodzka, z ktrej wyprowadzono ulice (obecnie zanike) o wachlarzowatym ukadzie nawizujcym do uksztatowania terenu. Po uzyskaniu praw miejskich obszar miasta powikszono ku zachodowi; wytyczono trapezowaty Rynek, wyprowadzono z jego naroy pary prostopadych ulic oraz rozmierzono szachownicowy ukad blokw i regularne dziaki. Jednake charakterystyczne uksztatowanie terenu i pkolisty narys miasta od zachodu spowodoway, e nie uzyskano prostopadociennej sieci ulic, a dukt nowo wytyczonych ulic nawizywa do przedlokacyjnego, rozmierzenia miasta oraz warunkw terenowych. W obrbie tego obszaru powstao szereg istotnych dla tosamoci miasta obiektw (m.in. nieistniejcy koci w. Michaa, budynek Trybunau Koronnego, zesp klasztorny dominikanw, koci i klasztor jezuitw obecnie archikatedra). Dynamiczny rozwj miasta w XV i XVI w. wymusi wyjcie z zabudow poza mury miejskie. Kierunki rozprzestrzeniania si Lublina wyznacza trakt komunikacyjny, przy ktrym wybudowano w XV w. klasztor Brygidek oraz przedmiecia Krakowskie i Korce. Obszar ten zamknito ok. 1570 r. lini obwaowa. Poza ni znajdowa si plac zwany pniej litewskim, ktra to nazwa wywodzia si od Litwinw obozujcych na nim w czasie zawizywania unii pomidzy Koron a Wielkim Ksistwem Litewskim. Nie tylko nazwa placu upamitnia to wydarzenie, ale take znajdujcy si na nim eliwny obelisk wystawiony w 1826 r. w miejscu pierwotnego XVI-wiecznego.
I. 20
c) Parki Kulturowe Dla terenu wojewdztwa lubelskiego zbadano i okrelono obszary o potencjale kulturowo przyrodniczym pozwalajcym na utworzenie parkw kulturowych. Delimitacja Parkw Kulturowych uwzgldniona jest w obowizujcym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Lubelskiego i obejmuje 57 takich propozycji. Charakteryzuje je zrnicowanie zarwno pod wzgldem rozlegoci, jak i nasycenia zabytkami oraz walorw krajobrazu naturalnego. Ich utworzenie byoby szans na wykorzystanie szczeglnie cennych kulturowo oraz przyrodniczo terenw do potrzeb lokalnej, a take ponadlokalnej szeroko rozumianej aktywizacji. d) Rejestr Zabytkw Ogem w wojewdztwie lubelskim wpisane s do rejestru zabytkw, wg stanu na dzie 31 grudnia 2010 r.: 3.746 obiektw. Naley zaznaczy, e podane w tabeli dane odnoszce si do kategorii zabytkw, nie s jednoznaczne, ze wzgldu na zoono problematyki. Dane statystyczne wraz z przytoczonym zastrzeeniem pochodz od Lubelskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lublinie.
budowle uytecznoci publicznej przestrzenne historyczne ukady ruralistyczne historyczne ukady rnych wyzna witynie sakralne inne obiekty paace i wille domy mieszkalne budynki przemysowe grodziska cmentarze klasztory dwory parki
362
388
40
326
150
145
147
226
88
267
185
e) Zabytki nieruchome wojewdztwa w wojewdzkich i gminnych ewidencjach zabytkw Wojewdzk ewidencj zabytkw prowadzi Wojewdzki Konserwator Zabytkw w formie kart ewidencyjnych: zabytkw nieruchomych, zabytkw ruchomych, zabytkw archeologicznych, znajdujcych si na terenie wojewdztwa (art. 22 ust. 2). Wojewdzka ewidencja zabytkw obejmuje zabytki wpisane oraz nie wpisane do rejestru zabytkw. O wczeniu i wyczeniu karty ewidencyjnej zabytkw nieruchomych Wojewdzki Konserwator Zabytkw zawiadamia Gmin waciw dla miejsca pooenia zabytku. Wykazy kart ewidencyjnych zabytkw nieruchomych wczonych dotychczas do wojewdzkiej ewidencji zabytkw zostay przekazane do dnia 6 grudnia 2010 r. przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lublinie gminom i starostom powiatw wojewdztwa lubelskiego. Wczenie do wojewdzkiej ewidencji zabytkw karty ewidencyjnej zabytku ruchomego moe nastpi za zgod waciciela tego zabytku (art. 22 ust.3). Gminn ewidencj zabytkw prowadzi wjt (burmistrz, prezydent miasta) w formie kart adresowych zabytkw nieruchomych z terenu gminy. W gminnej ewidencji zabytkw powinny by ujte zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkw, inne zabytki nieruchome ujte w wojewdzkiej ewidencji zabytkw oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wjta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw (art. 22 ust.4 i 5). Samorzdy zobligowane s do zaoenia gminnej ewidencji zabytkw w terminie 2 lat od otrzymania od Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw wykazw zabytkw wczonych do wojewdzkiej ewidencji
2
Podana liczba zawiera 29 historycznych ukadw urbanistycznych Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 - 2014
I. 21
zabytkw (art. 7 ustawy z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami - Dz. U. Nr 75 poz. 474). Sposb prowadzenia ewidencji zabytkw okrela rozporzdzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem. f) Ochrona ustalona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i decyzjach lokalizacyjnych Jedn z prawnych form ochrony zabytkw s ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, stanowicych, po uchwaleniu przez Rad Gminy, prawo miejscowe. Wojewdzki Konserwator Zabytkw, powiadomiony o przystpieniu do sporzdzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, formuuje wytyczne w zakresie ochrony krajobrazu kulturowego, stref ochrony dla zabytkw nieruchomych oraz podaje spis zabytkw znajdujcych si w rejestrze zabytkw i ewidencji. W dalszym toku postpowania plan podlega uzgodnieniu przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Ponadto, zgodnie z art. 7 pkt 4 cyt. ustawy z dnia 18 marca 2010 r., oprcz ustale w miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, obecnie ochron zabytkw zapewnia si poprzez ustalenia w decyzji o ustaleniu warunkw lokalizacji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, i innych decyzjach o zezwoleniu na realizacj inwestycji w odniesieniu do obiektw objtych ustawowymi formami ochrony konserwatorskiej oraz ujtych w gminnej ewidencji zabytkw. Do czasu zaoenia gminnej ewidencji zabytkw decyzje o ustaleniu lokalizacji celu publicznego oraz decyzje o warunkach zabudowy wydaje si po uzgodnieniu z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw w odniesieniu do zabytkw znajdujcych si w wykazach, o ktrych mowa powyej (pkt e.) Wojewdztwo lubelskie wyrnia si pozytywnie na tle wikszoci wojewdztw pod wzgldem iloci uchwalonych gminnych planw zagospodarowania przestrzennego. 2. Zabytki bdce w posiadaniu Wojewdztwa organizacyjnych Wojewdztwa Lubelskiego Lubelskiego lub jednostek
Wojewdztwo Lubelskie posiada mienie, w zasobie ktrego znajduj si obiekty wpisane do rejestru zabytkw wojewdztwa lubelskiego. Poniej przedstawiono ich zestawienie wraz z planowanymi pracami majcymi na celu popraw stanu ich zachowania. We wadaniu jednostek edukacyjnych pozostaj: Zesp paacowo parkowy w Radzyniu Podlaskim przy ul. Sitkowskiego 1. Planowany jest remont w zakresie wymiany dachu, stropw, wykonanie izolacji fundamentw i odgrzybienie cian. Budynek przy ul. Partyzantw w Puawach. Planowany jest remont w zakresie wykonania izolacji przeciwwilgociowej pionowej cian piwnic i fundamentw budynku, wykonanie chodnikw i opaski budynku, wykonanie tynkw elewacyjnych, wykonanie pochylni dla niepenosprawnych. Kamienica przy ul. Dominikaskiej 5 w Lublinie. Planowane jest odnowienie elewacji i wykonanie instalacji klimatyzacyjnej. Budynek przy ul. Lwowskiej 19 w Zamociu. 1. Obiekty uytkowane przez wojewdzkie samorzdowe instytucje kultury: Budynek teatru przy ul. G. Narutowicza 17 w Lublinie uytkowany przez Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie.
I. 22
2. 3. 4.
5.
6. 7.
8.
Paac Tarw przy ul. Dolnej Panny Marii 3 w Lublinie uytkowany przez Wojewdzki Orodek Kultury w Lublinie. Planowany remont dachu i elewacji. Zesp paacowo parkowy w Gardzienicach I uytkowany przez Orodek Praktyk Teatralnych Gardzienice. uytkowane przez Wojewdzk Bibliotek Publiczn im. H. opaciskiego w Lublinie: Budynek przy ul. G. Narutowicza 4 w Lublinie. Planowany remont galerii i oficyny A iB Zesp dworsko parkowy w Bronicach. uytkowane przez Muzeum Lubelskie w Lublinie: Brama Krakowska przy ul. Bramowej 1 w Lublinie. Remont przewidziany jest na 2012 r. Zesp zamkowy przy ul. Zamkowej 9 w Lublinie. Bonica przy ul. Boniczej 19 w cznej. Willa przy ul. S. eromskiego 8 w Naczowie. Dworek Wincentego Pola przy ul. Kalinowszczyzna 13 w Lublinie. Nieruchomo przy Al. Warszawskiej 96 w Lublinie uytkowana przez Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. uytkowane przez Muzeum Nadwilaskie w Kazimierzu Dolnym: Zamek w Janowcu Oblasy, Dwr z Moniakw w Janowcu, Kamienica przy ul. Plebanka 17 a w Kazimierzu Dolnym. Planowana jest sprzeda przedmiotowej nieruchomoci. Willa przy ul. Krzywe Koo 4 w Kazimierzu Dolnym. Willa przy ul. Maachowskiego 19 w Kazimierzu Dolnym. Planowany remont dachu i elewacji. Kamienica ul. Senatorskiej 11/13 w Kazimierzu Dolnym. Spichlerz Ulanowskich przy ul. Puawskiej 54 w Kazimierzu Dolnym. Spichlerz Feiersteina przy ul. Puawskiej 60 w Kazimierzu Dolnym. Dwr z Gocieradowa przy ul. Podzamcze 20 w Kazimierzu Dolnym. Planowana jest adaptacja strychu na pomieszczenia administracyjne. Zesp paacowo parkowy w Kozwce uytkowany przez Muzeum Zamoyskich w Kozwce. Planowana jest zmiana dachu na paacu oraz remont stajni. Obiekt uytkowany przez Zarzd Nieruchomoci Wojewdzkich: Zesp dworsko parkowy w Zamieciu (waciwy obrb geod. wiere). Planuje si remont we wntrzu budynku. Obiekt uytkowany przez Wojewdzkie Biuro Geodezji w Lublinie: Budynek przy ul. Zamenhofa 2 w Zamociu.
1.
Obiekty uytkowane przez jednostki ochrony zdrowia: Zesp dworsko parkowy w Suchowoli uytkowany przez Wojewdzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Suchowoli. W 2011 r. kontynuowany bdzie drugi etap adaptacji budynku dawnej oficyny na oddzia uzalenie ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa Lubelskiego. W nastpnych latach planowana jest wykonanie planu przestrzennego zagospodarowania parku w 2012 r.; realizacja planu przestrzennego zagospodarowania parku w 2013 r.; przebudowa konstrukcji dachu z zagospodarowaniem poddasza na budynku gwnym w 2014 2015; wykonanie elewacji szpital w 2016 r.; wykonania ogrodzenia wok szpitala w 2017 r.
I. 23
2.
3.
4.
5.
6. 7.
Zesp paacowo parkowy w Celejowie uytkowany przez Samodzielny Publiczny Zakad Opiekuczo Leczniczy dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Celejowie. Planowany jest remont elewacji Willi Tolin w Naczowie w 2011 r. ze rodkw wasnych szpitala. Zesp poklasztorny w Radecznicy uytkowany przez Samodzielny Publiczny Wojewdzki Szpital Psychiatryczny w Radecznicy. Planowany jest remont dawnego liceum - obecnie budynku szpitalnego: Pawilonu Gwnego w tym izolacje fundamentw, elewacje, dach, schody zewntrzne i terenowe. Zesp kocielno klasztorny przy ul. Biernackiego 5/9 w Lublinie uytkowany przez Samodzielny Publiczny Szpital Wojewdzki im. Jana Boego w Lublinie. Remont dawnego klasztoru - pomieszcze Bloku Operacyjnego i Chirurgii ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa Lubelskiego w roku 2011. Zesp paacowo parkowy w Adampolu uytkowany przez Samodzielny Publiczny Zakad Opieki Zdrowotnej Grulicy i Chorb Puc w Adampolu. Planowane jest malowanie dachu i renowacja elementw murowanych na wysokoci dachu oraz wymiana rynien i rur spustowych. Wykonanie pracowni brochofiberoskopowej, windy i pojazdw dla osb niepenosprawnych, remont zabytkowych schodw wejciowych. Zesp dworsko parkowy przy ul. Abramowickiej 2 w Lublinie uytkowany przez Szpital Neuropsychiatryczny im. prof. M. Kaczyskiego SP ZOZ w Lublinie. Planowane s zabiegi pielgnacyjne drzewostanu parkowego oraz modernizacja zabytkowego dworu. Zesp paacowo parkowy w ysoajach. Planowany jest biecy remont budynku paacu.
3. Zaoenia urbanistyczne Na terenie wojewdztwa lubelskiego zachowaa si znaczna ilo zabytkowych ukadw urbanistycznych, bdcych zarwno funkcjonujcymi organizmami miejskimi o charakterze rdmiejskich centrw historycznych jak te, w wikszoci, reliktami dotknitych regresem dawnych miast, ktre z czasem utraciy prawa miejskie. W obu tych przypadkach mamy do czynienia z niekorzystnymi zjawiskami zacierania lub zaburzania pierwotnych ukadw poprzez wymian historycznej zabudowy oraz przesuwanie historycznych linii zabudowy i realizacje w formie rozlunionej zabudowy przyrynkowej, nawet jeeli historyczna zabudowa bya pierzejowa. Po latach denia do forsownej modernizacji zabudowy, skutkujcej m.in. wprowadzaniem w granice historycznych ukadw urbanistycznych modernistycznej zabudowy blokowej, gwnie na przejtych przez Skarb Pastwa lub gminy dziakach poydowskich, nastpio widoczne spowolnienie tych, niekorzystnych z punktu widzenia ochrony zabytkw, procesw. Gwnym czynnikiem hamujcym byo z jednej strony, przywrcenie peni praw wacicielom dziaek, z drugiej za wzmocnienie roli lokalnych samorzdw. To z ich woli podejmowano w wielu przypadkach prby porzdkowania przestrzeni rynkowych, bdcych niekiedy jedynym materialnym wiadectwem pierwotnej lokacji na prawie magdeburskim, a w przypadku miejscowoci, ktre dawno ju utraciy prawa miejskie dobitnym znakiem ich niegdysiejszego znaczenia. Pocztki wikszoci miast i miasteczek Lubelszczyzny sigaj zaledwie XVI XVII w. Do nielicznych starszych, zakadanych jeszcze w okresie redniowiecza miast krlewskich nale: Lublin (pierwsza lokacja 2 po. XIII w., prawo magdeburskie 1317), Styca (1330), Kazimierz Dolny (pierwsza lokacja ok. po. XIV w., 1406 prawo magdeburskie), Wwolnica (1346, powt. 1448), Grabowiec (1366, powt. 1447), Opole (1368, powt. 1478), Chem (1392), Krasnystaw (1394). W 1368 r. powstao take pierwsze na tych ziemiach miasto prywatne Wysokie (za. przez Grkw), a w 1377 r. Kranik, zaoony przez Dymitra z Goraja i Goraj (1398). W znacznie wikszej liczbie powstaway orodki miejskie w nastpnym stuleciu, zakadane zarwno z woli krla, jak i coraz liczniejszych wacicieli prywatnych wieckich i kocielnych. Do pierwszej grupy nale dawne miasta: Parczew
I. 24
(1401), ukw (1403), Urzdw (1405), Tuchowicz (XV w.), Hrubieszw (1440), Wojsawice (ok. 1440), Horodo (1454), Tyszowce (1453), Radzy Podlaski (1465), Dzierzkowice (1405), Beyce (1417), Turobin (1402), Midzyrzec (za. po 1434 r.), wiere (1443), Kamionka (1450), Szczebrzeszyn i Piaski (po. XV w.), Kurw (1452), czna (1467), Uchanie (1484), Rachanie (1496), ysobyki (ob. Jeziorzany 1498, powt. 1533), Rawa i Rossosz (k. XV w.), do drugiej za miasta biskupie Paww (1419), Kock (1437), Sawin (1456), Janw Podlaski (1465). Szczytowy okres urbanizacji ziem obecnej Lubelszczyzny przypad dopiero na wiek XVI. Powstaway wwczas liczne prywatne orodki miejskie, do ktrych naleay: Ranka (1506), Orchwek (1506), Kode (1511), Biaa Podlaska (1514), acuchw (1519), Kryw (1523), Puchaczw (1527), Koskowola (1532), Wodawa (1534), Serokomla (1537), Lubartw (1543), Hanna (1546), Rejowiec (1547), Tarnogra (1548), Baranw n. Wieprzem i aszczw (1549), Wisznice (ok. po. XVI w.), Markuszw (1560), Tarnogrd (1567), Bigoraj (1578), Zamo (1580), Tomaszw (1590) i Zaklikw (k. XVI w.). Natomiast nielicznymi miastami krlewskimi, powstaymi w tym stuleciu byy: Wohy (1511), Piszczac (ok. 1530), Izbica (1540), Ostrw Lubelski i Gozdw (1548), omazy (1568). Nie wszystkie lokacje speniy nadzieje zaoycieli; miastem efemeryd okaza si np. Serock (1545) i Beec (1607), ktry by pierwszym miastem zaoonym w XVII w. Kolejnymi lokacjami miast, ju nie tak licznymi jak w poprzednim stuleciu, byy: kiewka (pocz. XVII w.), Wrzelw (przed 1626), podlubelska Wieniawa (1 po. XVII w.), Janw Lubelski (1640), Modliborzyce (1642), Komarwka (1672), Jzefw n. Wis (1687), Gorzkw (1689), Terespol (1697), Sosnowica (k. XVII w.). Nieudan lokacj okazao si natomiast Prawno (1675) i Lena Podlaska (1697, powt. 1723). Podobnie nieliczne byy przypadki lokowania nowych miast w XVIII w.: Jzefw Ordyn. (1725), Boa Wola (1731), Frampol (1736), Lubartw Nowe Miasto (1744), Konstantynw (1748), Gusk (2 po. XVIII w.), Jarczw (1755), Lubycza Krlewska (1759), Siedliszcze (ok. 1760), Annopol (1761), Ryki (1782), z ktrych tylko nieliczne rozwiny si w pene organizmy miejskie, za trzy inne: Pratulin (1732), Krasienin (1779) i Garbw (1785) okazay si efemerydami pozbawionymi typowych cech historycznego ukadu urbanistycznego z rynkiem. Wanie obecno placu rynkowego jest przewanie jedynym wiadectwem dawnego znaczenia miejscowoci, bowiem w okresie XIX stulecia wikszo z tych orodkw utracia status miasta. Wrd przyczyn hamujcych rozwj miasteczek Lubelszczyzny, prowadzcych w konsekwencji do ich upadku wymienia si cykliczne zniszczenia wojenne (poczwszy od tzw. potopu szwedzkiego) poary oraz regres gospodarczy, spowodowany m.in. zmianami politycznymi i makroekonomicznymi. Nastpstwem tego ju w latach 20. XIX w. byy pierwsze decyzje wczesnych wadz Krlestwa Polskiego odbierajce prawa miejskie upadym orodkom z braku pespektyw ich rozwoju, za po 18683 r. wiele miast przeksztacono w osady z uwagi na ich zacofanie i zaniedbanie, raco niski poziom cywilizacyjny (sanitarny i komunikacyjny w pierwszej kolejnoci). Powszechny jest rwnie pogld, e wadze carskie po 1864 r. jako restrykcje popowstaniowe przeprowadziy kompleksow akcj likwidacji miast prywatnych. Jedynie kilkanacie wikszych miast z oglnej liczby 119 funkcjonujcych wczeniej orodkw miejskich unikno degradacji, stajc si siedzibami nowej administracji pastwowej (Biaa Podlaska, Chem, Hrubieszw, Kazimierz, Kranik, Lubartw, Janw Podlaski, Janw Lubelski, Krasnystaw, ukw, Opole, Parczew, Radzy, Wodawa, Szczebrzeszyn, Tomaszw, Zamo). Dwa z nich: Lublin (od 1867) i Chem (od 1912) stay si stolicami guberni. W 1906 prawa miejskie otrzymay Puawy (Nowa Aleksandria), od 1867 bdce ju siedzib powiatu.
3
28.10/9.11.1866 ogoszono ukaz o zniesieniu stosunkw dominalnych w miastach Krlestwa Polskiego. 11 lipca 1867 powoano Specjalny Komitet do Reorganizacji Zarzdu Miast i Gospodarki Miejskiej. W sierpniu 1868 r. komitet zoy sprawozdanie statystyczne z dziaalnoci i zaproponowa przekwalifikowanie na osady: miast liczcych mniej ni 3000 mieszkacw; miast, w ktrych liczba rolnikw przekracza 50% wacicieli nieruchomoci; miast, w ktrych dochd roczny by niszy ni 1500 rb. Wojewdzki Program Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 - 2014
I. 25
Mimo to, niemal wszystkie dawne miasta zachoway do dzi charakter ukadw miejskich z prostoktnym (najczciej zblionym do kwadratu) placem po rynku w centrum i powizan z nim podstawow osnow ulic, co stanowi o ich aktualnej wartoci zarwno w wymiarze materialnym (przestrzennym), jak i niematerialnym (tradycji historycznej). Wikszo tych ukadw charakteryzuje niewielka skala z jednym rynkiem w centrum ukadu, jakkolwiek istniay te nieliczne wiksze zaoenia o kilku rynkach (Zamo) lub rozwinite w drodze ewolucji z placami (rynkami) pomocniczymi (Nowe Miasto w Lubartowie, Radzyniu, cznej, Opolu). Ewenementem w skali wiatowej jest Zamo. Wybitne wartoci zabytkowe i krajobrazowe reprezentuje rwnie Kazimierz Dolny oraz Lublin. Rejestr zabytkw obejmuje ponadto kilkanacie innych wartociowych ukadw miejskich tj.: Biaa Podlaska, Chem, Czemierniki, Frampol, Hrubieszw, Janowiec, Janw Podlaski, Jeziorzany [d. ysobyki], Kock, Krasnystaw, Kranik, Lubartw, cz. Lublina zw. Gr Biakowsk, czna, Midzyrzec Podlaski, Modliborzyce, Opole, cz. hist. Radzynia Podlaskiego, Szczebrzeszyn, Tomaszw Lubelski, Urzdw, Wodawa i Zwierzyniec. Ponadto do rejestru wpisano osiedle fabryczne w Wouczynie, cz. cmentarza w Zwierzycu i dwa ukady ruralistyczne: Pakw i cz. wsi Grecko Kocielne (osada przyklasztorna) oraz ukad osadniczy uszkw. Oprcz miast historycznych o wyranie zdefiniowanej urbanistyce wystpuj tu rwnie dwie miejscowoci (obecnie miasta), ktre rozwiny si przy dominujcych niegdy orodkach dworskich Puawy i Naczw, ktrych rdzeniem s dawne zaoenia paacowo parkowe z alejami dojazdowymi, przy czym zabudowa Naczowa ma dodatkowo specyficzny dla uzdrowisk z k. XIX w. pensjonatowo willowy charakter, cile powizany z warunkami fizjograficznymi terenu, podobnie jak najstarsza zabudowa Puaw zostaa uksztatowana w powizaniu z wysok skarp Wisy i przepraw rzeczn. Historyczne czci obu tych miast objte s wpisem do rejestru zabytkw. Rwnie wiek XX przynis kilka przykadw przedsiwzi urbanistycznych o znacznej skali. Najwybitniejszymi byy dwie prby rozbudowy Chema; pierwsza, czciowo tylko zrealizowana budowa centrum administracyjnego nowo utworzonej guberni chemskiej w Chemie (od 1912 r. do 1914 r.) i druga wzniesienie w l. 1928 1939 dzielnicy wschodniej Dyrekcji Okrgowej Kolei Pastwowej DOKP (objta wpisem do rej. zab.). Przed wojn te rozpoczto wznoszenie osiedla robotniczego przy fabryce zbrojeniowej w Kraniku Fabrycznym i Poniatowej (w ramach Centralnego Okrgu Przemysowego COP), ostatecznie ukoczone i przeksztacone w duchu socrealizmu w okresie powojennym, jednake pozbawione wikszych walorw architektoniczno urbanistycznych. Bardziej ambitn prb byo rozwizanie urbanistyczne Placu Zamkowego w Lublinie w miejscu zniszczonej przez okupanta ulicy Szerokiej (wpisany w ramach zabytkowego ukadu rdmiecia Lublina). Do wikszych realizacji z l. 50. XX w. naley budowa I etapu miasteczka uniwersyteckiego UMCS w Lublinie. Stan zachowania: Obecna liczba miast Lubelszczyzny (42) stanowi jedynie ok. 1/3 miast i miasteczek istniejcych jeszcze w k. XVIII w. (120). Tak drastyczna redukcja orodkw miejskich nastpia zaledwie w cigu jednego stulecia i bya zarwno skutkiem ewidentnego niedorozwoju znacznej ich czci, jak rwnie spowodowana restrykcyjnymi, uwarunkowanymi politycznie decyzjami carskiej administracji. Niezalenie jednak od ich obecnego statusu, wikszo historycznych orodkw miejskich zachowaa podstawowe cechy historycznego ukadu, ktre cigle jeszcze czytelne w specyficznej zabudowie przyrynkowej - wiadcz o ich tosamoci, tradycji i historii, stanowic o ich aktualnej wartoci zarwno w wymiarze materialnym (przestrzennym), jak i niematerialnym (tradycji historycznej). Nielicznymi przykadami cakowitego zaniku rozwinitego ukadu miasteczka s Dokudw i Wieniawa, za cakowity lub czciowy brak takich cech obserwuje si m.in. w dzisiejszych wsiach: Becu, Czuczycach, Drgowie, Garbowie, Krasieninie, Lenej
I. 26
Podlaskiej, acuchowie, yniewie, Pawowie, Potokach, Pratulinie, Prawnie i Rawie oraz w nowych miastach powstaych w XX w. Paradoksalnie bieda i niedorozwj w wikszoci przypadkw stay si czynnikami sprzyjajcymi zachowaniu zasigu i skali zabudowy, wewntrznych dominant i zwizkw z krajobrazem, natomiast zachowane relacje z okolicznymi wsiami sprawiy, i w znacznej czci stay si one rwnie siedzibami wadz gminnych. Obecny ksztat wikszoci dawnych miasteczek jest wypadkow do chaotycznej powojennej zabudowy, naoonej na czytelny jeszcze historyczny ukad przestrzenny rynku i przylegych do uliczek. Szczeglnie szkodliwe okazay si prby podkrelenia awansu tych miejscowoci w l. 1960 80 poprzez wznoszenie przeskalowanych obiektw handlowych w okolicach rynku (m.in. Baranw, Janowiec, Janw Lubelski, Kock, Kurw, Lubartw, Markuszw, Ryki), czciowa zabudowa pyty rynku (Kraniczyn, Modliborzyce), przeksztacanie samej pyty w skwer bd wyodrbnianie z niej osobnej jezdni dla tranzytowych drg. 4. Zabytki nieruchome a) Architektura sakralna Wrd zabytkw wojewdztwa lubelskiego dominujca rola, zarwno w aspekcie ilociowym jak i jakociowym, przypada budowlom sakralnym. witynie rzymskokatolickie, greckokatolickie, prawosawne i synagogi s materialnymi oznakami wielokulturowoci tego regionu. Ze wzgldu na szczeglny charakter ich funkcjonowania w cisym powizaniu z miejscow ludnoci, a zarazem ze wzgldu na uksztatowan w cigu wiekw specyficzn form, budowle te zachoway w znacznym stopniu swe cechy, i to pomimo stosunkowo czstych przebudw lub zmiany konfesji, reprezentujc niemal wszystkie epoki i style historyczne od wczesnego gotyku po okres midzywojenny. Wobec istotnych zmian demograficznych, jakie dotkny w czasie ostatniej wojny i w okresie powojennym populacj regionu, zabytki te stanowi niekiedy jedyne wiadectwo wielokulturowoci i wielowyznaniowoci dawnych mieszkacw Lubelszczyzny, w szczeglnoci jej wschodniej czci. Kocioy rzymskokatolickie Kocioy murowane: Wrd wity katolickich Lubelszczyzny nie odnotowuje si zabytkw romaskich. Architektura murowana zawitaa na teren Lubelszczyzny do pno, bo dopiero pod k. XIII w. Stosunkowo niewielk grup reprezentuj obecnie kocioy gotyckie, spord ktrych wymieni naley kaplic zamkow w Lublinie (ok. po. XIV w.), kocioy w Janowcu (po. XIV w., rozbudowany w 1 po. XVI w.), prezbiterium dawnego kocioa w Wwolnicy (II po. XIV w., obecnie Kaplica MB Kbelskiej), brygidek w Lublinie (1 po. XV w.), Stycy (1434), Potoku Wielkim (4 w. XV w.), Kraniku (ok. po. XV w, 1526 41), koci parafialny i kaplica w. Stanisawa w Piotrawinie n. Wis (1440 41), koci parafialny w Bobrownikach (XV/XVI w.) oraz gotycko renesansowy koci w Chodlu (1541 84). Do grupy kociow wzniesionych w okresie gotyku naley take znaczna ilo obiektw dzi zaliczanych do pniejszych formacji stylowych gwnie tzw. renesansu lubelskiego. Zjawisko to jest owocem niezwykle silnego ruchu budowlanego, jaki mia miejsce na tym terenie w 1 po. XVII w., obejmujcego swym zasigiem wiksz cz gotyckich wity zarwno w samym Lublinie, jak i na prowincji. W okresie tym przebudowano zarwno wiksze dwu i trjnawowe lubelskie kocioy klasztorne (brygidek z 1 po. XV w., dominikanw z k. XIII w., i bernardynw 1473 96), jak i parafialny koci w Koskowoli (ok. 1560). Przewaay jednak modernizacje kociow jednonawowych, z ktrych jedn z pierwszych bya dwuetapowa przebudowa fary w Kazimierzu Dolnym (1586 89 i 1610 13). Nowa forma fary o charakterystycznej
I. 27
bezwieowej fasadzie staa si prototypem szeregu wity wznoszonych w 1 po. XVII w., konstytuujc swoisty typ lubelski, zwany rwnie lubelskim renesansem. Do tej grupy nale m.in. (przebudowany z gotyckiego) kociek w. Mikoaja na Czwartku, nowe kocioy szpitalne w Markuszowie (1610), Koskowoli (1613), w. Wojciecha w Lublinie (1610 35) oraz klasztorny koci karmelitanek bosych (obecnie karmelitw bosych) w Lublinie (1635-1644). Bardziej rozwinity typ z par kaplic transeptowych reprezentuje koci w Radzyniu Podlaskim, a w wersji z wieami inne kocioy wizane z J. Wolffem: w Czemiernikach, cznej, Turobinie, Uchaniach (1 po. XVII w.) oraz manierystyczny koci w Gobiu (bez kaplic). Wybitniejszymi przykadami tej fazy architektury s rwnie dwa dziea: koci w. Anny w Kodniu i kopuowa kaplica Tyszkiewiczw w zamkniciu prezbiterium kocioa dominikaskiego w Lublinie oraz budowany niemal do koca wieku augustiaski koci na Kalinowszczynie (1646 93). Jednake najwybitniejszymi i zarazem prekursorskimi wityniami tego okresu s wielkie bazyliki trjnawowe: renesansowo manierystyczna kolegiata w Zamociu (1587 1 600) i budowany w tym samym czasie koci jezuitw w Lublinie (1586 1604, 1609 15), noszcy ju cechy wczesnobarokowe. Ze wzgldu na cakowit dominacj lokalnej odmiany renesansu w peni barokowe kocioy pojawiy si dopiero w drugiej poowie i pod koniec wieku XVII. Wczesn faz reprezentuje m.in. (restytuowany obecnie) trjnawowy koci franciszkanw w Zamociu (od 1638 J. Jaroszewicz), drugi koci karmelitanek bosych w Lublinie (zacz. w 1645 r., ukocz. w pocz. XVIII w.), dwa pokrewne kocioy parafialne w Markuszowie i w Opolu, faz rozwinit grupa kociow zwizanych z architektem zamojskim J. M. Linkiem: reformatw i klarysek w Zamociu (z l. 1660 96), dominikanw w Krasnobrodzie Podklasztorze (1690 98), bernardynw w Radecznicy (1684 95), dominikanw w Janowie Lubelskim (od 1694 ukocz. 1720) i par. w Wojsawicach (przed 1684) oraz najbardziej ambitna wczesna realizacja koci jezuitw w Krasnymstawie (1697 1715 Jan Delamars). Pierwszy rzut architektury pnobarokowej tworz kocioy w Biskupicach (1712 27), Janowie Podlaskim (1714 35), Wostowicach Puawach (1725 28), kapucynw w Lublinie (1725 33), paulinw w Lenej Podlaskiej (1731 1752), bernardynw w Jzefowie n. Wis, wizytek w Lublinie (obecnie Centrum Kultury). Do wybitniejszych przykadw kociow zbudowanych ok. poowy wieku XVIII nale take: koci popijarski w ukowie (1733 62), podominikaski w Horodle (1739 58), karmelitw trzewiczkowych w Woli Guowskiej oraz kocioy parafialne w Tarnogrodzie (1750 77), Urzdowie (1777 80) i Sernikach (1759 70). Najwaniejsz grup pnobarokowych wity tworz kocioy tzw. Grupy Fontanowskiej (Pawe A. Fontana), budowane w l. 1733 80; (Lubartw farny, Lublin karmelitw trzewiczkowych, Wodawa paulinw, Chem pijarw, ob. fara), stanowice unikatowe zjawisko w sakralnej architekturze tego regionu. Do dzie Fontany zalicza si ponadto kocioy w Chemie (reformatw), Lubartowie (kapucynw), Ostrowie Lubelskim i Jelecu. Zwart stylistycznie grup tworz rwnie kocioy Jzefa Horsza (Puchaczw, Baranw, Ulan Majorat i kaplica w Stry k. Kranika na rzucie trjkta!). Osobn kategori stanowi kocioy starsze, przebudowane w po. XVIII w. Zalicza si do nich m.in.: koci jezuitw w Lublinie (katedra) i fara w Midzyrzecu Podlaskim (z XVI w.). Formy przejciowe reprezentuje koci w Fajsawicach (1791 95), Sosnowicy (1797 1804) i dwa kocioy ewangelickie w Piaskach (ruina) i Lublinie, za klasycyzm powstajce od k. XVIII kocioy we Wrzelowcu (oktogonalny 1777 84), Kocku, Niedrzwicy Kocielnej, oraz kocioy Chr. Piotra Aignera: w Puawach i yrzynie (proj. pierwotny), Opolu Podedwrzu (filialny), dwa pierwsze oraz pniejsza kaplica w Polanwce i w Romanowie to rotundy z portykami. Do tej formacji zaliczy naley kocioy w Adamowie (1796 1858), acuchowie (1812 17), Surhowie (1820 24), Kumowie Plebaskim (1821 26), Wohyniu (1837 40), Pratulinie (1838), Grdku (1840 46), Karczmiskach (1842 48), Tyszowcach (proj. 1850), Zakrzwku (1851 53), Grabowcu
I. 28
(1854 55), Milanowie (1856 61), kaplic dworsk w Komarnie Kolonii (1858) oraz kocioy w Dubience (1863 66?), Tyszowcach (1865 70). Znaczc grup tworz kocioy neogotyckie, ktre niemal zdominoway architektur sakraln tych terenw po koniec XIX w. i w pierwszej dekadzie wieku nastpnego. Do najstarszych wity tego typu zaliczy naley kaplic Podczaszyskiego przy kociele oo. kapucynw w Lublinie (1857 60), kocioy w Wielczy (1822 29), Siennicy Ranej (1840 44, cz. przebud. 1910), Kryowie (1852 60), kaplice grobowe w Neplach (oktogonalna, 1829), Malicach (1841), Sernikach (1855), Kamionce (1890 93). Najokazalszymi kocioami w owym czasie byy kocioy we Frampolu (1873 78), Kamieniu (d. ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki 1881), Sobieszynie (1883 86) i Wojcieszkowie (1897 99). Szczytowy okres budowy tych kociow przypad jednak na lata 1906 14, tj. tu po ukazie tolerancyjnym (1905). Wznoszono wwczas kocioy due: trjnawowe, bazylikowe lub halowe, z jedn lub dwiema wieami. Najbardziej wzitym ich projektantem by Jzef P. Dziekoski, autor kociow w Konstantynowie, Malowej Grze, Wysokiem, Ratoszynie (najskromniejszy), wierach, Mokrymlipiu, Garbowie, opienniku, Stoczku ukowskim i Rykach. Rwnolegle wznoszono podobne witynie innych architektw: w Dorohusku i Pawowie S. Diehla, w Megwi, Gocieradowie i Wwolnicy K. D. Drozdowskiego, w Bobach i Klementowicach W. aszkiewicza, w Wisznicach, Komarwce, Jaboniu i Gsi J. Olearskiego, w Parczewie i omazach W. Woodki, w Rejowcu i Trzeszczanach St. Szyllera. Znaczniejsze realizacje powstay rwnie w Dohobyczowie, Rance, Kolanie, Zemborzycach, Opolu Podedwrzu, Komarowie Osadzie i Niemcach. Intensywny wysiek budowlany, konieczno odbudowy gospodarczej regionu po zniszczeniach wojennych oraz wykorzystanie na kocioy nieczynnych ju lub kasowanych cerkwi prawosawnych spowodoway ograniczenie iloci budowy nowych kociow w okresie midzywojennym. Wzniesiono wwczas kocioy w Bigoraju Puszczy Solskiej (1921 28), Ostrwku Kolonii (1921), Lublinie (akademicki KUL, 1921 1930 M. Lalewicz), Orowie Murowanym (1923 29), Rudzie Hucie (d. ewangelicko augsburski, obecnie polskokatolicki, 1923), Zagobie (1928 38), Majdanie Leniowskim (polskokatolicki, 1928), Grabwce (1928), Polichnie Trzeciej (1929 31), Lublinie (w. Michaa, 1930 38), Starocinie (1930 38), Starej Wsi Drugiej (1934), Brzenicy Ksicej (1935 40), Tomaszowie Lubelskim (1935 49), Annopolu (1936 38), Zamociu (w. Krzya, 1938 40), Lubieniu (1938), Huszczy (1938 49). Mimo zrnicowania rzutw i bry, reprezentuj tradycyjne formy w zmodernizowanej wersji. Kocioy drewniane: Bdce obecnie w mniejszoci kocioy drewniane stanowiy do poowy XVI w. niemal wyczny rodzaj budownictwa sakralnego poza nielicznymi wwczas miastami. Dopiero akcja urbanizacyjna na Lubelszczynie, ktrej apogeum przypada na przeom XVI i XVII w., zapocztkowaa trwae zmiany w obrazie budownictwa sakralnego tego obszaru. Najstarsze zachowane kocioy (XVII XIX w.) o prostej, jednonawowej strukturze stanowi wrd wity drewnianych grup dominujc. Wywodz si jeszcze z typu murowanych redniowiecznych kociow jednonawowych, wznoszonych gwnie na prowincji. Podobnie jak tamte, s najczciej bezwieowe, jednonawowe z wszym i niszym prezbiterium. Nale do nich kocioy (w tym kocioy przeksztacone w kaplice cmentarne) w: Tarnogrodzie (k. fil., ok. 1600), Borowie (ok. 1660), Bukowinie (1674 75), Stoczku ukowskim (obecnie w Jedlance, 1724), Wojciechowie (1725), Annopolu (1740), kocioy tzw. grupy kranickiej: w Ksiomierzy (1783), Rzeczycy Ziemiaskiej (1722), Dzierzkowicach (1730 48), Rzeczycy Ksiej (1742), abiance (1745), a take w Staninie (1756), Czuczycach (1764), Trzebieszowie (2 po. XVIII w.), Dubie (1778 79) i Zagrzu (k. XVIII w). Typ ten w rnych wersjach kontynuowany jest take w XIX i w XX w. przez budowniczych wity w Ulanie Majoracie (1810), Turobinie (1832), omazach (1 po. XIX w.), ukowie (1838), Zofiborze (1854), Czernicinie (1858), Koczynie (po. XIX w.),
I. 29
Huszczy (1856), Nieliszu (1859), Zabociu (2 po. XIX w.), Hannie (kaplica cmentarna 1880), Firleju (1879 80), Piszczacu (k. XIX w), Malowej Grze (k. XIX w.), Czeberakach (k. XIX w.), elinie (pocz. XX), Naczowie (kapl. styl zakopiaski, 1917), Hutkowie (1923), Woli Gazowskiej (1926), Janowie Podlaskim - Zaborku przeniesiony z Choroszczynki (1923 26), Dobryniu Duym (1924 25), Kodnicy Dolnej (1926), Gilowie (1929 32), Maciejowie Starym (pol.kat., 1932), Jastkowie (1933), Aleksandrowie (1934), Bondyrzu (neozakopiaski 1949), Podhorcach (1953), Honiatyczach (1956), Wirkowicach (1972). Bardziej zrnicowane formy reprezentuj kocioy drewniane doby baroku, z ktrych najwybitniejsze naladuj architektur murowan, zarwno w bryle jak i w rozwizaniach wntrz (sklepienia pozorne) np. dwuwieowy, trjnawowy halowy koci z rzdami bocznych nisz kaplicznych w Tomaszowie Lubelskim (1727), dwuwieowy koci w Ostrwkach (1743), trjnawowy, halowy koci w Chaniowie (1742 48), jednowieowy, pseudobazylikowy w Targowisku (1746 48) i Grecku Kocielnym (1768 franciszkaski). Uproszczon wersj ze stropami reprezentuj kocioy w Wereszczynie (1631 34 i 1783), Olchowcu (1788 91), Ponce (1793). Typ ten kontynuuj rwnie kocioy z XIX i XX w., m.in. w Boej Woli (1834), Kawczynie (1907 0 8), Rossoszu (1908), Sworach (1907 08), Kraczewicach (1920), Krynicach (1920), Polubiczach (1922), Wlce Dobryskiej (1932 33), Tworyczowie, (1933), Chrzanowie (1932), Kolembrodach (1935), Pilaszkowicach (1933, przeniesiony z Lublina w 1985), Bukowej (1957), Tuczpach (1959), Racu (1961). Unikatowy typ centralny na rzucie krzyowo omiobocznym prezentuje klasycystyczny koci w Borowicy (1797 99) lub skromniejszy, neogotycki koci w Moniatyczach (1870), za wspczenie pseudocentralny: wspczesny koci w ernikach (1981 filialny). Cerkwie Teren Lubelszczyzny w dzisiejszych granicach obejmuje kilka historycznych regionw o odmiennej niegdy przynalenoci pastwowej, administracyjnej i religijnej, stanowic do ostatniej wojny konglomerat przenikajcych si kultur, typowych dla pogranicza. Dotyczyo to w szczeglnoci terenw midzy Wieprzem i Bugiem (dzisiejszych powiatw bialskopodlaskiego, wodawskiego, chemskiego, hrubieszowskiego, zamojskiego i tomaszowskiego), zasiedlonych w znacznej czci przez ludno rusk wyznania prawosawnego. Trwajcy ok. 100 lat proces przejcia tej ludnoci z prawosawia na wyznanie greckokatolickie, jaki mia miejsce w XVII w., odbi si w architekturze cerkiewnej, gwnie murowanej, cho widoczny jest take w cerkiewnej architekturze drewnianej, z natury bardziej zachowawczej. Skutki polityczne dwch ostatnich wojen, szczeglnie ustanowienie granicy pastwowej na linii Bugu i zwizana z nim dwustronna akcja repatriacyjna, widoczne s w znacznej liczbie dawnych cerkwi, przejtych i uytkowanych przez koci rzymskokatolicki. Proces ten mia dwojakie konsekwencje z zasady niemal nastpiy rnorakie przeksztacenia przejtych wity w celu dostosowania ich do wymogw nowej liturgii, z drugiej jednak strony uchronio je to przed fizycznym zniszczeniem. Cerkwie murowane: Proces latynizacji (okcydentalizacji) cerkwi murowanych widoczny jest ju w najstarszych zachowanych cerkwiach murowanych: w Podgrzu (XIII w., 1440), gotyckiej cerkwi zamkowej w Kodniu (ok. 1530) i Szczebrzeszynie (1560), w pnorenesansowych cerkwiach w Lublinie (ob. katedralna 1607 33) i Zamociu (w. Mikoaja 1618 31). Proces ten osign apogeum w XVIII w. w wielkich barokowych wityniach bazyliaskich w Biaej Podlaskiej i w Chemie, a take w mniejszych cerkwiach z tego okresu: wzdunych w. Mikoaja (1711 30) w Chemie i Klesztowie (1772), dwch barokowo klasycystycznych cerkwiach w Midzyrzecu Podlaskim (2 po. XVIII), Hrubieszowie (1795 28) i jednokopuowej, centralizujcej cerkwi w Modryniu (1740).
I. 30
Cechy klasycystyczne widoczne s natomiast w cerkwiach unickich w Rejowcu (k. XVIII w.), Motwicy (1796 98), Terespolu (k. XVIII), dannem (1804 06), Starym Brusie (1805 07), Perespie (1807 27), Mirczu (1814), Turowcu (1832), Luchowie (1848), Bigoraju (1790 93), Kraniczynie (1840 57), Cycowie (centralizujca, 1863 67), a nawet w cerkwiach prawosawnych 1 po. XIX w.: w Jabecznej (1838 40), Chemie (1846 50), Nosowie (1870) i Hasku (1882). Po 1875 r. rozwina si te sterowana przez pastwo akcja budowy cerkwi. Przy budowie nowych wity odwoywano si do tradycji budowlanych ruskich i bizantyskich. Na przeomie XIX/XX w., pod wpywem modernizmu, pojawiy si cerkwie wzniesione w stylu neoruskim. Jednym z twrcw nowej architektury by architekt akademik Wiktor Syczugow, stosujcy zagodzon wersj rosyjskiej architektury cerkiewnej w poczeniu z trjdzielnym schematem znanym ze wity unickich (prezbiterium, kubiczny korpus z kopu i babicem z wie). Jego cerkwie s w istocie wariantami tego wanie typu. Nale do nich cerkwie w Dratowie (1888 89), trzy budowane wg identycznego planu w Chopkowie, Hostynnem i Kosyniu (1889 90) oraz w Kobylanach (1889 90), Radczu (1890 92), Sosnowicy (1891 94), Szstce (1889 90), Tarnawatce (1889 90) i Wodawie (1893 95). W podobnym typie utrzymane s cerkwie w Tarnogrodzie (1870 75), Hrubieszowie (1873), w Gnojnie (1875), Dubience (1886 1905), Grodysawicach (1909), Dohobyczowie (1910), za piciopolowe znajduj si w Tomaszowie Lub. (1890) oraz cerkiew w Zabociu (1904 07) w typie cerkwi drewnianych. Z przeomu wiekw pochodzi kilka wikszych cerkwi garnizonowych, ktre, jak wikszo pozostaych, przeksztacono po 1919 r. na kocioy katolickie. S to dawne cerkwie w: Chemie (1880), Hrubieszowie (1905), Lublinie (1906), i Puawach (1909), Zamociu (1911), z ktrych dwie: w Puawach i Lublinie ulegy najdalej posunitej przebudowie. Cerkwie drewniane: Na terenie Wojewdztwa Lubelskiego, w jego obecnych granicach, wystpuj zarwno cerkwie drewniane, jak i murowane. W okresie I Rzeczypospolitej do 1596 r. (tj. do zawarcia unii brzeskiej) budownictwo cerkiewne zwizane byo wycznie z sieci parafialn Kocioa Prawosawnego. Po zawarciu unii nastpoway zmiany konfesji ludnoci prawosawnej przechodzenie jej na uni i wraz z tym przejmowanie przez unitw d. cerkwi prawosawnych oraz budowa nowych wity. Peny rozwj sieci parafii unickich (=greckokatolickich) trwa do k. XVII w. Proces ten uwidoczni si zwaszcza w okresie rozbiorw, kiedy tereny zamieszkae przez ludno prawosawn zostay wczone do Rosji. Pojawienie si ponownie prawosawnej architektury cerkiewnej (obok istniejcej greckokatolickiej) na obszarze utworzonego w 1915 r. Krlestwa Polskiego zapocztkowao odrodzenie budowanej niemal od podstaw struktury organizacyjnej Kocioa Prawosawnego. W 1875 r. nastpia likwidacja struktur kocioa unickiego na obszarze zaboru rosyjskiego. W okresie poprzedzajcym ten fakt, prowadzona bya akcja majca na celu przygotowanie gruntu do wczenia unitw do kocioa prawosawnego poprzez rozbudzanie wiadomoci narodowej. Ponadto wadze pastwowe rozpoczy kontrol urzdow nad budownictwem cerkiewnym, upowszechniane byy w budownictwie cerkiewnym gwne nurty narodowego stylu rosyjskiego i zastpowano dotychczasowe budownictwo cerkiewne (wykazujce rny stopie latynizacji, przejawiajcej si stosowaniem ukadw przestrzennych upodobniajcych cerkwie unickie do wity katolickich) nowymi formami architektury. Nowo budowane cerkwie prawosawne byy w wikszoci wznoszone jako murowane. W 1915 r., po ewakuacji wadz rosyjskich z Krlestwa Polskiego w wyniku dziaa frontowych I wojny wiatowej nastpi rozpad struktur organizacyjnych Cerkwi prawosawnej na ziemiach polskich, a w nastpstwie powane uszczuplenie stanu liczebnego budowli cerkiewnych. Naley podkreli, e na terenie zaboru austriackiego Koci Greckokatolicki funkcjonowa nadal, gdy tam nie nastpia likwidacja jego struktur. W zwizku z
I. 31
powyszym na poudniowo-wschodnim obszarze wojewdztwa lubelskiego, tj. na obszarze dawnego zaboru austriackiego zachoway si budynki dawnych wity greckokatolickich, ktre nigdy nie zostay zamienione na cerkwie prawosawne i obecnie na og s wasnoci parafii rzymskokatolickich. Wrd nich naley wymieni cerkwie trjkopuowe: w Hrebennem (1687, 1797), Tarnoszynie (1759, ob. w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie), Zubowicach (1777), Liskach (1872 75), Chopiatynie (1863), Duniowe (1882), Budyninie (1887), Wierzbicy (1887), Siedliskach (1831, 1902). Prostsz, zlatynizowan odmian cerkwi kopuowej prezentuj witynie jednokopuowe: w Korczminie (1659, 1772)???, Terebiniu (1779), Szpikoosach (1801), Mycowie (1865), Sulimowie (1867) i murowano-drewniana cerkiew w Wyowie (1910). Najbardziej uproszczony, a zarazem zokcydentalizowany typ wityni unickiej reprezentuj cerkwie bezkopuowe, o przewadze ukadu jednonawowego, z mniej lub bardziej wyodrbnionym prezbiterium. Nale do nich cerkiew (ob. koci) w Ciciborze Duym (1655,1740), w Horostycie (ok. 1702 i k. XIX w), Witorou (1739), eszczynce (1 po. XVIII w.), Witulinie (1741), mudzi (1753), Deputyczach (1774), Pniwnie (1779 88), osicu (1797), wierszczowie (1795), Strzyowie (1817), niatyczach (1838), cerkwie grupy radzyskiej: w Bezwoli (1740), Biace (z Horodyszcza 1760), Rudnie (1817 18), Przegalinach Duych (1817, zrekonstruowana w 2000 r.), ukowcach (ob. Zakpiu) oraz Holi (1846 47), Dokudowie (neounicka 1928), a take w wariancie z trzema wieyczkami na kalenicy w Hannie (1739 42). Innym, rzadszym wariantem s cerkwie dwuwieowe jak np. w Kodecu (1791). Bardziej ortodoksyjn odmian z dzwonnic nad babicem prezentuj cerkwie (kocioy) w: Kocieniewiczach (167382), Jarczowie (1755), Ortelu Krlewskim (1706), Kostomotach, Paszenkach, Bukowicach (1896), Hrudzie (k. XIX w.) i Turkowicach. Analogicznie do architektury murowanej cakowicie odmienny typ cerkwi (bizantyjsko rosyjskiej) wprowadziy wadze carskie w ramach zaostrzania popowstaniowej akcji rusyfikacyjnej (od ok. 1875 r.). Mimo pniejszych przerbek (po 1918) cz takich cerkwi (w tym kociow) zachowaa si min. w: Wiszniowie (1850, 1875), Lipinach Grnych (1896), Werbkowicach (1864), Potoczku (1870), Niewirkowie (1882), Gdeszynie (1896), Szewni Dolnej (1905), Majdanie Starym (190306), Dobratyczach (1900), Jabecznej (2 kaplice, 1908) i Horbowie (typu urzdowego, 1905). Synagogi Na terenie wojewdztwa lubelskiego przetrwao do naszych czasw 20 obiektw penicych pierwotnie funkcje wity ydowskich. Znajduj si one w: Bychawie, Gorzkowie, Chemie, Jzefowie (Bigorajskim), Kazimierzu Dolnym, Krasnymstawie, Kraniku (2), aszczowie, cznej (2), Modliborzycach, Parczewie, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie, Wodawie (2), Wojsawicach i Zamociu (2). Budowle te powstaway w rnych epokach stylowych, poczynajc od pocz. XVII w., a koczc na latach 30. XX wieku. Ich obecna szata architektoniczna jest zrnicowana. Cechy renesansu lubelskiego prezentuje synagoga w Zamociu, cechy baroku synagogi w Szczebrzeszynie i Wodawie, za elementy klasycyzmu widoczne s w budynkach synagog w Tarnogrodzie i Wojsawicach. Wszystkie peniy funkcje sakralne do wybuchu II wojny wiatowej. W wikszym lub mniejszym stopniu zostay zniszczone podczas okupacji niemieckiej oraz ulegay dalszej dewastacji po jej zakoczeniu. Nastpnie byy odbudowywane i adaptowane do nowych celw, gwnie na biblioteki, domy kultury, muzea, magazyny, co zwykle pocigao za sob gruntowne przebudowy, skutkujce najczciej zniszczeniem dawnego wystroju i wyposaenia. Przykadem moe by historia dawnej synagogi w Zamociu. Budynek wzniesiony zosta w stylu renesansu lubelskiego, midzy 1610 a 1618 r. Jego wygld obecny jest wynikiem licznych przebudw i rekonstrukcji. W latach 1951 54 przystosowano budynek dla potrzeb
I. 32
magazynowych, a w 1958 r. nastpia adaptacja dla potrzeb biblioteki. Z bogatej dekoracji wntrza zachowane zostay, pozostaoci sztukaterii oraz lady polichromii. Na szczegln uwag zasuguje renesansowy portal oraz kamienny aron hakodesz, czyli szafa do przechowywania rodaw. Na mocy ugody zawartej w 1999 r. miasto Zamo przekazao budynek na wasno Gminie Wyznaniowej ydowskiej w Krakowie. Staraniem Fundacji Ochrony Dziedzictwa ydowskiego w Warszawie wykonany zosta generalny remont obiektu z adaptacj na cele kultury. Wane miejsce na mapie dawnych synagog na Lubelszczynie zajmuje czna. Zachowan wityni wybudowano tu po 1648 r. Prawdopodobnie ulega zniszczeniu wraz z caym miastem w 1670 r. Zostaa odbudowana, ale w 1846 r. spona w poarze cznej. Ponownie odrestaurowana penia funkcje sakralne do 1939 r. W czasie II wojny wiatowej Niemcy utworzyli w synagodze magazyn zboowy. Od tego momentu rozpocz si dugoletni proces dewastacji obiektu, kontynuowany w latach powojennych przez miejscow ludno. W 1953 roku podjto decyzj o odbudowie zabytkowej wityni zniszczonej wwczas w 80%. Remont trwa do 1964 roku. Obiekt zosta uratowany i zaadaptowany na potrzeby muzeum, funkcjonujcego do dnia dzisiejszego. We wntrzu synagogi znajduje si, niezwykle rzadko zachowana, murowana wielokondygnacyjna bima oraz bogato dekorowana aron hakodesz. Synagog w Tarnogrodzie wybudowano po 1686 roku. Pierwotnie by to obiekt skadajcy si z sali modlitw oraz przedsionka zlokalizowanego od zach. Prawdopodobnie zosta rozbudowany na pocz. XIX w. Wzniesiono wwczas pitrow cz frontow mieszczc przedsionek z klatk schodow. Kompozycja fasady oparta zostaa na elementach klasycystycznych. We wntrzu zastosowano ukad dziewiciopolowy charakterystyczny dla murowanych synagog siedemnastowiecznych. cian wschodni zdobi polichromowany aron hakodesz. W latach 1986 1990 budynek zosta odrestaurowany i zaadaptowany na potrzeby biblioteki. T funkcj peni do dnia dzisiejszego. W aszczowie pozostay tylko szcztki niezwykle oryginalnej synagogi. Jej ciekawa historia siga 1782 roku, kiedy to gmina ydowska zakupia dwa budynki, bdce pozostaoci po zniszczonym w 1702 roku przez Szwedw szesnastowiecznym zamku. Dawn zbrojowni przystosowano do potrzeb kultowych. W czasie II wojny wiatowej Niemcy zniszczyli cz budynku. Po 1945 roku by on w posiadaniu Gminnej Spdzielni i peni funkcj magazynu. W latach 70. zniszczony zosta namiotowy dach, kryty gontem. By to pocztek powolnego, trwajcego do dzi, procesu rujnacji budynku. Na wyrnienie zasuguje pnobarokowy obiekt, nalecy do najlepiej zachowanego na Lubelszczynie zespou synagogalnego we Wodawie. Powsta w latach 1764 1774, czciowo z fundacji rodziny Czartoryskich. Cech charakterystyczn zabytku jest rozwizanie fasady, przypominajcej elewacj paacu oraz zachowana, pomimo zniszcze i remontw sala modlitw o ukadzie dziewiciopolowym, a take bogata dekoracja wntrza z neobarokowym aron hakodeszem wykonanym w stiuku i polichromowanym. W czasie II wojny wiatowej Niemcy zdewastowali wityni i przeksztacili na magazyn wojskowy. W 1986 r. po gruntownej restauracji obiekt sta si siedzib Muzeum Pojezierza czysko Wodawskiego i peni t rol do dzi. Najmodsza z grupy wity ydowskich Lubelszczyzny jest dawna synagoga w Gorzkowie Osadzie. Wybudowana zostaa tu przed wybuchem II wojny wiatowej. By to obiekt zaoony na rzucie prostokta z przylegajcym od wschodu ryzalitem mieszczcym klatk schodow, o dwukondygnacyjnej bryle nakrytej paskim dachem. W latach powojennych budynek zaadaptowano na potrzeby szkoy. Wskutek przeprowadzonych prac zatarty zosta cakowicie ukad wntrz. Kolejne rozbudowy obiektu spowodoway wchonicie bryy dawnej wityni w now struktur. Obecnie budynek pozostaje wasnoci Gminy Gorzkw i nadal peni funkcj szkoy podstawowej. Stan zachowania obiektw sakralnych: Obserwowane w ostatnich dekadach znaczne oywienie w budownictwie sakralnym na Lubelszczynie, bdce odbiciem
I. 33
analogicznego zjawiska w skali kraju, niesie ze sob dwojakie skutki dla zabytkw sakralnych caego regionu. Z jednej bowiem strony uruchomienie dodatkowych mechanizmw, wspomagajcych finansowanie przedsiwzi remontowo konserwatorskich, odnosi widoczny skutek w postaci znacznej liczby poddanych kompleksowej konserwacji i aktualnie remontowanych obiektw sakralnych. Z drugiej natomiast stosunkowa atwo w pozyskiwaniu funduszy na budow nowych kociow, stwarza pokus zastpowania uciliwych i skomplikowanych remontw w zabytkowych obiektach budow nowych, wikszych wity i plebanii. Wg danych WUOZ w Lublinie obecnie wikszego remontu wymaga kilkanacie czynnych wity: drewniany koci mariawitw w anach k. Markuszowa, kocioy w Skierbieszowie, Uchaniach, Krasnobrodzie, drewniany koci w Dubie i Czuczycach, Kociaszynie, Sulimowie, cerkiew prawosawna w Dubience i drewniane dzwonnice przy kocioach w Kodecu i Czuczycach oraz plebanie przy kocioach w Uhrusku i Wojsawicach. Nieco gorzej, a czasem dramatycznie le, rysuje si sytuacja wity wyczonych z uytkowania (gwnie drewnianych) w zwizku z wybudowaniem nowych, odpowiadajcych wikszym aspiracjom lokalnej spoecznoci wiernych. Sam proces wymiany drewnianych kociow na murowane, jakkolwiek naturalny i nienowy, gdy towarzyszcy rozwojowi budownictwa sakralnego niemal od jego pocztkw, stwarza istotne problemy natury spoecznej i konserwatorskiej. Zazwyczaj w takich przypadkach stary koci bywa translokowany, suc jako kaplica cmentarna lub koci filialny miejscowej parafii bd te przenoszono go w miejsce tworzenia nowej, bdcej na dorobku parafii w innej miejscowoci. To pozytywne w zasadzie zjawisko swoistego recyklingu obiektw zabytkowych, obserwowane jeszcze i dzisiaj, powoli wyczerpuje swj potencja wobec nasycenia sieci parafialnej w wietle widocznego zahamowania rozwoju populacji w tym regionie Polski. Znamienn ilustracj tego zjawiska s przypadki przenoszenia takich obiektw do skansenw, rwnie prywatnych (koci z Matczyna, cerkiew z Tarnoszyna w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, koci z Choroszczynki w skansenie w Zaborku), jakkolwiek dziaania te z natury rzeczy pozostan jednostkowe lub adaptowanie do innych celw, np. muzealnych. XVIII wieczny koci ze Stanina, ktrego stan techniczny kwalifikowa go do interwencyjnego remontu konserwatorskiego, zosta translokowany do Pratulina z przeznaczeniem na Muzeum Mczennikw Podlaskich. Znacznie wikszy problem stwarza proceder praktycznego porzucania starych kociow, po wybudowaniu obok nowych, wikszych wity. Pozostaj one najczciej in situ jedynie ze wzgldu na konserwatorskie weto i jako zbdne pozbawione s waciwej opieki (Werbkowice, Tworyczw, Abramw, Kodnica Dolna). Chlubnym wyjtkiem jest tu niedawno wyremontowany koci w Annopolu. W przypadku pozostaych obiektw, stosunkowo niedawno opuszczonych, naley si spodziewa gwatownego pogorszenia ich kondycji. W zym i bardzo zym stanie znajduje si rwnie kilka nieuytkowanych murowanych wity stary kociek w Wielczy, cerkwie w Dohobyczowie, Wyowie i Wojsawicach, secesyjna kaplica na cmentarzu w Mycowie oraz mansjonaria w Czemiernikach, a take d. budynek pocerkiewny w Kurmanowie. Odrbnym, oczekujcym na ryche rozwizanie, zadaniem konserwatorskim jest znalezienie waciwej metody i formy trwaego zabezpieczenia ruin wity, np.: pojezuickich kociow w Chodlu (Loretu), nawy d. kocioa parafialnego w Garbowie (w wojewdzkiej ewidencji zabytkw), zboru protestanckiego w Piaskach. Okoliczno ta nabiera dodatkowego znaczenia, wobec faktu, e niemal wszystkie obiekty s wasnoci gmin i Skarbu Pastwa. Rwnie istotnym wyzwaniem, warunkujcym pomylny fina dla czciowo lub cakowicie wyremontowanych wity d. cerkwi w Becu i aktualnie remontowanej w Mycowie jawi si kwestia znalezienia dla nich odpowiedniej funkcji, moliwej do pogodzenia z ich wczeniejszym sakralnym charakterem.
I. 34
Odmienny i zarazem godny wsparcia sposb rozwizywania takich problemw podsuwa szczeglny akt wiadomej rezygnacji z nowobogackich aspiracji na rzecz podtrzymywania tradycji architektonicznej, kulturowej i historycznej miejsca odbudowa, podjta z woli parafian, spalonego drewnianego kocioa w Bezwoli. Bowiem najbardziej waciw drog ochrony tych szczeglnego rodzaju zabytkw winna by dno do utrzymania cigoci uytkowania owych obiektw, zarwno w odniesieniu do samych wity, jak te dawnych plebanii, organistwek, budynkw poklasztornych czy domw parafialnych. W przeciwnym razie bdzie to rwnoznaczne z pogodzeniem si z ich utrat. Stan zachowania stosunkowo nielicznej grupy obiektw architektury zwizanych z religi i kultur ydowsk jest bardzo zrnicowany. Wikszo z nich ulega bezpowrotnemu zniszczeniu, a te ktre przetrway uytkowane byy w sposb niekiedy daleko odbiegajcy od pierwotnej funkcji (pomieszczenia magazynowe itp.), co spowodowao ich daleko idc dewastacj. Najlepiej zachowane s synagogi we Wodawie, Zamociu, Szczebrzeszynie i cznej, penice funkcje muzealne. Generalnego remontu wymagaj bnice w Bychawie i Kraniku (dwa obiekty), natomiast ratowanie zrujnowanej synagogi w aszczowie wymaga podjcia prac rekonstrukcyjnych. Architektura rezydencjonalna Na terenie wojewdztwa lubelskiego zachowao si ok. 330 zabytkw architektury rezydencjonalnej paacw i dworw. Do rejestru zabytkw woj. lubelskiego wpisanych jest 145 paacw i willi oraz 147 dworw (stan na dzie 31 grudnia 2010). Istniej ponadto dawne zespoy dworskie i paacowo parkowe, w ktrych nie zachowaa si ju siedziba mieszkalna, a jedynie zabudowa folwarczna lub park, np. w Poturzynie. Ze wzgldu na historyczn struktur wasnoci ziemskiej zdecydowanie przewaaj niewielkie dwory szlacheckie, a stosunkowo nieliczn grup stanowi magnackie zaoenia paacowe. Najstarsze, nieliczne, przykady nowoytnej architektury rezydencjonalnej pochodz z XVI i XVII wieku. Obiekty te w swojej pierwotnej formie miay charakter siedzib obronnych (por. architektura obronna). Naley do nich m.in. paac w Czemiernikach (1617 1624, przebud. w po. XIX w.), dwory w abikowie (XVI/XVII w., przebud. w XIX w.) i Jakubowicach Koniskich (XVI w., przebud. w XVIII i XIX w., wspczenie poddany gruntownej rewaloryzacji), a take dwr obronny w Koskowoli przebudowany na plebani. Nie zachoway si, niegdy liczne na omawianym terenie, XVII wieczne drewniane dwory, ktre zostay zastpione w XVIII i XIX w. nowymi obiektami. Wiele XVII wiecznych siedzib magnackich, zniszczonych podczas dziaa wojennych, zostao odbudowanych i przeksztaconych w reprezentacyjne zaoenia, pozbawione cech obronnych. Cz z nich natomiast ulega bezpowrotnej zagadzie. W XVIII w. powstaa wana grupa pnobarokowych zaoe paacowych, prezentujcych typ rezydencji o proweniencji francuskiej entre cour et jardin (pomidzy dziedzicem a ogrodem) o osiowej i symetrycznej kompozycji, gdzie pooony centralnie paac poprzedzony jest dziedzicem, z usytuowan po obu stronach pomocnicz zabudow, a po przeciwnej stronie znajduje si park. Do najbardziej interesujcych zaoe tego typu nale: paac w Kozwce wzniesiony ok. 1742 r. (nastpnie gruntownie przebudowany na przeomie XIX i XX w.). Obecnie jest to jedna z najlepiej zachowanych w Polsce rezydencja muzeum; paac w Radzyniu Podlaskim rozbudowany w l. 1750 59 wg proj. J. Fontany; paac w Puawach wzniesiony z adaptacj zniszczonej XVII wiecznej siedziby w 2 w. XVIII w. wg proj. F. Mayera i J. Deybla (nastpnie przebudowany na przeomie XVIII/XIX w.); paac w Lubartowie powstay rwnie w wyniku przebudowy XVII wiecznej rezydencji w l. 1722 41 wg proj. P. A. Fontany; paac w Zamociu rozbudowany w l. 1744 45 wg proj. J. de Kawe i A. Bema (przebudowany w XIX w); paac w abuniach wzniesiony ok. 1750 wg proj. B. Meretyna; paac w Klemensowie zbudowany w l. 1744 46
I. 35
wg proj. J.A. Bema; paac w Serebryszczu (po. XVIII w.), Naczowie (przed. 1772, proj. F. Naxa). W XVIII w. powstay rwnie paace w Dblinie, Opolu Lubelskim, Podzamczu (gm. Megiew), ktre zostay gruntownie przebudowane XIX i XX w. Stosunkowo nielicznie zachoway si XVIII wieczne dwory. Do grupy tej nale: murowane dwory w Hrubieszowie, Oszczowie, Krupem, ulicach oraz drewniane w Jagodnem, Siedliszczu, Gazowie i dwr z yrzyna (przeniesiony do Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie), dworek (muzeum) Wincentego Pola w Lublinie. W kocu XVIII i na pocz. XIX w. powstao szereg rezydencji klasycystycznych, wrd ktrych najbardziej znaczc realizacj bya przeprowadzona przez Czartoryskich przebudowa zaoenia paacowego w Puawach (1788 1801, wg proj. Chr. P. Aignera) wraz z przekomponowaniem parku w duchu krajobrazowym i wzniesieniem na jego terenie wielu nowych budowli m.in. paacu Marynki, Domku tego, Gotyckiego, wityni Sybilli i in. Oprcz Puaw drugim wanym orodkiem kultury by wwczas Kock, gdzie XVII wieczn rezydencj przebudowano najpierw ok. 1780 r. wg proj. Sz. B. Zuga, a nastpnie rozbudowano w 1825 r. przez H. Marconiego. Do interesujcych realizacji powstaych w tym okresie nale take paace w Bronicach (1790 1820), abukach (pocz. XIX w.) i Sobieszynie (1790 1825) autorstwa Ch. P. Aignera; paac w Niezdowie (1785 1787, proj. D. Merliniego); paace, ktrych budowa lub rozbudowa jest wizana z arch. A. Corazzim w Horodyszczu (1818 1828), Cielenicy (po 1830), Dohobyczowie (pocz. XIX w., 1837). Ponadto w k. XVIII i 1 po. XIX w. na terenie caego woj. lubelskiego wzniesiono wiele siedzib mieszczcych si w nurcie architektury klasycystycznej m.in. w: Gocieradowie (1781 90), Ratoszynie, Trzeszczanach, Romanowie, Uu (pocz. XIX, proj. J. Kubicki), Surhowie, Orowie Murowanym, Roskoszy (z elementami neogotyckimi, proj. F. Jaszczoda)), Bystrzycy (k. Lublina), Biace (radzyskiej), Rejowcu (2 w. XIX, rozbud. w k. XIX w.), Rykach (przebud. po 1836), Krasieninie, Jarczewie, Klonownicy Placu, Krzesimowie Drugim, Suchodoach, Osmolicach, Chojecu, Tarnogrze (z elementami neogotyckmi), Dobuku, redniej Wsi, Boczy, Wierzchowiskach Pierwszych, Kodnicy Dolnej, Beycach, yrzynie. Najliczniej zachoway si dwory i paace wzniesione w 2 po XIX i na pocz. XX w. S to zarwno dwory o cechach pnoklasycystycznych, zwykle z nieodcznym portykiem kolumnowym lub filarowym w fasadzie, jak rwnie siedziby nawizujce do rnych stylw historycznych, o malowniczej, wieloczonowej bryle, czsto powstae w wyniku rozbudowy wczeniejszych obiektw, poprzez dodanie jednego lub dwch skrzyde. Nale do nich m.in. paace i dwory w: Konstantynowie (pocz. XIX, przebud. w k. XIX w.), Garbowie (1853, proj. J. Dietricha), abiej Woli (1852, k. XIX w.), Kolanie (ok. po XIX w.), Stryjowie (rozbud. XIX/XX), Nosowie (ok. 1880), Ujazdowie (ok. 1880), Szystowicach (1872), Grabanowie (ok. 1860, proj. F. Jaszczoda), Milanowie (rozbud. 18724, proj. F. M. Lanciego), Branicy Radzyskiej (1884), Samoklskach (1800, proj. Ch. P. Aignera, rozbud. po 1883), opienniku (1880), Krzywdzie (ok. 1880), Borkach (przebud. ok. 1884), Dzierni (ok. 1890), Celejowie (przebud. 4 w. XIX w.), Struy (ok. 1870, 1905), Jastkowie (1894, proj. A. Zwierzchowskiego), Kuliku (188490), Kijanach (przebud. ok. 1880, proj. A. P. Nieniewskiego), Stryjnie (XVIII w. z dobud. ok. 1880 r. neobarokowym skrzydem), Karczmiskach Drugich (rozbud. 18601870), Kluczkowicach (przebud. w k. XIX, proj. K. Wojciechowskiego), Snopkowie, Uchaniach, Matczynie, Czesawicach (przebud. 1886, proj. L. Marconiego), Werbkowicach (1 po. XIX, przebud. k. XIX w.), Wierzchowiskach Drugich (gm. Piaski), Wygnanowicach, Strzyewicach, Piotrowicach. Na pocz. XX w. powstao okazae zaoenie rezydencjonalne w Jaboniu z neogotyckim paacem (proj. F. Fellnera), zespoem folwarcznym i osad folwarczn. Przed I wojn wiatow wzniesiono take paace i dwory w Motyczu, , Chylinie Wielkim (1904, proj. J. Heuricha m.), Gobiach, (1902, proj. H. Marconiego), Ruskich Piaskach, Boduszynie, Dysie, Babinie, ysoajach, Jabonnej, acuchowie (w stylu
I. 36
zakopiaskim, proj. S. Witkiewicza), Kraczewicach Prywatnych (rzadki przykad siedziby secesyjnej). W dwudziestoleciu midzywojennym powstao ju niewiele siedzib, nale do nich: paac w Adampolu (proj. J. Koszczyc Witkiewicza), Midzyrzecu Podlaskim, paac w Jzefowie n. Wis i dwr w Woli Gazowskiej (obydwa proj. A.P. Nieniewskiego), dwory w Ciechankach acuchowskich (proj. B. Lacherta), Maszowie Grnym, Kopinie. Przy wikszoci dawnych zaoe rezydencjonalnych zachoway si zespoy zabudowa folwarcznych. Pochodz one w wikszoci z 2 po. XIX i 1 w. XX w. i przetrway w znacznie uszczuplonym stanie. Wrd zachowanych budynkw folwarcznych przewaaj rnego typu obiekty gospodarcze takie jak obory, stodoy, spichlerze i stajnie. W czci zaoe zachoway si gorzelnie oraz budynki mieszkalne nalece do suby folwarcznej. Zachowane zespoy folwarczne znajduj si m.in. w: Kocku, Jaboniu, Rance, Rybczewicach, Woli Gazowskiej, Siedliskach Pierwszych, Suchodoach, Jastkowie, Snopkowie, ukowie, Podzamczu (czna), acuchowie, Brzezicach, Pilaszkowicach Pierwszych, Sobieszynie, Adamowie (zamojskim), Tarzymiechach, Rachaniach, Chojnie Nowym, Roskoszy, Cielenicy, Jagodnem, Milanowie, Jarczewie, Borkach, Dohobyczowie, Raciborowicach, Samoklskach, Babinie. W czci zespow zachoway si szczeglnie interesujce przykady budownictwa folwarcznego, do ktrych nale m.in. obiekty klasycystyczne powstae w 1 po. XIX w. m.in. lamus w Bronicach (w ruinie), spichlerze z wgbnymi portykami w wiartowie, Pilaszowicach Pierwszych, Bychawie; stajnie w Starym Zadybiu i Staninie oraz budowle o cechach neogotyckich zabudowania gospodarcze w Tarzymiechach, stajnia z powozowni w Dohobyczowie, stajnie w Roskoszy, spichlerz w Zagrodach, gorzelnia w Wierzchowinach. Stan zachowania: Do znaczny zasb zabytkw architektury rezydencjonalnej jest bardzo zrnicowany pod wzgldem stanu zachowania, co wynika przede wszystkim ze sposobu uytkowania w ponad 60. letnim okresie powojennym. Niewaciwe uytkowanie lub cakowite opuszczenie i rozgrabienie tych obiektw spowodowao zniknicie ok. 40% w stosunku do stanu z 1945 r. dawnych siedzib szlacheckich. Znaczna cz dworw i paacw zaadaptowana zostaa na rnorodne cele spoeczne (w wikszoci szkoy, domy opieki itp.), co zwykle pocigao za sob gruntowne przebudowy, skutkujce najczciej zniszczeniem dawnego wystroju i wyposaenia. Najwiksz i najbardziej zrnicowan grup (ponad 35%) s obiekty, ktrych stan zachowania mona okreli jako do dobry czy redni. S one zwykle uytkowane lub w trakcie zmiany uytkownika. Istnienie ich nie jest bezporednio zagroone, jednak wymagaj one take podjcia powanych praz remontowych i rewaloryzacyjnych (m.in. zaoenie paacowe w Radzyniu Podlaskim, Klemensowie, Trzeszczanach, dwory w Piotrowicach Wielkich, Jarczewie, Kuliku, Skomorochach, Siedliskach, i wiele innych). Stan zachowania ok. 25% zabytkw architektury rezydencjonalnej jest zy, wymagajcy natychmiastowego przeprowadzenie gruntownych remontw i prac rewaloryzacyjnych, m.in. Kodnica Dolna, Osmolice, Gardzienice Pierwsze, Moszna (obiekt nie wpisany do rejestru zabytkw i poza wojewdzk ewidencja zabytkw), Olesin, Drzewce, Sobieszyn, Strua, Sobianowice, Biaowody, Krasne, Fajsawice, Bychawa Podzamcze (Dwr Budnych, nie wpisany do rejestru zabytkw), Jzww, opiennik Dolny, Ratoszyn, czna Podzamcze (obiekt nie wpisany do rejestru zabytkw), Jaszczw, Strzelce, Ciechanki acuchowskie, Krzyczew, Wola Osowiska, Bojanwka. Stan ok. 14% dawnych paacw i dworw naley okreli jako katastrofalny, czsto s to obiekty w ruinie, prawdopodobnie wiele z nich zniknie bezpowrotnie (m.in. opiennik, Pilaszkowice Pierwsze, Stanin, Moroczyn, Stryjw, Krynice, Gardzienice Drugie (tzw. Borek), Dys (tzw. Bernatwka), Janowice, Iowiec (obiekt nie wpisany do rejestru zabytkw), Bychawa (ruina paacu), Zawieprzyce (ruina paacu), dwr przy ul. Kranickiej
I. 37
w Lublinie, Jakubowice Murowane (ob. Lublin, ul. Zabytkowa). Wola kiewska, Suchodoy. W ostatnich latach cz obiektw (gwnie tych, ktre znalazy si w rkach prywatnych) poddano gruntownym remontom, w kilku innych trwaj remonty i prace konserwatorskie. Jednak oglnie naley stwierdzi, i potrzeby w tym zakresie s nadal ogromne. Wiele dworw i paacw pozostaje opuszczonych, nie s w nich prowadzone prace konserwatorskie oraz brak koncepcji ich uytkowania. Jeszcze bardziej zagroon grup zabytkw jest podworska zabudowa folwarczna. Wiele obiektw ulego ruinie i zostao rozebranych po II wojnie wiatowej. Proces ten nieustannie postpuje. Niemal w kadym zespole znajduj si budynki w bardzo zym stanie technicznym, wymagajce podjcia natychmiastowych prac ratowniczych i konserwatorskich. Jedynie znalezienie odpowiedniego uytkownika moe uchroni t grup zabytkw od cakowitej zagady. W zdecydowanej wikszoci w zym stanie zachowania znajduj si, towarzyszce dawnym rezydencjom, zabytkowe parki. W czasie okupacji i po wojnie ulegy one znacznej dewastacji, polegajcej na wycinaniu drzewostanu. Brak konserwacji spowodowa ich zdziczenie i zatarcie pierwotnej kompozycji. W czci zaoe rezydencjonalnych nastpia daleko idca degradacja przestrzenna, spowodowana nie tylko ubytkiem pierwotnej substancji architektonicznej, ale take wzniesieniem na ich terenie szeregu nowych obiektw kubaturowych, zarwno mieszkalnych domw wielorodzinnych, jak i budynkw gospodarczych (szczeglnie w miejscach, ktrych uytkownikami byy pastwowe gospodarstwa rolne). Sprawowanie skutecznej ochrony i rewaloryzacji w odniesieniu do tej grupy zabytkw utrudnia czsto brak uregulowania sytuacji wasnociowej, roszczenia byych wacicieli itp. Architektura obronna Wg danych WUOZ w Lublinie, w rejestrze zabytkw (cznie z obiektami archeologicznymi), znajduje si ok. 95 obiektw o charakterze obronnym, co stanowi ok. 2,5% wszystkich obiektw wpisanych do rejestru. Ze wzgldu na zoono problematyki, nie jest moliwa cisa kategoryzacja zasobu i ujcie statystyczne. Wojewdztwo lubelskie w znacznym stopniu nasycone jest zabytkami i zespoami obiektw obronnych, podobnie jak inne regiony kraju, posiadajc zarazem wyrane cechy wasnej odrbnoci, charakterystycznej dla pogranicza wschodniego. Do najstarszych zachowanych obiektw o cechach obronnoci nale wiee w Stopiu (X/XI w.), Bieawinie (XIII w.), Kazimierzu Dln. (XIII w.), Lublinie (XIII w. lub wczeniej). Wiea w Bieawinie oraz wiea w Stopiu byy czciami redniowiecznego systemu obronnego Chema jako stolicy Ksistwa Halicko-Woyskiego. Daniel Halicki, ksi halicko-woyski, osiadszy w Chemie, chcc umocni miasto i uczyni je bardziej obronnym, zbudowa niedaleko niego wie, z ktrej wida byo okolice Chema. Cechy obronnoci w sposb oczywisty nadawano redniowiecznym grodziskom, a nastpnie licznie wystpujcym na caym terenie wojewdztwa pnoredniowieczno nowoytnym fortalitiom (XV XVII w.). Jest to obszerna grupa cennych zabytkw, nie posiadajcych dotd syntetycznego opracowania, ktre uwzgldnioby nieodzown chronotypologi. Najczciej dysponujemy przekazami historycznymi i tylko pozostaociami wczeniejszych form terenowych. Do tej obszernej i zrnicowanej grupy zabytkw nale np. fortalitia w Koskowoli wasno Koniskich (pocz. XVI w.), czy w Gardzienicach wasnoci Krzysztofa Spinki (XV XVII w.). Czstym zjawiskiem byo reuycie pierwotnych, licznie wystpujcych grodzisk, np. na obozy wojsk szwedzkich w okresie Potopu, stacjonujcych nieraz przez dugi okres w tzw. leach zimowych. Zjawisko to zadokumentowano na historycznej kartografii i w archiwalnych dokumentach pisanych, z okreleniem: Okopy (Dohoka, gm. Midzyrzec Podlaski, pow. bialski), Szwedzkie Okopy (Kodnica, gm. Wilkw,
I. 38
pow. opolski), Mogia Szwedzka (Rejowiec Kolonia, gm. Rejowiec, pow. krasnostawski), Way Szwedzkie (Leszczyna, gm. Urzdw, pow. kranicki), czy te Okopek (Zalesie, gm. Wilkoaz, pow. kranicki). W wielu przypadkach brak jednoznacznej identyfikacji formalnej dla obiektw odnotowanych w przekazach rdowych jako zamki. Do grupy tej naley zarwno zamek w Kraniku XIV w. zachowany w formie reliktw obwaowa drewniany, pozostaoci ziemne zamku w Chemie (XV w.) ale te nie zachowany zamek w Stycy, zamek w Orowie Murowanym (gm. Izbica), pozostaoci ziemne z XVI w. w aszczowie, w Rachaniach, w Szczebrzeszynie (pozostaoci ziemno murowe zaoenia o genezie XVI w.), w Kodniu (pozostaoci z XVI XVII w.), czy grodzisko Zamczysko w Boczy (gm. Kraniczyn, pow. chemski). Osobn grup stanowi zachowane w formie dobrze czytelnej ruiny murowane zamki w Kazimierzu Dln. (o pocztkach sigajcych po. XIV w.) oraz Janowcu (wznoszonym od k. XV w.), funkcjonujce w symptomatycznej parze na dwch brzegach uczszczanej przeprawy przez Wis. Nie mona rwnie pomin skromniej ju dzisiaj zachowanych ruin zamku w Bochotnicy z XV XVI w. Zamek lubelski o genezie z po. XIV w. (donon XIII w.) zachowa si do naszych czasw poza dononem w eklektycznym kostiumie stylowym z l. 18231826; 1854 r. (arch. Jan Stompf i arch. Jakub Hempel) oraz z XX w. nadbudow skrzyda pn. z ok. 1957 r. Jego wyeksponowane usytuowanie od strony frontowej jest rezultatem powojennej aranacji Placu Zamkowego w miejscu zniszczonego w czasie dziaa II wojny wiatowej miasta ydowskiego. Do szczeglnie cennych zespow obronnych nale ufortyfikowane miasta. Obwarowania Lublina sigaj l. 40. XIV w., permanentnie modernizowane w cigu nastpnych stuleci. Reprezentacyjne i symboliczne dla miasta bramy miejskie Krakowska i Grodzka (obie po 1342 r.) nosz dzi cechy kolejnych nawarstwie stylowych. Jako jedyny poza nimi zachowany niemal w caoci element obwodu obronnego, nie wchonity przez pniejsz zabudow Starego Miasta, przetrwaa odrestaurowana gotycka Baszta Pokrga, o proweniencji z przeomu XV/XVI w. W rezultacie rozwoju sztuki wojennej powstaway w Lublinie kolejne, zewntrzne linie obronne, oparte o doliny rzek Czechwki oraz Bystrzycy i przesuwane w kierunku zachodnim, jedynie moliwym do urbanizacji, ze wzgldu na warunki topograficzne. Zatem cennym, wrcz unikalnym zabytkiem z dziedziny ars militaris s a cztery czytelne na mapie miasta linie miejskich umocnie, z ktrych zewntrzna, datowana na l. 70. XVII w. przebiegaa w linii obecnej ul. Lipowej. Wrd nowoytnych fortyfikacji miejskich szczeglny zabytek stanowi miasto idealne Zamo powstae z inicjatywy hetmana Jana Zamoyskiego (1580 r., arch. Bernardo Morando), opasane obwodem bastionowym przerywanym bramami i furtami, pierwotnie otoczone zalew wodn. Szereg mniejszych miasteczek Lubelszczyzny przechowao relikty, bd ju tylko tradycj pisan odnonie pierwotnych obwarowa. Do zespow umocnie miejskich zachowanych nale fortyfikacje np. Kranika (relikty XVI w. waw ziemnych, a take tkwice w warstwie podziemnej pozostaoci murowanej baszty Baby), czy Urzdowa (pozostaoci XVI w. waw oraz wielkiego szaca z XVII w.). Znaczc pod wzgldem iloci grup stanowi ufortyfikowane nowoytne siedziby monowadcze i szlacheckie. Jednym z najstarszych jest zaoenie obronne w Wojciechowie z 1 po XVI w., obejmujce: tzw. Wie Ariask (ok. 1520 1540; przebudowan w XVII w.), mur obronny ze strzelnicami oraz pozostaoci waw i fosy. Do zachowanych cennych zespow nale pochodzce z XVII w. bastionowe obwarowania Czemiernik w posiadaniu bp Henryka Firleja, jak rwnie bastionowy obwd w Biaej Podlaskiej z XVII w. wasnoci Radziwiw (zachowane relikty), a take mniejsze zaoenia bastionowe z k. XVI w., np. w
I. 39
Sielcu (gm. Leniowice, pow. chemski) nalecym do Uhrowieckich oraz Krupem (gm. Krasnystaw) z k. XVI w. wasno Pawa Orzechowskiego. Pozostaoci ufortyfikowanej siedziby magnackiej z przeomu XVI i XVII w. zachoway si te w Kryowie (gm. Mircze, pow. hrubieszowski). Kategori ufortyfikowanych kaszteli reprezentuje m.in. siedemnastowieczne firlejowskie zaoenie w Dbrowicy, przebudowane wspczenie z zachowaniem jednej wiey obronnej, wzniesionej, jak si wydaje przez muratora Jana Wolffa. Wikszo siedzib magnackich posiadaa elementy obronnoci, w rnym stopniu ju dzisiaj czytelne, jak np. w relikty ziemnych umocnie wok paacu Sanguszkw w Lubartowie (2 po. XVII w., arch. Tylman van Gameren), czy te paacu Szczukw w Radzyniu Podlaskim (l. 80. XVII w.). Nie brak nowoytnych siedzib obronnych rwnie w zabudowie miejskiej. Tu mona wymieni lubelski dwr Leszczyskich wzniesiony w l. 1619 1623 przez muratora Jakuba Balina, w l. 30/40 XVII w. zaadaptowany na klasztor karmelitanek bosych, ktrego alkierze pierwotnie ze strzelnicami nadal wyodrbniaj si w bryle zaoenia kocielno klasztornego. Cechy obronne posiadaj rwnie historyczne obiekty sakralne. Spektakularny przykad stanowi unikalny manierystyczno barokowy zesp w Gobiu (gm. Puawy), obejmujcy koci (l. 1628 1636, murator Jan Wolff), Domek Loretaski (l. 1636 1638, murator Piotr Lykiel) oraz ogrodzenie ze strzelnicami. Elementy obronne w formie tzw. galerii strzelniczych posiadaj te inne kocioy Lubelszczyzny, jak np. sawna fara w Kazimierzu Dln. dzieo wybitnego muratora lubelskiego Jakuba Balina, powstae w latach 1610 1613. W samym Lublinie znakomicie zachowa si mur ze strzelnicami kluczowymi otaczajcy zesp klasztorny ss. brygidek (XVI/XVII w.). Wiek XIX stanowicy przeom w wielu dziedzinach, wobec wczenie zoonej sytuacji politycznej kraju, sta si znaczcym etapem w rozwoju techniki budownictwa obronnego. W granicach obecnej Lubelszczyzny pod zaborem rosyjskim zbudowano rozleg nadwilask Twierdz Dblin (Iwangorod), przy ktrej prace rozpoczto w 1838 r. i kontynuowano je do I wojny wiatowej wcznie (w woj. lubelskim pooona jest cz prawobrzena, w tym najstarsza cytadela). W granicach ob. wojewdztwa znajduje si rwnie rozlokowana na lewym brzegu Bugu poowa wielkoprzestrzennej Twierdzy Brze, z cytadel znajdujc si wprawdzie na terenie Biaorusi (budowan od 1832 r.), ale cz polska obejmuje ok. 50 elementw zespou (rnego typu fortw, baterii artyleryjskich, prochowni, magazynw, punktw obserwacyjnych, waw i kanaw) oraz system drg bojowych, wiadukty, zespoy zieleni maskujcej (cz prawobrzena uksztatowana zostaa od l. 40. XIX w do 1915 r.). Zmodernizowano rwnie w l. 20. 40. XIX w. Twierdz Zamo, wznoszc nowe elementy rozbudowanego ukadu obronnego oraz militaryzujc dotychczasow architektur wieck centrum miasta. Redukcj nawarstwie z tego etapu przyniosa restauracja renesansowego Zamocia, rozpoczta ju przed II wojn wiatow, a kontynuowana ze szczeglnym nasileniem w l. 70. 80. XX w., w zwizku z zamierzonym wpisaniem Zamocia na List wiatowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, jak rwnie w zwizku ze zmian granic administracyjnych w kraju oraz uroczystociami zwizanymi z 400setn rocznic powstania miasta. Spektakularn spucizn po II wojnie wiatowej w zakresie systemw obronnych s na terenach pd. wsch. Lubelszczyzny zachowane pozostaoci tzw. Linii Mootowa. Pas umocnie wzdu zachodniej granicy ZSRR, ustalonej na mocy ukadu Ribbentrop Mootow z 23.VIII.1939 r. oraz traktatu z 28.IX.1939 r., wznoszono ju od padziernika 1939 r. Cz zachowana na Lubelszczynie to fragment tzw. Rawsko Ruskiego Rejonu Umocnionego, obejmujcego pozycj wysunit i gwny pas obrony skadajcy si z punktw oporu. Linia obejmowaa zasieki, rowy przeciwczogowe i zespoy schronw bojowych wyposaonych w wiee pancerne. Na terenie Lubelszczyzny pozostaoci punktw oporu znajduj si na pd. wsch. od Lubyczy Krlewskiej, w okolicach miejscowoci
I. 40
Teniatyska Kornie Dby. Skada si na nie ok. 50 elbetowych schronw oraz odcinki roww przeciwpancernych. Zachoway si rwnie pozostaoci umocnie niemieckiej linii Wisa San, wzniesionej w 1940 r. (nie ukoczona wskutek przerwania prac). Betonowe schrony wystpuj w miejscowociach: Gocieradw zachowany dobrze (Przedmocie Annopol), Koskowola pozostaoci po wysadzeniu (Przedmocie Dblin Puawy), Moszczanka pozostaoci po wysadzeniu (Przedmocie Dblin Puawy), Parafianka (przy szosie bocznej na Baranw) pozostaoci po wysadzeniu (Przedmocie Dblin Puawy). Pozostaoci umocnie niemieckich na linii Bugu, rozpocztych w l. 1943 44 (jako przeciwpartyzanckie), rozbudowanych w r. 1944 wobec spodziewanej ofensywy ZSRR. Obejmuj formy ziemne: okopy, stanowiska. Wystpuj w miejscowociach: Strzyw k. Hrubieszowa. W Zbereu k. Wodawy zachoway si dwa schrony betonowe (riksztand), na miejscu pozycji z czasu I wojny wiatowej. Stan zachowania: Wielo aspektw oceny stopnia zachowania architektury obronnej, wynika z powszechnoci wystpowania, ich znacznego zrnicowania w zakresie kategorii, czasu powstania, jak rwnie materiau. Tote ocen stopnia zachowania podajemy dla wybranych grup zabytkw, szczeglnie wymagajcych szybkiego podjcia dziaa dokumentacyjnych i zabezpieczajcych. Nale do nich: Nowoytne magnackie zaoenia obronno rezydencjonalne w Krupem i Sielcu. S to zespoy przestrzenne z elementami fortyfikacji bastionowych (ziemno murowych) zachowane reliktowo, ale nadal stwarzajce moliwo odtworzenia stanu pierwotnego, po badaniach specjalistycznych i opracowaniu konserwatorskiej dokumentacji projektowej. Nie poddane szybkiemu zabezpieczeniu, ulegn nieodwracalnemu procesowi penego zniszczenia. XIX wieczne twierdze Dblin i Brze (w Polsce Przedmocie Terespolskie) wymagaj podjcia dziaa zabezpieczajcych wobec niszczejcych elementw murowych oraz niwelujcych si z czasem elementw ziemnych. Znaczne szkody czyni tu niekontrolowane zarastanie zieleni szeroko rozsianych w terenie dzie obronnych, jak rwnie niekontrolowana modernizacja d. drg wojskowych tworzcych specyficzny system. Bogate pod wzgldem form architektonicznych, dobrze jeszcze zachowane wielkoprzestrzenne zespoy stanowi zabytki o klasie europejskiej, nieprzerwanie budzc zainteresowanie badaczy i turystw z caego wiata. Polska niegdy pod zaborami obcych mocarstw, dzi stanowi rodzaj skansenu trzech systemw fortyfikacji. Permanentnie modernizowane wraz z rozwojem techniki w XIX i pocz. XX w., stanowi szkolny wykad rozwoju ars militaris. Pozostaoci fortyfikacji z czasu II wojny wiatowej, zwaszcza odcinki tzw. Linii Mootowa wymagaj restauracji polegajcej na przeciwdziaaniu intensywnemu zarastaniu oraz stworzeniu systemu cilejszego nadzoru, przeciwdziaajcemu rozbirkom licznie jeszcze zachowanych schronw, czsto wyposaonych jeszcze w elementy stalowe (tzw. kopuy); nadal zachowane s inne elementy infrastruktury Linii, jak np. rowy przeciwczogowe. Na terenie wojewdztwa nadal liczn grup stanowi zespoy XIX wiecznych koszar wojskowych. Dobrze zachowane, adaptowane s do wspczesnych funkcji; czsto proces ten odbywa si z niszczeniem cennej substancji zabytkowej, czemu naley przeciwdziaa. Zabytki tej kategorii ze wzgldu na interesujc form architektoniczn i typowo rozwiza, wspstanowi o tosamoci kulturowej miejsc na mapie wojewdztwa. Wyjtkowa pozycja Twierdzy Zamo na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO (Stare Miasto w Zamociu) wymaga szczeglnej ochrony i opieki konserwatorskiej oraz ustawowego monitoringu, co jest realizowane. Oglny stan zachowania zespou ocenia si jako dobry. W najgorszej kondycji pozostaj umocnienia pd. czci zespou Twierdzy: Bastion III oraz ziemne elementy zewntrznego zespou fortyfikacji 2 raweliny i 2 soniczoa.
I. 41
Przy penym odtworzeniu zaoenia Twierdzy Zamo nieodzowna jest restauracja tych obiektw. Od 2008 r. w ramach restauracji zamojskiego miasta twierdzy realizowane s konkretne zadania i programy. Budowle uytecznoci publicznej Na terenie wojewdztwa lubelskiego zachowao si ok. 800 zabytkowych obiektw uytecznoci publicznej, w tym 150 wpisanych do rejestru zabytkw i 461 objtych ewidencj. Budynki te stanowi stosunkowo liczny, ale zrnicowany pod wieloma wzgldami zesp, gdy w jego skad wchodz zarwno ratusze, sdy, szkoy, urzdy gminne, zajazdy oraz szpitale, jak i niewielkie budynki (np. areszt w ukowej wpisany do rejestru zabytkw). Najbardziej reprezentacyjn podgrup tworz ratusze, wrd ktrych naley odnotowa kilka obiektw wyrniajcych si wybitnymi walorami zabytkowymi: Lublin Stary Ratusz (Trybuna, 4 w. XIV w. 1781) i Nowy Ratusz (1613 1828) oraz Zamo (k. XVI XVIII w.). Mniej okazae byy ratusze w Gusku (XVIII w.), Koskowoli (1775 r.), Opolu (k. XVIII w.), Szczebrzeszynie (1830 r.) czy elechowie (k. XVIII w.), jakkolwiek naley podkreli, i obecnie w zasadzie nie peni swej pierwotnej funkcji. Poza wymienionymi obiektami nielicznie zachowane ratusze s bardzo skromne lub przebudowane w stopniu nie pozwalajcym na uznanie ich za zabytkowe. Zwaywszy, i na Lubelszczynie byo ok. 100 miast, liczba zachowanych siedzib wadz municypalnych jest skromna, co zapewne wynika z faktu, i zdecydowana wikszo z nich posiadaa drewnian konstrukcj i stosunkowo niewielkie gabaryty, sprzyjajce ich destrukcji i degradacji. Ponadto wpyw na spadek iloci ratuszy miay wydarzenia dziejowe utrata praw miejskich, wojny i poary. Kolejna, rwnie niewielka grupa budynkw uytecznoci publicznej to sdy, z dwoma lubelskimi gmachami rejonowym i okrgowym z 2 po. XIX w. wyrniajcymi si bryami i detalem. Pozostae, skromne budynki np. w Biaej Podlaskiej, Hrubieszowie i Parczewie, przebudowano po II wojnie wiatowej na domy mieszkalne. Interesujcy zesp stanowi murowane zajazdy z najstarszym puawskim (zw. Pielgrzymem) wybudowanym w XVIII w., pozostae w: Kraniczynie, Siennicy Ranej, Nowosikach, Wlce Leszczyskiej i Zagrodach wybudowano na przeomie XVIII/XIX w. Najliczniejsz podgrup w omawianej kategorii obiektw stanowi szkoy, zrnicowane pod wzgldem czasu powstania, wielkoci oraz wartoci architektonicznej. Niewtpliwie najstarszy i najciekawszy jest gmach Akademii Zamojskiej (projekt B. Morando) powstay w 1593 r., sukcesywnie rozbudowywany w nastpnych stuleciach. W Opolu zachowa si budynek szkoy rzemielniczej wybudowany przez pijarw w l. 175259, obecnie przebudowany, ze zmienion funkcj. Wielkoci zaoenia przestrzennego wyrniaj si: zesp szk rolniczych w Sobieszynie Brzozowej (k. XIX w.), Szkoa Wojewdzka Zamoyskich w Szczebrzeszynie (181922) oraz Ludowa Szkoa Rolnicza w Zamociu (192327) poczone z duymi parkami krajobrazowymi. Atrybutem szk rzemielniczych w Kazimierzu Dolnym i Naczowie, wybudowanych na pocztku XX w. jest autor ich projektw, wybitny architekt J. Koszczyc Witkiewicz. Z tego te okresu pochodzi najwicej zachowanych budynkw szkolnych, jednak w zdecydowanej wikszoci s to skromne drewniane budynki, obecnie w niewielkim stopniu wykorzystywane zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. W l. 70. XIX w. wraz z wytyczeniem linii kolejowej Warszawa Kowel, zwanej Kolej Nadwilask, pojawiy si w krajobrazie Lubelszczyzny dworce, ktrych niepozorne gabaryty odzwierciedlaj status regionu. Niewtpliwie najbardziej okazay z nich to dworzec w Lublinie zaprojektowany przez W. Lanciego, wielokrotnie w pniejszych latach rozbudowywany i przeksztacany. Pozostae tego typu budowle s znacznie skromniejsze, tu jednak naley wyrni kompletnie zachowany zesp budynkw dworcowych w Sadurkach, wybudowany w l. 70. XIX w. Ewenementem w tej podgrupie, zarwno na skal
I. 42
regionaln jak i krajow jest powstay w l. 1928 1933 zesp Okrgowej Dyrekcji Kolei w Chemie, ktrej siedzib zamierzano przenie z Radomia. Wedug planw zesp mia stanowi rozlege zaoenie urbanistyczne z dworcem, kocioem, biurem i domami dla pracownikw. Z zamiarw tych wycofano si, jednak zrealizowano okazay gmach Dyrekcji i domy mieszkalne (112). Osobny rozdzia stanowi trakcje wskotorowe: Hrubieszowska Kolej Dojazdowa i Naczowska Kolej Dojazdowa, sukcesywnie rozbudowywane od k. XIX w. Dworzec NKD w Karczmiskach zachowa sw pen infrastruktur, cznie ze wszystkimi urzdzeniami pomocniczymi. Zmiany, ktre w 2 poowie XIX w. nastpiy w podejciu do problemw ochrony zdrowia, spowodoway powstanie nowej kategorii budynkw publicznych czyli szpitali. Tu naley nadmieni, i szpitale pierwotnie funkcjonoway przy kocioach, co dobrze obrazuj zachowane wyrniajce si obiekty w: Kazimierzu Dolnym manierystyczny XVI wieczny, Zamociu szpital kolegiacki (ob. poczta), Biaej Podlaskiej barokowy szpital w. Karola Boromeusza. Przeobraenia zachodzce w tej dziedzinie doprowadziy do powstania duych kompleksw budynkw szpitalnych usytuowanych na wczesnych obrzeach miast. Wrd nich najciekawsze, pochodzce z koca XIX w., zachoway si w Lublinie, Chemie, Zamociu, Bychawie, Lubartowie i Puawach. Stan zachowania: Oglny stan zachowania zabytkowych budynkw uytecznoci publicznej, bdcych jednorodnym funkcjonalnie zasobem, naley okreli jako redni, z uwag, i odsetek obiektw w zym stanie jest stosunkowo niewielki, podobnie jak nie budzcych zastrzee. Niewtpliwie wynika to z faktu znajdowania si wikszoci tych budynkw we wasnoci jednostek samorzdowych lub Skarbu Pastwa oraz uytkowania, czstokro, zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Oba wspomniane elementy wi si ze staym kontaktem z ludnoci, co zapewnia obiektom zabytkowym pewne minimum ochrony substancji zabytkowej. Wrd obiektw znajdujcych si w zym stanie naley wymieni bye urzdy gminne w Grabowcu i Krasnobrodzie, areszt w ukowej, szpital w. Jadwigi i herbaciarni w Tomaszowie Lubelskim oraz zajazdy w Kraniczynie, Nowosikach, Siennicy Ranej, Wlce Leszczyskiej i Zagrodach (pow. chemski). Wszystkie te obiekty przestay peni swe pierwotne funkcje, ktre zastpiono innymi, mniej eksponowanymi, a niekiedy wrcz zostay opuszczone i stopniowo popadaj w ruin. Budownictwo przemysowe Wojewdztwo lubelskie niemal od zawsze byo regionem rolniczym, dlatego te nigdy nie rozwin si tu na szersz skal przemys, poza jego gazi zwizan z przetwrstwem spoywczym tj. cukrowniami, garbarniami, browarami, gorzelniami, mynami oraz fabrykami produkujcymi sprzt rolniczy. Wrd nielicznych wyjtkw naley odnotowa dziaajc w Lublinie od 1920 r. nowoczesn fabryk samolotw Plage/Lakiewicz, w ktrej produkowano m.in. synne w okresie midzywojennym eRki. Zakady przemysowe lokowano przede wszystkim w duych miastach, gdzie znajdowa si najwikszy rezerwuar siy roboczej i rynki zbytu, std te tu zachowao si ich najwicej. Nie przywoujemy mniejszych zakadw dziaajcych w formie warsztatw rzemielniczych, gdy zdecydowana wikszo z nich miecia si w niewielkich budynkach lub domach mieszkalnych. Ponadto nie odnosimy si w tym miejscu do gorzelni bd mynw funkcjonujcych w ramach folwarkw towarzyszcych zespoom rezydencjonalnym. Relatywnie nieliczn, ale najciekawsz i dobrze zachowan grup budynkw przemysowych s fabryki maszyn rolniczych, z wyrniajcymi si zakadami Wolskiego w Lublinie, Kretzschmara oraz Dratta i Gasnera (obie w Chemie). Drug rwnie ciekaw grup stanowi cukrownie, niemal w caoci powstae na przeomie XIX/XX w., wrd ktrych odnotowujemy kompleksy dobrze zachowanych budynkw w Lublinie, Garbowie, Strzyowie czy Wouczynie. Na terenie woj. lubelskiego zachoway si liczne gorzelnie i browary, ale tylko
I. 43
pojedyncze nie s powizane z zespoami dworskimi, tote odnotowujemy tu jedynie sodowni i browar (w przebudowanym klasztorze reformatw) Vetterw w Lublinie. W okresie midzywojennym pojawi si nowy typ budownictwa przemysowego elektrownie, ktre najlepiej zachoway si w Lublinie, Zamociu i Hrubieszowie. Najliczniejsz grup, pomimo najwikszych ubytkw, stanowi myny i wiatraki. Odnotowuje si tu 13 mynw i 9 wiatrakw wpisanych do rejestru zabytkw, w ktrych niejednokrotnie ocalao niemal kompletne wyposaenie, m.in. obiekty w Bondyrzu, Czonie, Poboowicach i Wyrykach. Ewenementem w naszym regionie s myny holendry, ktre zachoway si w Kolonii Piotrowice i Piaskach (poza rejestrem). Pozostae obiekty zwizane z przemysem nie tworz jednolitych grup, jakkolwiek s pomidzy nimi interesujce przykady, np. myn braci Krausse z k. XIX w. funkcjonujcy w miejscu wczeniejszych obiektw, wzmiankowanych ju w XVI w. Warto wspomnie o XVI wiecznej Wieyczce Wodnej, bdcej reliktem powstaej w tym okresie sieci wodocigowej. Stan zachowania: Na terenie wojewdztwa lubelskiego zachowao si ok. 750 obiektw przemysowych, w tym 88 wpisanych do rejestru zabytkw. Oglny stan ich zachowania jest poniej redniej oceny, co niewtpliwie wie si z nader skomplikowan problematyk zagadnienia, bowiem zagroenia wynikaj z wielu rde. W momencie powstawania zakady przemysowe byy lokowane na obrzeach miast, natomiast obecnie wraz z ich rozwojem, znalazy si w centrum, co niejednokrotnie budzi pokus wyburzenia i przeznaczenia tych terenw na nowe inwestycje. Prawdopodobiestwo podjcia tego typu dziaa zwiksza fakt posiadania wikszoci obiektw przez osoby prywatne, niekiedy nie respektujce koniecznoci ochrony dbr kultury, szczeglnie tych nie objtych ochron konserwatorsk. Dodatkowym zagroeniem dla zabytkowej architektury przemysowej niejednokrotnie bywaj zmiany funkcji, ktre powoduj przeksztacenia zarwno bryy jak i detalu. Deprecjacja walorw zabytkowych obja w bardzo duym stopniu grup licznych do niedawna na Lubelszczynie wiatrakw i mynw wodnych. Zjawisko to wie si z utrat pierwotnych funkcji, gdy tylko nieliczne nadal je peni, a wikszo stracia je na rzecz nowoczesnych mynw. Wanie te opuszczone myny i wiatraki stanowi najliczniejsz grup obiektw znajdujcych si w zym stanie, szczeglnie na terenie powiatu zamojskiego. Dotyczy to take obiektw wpisanych do rejestru zabytkw np. wiatraki kolaki w Bukowskim Lesie i Wyrykach. Budownictwo drewniane i ruralistyka Ukady ruralistyczne: Na omawianym obszarze wyrni moemy jedenacie typw, ksztatw wsi. Na terenie Podlasia dominuje typ wsi zwany szeregwk, pochodzcy z pomiary wczonej prowadzonej na szerok skal od 1557 r. roku na ziemiach wczesnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w skad ktrego wchodziy te obszary. Wystpuj tu rwnie wsie samotnicze, pooone na sabych glebach, a take stanowice wasno drobnej szlachty zagrodowej, nie podlegajce przymusowej komasacji. Dominuj na tych terenach chaupy typu podlaskiego (o ktrych poniej). Zwarty obszar ulicwek cignie si wskim pasem wzdu Wisy, na ktry to typ wsi nakada si lubelsko nadwilaski region architektoniczny (o ktrym poniej). S to wsie pochodzce z okresu przedkolonizacyjnego, a niektre z nich maj metryk duo wczeniejsz, np. Piotrawin 1166 r., Ostrwek 1191 r. W zachodniej czci Wyyny Lubelskiej dominuje typ wsi zwany acuchwk, zakadany na surowym korzeniu w okresie kolonizacji na prawie niemieckim. Wsie te lokowano zwykle na karczunkach lenych, z wyznaczeniem jednego dugiego pasa gruntu o wielkoci jednego ana dla osadnika. Przewaa tu tzw. urzdowski typ chaupy z podcieniem wzdunym. W poudniowej czci wojewdztwa, w okolicach Bigoraja dominuje typ wsi zwany rzdwk, ktre to wsie powstay podczas parcelacji XVIII wiecznych, szczeglnie w dobrach Ordynacji Zamojskiej. Na terenie Lubelszczyzny wyznaczy moemy nastpujce regiony architektoniczne:
I. 44
podlaski w ktrym wyrni mona odmiany: chaupa z podcieniem naronym frontowym (reprezentacyjnym); chaupa z podcieniem naronym w czci gospodarczej; chaupa z wnk w czci gospodarczej (wodawska); lubelsko nadwilaski wystpuje w wskim pasie wzdu Wisy od ujcia Sanu a do Puaw. S to chaupy wskofrontowe z podcieniem szczytowym; urzdowski spotykane w wskim pasie uku od Puaw do Bychawy, z Urzdowem jako miejscem centralnym. S to chaupy szerokofrontowe z podcieniem wzdunym (kalenicowym), do dzi czytelnym w terenie; bigorajski wystpujcy na terenie powiatu Bigoraj i na czci powiatu zamojskiego. Budownictwo wiejskie regionu podlaskiego charakteryzuje si utrzymujc si tu cigle tradycj stosowania drewna. Pod wzgldem rozwiza konstrukcyjnych w budownictwie dominuje wizanie na wgie (na zrb), jedynie na poudniu spotka mona byo chaupy o konstrukcji sumikowo tkowej, za w najstarszych chaupach rzadko ze supami na zakopy (tki narone wkopane w ziemi, rzadziej oparte na zakopanych peckach gazach). Dominuje tu nadal typ chaupy szerokofrontowej na pnocy asymetrycznej, na poudniu symetrycznej z sieni na osi, na przestrza. W pnocnej czci regionu dominuje dach pszczytowy (zwany czsto przyczkowym), na poudniu za najstarsze chaupy przykryte byy dachami czterospadowymi, pniejsze naczkowymi i dwuspadowymi. Powszechnie niemal w przeszoci klepisko z gliny w izbie, znane jeszcze sporadycznie w latach 70. XX w. zaniko obecnie zupenie. W powiatach bielskim i janowskim wystpuj zagrody skadajce si z dugiego budynku mieszczcego pod jednym dachem cz mieszkaln i pomieszczenia gospodarcze, z wyjtkiem stodoy stojcej samodzielnie. Z uwagi na wskie dziaki, budynek mieszkalny ustawiany by szczytowo do drogi. Od osic na pnocy, do Wodawy na poudniu wystpuje typ chaupy podlaskiej, ustawionej szczytem do drogi, nakrytej dachem pszczytowym. Wrd tych chaup wystpuje kilka odmian: z podcieniem naronym od ulicy, z podcieniem naronym od podwrza, z wnk w czci gospodarczej, ale najwicej chaup bez podcieni. Jeszcze w okresie midzywojennym, w okolicach Sawatycz byo kilka wsi z tzw. osadnictwem holenderskim. Nie byli to Holendrzy, lecz osadnicy niemieccy sprowadzeni tu z Pomorza, chtnie nazywajcy si Holendrami. Region lubelsko nadwilaski cigncy si wskim pasem wzdu Wisy charakteryzuje si wystpowaniem chaup wskofrontowych, jednotraktowych o ukadzie amfiladowym, z wejciem w rodku ciany szczytowej. Spotykamy tu trzy podstawowe formy: chaupy z podcieniem wspartym na supkach, z podcieniem nadwieszonym (rodzaj wyduonego, wysunitego okapu) i chaupy bez podcieni. Region urzdowski charakteryzuje si wystpowaniem chaup szerokofrontowych z podcieniem wzdunym, czsto zwanym te kalenicowym. Za jego centrum uznaje si Urzdw z obszernymi przylegymi przedmieciami. Domy wiejskie tego typu poza okolicami Urzdowa, spotykamy rwnie sporadycznie w powiatach: hrubieszowskim (Mircze, ukw), tomaszowskim, bigorajskim i ukowskim. W poudniowej czci Lubelszczyzny, na terenie powiatu bigorajskiego i czci zamojskiego, etnografowie wyrnili region bigorajski. Chaupy wznoszone byy z bali lub pbali (opow), zwgowanych na jaskczy (rybi) ogon z duymi ostatkami. Zrb nakryty by wysokim dachem czterospadowym, pokrytym strzech w grnej partii, za cz dolna przy okapie (czasem do 1/3 wysokoci poaci) pobita jest deskami. Dach taki zwany jest czsto dachem podkasanym. Starsza zabudowa wiejska rnia si czsto z uwagi na rodzaj osadnictwa, a wic zwizana bya z tradycjami budowlanymi, z jakimi docierali tu osadnicy kolonici, czy to niemieccy, czy te woscy lub tatarscy.
I. 45
W wieku XVII obcym elementem osadniczym s osady tatarskie oraz od koca XVIII wieku prne osadnictwo niemieckie (okolice Cycowa i Wodawy). To zrnicowanie osadnicze miao swj oddwik w tworzeniu si lokalnych form i typw budownictwa. Szczeglnie widoczne jest to w formie domw kolonistw niemieckich, ich rozplanowaniu, gabarycie i ksztacie dachu oraz urzdzeniach ogniowych. S one duo wiksze, okazalsze, czsto dwutraktowe, z rozbudowanymi urzdzeniami ogniowymi, nakryte wysokimi dachami, czsto pokrytymi dachwk. Chaupy rusiskie (ukraiskie) niewiele rni si od budynkw mieszkalnych we wsiach polskich, cho w okresie midzywojennym s nieco wiksze, dwutraktowe, czsto z zastosowaniem bogatej dekoracji snycerskiej, szczytw dachw, nadokiennikw, drzwi i zrbu. Wspomnie tu naley rwnie o domach wiejskich osadnikw ydowskich, ktre nie rniy si wygldem od chopskich. Nawet tam, gdzie byy wiksze kolonie ydowskie, nie wytworzyy odrbnego typu architektonicznego. Powracajc do polskiego budownictwa wiejskiego nadmieni naley, e jeszcze w okresie midzywojennym spotykana bya tzw. zabudowa oklna (oklniki) np. w Zauczu Starym, Wyrykach czy Stulnie. Stan zachowania: Trudno jednoznacznie okreli regiony Lubelszczyzny, w ktrych zachoway si zespoy wiejskiej zabytkowej zabudowy, gdy brak jest aktualnych opracowa z tego zakresu. Nikt te nie jest w stanie monitorowa zanikania tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Jedynie gminy, ktre opracowuj studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego mog posiada takie dane, cho nie oznacza to, e s zainteresowane ich ochron. Generalnie przyj mona, e w oparciu o posiadane dane stopie zachowania tradycyjnego ludowego budownictwa mieszkalnego jest najwyszy w pnocno wschodniej i wschodniej czci wojewdztwa. Ponadto wiksze skupiska tej zabudowy wystpuj w Urzdowie, a waciwie jego przedmieciach (Rankowskie, Bczyn, Zakocielne), w gminie Bychawa, Orzechw, Jeziorzany, Kamionka, Krzczonw, Milejw, Piaski, Rybczewice, Strzyewice, Wilkw i Zakrzwek. Liczba budynkw zabytkowych stanowi tam od kilku do kilkunastu procent zabudowy wsi. W czci miejscowoci przewaa zabytkowa zabudowa drewniana z okresu midzywojennego (brak wczeniejszej), co wynika z faktu jej zniszczenia w trakcie dziaa I wojny wiatowej. Stosunkowo dobrze zachowana jest drewniana zabudowa wiejska na terenach lenych np. Lasy Janowskie, Roztocze czy tereny Poleskiego Parku Narodowego oraz Sobiborskiego Parku Krajobrazowego. W celu ochrony tej zabytkowej zabudowy wadze Parku Poleskiego zaleciy opracowanie wzornika lokalnej architektury drewnianej, ktry ma za zadanie kultywowanie i kontynuowanie lokalnej tradycji zabudowy. Nadmieni tu rwnie naley o rozwijajcym si szlachetnym snobizmie, szczeglnie wrd mieszkacw miast, a polegajcym na ochronie tej zabudowy in situ i zamianie jej na domy letniskowe lub te jej translokacji w nowe miejsca, na wczeniej wykupione dziaki. Wspomnie rwnie trzeba o prbach ratowania dziedzictwa kulturowego wsi, w tym architektury ludowej przez lokalne stowarzyszenia np. przez Mionikw Zabytkw Kultury Materialnej Chemszczyzny i Podlasia, ktrzy w miejscowoci Hola, w pobliu zachowanej cerkwi, gromadz w maym skansenie zabytki kultury materialnej ludnoci, zamieszkaej tu w wiekach wczeniejszych. Silne zalesienie Lubelszczyzny, a wic i atwo pozyskiwania budulca, sprzyjao powstawaniu budownictwu drewnianego. Jednak przemiany cywilizacyjne i upyw czasu spowodoway znaczne ubytki zarwno w zasobach architektury drewnianej (kocioy, dwory i in.), jak i tradycyjnej zabudowy wiejskiej, ktra jest silnie wypierana przez nowe budownictwo murowane. Zmiany te s trudne do monitorowani, a ze wzgldu na ich tempo dane cigle dezaktualizuj si.
I. 46
b) Cmentarze Niemal do koca XVIII w. cmentarze funkcjonoway w powizaniu z kocioami parafialnymi ulokowanymi w centrach miast i wsi, co niewtpliwie sprzyjao czstym wybuchom gronych epidemii. Dopiero w ustawach z k. XVIII w. (wadze austriackie i rosyjskie) wprowadzono nakazy likwidacji cmentarzy przykocielnych i lokowania nowych, ju poza obrbem zabudowy. Najszybciej zarzdzenia weszy w ycie na terenie duych miast Lubelszczyzny (Chem 1780, Lublin 1794, Zamo 1812), natomiast w maych parafiach niejednokrotnie nowe cmentarze powstaway dopiero pod koniec 1 poowy XIX w. Lubelszczyzna bya swoistym tyglem kultur i religii, co znalazo swj wyraz w zakadaniu cmentarzy wyznaniowych, powstajcych w miar osiedlania si tu wyznawcw rnych konfesji. Std na terenie wojewdztwa lubelskiego wystpuj cmentarze: rzymskokatolickie, greckokatolickie, prawosawne, ewangelickie, ydowskie, tatarskie, polskokatolickie. W zasadzie cmentarze te funkcjonoway oddzielnie, jednak w wikszych miastach (np. Lublin, Zamo, Chem) cmentarze chrzecijaskie byy pooone w jednym miejscu, rozdzielone jedynie murem. Wielko i formy rzymskokatolickich nekropolii s zrnicowane. Zdecydowana wikszo to obiekty zajmujce powierzchni 12 ha, podzielone na kwatery, z wytyczonymi alejkami. Niektre, jak wczeniej wspomniane cmentarze w Lublinie czy Zamociu, zajmuj powierzchni kilkunastu hektarw, ze znaczn iloci kwater, alejkami i obiektami sakralnymi typu kocioy bd kaplice cmentarne. Na przeciwlegym biegunie znajduj si cmentarze mniejszoci religijnych, zazwyczaj niewielkie, z nieczytelnymi kwaterami, pozbawione alejek. Poza cmentarzami wyznaniowymi, na terenie wojewdztwa lubelskiego mamy take nielicznie zachowane cmentarze epidemiczne, wsplne dla wszystkich wyzna, gdzie jak sama nazwa wskazuje grzebano ofiary licznych epidemii. Z czasem powstaa jeszcze jedna kategoria cmentarzy wojenne, zlokalizowane na terenach na ktrych toczone byy dziaania frontowe. Cmentarze te posiadaj zrnicowan posta, gdy wystpuj jako samodzielnie funkcjonujce, jak te w postaci pojedynczych mogi (zazwyczaj zbiorowych) oraz kwater tzw. wojennych na cmentarzach wyznaniowych. Stan zachowania: Na terenie wojewdztwa lubelskiego znajduje si ok. 1500 cmentarzy, w tym ok. 800. rzymskokatolickich, ok. 160. greckokatolickich, ok. 140. prawosawnych, ok. 70. ewangelickich, ok. 100. ydowskich i ok. 230. wojennych. Wrd nich 259. jest w rejestrze zabytkw, natomiast w ewidencji 1181. Oglny stan zachowania cmentarzy rzymskokatolickich nie budzi zastrzee, jakkolwiek znajdujce si na ich terenie najstarsze nagrobki niejednokrotnie wymagaj zabiegw konserwatorskich. Do nielicznych przykadw cmentarzy wymagajcych szybkiego podjcia prac rewaloryzacyjnych naley zaliczy obiekty znajdujce si w: Dubience, ukowej, Dzierni, Wielczy i Turobinie. W znacznie gorszym stanie znajduj si cmentarze innych wyzna, szczeglnie dotyczy to cmentarzy ydowskich, wrd ktrych tylko na poowie zachoway si macewy bd tablice upamitniajce miejsce ich istnienia. Brak waciwej opieki powoduje, i wikszoci z nich grozi cakowite unieczytelnienie w terenie, m.in. ten los moe spotka cmentarze w Bychawie, Kraniczynie, Piaskach czy wierach. W tym miejscu naley podkreli, i sporadycznie podejmowane lokalne inicjatywy majce na celu uporzdkowanie cmentarzy ydowskich nie rozwizuj problemu. Korzystniejsza sytuacja ma miejsce w odniesieniu do cmentarzy greckokatolickich, co zazwyczaj wynika z przejmowania ich przez parafie rzymskokatolickie. Dziaania tego typu nios jednak pewne niebezpieczestwo, gdy wobec wysiedle w 1947 r. (akcja Wisa) ludnoci ukraiskiej m.in. grekokatolikw, widoczny jest brak opieki nad opuszczonymi, zabytkowymi nagrobkami tego wyznania. Niekiedy luk t wypeniaj lokalne spoecznoci lub regionalici. Pomimo to naley odnotowa kilka przykadw cmentarzy tego wyznania, ktre znajduj w szczeglnie zym stanie, m.in.: Machnw Stary i Tarnoszyn.
I. 47
Osobny rozdzia stanowi cmentarze wojenne, ktre w zasadzie utrzymane s w dobrym stanie. c) Zabytki ruchome Zabytki ruchome chronione s w dwojaki sposb: poprzez wpis do rejestru zabytkw prowadzonego przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw oraz poprzez wpis do inwentarza muzealiw. Wpisy te nie dubluj si. Wedug aktualnych danych LWKZ na terenie wojewdztwa lubelskiego wpisanych do rejestru zabytkw zostao ok. 20.000 obiektw ruchomych. Zgromadzone w zbiorach muzealnych Muzea stanowi najwaniejsz form organizacyjn ochrony zabytkw ruchomych. Do gwnych zada muzew naley gromadzenie, przechowywanie, zabezpieczanie i konserwacja dbr kultury, urzdzanie wystaw, udostpnianie zbiorw do celw naukowych i edukacyjnych, katalogowanie i naukowe opracowywanie muzealiw, a take prowadzenie dziaalnoci edukacyjnej i wydawniczej oraz prac badawczych i naukowych. Na terenie wojewdztwa lubelskiego dziaa obecnie 18 muzew, niektre wielodziaowe, podlegych Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wadzom samorzdowym rnego szczebla. Poniej zestawienie: 1. Pastwowe Muzeum na Majdanku, Droga Mczennikw Majdanka 67, 20 325 Lublin, 1.1. Oddzia Muzeum Miejsce Pamici w Becu, ul. Ofiar Obozu 4, 22 670 Beec, 2. Muzeum Lubelskie w Lubinie, ul. Zamkowa 9, 20 117 Lublin, 2.1. Oddzia Historii Miasta Lublina, pl. okietka 3, 20 109 Lublin, 2.2. Oddzia Martyrologii Pod Zegarem, ul. Uniwersytecka 1, 20 029 Lublin, 2.3. Oddzia Literacki im. Jzefa Czechowicza, ul. Zota 3, 20 012 Lublin, 2.4. Oddzia Dworek Wincentego Pola, ul. Kalinowszczyzna 13, 20 129 Lublin, 2.5. Muzeum Regionalne w Kraniku, ul. Pisudskiego 7, 23 200 Kranik, 2.6. Muzeum Historii 24 Puku Uanw w Kraniku, 2.7. Muzeum Regionalne w cznej, ul. Bnicza 17, 21 010 czna, 2.8. Muzeum Regionalne w Lubartowie, ul. Kociuszki 28, 21 100 Lubartw, 2.9. Muzeum Stefana eromskiego w Naczowie, ul. eromskiego 2, 24 140 Naczw, 2.10. Muzeum Bolesawa Prusa w Naczowie, al. Maachowskiego 2, 24 140 Naczw, 3. Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, al. Warszawska 96, 20 824 Lublin, 4. Muzeum Nadwilaskie w Kazimierzu Dolnym, ul. Podzamcze 20, 24 120 Kazimierz Dolny, 4.1. Kamienica Celejowska, ul. Senatorska 11/13, 24 120 Kazimierz Dolny, 4.2. Muzeum Sztuki Zotniczej, ul. Zamkowa 2, 24 120 Kazimierz Dolny, 4.3. Muzeum Przyrodnicze, ul. Puawska 54a, 24 120 Kazimierz Dolny, 4.4. Muzeum Zamek w Janowcu, ul. Lubelska 20, 24 123 Janowiec, 4.5. Dom Marii i Jerzego Kuncewiczw, ul. Maachowskiego 19, 24 120 Kazimierz Dolny, 4.6. Muzeum Czartoryskich w Puawach, ul. Czartoryskich 8, 24 100 Puawy, 4.7. Grodzisko mijowisko w mijowiskach, 5. Muzeum Zamoyskich w Kozwce, 21 132 Kamionka, 6. Muzeum Poudniowego Podlasia w Biaej Podlaskiej, ul. Warszawska 12, 21 500 Biaa Podlaska, 6.1. Oddzia Martyrologiczno Historyczny, ul. omaska 21, 21 500 Biaa Podlaska, 7. Muzeum Ziemi Chemskiej, im. Wiktora Ambroziewicza w Chemie, ul. Lubelska 55, 22 100 Chem,
I. 48
8.
Muzeum Zamojskie w Zamociu, ul. Ormiaska 30, 22 400 Zamo, 8.1. Oddzia Barwy i Ora Arsena, ul. Zamkowa 2, 22 400 Zamo, 9. Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, ul. Jana Pawa II 3, 23 300 Janw Lubelski, 10. Muzeum im. Stanisawa Staszica w Hrubieszowie, ul. 3 Maja 11, 22 500 Hrubieszw, 11. Muzeum Regionalne im. dr Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, ul. Zamojska 2, 22 600 Tomaszw Lubelski, 12. Muzeum Pojezierza czysko Wodawskiego, ul. Czerwonego Krzya 7, 22 200 Wodawa, 12.1. Oddzia Muzeum byego Obozu Zagady w Sobiborze, 22 200 Wodawa, 13. Muzeum Regionalne w Krasnymstawie, ul. Pisudskiego 5a, 22 300 Krasnystaw, 14. Muzeum Jzefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie, 21 518 Sosnwka, 15. Muzeum Regionalne w ukowie, ul. Pisudskiego 19, 21 400 ukw, 16. Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej, 21 480 Okrzeja, 17. Muzeum Ziemi Bigorajskiej, Pl. Wolnoci 16, 23 400 Bigoraj, 18. Muzeum Regionalne w Kluczkowicach, 24 300 Opole Lubelskie, Do najwaniejszych prywatnych muzew nale: 1. Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej w Lublinie, ul. Filaretw 7, 20 609 Lublin, 1.1. Muzeum 200lecia Diecezji Lubelskiej, ul. Prymasa Wyszyskiego 2, Lublin 2. Muzeum Diecezjalne w Zamociu, ul. Hetmana Zamoyskiego 1, 22 400 Zamo, 3. Przedsibiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego Cefarm Lublin S.A. Apteka Muzeum, ul. Grodzka 5a, 20 112 Lublin. Na terenie wojewdztwa ma siedzib 1 muzeum pastwowe. Wrd muzew samorzdowych najwicej prowadzonych jest przez samorzd wojewdztwa, bo 4 instytucje kultury. Powiaty grodzkie s organizatorem 3 muzew, powiatowy grodzkie 10. Do Pastwowego Rejestru Muzew w Polsce, prowadzonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z terenu wojewdztwa wpisane zostay nastpujce muzea wraz z oddziaami: Muzeum Zamoyskich w Kozwce, Pastwowe Muzeum na Majdanku, Muzeum Nadwilaskie w Kazimierzu Dolnym, Muzeum Chemskie w Chemie, Muzeum Lubelskie w Lublinie, Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie oraz Muzeum Poudniowego Podlasia w Biaej Podlaskiej. Wymienione placwki wyrnione zostay za wysoki poziom ich merytorycznej dziaalnoci oraz znaczenie zbiorw. W myl Ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Art. 13, p. 4, 5, uprawnione s do uywania nazwy muzeum rejestrowane oraz korzystania ze szczeglnej pomocy finansowej pastwa. W wojewdztwie lubelskim dziaaj rwnie muzea prywatne. Pod wzgldem profilu zbiorw ww. muzea mona podzieli na: artystyczne (2), biograficzne (7), historyczne (4), martyrologiczne (4), przyrodnicze (1), regionalne (14), rezydencje (1), sakralne (3), specjalistyczne (1), skansen etnograficzny (1), wielodziaowe (1). Zgromadzone przez muzea wojewdztwa lubelskiego muzealia obejmuj przedmioty o trwaej wartoci kulturowej (historycznej, naukowej, poznawczej, estetycznej), politycznej lub spoecznej, podlegajce ochronie prawnej i objte inwentarzem zabytkw w muzeum. Na terenie wojewdztwa funkcjonuje ok. 30 placwek posiadajcych wyodrbnione ekspozycje o charakterze muzealnym. Funkcjonuj m.in. w ramach uczelni, szk, orodkw edukacyjnych, izb pamici. Zasoby o wartoci muzealnej zgromadzone s take w kocioach i klasztorach. Lubelszczyzna jest miejscem powstania pierwszego muzeum na ziemiach polskich. Stworzone zostao w 1801 r. przez ks. Izabel Czartorysk w wityni Sybilli w Puawach. Obecnie funkcjonuje jako Oddzia Muzeum Nadwilaskiego w Kazimierzu Dolnym.
I. 49
Najwiksz instytucj muzealn na terenie wojewdztwa oraz obszaru wschodniej Polski jest wielooddziaowe Muzeum Lubelskie w Lublinie. Gwna jego siedzib jest Zamek Lubelski w Lublinie. Funkcj organizatora dla Muzeum peni Urzd Marszakowski Wojewdztwa Lubelskiego oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Instytucja kultury posiada 4 oddziay w Lublinie i 5 oddziaw terenowych. Zbiory Muzeum Lubelskiego, w liczbie ok. 132.000 eksponatw, podzielone zostay w ramach dziaw sztuka, numizmatyka, archeologia, etnografia, militaria. Na szczegln uwag zasuguj: Galeria Malarstwa Polskiego XVII XIX w., Galeria Malarstwa Polskiego XX w., Galeria Sztuki Zdobniczej, wystawa Monety i medale na ziemiach polskich X XX w.. Drug co do wielkoci placwk muzealn na terenie Lubelszczyzny jest Muzeum Nadwilaskie w Kazimierzu Dolnym, podzielone na 7 oddziaw: Oddzia Kamienica Celejowska, w ktrym gromadzone s eksponaty z dziedziny malarstwa, rysunku, grafiki, rzemiosa artystycznego, archeologii i historii. Zbiory zwizane s gwnie z kultur mieszczask i tradycjami artystycznymi miasta, w szczeglnoci malarstwa z lat 1923 1939, powstaego w krgu artystycznym prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Oddzia Muzeum Sztuki Zotniczej, ktry jako jedyna placwka w Polsce zajmuje si wycznie zotnictwem. Podstaw zbiorw stanowi kolekcja dawnych sreber, przekazanych w darze przez Jdrzeja Jaworskiego w 1978 r. Znajduj si tu srebra kultowe wyzna chrzecijaskich i judaika z XV XX w., srebra stoowe polskich i zagranicznych orodkw zotniczych oraz kolekcja polskiego zotnictwa wspczesnego. Oddzia pozyska cenn kolekcj narzdzi i maszyn stanowicych unikatowe, niemal kompletne wyposaenie XIX wiecznego warsztatu zotniczego. Oddzia Muzeum Przyrodnicze, ktre gromadzi zbiory z dziedziny geologii, paleontologii, botaniki i zoologii, pochodzce z terenu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Posiada bardzo cenn kolekcj paleontologiczn z wanymi dla nauki okazami z profili stratygraficznych przeomu kredy i trzeciorzdu. Oddzia Muzeum Zamek w Janowcu posiada liczne zabytki archeologiczne z prac prowadzonych na zamku. W ssiedztwie zamku w XVIII wiecznym dworze prezentowane jest wyposaenie typowej siedziby ziemiaskiej, na ktre skadaj si obiekty z dziedziny malarstwa i rzemiosa artystycznego. W budynkach gospodarczych pokazywana jest wystawa etnograficzna i zabytkowe pojazdy konne. Kolekcja etnograficzna w zbiorach oddziau obejmuje gwnie przedmioty zwizane z rybowstwem, tkactwem, garbarstwem i garncarstwem pozyskane z terenu powiatu puawskiego. Szczeglnie cenne s: zbiory tkanin z orodka tkactwa w yrzynie, Baranowie i erdzi oraz kolekcja ceramiki baranowskiej. Muzeum Czartoryskich w Puawach posiada eksponaty z zakresu archeologii, etnografii, numizmatyki, sztuki, historii, techniki oraz bogaty ksigozbir przechowywane w wityni Sybilli, Domu Gotyckim i Szpitalu w. Karola Boromeusza (obiekty powstae w kocu XVIII i na pocz. XIX w.). Sumujc w posiadaniu Muzeum Nadwilaskiego w Kazimierzu Dolnym jest 15 obiektw zabytkowych mieszczcych zarwno ekspozycje muzealne, jak te speniajcych funkcje pomocnicze i administracyjne. Wyjtkow pozycj zarwno ze wzgldu na siedzib, jak i ekspozycj historycznych wntrz zajmuje Muzeum Zamoyskich w Kozwce. Jest to jedyne muzeum rezydencja na terenie wojewdztwa lubelskiego. Mieci si w dawnym zespole paacowo parkowym od 1799 roku nalecym do Zamoyskich. Gwn ekspozycj muzeum s wntrza, urzdzone w stylu II Cesarstwa, z zachowaniem autentycznego wystroju z przeomu XIX i XX wieku w znacznej czci, autentycznego wyposaenia, zgromadzonego przez Konstantego Zamoyskiego od lat 70. XIX w. do 1 w. XX w. Osobn ekspozycj jest Galeria Socrealizmu, prezentujca sztuk z lat 1948 1956 w odpowiedniej scenograficznej i muzycznej oprawie.
I. 50
Ponadto w jednym z budynkw zespou paacowego mieci si Powozownia, w innym sala wystaw czasowych. Bogactwo kultury ludowej oraz dziedzictwo historii kultury materialnej regionu wsi, miasteczek, miast, obiektw handlowych i usugowych oraz instytucji ycia publicznego prezentuje Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, jako czoowa placwka tego typu na Lubelszczynie. Szczegln uwag przykuwaj ekspozycje sektor Wyyna Lubelska i Roztocze, odtwarzajce historyczne ukady wsi i zagrd, z reprezentatywnymi dla tych regionw obiektami architektury drewnianej, ekspozycja redniozamonego dworu ziemiaskiego w 1939 r. (dwr z yrzyna) wraz z ogrodem dworskim, cerkiew z Tarnoszyna oraz koci z Matczyna (obiekty penice jednoczenie funkcje muzealne i sakralne). Z uwagi na walory architektoniczne zajmowanych przez muzea budynkw wymieni naley: Muzeum Regionalne w cznej (synagoga z po. XVII w.), Muzeum Pojezierza czysko Wodawskiego we Wodawie (3 budynki d. zespou synagogalnego z XVIII i XIX w.), Muzeum Regionalne w Krasnymstawie (budynek kolegium pojezuickiego z lat 1695 ok. 1740), Muzeum Regionalne w ukowie (konwikt z 1730 r. fundacji biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego), Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie (dworek barokowo klasycystyczny zw. Du Chteau z 1791 r.). Muzeum Zamojskie w Zamociu zlokalizowane jest w zespole kamienic przy ul. Ormiaskiej pochodzcych z drugiej i trzeciej wierci XVII w., ktre stanowi niepowtarzalny w skali kraju zabytek o silnie zaakcentowanym orientalnym charakterze. Zasoby Muzeum Zamojskiego stanowi ok. 33.000 muzealiw zinwentaryzowanych w omiu dziaach tematycznych: sztuki, archeologii, etnografii, historii, militariw, numizmatyki, techniki i przyrody. Do najcenniejszych zaliczy mona XVIII wieczne rzeby drewniane o treci sakralnej wykonane we Lwowie, kolekcj malarstwa portretowego z paacu Zamoyskich w Klemensowie oraz obrazy Maksymiliana Gierymskiego, Olgi Poznaskiej, Jzefa Mehoffera, Jzefa Brandta, unikaln komod certosina z ok. 1700 r., czy zesp obiektw pozyskanych podczas bada cmentarzysk w Masomczu, skarb ozdb brzowych z Leszkowic. Muzeum posiada take zbir zabytkowej broni, oporzdzenia i umundurowania wojskowego od czasw redniowiecza po II wojn wiatow. Muzeum Barwy i Ora Arsena bdcy oddziaem Muzeum Zamojskiego w Zamociu mieci si w budynku arsenau, ktrego pocztki sigaj lat 80. XVI w. Muzeum gromadzi militaria i archiwalia zwizane z histori wojskowoci, a w szczeglnoci z wojennymi i wojskowymi losami miasta i Zamojszczyzny. Muzeum Chemskie w Chemie posiada ok. 19.000 eksponatw podzielonych na 6 kategorii: archeologia, etnografia, historia, numizmatyka, przyroda, sztuka. Najciekawsze zbytki historyczne prezentowane s na wystawie staej Dzieje Chema i regionu w latach 1392 1944. Zasoby muzeum rozmieszczone s w czterech budynkach zabytkowych: d. Kolegium Pijarw z 1 po. XVII w., d. drukarni Zwierciado z XX w., kamienicy mieszczaskiej z 2 po. XIX w., d. kociele unickim pw. w. Mikoaja z pocz. XVIII w. Na uwag zasuguje take najwikszy na Lubelszczynie zbir ikon liczcy ponad 1300 obiektw (najstarsza ikona cicie w. Jana datowana na XVII w.) oraz tematyczna kolekcja malarstwa polskiego dawnego i wspczesnego Konie, jedcy, zaprzgi zgromadzone w Muzeum Poudniowego Podlasia w Biaej Podlaskiej. Dawne tradycje rzemielnicze upamitnia take zabytkowa zagroda mieszczaska tzw. Zagroda Sitarska, penica rol staej ekspozycji (fili) Muzeum Ziemi Bigorajskiej w Bigoraju (o profilu regionalnym). Kolejna wan grup stanowi muzea sakralne Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej w Lublinie oraz Muzeum Diecezjalne w Zamociu. Placwka lubelska posiada ponad 1.200 eksponatw podzielone w ramach dziaw: rzeba, malarstwo, rzemioso artystyczne oraz pamitki historyczne.
I. 51
Warto doda, e Muzeum posiada 3 filie: Skarbiec w Archikatedrze w Lublinie, Muzeum Parafialne przy Sanktuarium w. Anny w Lubartowie oraz Muzeum przy parafii rzymskokatolickiej pw. w. Tomasza Ap. i w. Stanisawa B.M. w Piotrawinie. W listopadzie 2006 roku otwarto placwk, ktra stanowi oddzia Muzeum Archidiecezjalnego Muzeum 200lecia Diecezji Lubelskiej w Paacu Konsystorskim, w obrbie zabudowa Kurii Metropolitalnej w Lublinie. W ramach 4 dziaw (malarstwo, rzeba, rzemioso artystyczne, pamitki jubileuszu) wystawiono ok. 100 eksponatw pochodzcych w wikszoci z kociow i kaplic z terenu archidiecezji oraz magazynw i skarbcw kocielnych. Muzeum Diecezjalne w Zamociu posiada ok. 1.100 eksponatw (malarstwo, rzeba i rzemioso artystyczne sztuka dawna rzymskokatolicka, greckokatolicka i prawosawna oraz wspczesna), z ktrych ok. 300 prezentowanych jest na ekspozycji staej. Eksponaty pochodz gwnie z wyposaenia kociow, kaplic i cerkwi oraz od dwch osb prywatnych. Muzeum ma siedzib w Domu Diecezjalnym (obiekt wspczesny). Szczeglny charakter posiadaj muzea biograficzne (7): Muzeum Dworek Wincentego Pola w Lublinie, Muzeum Stefana eromskiego oraz Muzeum Bolesawa Prusa w Naczowie. Wymienione placwki stanowi Oddziay Muzeum Lubelskiego w Lublinie. Do omawianej grupy nale take: Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej oraz Muzeum Jzefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie. Ta ostatnia placwka posiada profil biograficzny i literacki. Gromadzi pamitki zwizane z yciem i twrczoci J. I. Kraszewskiego oraz jego rodziny. Szczeglne miejsce zajmuj obrazy, rysunki i grafika. Autorem znacznej czci jest sam Kraszewski. Muzeum posiada take zbir listw pisarza i jego rodziny, rkopis powieci Starosta warszawski, dziennik podry do Odessy ze szkicownikiem. Do staej ekspozycji naley wystawa zatytuowana ycie i twrczo Jzefa Ignacego Kraszewskiego. Eksponaty prezentowane s we wntrzach dworu z lat 1806 1812, pooonego w zabytkowym parku. Chata Stefana eromskiego w Naczowie jest oryginaln pracowni pisarza, zbudowan w stylu zakopiaskim w 1905 r. wedug projektu Jana Koszczyc Witkiewicza. Stanowi jedno z najstarszych muzew literackich w Polsce. Kolekcja jest zbiorem pamitek artystyczno historycznych zgromadzonych przez autora. Dom Marii i Jerzego Kuncewiczw Oddzia Muzeum Nadwilaskiego w Kazimierzu Dolnym, to biograficzne muzeum zwizane z trojgiem pisarzy: Mari i Jerzym Kuncewiczami oraz Janem Jzefem Szczepaskim. W willi Pod Wiewirk przy ul. Maachowskiego 19 w Kazimierzu Dolnym prezentowane jest wyposaenie i wygld poszczeglnych pomieszcze z czasu, gdy mieszkali tu Kuncewiczowie. Do omawianej grupy muzew zalicza si take Muzeum Literackie im. Jzefa Czechowicza oddzia Muzeum Lubelskiego w Lublinie. W swoich zbiorach przechowuje m.in. rnorodne dokumenty, notatki, korespondencj poety, fotografie rodzinne i zdjcia jego autorstwa. Zebrane zostay take portrety pisarzy lubelskich i archiwalia literackie m.in. Konrada Bielskiego, Wacawa Iwaniuka, Kazimierza Jaworskiego. Na uwag zasuguje wystawa Historia miejsca. Dzieje kamienicy i rodziny Riabininw, w ktrym to obiekcie muzeum ma swoj siedzib od 2003 r. Ponadto w muzeum jest ksigozbir skadajcy si z ok. 10.000 pozycji, bogaty zbir czasopism, plakatw, nagra magnetofonowych, wycinkw prasowych, drukw okolicznociowych i innych materiaw dokumentujcych ycie literackie miasta i regionu. Grup muzew martyrologicznych (4) otwiera Pastwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie. Zajmuje teren byego obozu koncentracyjnego na Majdanku wraz z 70. zabudowaniami poobozowymi, Pomnik Walki i Mczestwa oraz Mauzoleum (wpisane do rejestru zabytkw dnia 22.03.1991 r. pod nr A/1029). Zgromadzone zbiory stanowi zabytki zwizane z funkcjonowaniem obozu koncentracyjnego na Majdanku oraz przedmioty
I. 52
artystyczne wytwarzane przez winiw (rysunki, piercionki, papieronice, popielniczki), dziea sztuki wspczesnej, gwnie o tematyce antywojennej. Muzeum posiada swj oddzia w Becu, gdzie wikszo muzealiw stanowi rzeczy znalezione w wyniku bada archeologicznych, prowadzonych na terenie byego obozu zagady. Do grupy muzew martyrologicznych naley Oddzia Martyrologii Pod Zegarem Muzeum Lubelskiego w Lublinie. Ponadto Muzeum Pojezierza czysko Wodawskiego posiada oddzia Muzeum byego Hitlerowskiego Obozu Zagady w Sobiborze. Grup muzew specjalistycznych reprezentuje na Lubelszczynie Apteka Muzeum przy Przedsibiorstwie Zaopatrzenia Farmaceutycznego Cefarm Lublin S.A., majca swoj siedzib w zabytkowej kamienicy przy ul. Grodzkiej 5a w Lublinie. Utworzone zostao w celu ochrony dbr kultury z dziedziny farmacji w 1984 r. Zgromadzone eksponaty w liczbie 1.210, stanowi wyposaenie apteki. Na dziewitnastowiecznych meblach prezentowane s m.in. naczynia i opakowania, sprzt aptekarski, dokumentacja oraz ksigozbir liczcy 2035 pozycji. Do wyrniajcych si eksponatw nale naczynia krysztaowe, naczynia ze szka mlecznego i kolorowego oraz fajansowe wazoniki, puszki i czarka z baranimi gwkami. Znajduj si tu take: saturator, inhalatory oraz aptekarskie wagi wiedeskie. Apteka Muzeum jest jedyn tego typu placwk w naszym regionie. W Zamociu istnieje Izba Pamici przy aptece Rektorskiej. Posiada identyczny profil, lecz skromniejsze zbiory, pochodzce z Zamocia i okolic. Zgromadzone poza zbiorami muzealnymi Najwicej ruchomych obiektw zabytkowych spoza zbiorw muzealnych znajduje si we wntrzach sakralnych, w szczeglnoci w kocioach i klasztorach. Najczciej tworz one zharmonizowane z wntrzem zespoy, suc okrelonym celom liturgicznym i kultowym. Skadaj si na przede wszystkim: otarz gwny i otarze boczne, organy, chrzcielnica, ambona, awki, stalle, konfesjonay, obrazy, epitafia, a take malowida cienne, witrae itd. Ulokowany tak wystrj stale zmienia si i ewoluowa, std w wikszoci przypadkw skadaj si na (uzupeniajc si i przenikajc we wntrzu) warstwy wielu artystyczno historycznych cech od gotyku po XX wiek. Wyjtkowo cenne wyposaenie i wystrj posiadaj witynie w typie renesansu lubelskiego, stanowic element charakterystyczny dla naszego wojewdztwa. Nale do nich m.in.: kocioy parafialne w Czemiernikach, Kraniku, Uchaniach i Turobinie oraz koci rektoralny w. Ducha i koci parafialny pw. Nawrcenia w. Pawa w Lublinie, koci farny w Kazimierzu Dolnym i koci katedralny w Zamociu. Na wyrnienie zasuguj take zabytki ruchome stanowice bogaty wystrj i wyposaenie w nastpujcych obiektach barokowych. S to m.in. kocioy parafialne w: Opolu Lubelskim, Janowie Lubelskim, Janowie Podlaskim, Lubartowie, Rachaniach, Urzdowie. Czoowe miejsce wrd kociow o cennym wystroju i wyposaeniu zajmuj witynie lubelskie Archikatedra pw. w. w. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, Kaplica pw. Trjcy witej oraz koci poreformacki w Biaej Podlaskiej, koci Rozesania witych Apostow w Chemie, koci pw. w. Anny w Kodniu, koci w. Franciszka Ksawerego w Krasnymstawie, koci pw. Niepokalanego Poczcia NMP w Ostrowie Lubelskim, koci w. Mikoaja w Midzyrzeczu Podlaskim, koci pw. w. Ludwika we Wodawie. Due nasycenie zabytkw ruchomych wystpuje w obiatach klasztornych, m.in.: zesp klasztorny oo. karmelitw w Woli Guowskiej, zesp klasztorny oo. dominikanw w Lublinie, czy zesp klasztorny oo. karmelitw bosych w Lublinie.
I. 53
Wane miejsce zajmuje take budownictwo drewniane zarwno cerkiewne, jak i rzymskokatolickie, np.: koci par. w Rzeczycy Ksiej, koci par. w Tomaszowie Lubelskim, koci filialny w Chopiatynie (d. cerkiew), cerkiew w Hrebennem /gm. Lubycza Krlewska/, cerkiew prawosawna w Horostycie, cerkiew w. Onufrego w Jabecznej. Zabytki ruchome wpisane do rejestru w przypadku wojewdztwa lubelskiego w 99% zgromadzone s w obiektach sakralnych. Zasoby zwizane z budowlami o charakterze wieckim s niewielkie. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z uwarunkowa historycznych, tj. wydarze wojennych, maej stabilnoci wasnoci (podzielno majtku, nacjonalizacja, czste zmiany wasnociowe itp.), a nade wszystko ze spowodowanego owymi wydarzeniami braku cigoci w posiadaniu majtku i sprawowaniu nad nim opieki. W szczeglnoci uwagi te odnosz si do zabytkw znajdujcych si w rku prywatnym, w paacach, dworach, kamienicach itd. Cenne zabytki zgromadzone s w budynkach zlokalizowanych w zdegradowanych centrach staromiejskich, wymagajcych rewaloryzacji oraz na obszarach, ktre wpisuj si w szlaki turystyczne i krajobrazowe wojewdztwa. Nieznana jest jednak dokadna liczba tych obiektw, poniewa nie s objte adn ewidencj. Stan rozpoznania tej grupy zaley wycznie od dobrej woli lub zainteresowania ich upublicznieniem ze strony samych wacicieli. W wikszoci przypadkw mamy tu do czynienia z elementami zwizanymi bezporednio z architektur samych budynkw (elementy wystroju architektonicznego) i z ich uytkowaniem (np. kominki, piece itp.), a take z tymi elementami dawnego wystroju, ktre z uwagi na sw konstrukcj lub gabaryt trudne byy do usunicia lub zniszczenia (gwnie elementy stolarskie). d) Zabytki archeologiczne Zabytek archeologiczny (w rozumieniu ustawy o zabytkach art. 3) to zabytek nieruchomy, bdcy powierzchniow, podziemn lub podwodn pozostaoci egzystencji i dziaalnoci czowieka, zoon z nawarstwie kulturowych i znajdujcych si w nich wytworw bd ich ladw albo zabytek ruchomy, bdcy tym wytworem. Ta szeroka definicja okrela jednoczenie potencjalnie duy zasb zabytkw archeologicznych, na ktre skadaj si zarwno tzw. stanowiska archeologiczne (obiekty i warstwy zlokalizowane w terenie), jak i ruchome zabytki (przedmioty) z nich pochodzce. Zabytki archeologiczne s czci dziedzictwa kulturowego. Europejska konwencja o ochronie archeologicznego dziedzictwa kulturowego uznaje je za rdo zbiorowej pamici europejskiej i instrument dla bada historycznych i naukowych. Tym samym mamy wskazane dwa wymiary jego ochrony poznawczy (naukowy) i zachowawczy. Tendencje te od dawna cieraj si zarwno w teorii, jak i praktyce ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego. S to jednoczenie dwa podstawowe kierunki w konserwatorstwie okrelajce odpowiednio: I badania wykopaliskowe, dokumentacyjne i inne, prowadzce do poznania poszczeglnych stanowisk, zabytkw czy problemw zwizanych z szeroko rozumian przeszoci, w tym zwaszcza w sytuacjach zagroenia zniszczeniem lub uszkodzeniem substancji zabytkowej (nawarstwie, obiektw, materiaw i ich kontekstw), II dziaania zmierzajce do zachowania dla przyszych pokole jak najwikszej czci archeologicznego dziedzictwa kulturowego w niezmienionej formie (take nienaruszonego i nie przeksztaconego w wyniku bada). W przypadku stanowisk i zabytkw archeologicznych istotnym pytaniem jest zawsze kwestia chronologii. Do niedawna za elementy skadowe archeologicznego dziedzictwa kulturowego uznawano jedynie pozostaoci po kulturach i ludach pradziejowych (do V/VI w.) oraz spoeczestwie wczesnoredniowiecznym (na og do poowy XIII wieku). Z takimi wanie stanowiskami mamy w wikszoci do czynienia w zasobie ewidencji konserwatorskiej. W ostatnich latach nastpi jednak wyrany przeom i zmiana w rozumieniu archeologii. Wyksztacia si caa odrbna specjalizacja, okrelana jako archeologia
I. 54
staropolska (lub nowoytna). W krgu jej zainteresowa pozostaj obiekty i nawarstwienia zwizane z historyczn przeszoci. Nie mona zatem poprowadzi istotnej granicy midzy archeologi a innymi dyscyplinami. W odniesieniu do czasw historycznych nie jest to wic czas, a raczej sposb pozyskiwania (wykopaliska) i charakter rde (szeroko pojta kultura materialna). Wyjanienie to jest bardzo istotne, bowiem szeroko rozumiana archeologia obejmuje w rzeczywistoci znacznie wikszy zakres rzeczowy i przestrzenny ni wynika to choby z ewidencji konserwatorskiej. Nie zawsze za stanowiska archeologiczne s bowiem uznane historyczne miasta (i miasteczka) czy te otoczenia obiektw architektury (dworw, zamkw, kociow itd.), ktre same w sobie stanowi istotn warto w ochronie zabytkw. W zakres ochrony zabytkw archeologicznych wchodz take zagadnienia zwizane z przechowywaniem i udostpnianiem materiaw ruchomych, gromadzonych jako efekt bada terenowych. Specyfika rde archeologicznych, wynikajca z ich masowoci (w trakcie bada odkrywane s bardzo liczne zespoy ceramiki, krzemieni, kafli itp.) i rnorodnoci oraz permanentnego powikszania zasobw po kadym sezonie wykopaliskowym, stawia przed archeologami specjalne zadania. Archeologiczne dziedzictwo kulturowe w systemie ochrony zabytkw Aktualnie prowadzona polityka konserwatorska zakada tzw. zintegrowan ochron dziedzictwa kulturowego, co w praktyce oznacza rwnoprawny, wieloelementowy system, w ktrym niepoledni rol odgrywaj stanowiska i zabytki archeologiczne, ktre stanowi ok. 30% wszystkich nieruchomych dbr kultury i s ich najliczniejsz kategori (wojewdztwo lubelskie jest pod tym wzgldem jednym z najbogatszych w Polsce). Jest to szczeglny rodzaj zabytkw, bowiem ich istnienie rzadko ukazuj szcztki nadziemne, natomiast znakomita wikszo z nich jest obecna pod ziemi i ujawnia si najczciej dopiero w momencie ich niszczenia. Mimo tych trudnoci wiadomoci o nich s coraz peniejsze, a stan taki zawdziczamy gwnie prowadzonej od 1978 roku oglnopolskiej akcji Archeologicznego Zdjcia Polski. Niemaa, ale te najpeniejsza cz informacji pochodzi z wykopaliskowych bada archeologicznych, a take z odkry przypadkowych. Generaln zasad w konserwatorstwie archeologicznym jest zachowanie w moliwie niezmienionej formie jak najwikszej liczby stanowisk. Ich ochrona naley do obowizkw Pastwa i reguluje j Ustawa o zabytkach. Dziaania te dotycz etapu bezporedniej ochrony i polityki konserwatorskiej w ogle, a wic problemw zarzdzania dziedzictwem archeologicznym. Specyfika zabytkw archeologicznych powoduje, e przedsiwzicia te mona uzna za kocowy element polityki konserwatorskiej. Ale prawidowa polityka konserwatorska moe odbywa si tylko pod warunkiem rzetelnego i cakowitego rozpoznania zasobw na danym terenie. Tym celom suy m.in. program bada AZP, realizowany jako program rzdowy. Badania AZP, zakoczone na terenie wojewdztwa lubelskiego w 2009 r., przyniosy stosunkowo dobre rozpoznanie ladw pradziejowego osadnictwa, jednak uzyskane informacje daj tylko przybliony obraz osadnictwa, a dokadniejsze informacje uzyskujemy dopiero w poczeniu z badaniami weryfikacyjnymi i wykopaliskowymi. Szczeglna specyfika zwizana z rozpoznaniem zabytkw ukierunkowuje dziaania konserwatorskie na nastpujce problemy: optymalizacj bazy danych o zasobach archeologicznych, rejestrowanie wszelkich, take potencjalnych miejsc odkry zabytkw archeologicznych, pooenie szczeglnego nacisku na badania wyprzedzajce w miejscach wielkich inwestycji, opracowanie wynikw bada oraz wnioskw konserwatorskich dotyczcych dalszych losw stanowiska (zabytku).
I. 55
od 2009 r. rozpoczto digitalizacj wojewdzkiej ewidencji zabytkw archeologicznych, dla ktrej podstaw s wykonane dotychczas badania AZP. Skuteczna ochrona zabytkw musi uwzgldnia cige dziaania, takie jak: opiniowanie przez Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw projektw inwestycyjnych w miejscu istnienia stanowisk archeologicznych bd potencjalnego ich wystpowania. Korzystn okolicznoci jest fakt, e nowa ustawa o ochronie zabytkw nakazuje inwestorowi sfinansowanie bada archeologicznych, o ile zachodzi konieczno ich przeprowadzenia; szczeglna dbao o obiekty archeologiczne tworzce wasn form krajobrazow, np. grodziska, zamczyska, obwaowania, kurhany itp. Ochrona powinna polega na uregulowaniu spraw wasnociowych, dbao o wygld zewntrzny (zakaz upraw lub przynajmniej wykonywanie pytkiej orki, wycinki drzew, itp.), a take na odpowiednim trwaym oznakowaniu takich obiektw; podnoszenie wiadomoci spoecznej, zwaszcza modziey szkolnej. Uwiadomienie gospodarzom terenu (mieszkacom wsi czy gminy) o duej randze obiektu (znaleziska) archeologicznego. prowadzi systematyczne badania ratownicze na terenach zagroonych wielkimi inwestycjami. najwaniejszym problemem jest zorganizowanie regionalnej skadnicy zabytkw archeologicznych, z uwagi na brak miejsca przechowywania, udostpniania i badania ich przez muzea. Problem ten wynika gwnie z intensyfikacji inwestycyjnej w zakresie budowy drg. Ma miejsce duy przyrost zabytkowych materiaw archeologicznych z bada szerokopaszczyznowych. Stan rozpoznania i zachowania archeologicznego dziedzictwa kulturowego na obszarze wojewdztwa Najstarsze odnalezione lady bytnoci czowieka na Lubelszczynie datowane s na interglacja holsztyski (ok. 300 000 200 000 lat p. Chr.) i zwizane s z penetracj terenu przez preneandertalczyka posugujcego si dolnopaleolitycznymi technikami krzemieniarskimi. Z tym okresem mona czy stanowisko Suszno koo Wodawy. Ze rodowego paleolitu znane s na Lubelszczynie stanowiska kultury oryniackiej (m.in. w Grze Puawskiej). Liczniejsze lady pobytu czowieka pochodz ze schykowego paleolitu tj. od okoo XI tysicy lat p. Chr. Materiay zwizane ze schykowym paleolitem najliczniej wystpiy w zachodniej czci wojewdztwa lubelskiego na piaszczystych wydmach i terasach Wisy i jej lewych dopyww (m.in. wieciechw, Rachw, Piotrawin). Liczniejsze wystpowanie zabytkw zaobserwowano take w dolinach rzek: Wieprz (Borowica, Piaski, czna, Serniki, Nieciecz), Huczwy (Grdek Nadbuny, Masomcz, Wouczyn, Ratyczw, Liski) oraz Bugu (Niszw, Rudka, Tarasiuki, Luta). Odkryte dotychczas na Lubelszczynie lady dziaalnoci ludzkiej w schykowym paleolicie zwizane s z kultur lyngbijsk i widersk. Kultura lyngbijska znana jest z terenw niemal caej Lubelszczyzny z wikszym zagszczeniem w jej zachodniej czci (m.in. Trzciniec, Gocieradw, Ksiomierz, Biaka, Dbrwka, Lipniak, ChemNowiny, Grdek Nadbuny i Masomcz). Zabytki kultury widerskiej (88008300 lat p.Chr.) znane s gwnie z terenw zachodniej i centralnej Lubelszczyzny (Wostowice, Bochotnica, Kleszczwa, Zemborzyce, Potoczek), ale rwnie wystpiy w czci pnocnej Lubelszczyzny (Dobry May, Hanna, Malowa Gra), na Grzdzie Sokalskiej (Liwcze, Wyw, Chopiatyn) i na Roztoczu (urawce, Bliw, Bondyrz, Wierzchowiska, Siedliska, Tarnawatka). Okoo 8 300 lat p. Chr. w zwizku z dalszym ociepleniem si klimatu nastpiy przeobraenia w gospodarce wczesnych spoeczestw, rozpoczynajce okres mezolityczny. Na terenach dzisiejszej Lubelszczyzny zarejestrowano kilkadziesit stanowisk z materiaem mezolitycznym. Grupuj si one przede wszystkim w dolinach wikszych rzek
I. 56
Lubelszczyzny: zachodniej (dolina Wisy i jej lewych dopyww), centralnej i wschodniej (doliny Wieprza i Bugu). Charakterystyczn cech omawianego terenu jest cakowity brak stanowisk mezolitycznych na pd. wsch. Lubelszczynie (w Kotlinie Hrubieszowskiej i na Grzdzie Sokalskiej). Wrd zabytkw mezolitycznych wyrniono materiay typowe dla kultur: komornickiej, janisawickiej i chojnicko piekowskiej. Stanowiska kultury komornickiej (II po. VIII tys. pocz. VI tys. p. Chr.) wystpiy, oprcz wspomnianych ju terenw zachodniej, centralnej i wschodniej Lubelszczyzny, rwnie w jej pnocnej czci (Luta, Hanna, Ostrwki), w rejonie Puaw (Grna Niwa) i na Roztoczu (Gorajec Zastawie). Kultura janisawicka (II po. VI tys. IV tys. p. Chr.) znana jest przede wszystkim na podstawie materiaw zebranych na stanowiskach zachodniej i centralnej czci Lubelszczyzny. Wystpia rwnie w pnocnej Lubelszczynie (Osowa, Czemierniki, Rozucie Grabw, Hanna, Kpa, Kownatki, Chroszczynka) oraz na Roztoczu (Jeziornia, Bondyrz, Blinw). Kultura chojnicko piekowska (VI IV tysiclecie p. Chr.) reprezentowana jest na Lubelszczynie sporadycznie, m.in. na stanowisku w cznej. Na pocztku VI tysiclecia p. Chr. przybye z Pwyspu Bakaskiego grupy ludnoci przyniosy ze sob umiejtno hodowli zwierzt, upraw roli, produkcji udoskonalonych narzdzi kamiennych oraz lepienia i wypalania naczy z gliny. Tak wane dla caej ludzkoci wydarzenia (dokonane najpierw w X IX tysicleciu p. Chr. na Bliskim Wschodzie) nosz nazw rewolucji neolitycznej. Ju ok. po. VI tysiclecia p. Chr. osignicia te dotary na ziemie Polski za spraw ludnoci kultury ceramiki wstgowej rytej. Na Lubelszczynie kultura ceramiki wstgowej rytej najliczniej reprezentowana jest w Kotlinie Hrubieszowskiej (Werbkowice Kotorw, Podhorce, Hrubieszw Podgrze, Grdek oraz Kol. wierszczw), gdzie tworz jedno z wikszych skupisk na terenie Polski. Mniej liczne s na Paskowyu Naczowskim (Puawy Wostowice), brak jest natomiast osad tej kultury na Roztoczu (jedynie wystpuj tu pojedyncze znaleziska: Bliw, Lipsko, Grdki) i w pnocnej Lubelszczynie. W drugiej poowie VI tysiclecia p. Chr. na lessach podsandomierskich wyksztacia si kultura malicka, jako wynik naoenia si elementw kultury lendzielskiej, wstgowej kutej i nadcisaskiej. Wyyna Lubelsko Woyska jest obszarem peryferycznym kultury w caej perspektywie jej rozwoju, a stanowiska wystpujce na Lubelszczynie tworz wschodni granic jej zasigu. Dziaalno kultury malickiej widoczna jest w dwu skupiskach: jedno w Kotlinie Hrubieszowskiej i na Grzdzie Horodelskiej (Werbkowice, Kol. wierszczw, Hrubieszw Podgrze, Strzyw, Majdan Nowy) i drugie skupisko na Paskowyu Naczowskim (Las Stocki, Klementowice Kolonia, Wwolnica). Brak jest natomiast osad tej kultury w innych czciach Lubelszczyzny. Okoo poowy IV tysiclecia p. Chr. na lessach sandomierskich, Wyynie Lubelskiej i Zachodniowoyskiej powstaa kultura woysko lubelskiej ceramiki malowanej. Zwizana jest ona, podobnie jak poprzednie, z krgiem naddunajskim. Na omawianych terenach stanowiska kultury woysko lubelskiej ceramiki malowanej wystpuj do gsto, najliczniej w Kotlinie Hrubieszowskiej i na Paskowyu Naczowskim. Prace wykopaliskowe na stanowiskach tej kultury prowadzono w Kotlinie Hrubieszowskiej (Grdek nad Bugiem, Strzyw, Husynne, Hrubieszw Podgrze, Nieledew, Stefankowice Kolonia, uszkw, Rogalin, wierszczw oraz Werbkowice Kotorw) i na Paskowyu Naczowskim (Las Stocki). Z pozostaych terenw znane s mniej liczne stanowiska, przewanie znaleziska pojedyncze. W II poowie V tysiclecia p. Chr. na pograniczu pasa Nizin i Wyyn Polskich, wyksztacia si na podou kultur mezolitycznych i neolitycznych kultura pucharw lejkowatych. Nieco pniej przywdrowaa ona na nasze tereny. Cay teren Lubelszczyzny zosta zajty przez maopolsk grup tej kultury. Z kultur t naley czy kilkaset stanowisk archeologicznych, odkrytych na omawianym terenie. Najliczniej wystpuj one w Kotlinie Hrubieszowskiej (m.in. Grdek nad Bugiem, Trzeszczany, Turkowice, Werbkowice, Kolonia
I. 57
Husynne, Szychowice), na Grzdzie Sokalskiej (m.in. ubcze, Podlodw, Dutrw, Hopkie, Kmiczyn), Paskowyu Naczowskim (Karmanowice, Chruszczw Kolonia, Las Stocki) i Rwninie Beyckiej (m.in. Krnica Jara). Mniej jest ich na sabo urodzajnych glebach Roztocza (skupisko nad grnym dorzeczem Wieprza: Bliw, Hutki, Namule, Bondyrz), a szczeglnie pnocnej Lubelszczyzny, gdzie dopiero z napywem ludnoci kultury pucharw lejkowatych mona mwi o waciwej neolityzacji tych terenw. Wiele stanowisk kultury pucharw lejkowatych byo badanych wykopaliskowo, a niektre doczekay si bada wielosezonowych, m.in. Grdek nad Bugiem i Karmanowice. Okoo poowy IV tysiclecia p.Chr. na terenie Niu rodkowopolskiego powstaa kultura amfor kulistych, a wic na Lubelszczynie miaa ona charakter napywowy. Du rol w genezie tej kultury odegray spoeczestwa pnomezolityczne oraz schykowa faza osadnictwa pucharowego. Na terenach Lubelszczyzny powstay dwa wiksze skupiska osadnicze tej kultury: w jej czci pn.zach. (Paskowy Naczowski) i na terenach nadbuaskich (Kotlina Hrubieszowska i Grzda Horodelska). cznie z obszaru Lubelszczyzny znanych jest kilkaset stanowisk tej kultury. Osady, cmentarzyska i pojedyncze znaleziska wystpiy: w Kotlinie Hrubieszowskiej (m.in. wierszczw, Strzyw, Kryw, Obrowiec, Sahry, lipcze), na Grzdzie Horodelskiej (Kol. Husynne, Miedniki, Kol. Stefankowice, Kuakowice), na Paskowyu Naczowskim (Las Stocki, Stok, Klementowice). Z innych terenw znane s przewanie pojedyncze znaleziska siekier i dut, m.in. z Roztocza (Majdanek, Beec, Jeziernia, Majdan Grny, Bliw, Bondyrz, Trzepieciny, Grdki, Krzemie), pnocnej Lubelszczyzny (Rudno, Korczw, Wrzosw, Buczyce Stare). W kocowym etapie swego istnienia kultura amfor kulistych wspwystpuje z nastpn neolityczn kultur ceramiki sznurowej (3500 2700 r. p. Chr.). Kultura ta powstaa prawdopodobnie na stepach nadczarnomorskich i w krtkim czasie rozprzestrzenia si na znaczne obszary Europy. Na Lubelszczynie zarejestrowano kilkaset stanowisk, w tym kilkadziesit przebadano wykopaliskowo: w Kotlinie Hrubieszowskiej (Werbkowice Kotorw, Szychowice, Wronowice Paprzyca), na Grzdzie Horodelskiej (Stefankowice), na Roztoczu (Guciw), na Grzdzie Sokalskiej (ubcze, Wereszczyca, Hubinek). Najliczniej stanowiska kultury ceramiki sznurowej wystpuj w poudniowej Lubelszczynie: na Grzdzie Sokalskiej i na Roztoczu (Ulw, skupisko w okolicach Guciowa i Bondyrza; skupisko w okolicach Grdek, urawia, Wlki Czerniciskiej, Gorajca). Im dalej na pnoc Lubelszczyzny stanowisk tej kultury ubywa. Nieliczne zarejestrowano w Kotlinie Hrubieszowskiej, 3 stanowiska na Paskowyu Naczowskim (Zbdowice, Lublin Sawinek, Lublin ul. Gliniana), ladowe znaleziska w pnocnej Lubelszczynie i zupeny ich brak na Pagrach Chemskich. Obok neolitycznych spoeczestw zwizanych z wymienionymi wczeniej kulturami archeologicznymi, istniay na terenach dzisiejszej Lubelszczyzny (w jej pn. wsch. czci) ugrupowania ludzkie kontynuujce tradycje mezolityczne. Kultura janisawicka przeywaa si tutaj do IV III tys. p.Ch. Z tzw. mezolitem ceramicznym, nazywanym te neolitem lenym zwizana jest kultura niemeska. Znana jest ona na podstawie kilkunastu stanowisk (m.in. Hanna, Kochany). Okoo 2200 roku p. Chr. na tereny Lubelszczyzny, za spraw Kaukaskich i Bliskowschodnich orodkw metalurgicznych, zaczy stopniowo napywa nowe idee kulturowe, ktrych nonikiem by nowy metal brz. Pierwsz kultur, ktra przeja te idee bya kultura mierzanowicka. Na terenie Lubelszczyzny odkryto kilkaset stanowisk tej kultury, a wyrana ich koncentracja wystpuje w okolicach Lublina, Hrubieszowa i na Grzdzie Sokalskiej. Waniejsze stanowiska odkryto w Lublinie, Hrubieszowie, Teptiukowie, Kol. wierszczowie, Turkowicach, Czerniczynie, ubczu i Stefankowicach. Na obszarze pd. wsch. Lubelszczyzny okoo 1750 r. p. Chr. powstaa, nad grnym Bugiem, kultura strzyowska. Stanowiska tej kultury najgciej wystpuj na Grzdzie
I. 58
Horodelskiej, rzadziej w Kotlinie Hrubieszowskiej i Zamojskiej oraz na Dziaach Grabowieckich. Najwiksze cmentarzysko liczce przeszo czterdzieci grobw odkryto w Kol. Raciborowice, a nieco mniejsze w Hrubieszowie Podgrzu. Badania wykopaliskowe zwizane z t kultur prowadzono w Grdku nad Bugiem, Hyej, Hrebennem /gm. Lubycza Krlewska/, Wieniawce, Jankach i Strzyowie. cznie znanych jest ponad 200 stanowisk zwizanych z kultur strzyowsk. W XVII w. p. Chr. w dorzeczu grnej i rodkowej Wisy oraz rodkowej Warty wyksztacia si kultura trzciniecka. Tereny Lubelszczyzny bogate s w stanowiska tej kultury a ich liczba siga okoo p tysica. W kilkunastu miejscowociach przeprowadzono badania wykopaliskowe (m.in. Trzciniec, Hrubieszw Podgrze, Kosin, Tyszowce, Dominikanwka, Guciw, Lublin Zemborzyce, urawce, Strzyw). Pod koniec XII w. p. Chr. omawiane tereny zasiedlia ludno kultury uyckiej. Stanowiska tej kultury na terenie Lubelszczyzny wystpuj licznie (ok. 1 tysica), a z bada wykopaliskowych znanych jest kilkanacie cmentarzysk (Grdek nad Bugiem, Wronowice Paprzyca, Malice, Komarw, Poboowice, Wokowiany, Bielsko, Kosin, uszczw, Jakubowice, Krupe i Wojciechw) oraz kilka stanowisk osadowych (Werbkowice Kotorw, Hrubieszw Podgrze, Grdek nad Bugiem, Wronowice Paprzyca, Teptiukw, Podlodw i Kosin). Okoo po. VII w. p. Chr. tereny naddunajskie wkroczyy w okres intensywnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. W tym te czasie dociera tam znajomo elaza, szybko upowszechnionego przez kultur halsztack. Wpywy tych tradycji kulturowych sigaj na znaczne obszary Europy rodkowej, cho tylko w niewielkim stopniu dotyczy to kultury uyckiej istniejcej jeszcze w pocztkach epoki elaza. Od VI wieku p. Chr. tereny midzyrzecza Wisy i Bugu wchodz w orbit wpyww scytyjskich. Dowodem na to mog by pojedyncze znaleziska zabytkw scytyjskich: zausznice gwodziowate i grocik trjgraniasty z Grdka nad Bugiem, zawieszka w ksztacie gowy ptaka z Przewodowa czy grocik z Hrebennego. Okoo po. VI wieku p. Chr. kultura uycka zostaa stopniowo wyparta przez kultur pomorsk (550 200 r. p. Chr.), powsta na terenie Pomorza Gdaskiego. Z terenw Lubelszczyzny znanych jest ok. 70. stanowisk kultury pomorskiej, a kilkanacie z nich byo badanych wykopaliskowo (Pawowice, Grdek nad Bugiem, Dobre, ukw, Borowa, Chem Czuczyce, Chomciska Due, Czerniejw Natalin, Malinwka, Dobre, Opole Lubelskie, Kosiorw, Kosin, Gob, Ochoa Kolonia, wieciechw Duy, Wlka Zojecka, Kopyw, widniki, abuki i ukw). W ostatnich dwu wiekach przed Chrystusem tereny Polski wchodz w stref wpyww celtyckich, a archeolodzy zw go modszym okresem przedrzymskim (200 r. p. Chr. pocz. n.e.). Na omawianych terenach rozwiny si wwczas trzy ugrupowania kulturowe: grupa czerniczyska, kultura zarubiniecka i kultura przeworska. Materiay grupy czerniczyskiej znane z kilkudziesiciu stanowisk w przewaajcej mierze pochodz z okolic Hrubieszowa. Badania wykopaliskowe przeprowadzono w Czerniczynie, Masomczu, Werbkowicach Kotorowie i Kol. aszczowie. Pod koniec II wieku p. Chr. na lesistych terenach zach. Ukrainy i Biaorusi na podou miejscowych kultur, przy pewnych wpywach celtyckich, powstaa kultura zarubiniecka. Z Lubelszczyzny znanych jest okoo 30. stanowisk tej kultury, a waniejsze z nich to cmentarzysko ciaopalne z Kol. Husynne, gdzie odkryto dwa zniszczone groby z koca I w. p. Chr. i pocz. n.e oraz obiekty osadowe odkryte na Podlasiu (Turw, Biaa Podlaska i Zampki). Gdzie na pocztku II w. p. Chr. na bazie kultury pomorskiej, w wyniku latenizacji, powstaa kultura przeworska. Za jej kolebk uwaa si lsk, Wschodni Wielkopolsk i Kujawy, skd ekspandowaa na niemal cay obszar Polski. Z Lubelszczyzny znamy kilkaset stanowisk tej kultury, w tej liczbie badane wykopalisko: w Masowie, Opoce, Drgowie, Przewodowie, Zubowicach, Swaryczowie, Jaszczowie, Kraniku, Nieszawie, Pikulach,
I. 59
Obrowcu, Podlodowie, Krynicach, Wronowicach, Dobrem, Szczekarkowie, Sobieszynie, Ciechankach acuchowskich i Macoszynie Duym. Z kultur przeworsk naley czy skarby srebrnych denarw rzymskich, m.in. z Ruszczyzny, Przewodowa, Hrubieszowa, Modryca, Olenicy, Krzewicy, Goraja, Swaryczowa, Romanowa, ulic, Kosynia, Krasnegostawu, Mienian, Ochoy i Walinny. Pod koniec II lub na pocztku III w. na Lubelszczynie pojawia si kultura wielbarska, powstaa w 2 po. I w. na Pomorzu wschodnim. Jej faza modsza zwana cecelsk obecna jest take w formie kilkudziesiciu stanowisk na Lubelszczynie. Prace wykopaliskowe przeprowadzono m.in. w Machnwku, Ulowie, Jaszczowie, Wieprzcu, cznej, Kosinie, Husynnem, Basonii, Kopyowie i Jarosawcu. Na pocztku III wieku, w wyniku przemieszania si elementw kultury wielbarskiej i czerniachowskiej, w Kotlinie Hrubieszowskiej powstaa grupa masomcka. Znanych jest blisko sto stanowisk tej kultury, a badaniami wykopaliskowymi objto dotychczas kilka cmentarzysk: w Masomczu, Grdku, Hrubieszowie Antonwce, Moroczynie i Werbkowicach Kotorowie oraz osady w Grdku, Hrubieszowie Podgrzu, Masomczu i Strzyowie. Z grup masomck naley zapewne czy take cz znalezisk monet czy nawet skarbw, jak skarb zotych monet z Metelina oraz pojedynczy aureus Postumusa z Kosmowa. W drugiej poowie IV wieku osadnictwo grupy masomckiej staje si znacznie rzadsze i zanika zupenie w I po. V wieku. Niewtpliwie ma to cisy zwizek z wdrwkami ludw, w szczeglnoci wdrwk Gotw nad Morze Czarne. W przeciwnym kierunku podali natomiast Herulowie. Ten tajemniczy lud, ktry w III wieku wywdrowa ze Skandynawii po ponad dwu wiekach trwajcym pochodzie przez Europ Wschodni na pocz. VI wieku wraca z powrotem. Trasa tego powrotu biega przez Roztocze, czego dowodem jest cmentarzysko herulskie odkryte niedawno w Ulowie i drugie (ju poza Lubelszczyzn) w ukawicy. Okres wdrwek ludw rozpoczty w roku 375 przez najazd Hunw, spowodowa kryzys osadniczy na duych obszarach Europy. Kryzys ten nie omin i omawianych przez nas terenw, co potwierdza niemal cakowity brak ladw osadnictwa datowanych na nastpny wiek. Pod koniec V wieku na terenach Lubelszczyzny pojawio si osadnictwo sowiaskie. Najstarsze osady sowiaskie z przeomu V i VI w. odkryto w wierszczowie, Zubowicach i Husynnem. Pocztkowo rzadkie osadnictwo od wieku VII zaczo si intensywnie rozwija, co zaowocowao przyrostem osad otwartych, przy ktrych czsto powstay cmentarzyska kurhanowe, niekiedy znacznych rozmiarw. Wrd zabytkw z tego okresu spotyka si rcznie lepione gliniane garnki esowate typu praskiego, przliki gliniane, ostrogi elazne oraz narzdzia kamienne. W VIII IX wieku zwizki rodowe zostaj zastpione przez wyszego rzdu organizacj zwan plemieniem. Na omawianym terenie osiady plemiona: Dulebw, przez wikszo badaczy lokalizowanych w dorzeczu Huczwy, Ldzian w widach Wisy i Wieprza oraz Buan Woynian nad grnym Bugiem. Mniej wicej z tym okresem naley czy liczne cmentarzyska kurhanowe ze ladami ciaopalenia. . Do tej kategorii naley take badany wykopaliskowo duych rozmiarw kurhan zwany Ksiycow Mogi z Husynnego [Teptiukowa]. W VIII IX wieku zaczy powstawa na tych terenach pierwsze grody (Chodlik, Podgrz, Lublin, niatycze ?), kolejno uzupeniane przez nastpne (m.in. Leszczyna, Skibice, Majdan Grny, Kodnica, mijowiska). W X wieku wybudowano potne grody w Czerwieniu (Czermnie) oraz w Grdku nad Bugiem, z czasem otoczone podgrodziem i licznymi osadami przygrodowymi. Tereny midzyrzecza Wieprza i Bugu stay si aren
I. 60
walk polsko ruskich i ostatecznie w 1031 roku weszy one na kilka wiekw we wadanie ksit ruskich. Kolejny, znaczny rozwj osadnictwa zanotowano w XII XIII wieku, co prawdopodobnie zwizane jest z rewolucj agrarn (wprowadzono dwupolwk). Wraz z przyjciem chrzecijastwa zmieni si obrzdek pogrzebowy z ciaopalnego na szkieletowy. Cmentarze sytuowano przy kocioach i kaplicach. Dobrze rozwijajce si w XII i na pocztku XIII w. osadnictwo, zostao gwatownie przerwane wskutek najazdw tatarskich w po. XIII wieku. Najbardziej tragicznym okaza si najazd w roku 1241, kiedy prawdopodobnie zniszczono grd w Grdku oraz pobliskie osady. Zaamao si rwnie osadnictwo w rejonie Czerwienia, co ma zapewne zwizek ze zniszczeniem grodu. Podobnie niszczycielskie najazdy dotkny ziemi lubelsk ze strony Jawingw i Rusinw. Te tragiczne wydarzenia wyznaczaj kocow granic wczesnego redniowiecza. Dla pnego redniowiecza i czasw nowoytnych archeologia zmienia swoje podstawy rdowe, a take sw metodologi. Staje si ona bardziej nauk pomagajc innym dyscyplinom (historia, urbanistyka) ni samodzielnie charakteryzujc procesy osadnicze, kultur materialn itd. Badania nad tym okresem koncentruj si wok miast historycznych (Lublin, Wwolnica, Chem, Hrubieszw), zamczysk (Kazimierz Dolny, Wwolnica, Chem, Horodo, Grabowiec) i fortalicji. Stosunkowo pno stanowiska z okresu nowoytnego zaczto rejestrowa podczas bada AZP. Dlatego liczba znanych stanowisk z tego czasu jest znacznie zaniona. Wszystkie miejscowoci o historycznej przeszoci s bowiem potencjalnymi stanowiskami, ktre najczciej nie s ujte w ewidencji konserwatorskiej. Dotyczy to take stanowisk paskich, z materiaami nowoytnymi, nie zawsze rejestrowanymi w trakcie bada. Naley oczekiwa szerszego wykorzystywania archeologii do poznania historycznej przeszoci Lubelszczyzny (np. w zakresie rnych dziedzin wytwrczoci i rzemios), a szczeglnie do bada poszczeglnych miejscowoci. Analiza zagroe archeologicznego dziedzictwa kulturowego na obszarze wojewdztwa lubelskiego Zabytki archeologiczne na terenie wojewdztwa lubelskiego, podobnie jak w innych regionach, byy i s cigle naraone na uszkodzenie lub zniszczenie. Dzieje si tak przez dziaanie si przyrody oraz wskutek przeksztacania rodowiska przez czowieka. Te pierwsze s od nas niezalene, ale te wystpuj znacznie rzadziej. Czynniki zalene od czowieka wystpuj zdecydowanie czciej i nios ze sob wiksze przeksztacenia (zniszczenia). Czsto jest rwnie i tak, e obydwa czynniki wzajemnie si uzupeniaj i warunkuj (np. sytuacja, gdy dziaalno czowieka uruchamia procesy naturalne). Obserwujemy take zmiany czynnikw ryzyka i ich nasilanie si, co powoduje, e tak wane s systematyczne konserwatorskie inspekcje stanowisk. Teren wojewdztwa lubelskiego nie wyrnia si specyficznym rodzajem zagroe. Wielkie zmiany i przeobraenia krajobrazu mog mie znaczenie jedynie na niewielkim obszarze okolic Bogdanki i zwizane s z kopalni wgla kamiennego. Na pozostaym obszarze brak jest tego typu zagroe. Struktura wasnoci rolnej ze zdecydowan przewag drobnych gospodarstw take jest czynnikiem sprzyjajcym ochronie. Najwikszym zagroeniem s dzisiaj inwestycje gospodarcze, ktre czsto ingeruj w substancj archeologiczn. Dotyczy to w rwnym stopniu wielkich inwestycji (np. program budowy autostrad z przebiegajc przez skrawek wojewdztwa (okolice Biaej Podlaskiej) nitk autostrady A2, jak i mniejszych przedsiwzi budowy drg ekspresowych i obwodnic. Naley przy tym sdzi, e ten czynnik bdzie odgrywa coraz wiksz rol. Zdecydowanie wzroso te znaczenie procesw erozyjnych gleby, ktrym sprzyja coraz gbsza orka i tzw. gboszowanie. Erozja dotyka w tym przypadku caych stanowisk, ktre wymagaj natychmiastowego dziaania konserwatorskiego. Podobnie mona powiedzie o stanowiskach
I. 61
zlokalizowanych na wydmach i piaszczystych wyniesieniach w pnocnej i pd. zach. czci wojewdztwa. Najwaniejsze obecnie potencjalne zagroenia mona sformuowa nastpujco: dziaania inwestycyjne, zwizane z budow i rozbudow wszelkiej wspczesnej infrastruktury (rozbudowa miast, budowa autostrad i drg, inwestycje przemysowe itd.); amatorskie poszukiwania zabytkw archeologicznych (w tym przy pomocy wykrywaczy metali) i rozkopywanie stanowisk; erozja i niszczenie stanowisk przez gbok ork na terenach rolniczych; potencjalna eksploatacja surowcw naturalnych (piasku, wiru itp.). Ocena wartoci archeologicznego dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny Tereny wojewdztwa lubelskiego nale do najbogatszych, pod wzgldem zabytkw archeologicznych, obszarw Polski. Szczeglnie bogate w znaleziska pradziejowe s czarnoziemy Kotliny Hrubieszowskiej i lessy Paskowyu Naczowskiego. Na Lubelszczynie zinwentaryzowano dotychczas cznie ok. 39 tys. stanowisk archeologicznych. Znaczna cz (ok. 13 tys.) to nieokrelone, najczciej take nieliczne lady pobytu ludzi w rnych okresach pradziejw. Ich warto poznawcza jest stosunkowo niewielka, a bliszych informacji na temat charakteru, chronologii i rzeczywistej wartoci naukowej tych stanowisk mog dostarczy dopiero badania wykopaliskowe (na czci z nich take ponowna weryfikacja w terenie). Pozostae stanowiska to w zdecydowanej wikszoci lady osad otwartych i obozowisk zrnicowanych chronologicznie: od paleolitu a po czasy nowoytne XVI XVIII w. (ok. 24,5 tys. stan.) i pozostaoci po cmentarzyskach ciaopalnych i szkieletowych (ok. 1,2 tys. stan.). Trzeba jednak wzi pod uwag fakt, e na niektrych rejonach (np. na obszarach pokrytych glebami lessowymi) cmentarzyska z naturalnych przyczyn ujawniaj si trudniej i jest bardzo prawdopodobne, e wiele spord odkrytych tam stanowisk, zinterpretowanych jako osady otwarte, to w rzeczywistoci pozostaoci po cmentarzyskach, zwaszcza ciaopalnych. Inn grup tworz stanowiska o wasnej formie krajobrazowej: zaliczymy tu grodziska (108), pozostaoci po fortyfikacjach ziemnych (42) oraz cmentarzyska kurhanowe, wzgldnie pojedyncze kurhany (122). Do szczeglnej grupy nale stanowiska bdce ladami miast wczesnoredniowiecznych (5), wychodnie krzemienia (3). Zabytki z terenw Lubelszczyzny, z wczesnej fazy neolitu, reprezentowane przez kultur ceramiki wstgowej rytej, znane z okolic Hrubieszowa (Grdek nad Bugiem, Hrubieszw Podgrze, Werbkowice Kotorw) i z Grzdy Sokalskiej (Tarnoszyn), stanowi niezwykle wane rdo dla poznania tej kultury. Tutaj bowiem zanotowane zabytki z wczesnej fazy rozwojowej. Stosunkowo nieliczne lady kultury malickiej reprezentuj materiay z pd. wsch. Lubelszczyzny oraz z terenu Paskowyu Naczowskiego. Centrum tej kultury znajduje si jednak poza omawianymi terenami. Poudniowa i rodkowa Lubelszczyzna bogata jest take w zabytki kultury woysko lubelskiej ceramiki malowanej. Szczeglnie liczne i cenne znaleziska znane s z okolic Hrubieszowa. Znaczna cz terenw zamieszkaych przez ludno tej kultury znajduje si na wschd od Bugu, na Woyniu. Licznie i na caym obszarze wojewdztwa wystpuj natomiast stanowiska kultury pucharw lejkowatych. Dla bada nad t kultur kapitalne znaczenie ma stanowisko osadowe w Grdku nad Bugiem oraz szereg grobowcw megalitycznych z Paskowyu Naczowskiego. Licznie reprezentowana na Lubelszczynie kultura amfor kulistych stanowi zesp przejciowy pomidzy grup pnocn i wschodni. Najmodsza kultura neolityczna ceramiki sznurowej zajmowaa cay obszar Lubelszczyzny. Szczegln warto naukow posiada badane od koca lat 80 tych XX wieku, liczce kilkadziesit kopcw cmentarzysko
I. 62
kurhanowe na Grzdzie Sokalskiej. Wieloletnie badania doprowadziy do wydzielenie odrbnej grupy kulturowej zwanej sokalsk. Due znaczenie dla pradziejw Polski posiadaj materiay kultury strzyowskiej, wystpujce jedynie w pd. wsch. Lubelszczynie (i na Woyniu). Spore znaczenie posiadaj zabytki kultury trzcinieckiej, a ich specyfika pozwolia wyodrbni osobn grup zwan lubelsk. Podobnie ma si rzecz z materiaami kultury uyckiej i tutaj tworz one odrbn grup zwan ulwweck. Sporo natomiast cennych, z punktu naukowego, zabytkw z Lubelszczyzny zwizanych jest z modszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim. Z tym pierwszym cz si materiay grupy czerniczyskiej, ktre wyrniono w pd. wsch. Lubelszczynie, a z okresem rzymskim materiay grupy masomckiej zajmujce Kotlin Hrubieszowsk. Ludno grupy masomckiej osigna wysoki poziom cywilizacyjny uwieczony utworzeniem protopastwa. Ten wysoki poziom widoczny jest zwaszcza w pozostawionej kulturze materialnej. Swego rodzaju rewelacj s odkryte w ostatnich latach lady pobytu Herulw na Roztoczu w miejscowociach Ulw i ukawicy. Du warto naukow maj materiay z VI w. odkryte na Lubelszczynie, a dotyczce pocztkw Sowian (Zubowice, wierszczw, Husynne). Nie do przecenienia dla nauki s zabytki z okresu plemiennego i wczesnopastwowego i s to kompleksy grodowe w Chodliku (grd, osada), Chemie (grd, podgrodzie, osada przygrodowa, cmentarz grzebalny), Lublinie (trzy grody, zamek, osada miejska, cmentarz, osada), Ssiadce (grd), Czermnie (grd, podgrodzie, trzy cmentarzyska, osada produkcyjna, osady otwarte) i Grdku nad Bugiem (grd, podgrodzie, osady przygrodowe, kurhan). Tereny Lubelszczyzny stanowiy obszar pogranicza Sowian Wschodnich i Zachodnich, a po powstaniu pastw obszar rywalizacji Polski, Rusi, Litwy i Wgier. W midzyrzeczu Bugu i Wisy zanotowano take sporo ladw kontaktw z innymi ludami: Jawingami, Awarami, Madziarmi, Scytami czy Longobardami, a pniej z Arabami i Tatarami. Nie wszystkie te kontakty miay oczywicie pokojowy charakter, szczeglnie upieskie najazdy dotkny te tereny od strony Tatarw i Jawingw. Odrbna kategoria stanowisk dotyczy archeologii redniowiecznej, a w wikszoci miast. Lista stanowisk byaby tutaj nie na miejscu, bowiem naleaoby wymieni wszystkie wiksze i mniejsze orodki miejskie. Wypada jedynie zwrci uwag na spore wartoci poznawcze ladw dawnych ukadw urbanistycznych najstarszych miast: Lublina, Chema, Wwolnicy, Szczebrzeszyna, a take obiekty rezydencjonalne, obronne, sakralne i uytecznoci publicznych ze rodowiska wiejskiego. Oceniajc zasb archeologicznego dziedzictwa kulturowego na terenie wojewdztwa lubelskiego naley zwrci uwag na szczeglne pooenie tego regionu, ktre przekada si take na specyfik rde archeologicznych. Dotyczy to strefy kontaktowej z Poudniem i szczeglnie ze Wschodem. Znajdujemy wiele ladw wiadczcych o intensywnoci tych kontaktw zarwno w pradziejach jak i we wczesnym redniowieczu. Niektre ze stanowisk, jak choby Grdek nad Bugiem, s pod tym wzgldem unikatowe w skali oglnopolskiej. Zasoby chronionych zabytkw archeologicznych Na terenie wojewdztwa lubelskiego wpisano do rejestru 155 stanowisk, tj. zaledwie ok. 0,5% wszystkich znanych stanowisk. Najwicej stanowisk wpisanych do rejestru znajduje si na terenie gmin dawnego wojewdztwa zamojskiego: Tomaszw Lubelski (16), Jarczw (11), Ulhwek (6) wszystkie trzy w pow. Tomaszw Lub., Hrubieszw (5) oraz dawnego wojewdztwa chemskiego: Chem (8) i Rejowiec Fabryczny w powiecie Chem (4). Stanowiska o wasnej formie krajobrazowej mona uzna za dobrze chronione wpisem do rejestru (a 143 stanowiska na 155 wpisw), czego nie mona powiedzie o wielu stanowiskach paskich z materiaami o najwyszych walorach poznawczych (m.in. osada
I. 63
rzymska w Ulowie w pow. Tomaszw Lub. stan. 9). Mimo duej ochrony obiektw kurhanowych, wiele stanowisk nadal oczekuje na wpis do rejestru. S to obiekty do dobrze zachowane i niewtpliwie o duych walorach poznawczych. Dramatycznie przedstawia si sytuacja wielu pojedynczych kurhanw i cmentarzysk kurhanowych wpisanych ju do rejestru zabytkw, sukcesywnie niszczonych przez ork. Wymagaj one natychmiastowych bada ratowniczych. 5. Krajobraz kulturowy i wartoci niematerialne zrnicowanie regionalne, kultura ludowa Regulacj prawn w tym zakresie, obok dotychczasowych uregulowa wprowadza Konwencja UNESCO o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, przyjta przez jej Konferencj Generaln w Paryu w dniu 17 padziernika 2003 r. oraz ratyfikowana przez Polsk 22 padziernika 2010 r. (Dz. U. Nr 225, poz. 1462). Stanowi ona przyjcie uregulowa prawa midzynarodowego. Celem jest ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego, zapewnienie poszanowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsplnot, grup i jednostek, wzrost, na poziomie lokalnym, krajowym i midzynarodowym, wiadomoci znaczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz zapewnienie, aby dziedzictwo to byo wzajemnie doceniane oraz zapewnienie midzynarodowej wsppracy i pomocy. Zgodnie z zapisami konwencji niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza praktyki, wyobraenia, przekazy, wiedz i umiejtnoci jak rwnie zwizane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrze kulturow ktre wsplnoty, grupy i, w niektrych przypadkach, jednostki uznaj za cz wasnego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wsplnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaywaniem przyrody i ich histori oraz zapewnia im poczucie tosamoci i cigoci, przyczyniajc si w ten sposb do wzrostu poszanowania dla rnorodnoci kulturowej oraz ludzkiej kreatywnoci. Przejawia si w dziedzinach: - tradycje i przekazy ustne, w tym jzyk jako nonik niematerialnego dziedzictwa kulturowego, - sztuki widowiskowe, - zwyczaje, rytuay i obrzdy witeczne, - wiedza i praktyki dotyczce przyrody i wszechwiata, - rzemioso tradycyjne. Ochrona oznacza rodki majce na celu zapewnienie przetrwania niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w tym jego identyfikacj, dokumentacj, badanie, zachowanie, zabezpieczenie, promowanie, wzmacnianie i przekazywanie, w szczeglnoci poprzez formalne i nieformalne nauczanie, jak rwnie rewitalizacj rnych aspektw tego dziedzictwa. Lubelszczyzna to obszar Polski zrnicowany pod wzgldem fizjograficznym i kulturowym. Wikszo granic regionu stanowi rzeki: Wisa Wieprz i Bug, wyodrbniajce go w naturalny sposb od reszty kraju. Na omawianym terytorium istnieje kilka jednostek fizjograficznych: Wyyna Lubelska, poudniowo zachodnia cz Roztocza, przedbuaska cz Polesia oraz poudniowo wschodni kraniec Mazowsza. Tereny te zamieszkiwane byy przez rne grupy etniczne, ktre na przestrzeni wiekw wdroway i przemieszczay si tworzc czsto odrbn kultur materialn, duchow i spoeczn. O ziemie te ju w okresie wczesnego redniowiecza toczyy spory wschodniosowiaskie plemiona Dregowiczw, Dulebw, Buan i Woynian oraz zachodniosowiaskich Ldzian, bdcych odamem plemion maopolskich. Byy one przedmiotem wpyww i konfliktw midzy wadcami polskimi i ruskimi. Ale take z Jadwingmi (plemi litewskie).
I. 64
Struktura jzykowa i wyznaniowa nie bya tu jednolita. Na wschodnich rubieach przewaaa ludno ruska, ktra ju od XV w. stanowia zmniejszajcy si odsetek w stosunku do ludnoci polskiej wyznania rzymskokatolickiego, za od wieku XVI zauwaalny by napyw ludnoci tatarskiej, ormiaskiej i ydowskiej. Wytworzya si na tych terenach swoista mozaika kulturowo etniczna, jzykowa i wyznaniowa, wzbogacona w pniejszych wiekach ponownie o element ruski (zwany w XIX wieku ukraiskim) i sprowadzanych kolonistw niemieckich. W wyniku cierania si tych duych fal migracyjnych, ludno zamieszkujca tereny Lubelszczyzny podzielia si na dwie gwne grupy: polsk i rusk. Kolonizacja niemiecka i holenderska oraz liczny element osadnictwa ydowskiego miay mniejszy wpyw na uksztatowanie si kultury tej czci Polski. To pooenie Lubelszczyzny pomidzy Wis a Bugiem, na styku Wschodu i Zachodu, sprzyjao wytworzeniu specyficznej kultury pogranicza inspirowanej rnorodnymi wpywami i wpywy te syntetyzujcej. W krajobrazie kulturowym Lubelszczyzny mona wyrni szereg rnorodnych elementw dziedzictwa materialnego i niematerialnego, stanowicych o tosamoci omawianego terenu. Dziaalnoci osadniczej i budowlanej czowieka od pocztku towarzysz cechy obronnoci, ktre nadawano pojedynczym obiektom i szerszym zaoeniom. Liczna reprezentacja dzie obronnych i zaoe przestrzennych z okresu redniowiecza i nowoytnoci wspstanowi o tosamoci Lubelszczyzny regionu pogranicza wschodniego, stale naraonego na konflikty zewntrzne. W tej grupie mamy stosunkowo liczne pozostaoci obwarowa miejskich, z Lublinem na czele oraz monumentalne zaoenia zamkw z reprezentatywnymi: lubelskim, wwolnickim i kazimierskim. Na czele tej kategorii stoi zaoenie idealnego miasta twierdzy Zamo, szesnastowiecznego dziea Bernarda Morando, umieszczonego na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO. Wrd licznych zaoe szlacheckich i monowadczych zawierajcych elementy obronnoci, wyrnia si ufortyfikowana siedziba Henryka Firleja w Czemiernikach, reprezentujca typ umocnie tzw. starowoskich dzieo o randze ponadregionalnej. Cechy obronnoci posiadaj rwnie obiekty sakralne, np. XVII wieczny zesp kocielny w Gobiu. Istotnym elementem krajobrazu kulturowego i naturalnego woj. lubelskiego s fortyfikacje nowoczesne, w tym wielkoprzestrzenne zaoenia XIX wiecznych twierdz rosyjskich; obok twierdz pruskich i austriackich stanowi one cenny element historycznej fortyfikacji europejskiej. Wzniesienie nadbuaskiej Twierdzy Brzeskiej (ob. w Polsce znajduje si tylko cz lewobrzena w gminie Terespol) oraz nadwilaskiej Twierdzy Dblin w sposb istotny wpyno na przeksztacenie wczeniejszego zainwestowania terenw i ze wzgldu na obowizujce cise rygory wojskowe, przesdzio o dalszym ich funkcjonowaniu, co czytelne jest do chwili obecnej. Nadal tereny poforteczne cechuje m.in. mniejsza intensywno zabudowy, zdecydowane ograniczenia gabarytw d. budowli, pokrycie sieci d. drg wojskowych o charakterystycznych cechach i przebiegach. XIX w. jest rwnie epok decydujcych przemian w Twierdzy Zamo, ktra silnie zmodernizowana w 1 po. XIX w. ju w pocz. l. 60. XIX w. zostaa uznana za przestarza i w rezultacie zdemilitaryzowana. Najwaniejszym znakiem dziaalnoci kulturowej spoecznoci na danym terenie jest osadnictwo, ktrego dwiema podstawowymi formami s wie i miasto. Szczytowy okres ruchu osadniczego na ziemiach obecnej Lubelszczyzny, zapocztkowanego w 1 po. XIV w., przypad na wiek XVI apogeum rozwoju terytorialnego, politycznego i gospodarczego Rzeczypospolitej. W pierwszym okresie redniowiecznego osadnictwa (XIIIXIV w.) na ziemiach tych powstay niemal wszystkie istniejce pniej wsie, gdy tymczasem liczba zaoonych wwczas miast gwnie krlewskich nie przekroczya 10. Proces ten przybra znacznie na sile w wieku nastpnym dziki dziaalnoci prywatnych wacicieli, osigajc swj szczyt w XVI w. Wiek XVII przynis zaledwie kilkanacie (nie zawsze udanych) prb lokowania miast. Podobna ilo orodkw miejskich powstaa w cigu caego XVIII w.
I. 65
u jego schyku cakowita ich liczba dochodzia do 120. Uzmysawia to skal zurbanizowania obszaru midzy Wis a Bugiem, zajmujcego cae dorzecze Wieprza. Znaczny stopie zachowania ukadw przestrzennych wraz z gwnymi skadnikami ich pierwotnej struktury, historycznych sylwet i krajobrazowego otoczenia sprawia, i cigle stanowi one podstawowy skadnik krajobrazu kulturowego Lubelszczyzny. Wynika to m.in. z przyjtych zasad i zgodnej z nimi praktyki lokowania orodkw osadniczych w szczeglnych miejscach: przy rzekach i traktach handlowych oraz w miejscach sprzyjajcych obronnoci. To sprawia, e nawet dzi dawne orodki miejskie niejako z zasady tworz rodzaj geograficznych wzw, nierzadko nawet krajobrazowych zwornikw (Chodel, Czemierniki, Jeziorzany, Modliborzyce). Niezwykle istotnymi elementami krajobrazu kulturowego Lubelszczyzny s wsie, osadzone w krajobrazie rolniczym i naturalnym pejzau przyrodniczym, posiadajce wasne specyficzne elementy skadowe krajobrazu kulturowego, do ktrych nale: zabudowa wsi, ktra w zalenoci od iloci i stanu zachowania substancji budowlanej oraz formy ukadu ruralistycznego tworzy indywidualn sylwet. architektura rezydencjonalna (zespoy dworsko i paacowo parkowe) stanowica charakterystyczny element struktury tradycyjnej wsi polskiej. Rozmieszczenie jej jest znacznie zrnicowane i wie si z historyczn struktur wasnoci ziemskiej. Due rozdrobnienie tej wasnoci w rodkowej czci wojewdztwa (dolina grnego i rodkowego Wieprza i Bystrzycy, dolina Gieczwi) oraz czci pn.zach. (ziemia ukowska), spowodowao, i orodki dworskie znajduj si we wsiach oddalonych od siebie zaledwie o kilka kilometrw. Zespoy te cenne s zarwno jako pojedyncze obiekty architektury, jak i zaoenia przestrzenne, skadajce si z rezydencji, folwarku i parku, powizane systemem drg i alei z pobliskimi wsiami i miasteczkami. W miejscowym krajobrazie zespoy te s wyranie czytelne, zwykle jako wyodrbnione skupiska zieleni komponowanej. architektura sakralna jako z reguy dominujca w krajobrazie wsi i maych miasteczek, jest elementem reprezentacyjnym, istotnym spoecznie oraz wpywajcym w zasadniczy sposb na sylwet architektoniczn okrelonej jednostki przestrzennej. Ze wzgldu na zrnicowanie etniczne regionu wystpuj tu, rnice si pod wzgldem architektonicznym, witynie rzymskokatolickie, greckokatolickie i prawosawne (w miasteczkach take bnice ydowskie); budownictwo przemysowe jego rola w krajobrazie kulturowym Lubelszczyzny jest zrnicowana, co niewtpliwie wynika ze stopnia jego zachowania, jak te z miejsca wystpowania. Najliczniejsze w tej grupie myny i wiatraki bardzo czsto korzystnie wspksztatuj krajobraz kulturowy, m.in. z racji malowniczego pooenia (nad rzekami, w otoczeniu drzew) i charakterystycznych form architektonicznych. Obiekty te wpisuj si w tosamo rolniczego regionu. maa architektura kapliczki i figury przydrone stanowi cenny akcent krajobrazu miejskiego i wiejskiego, zarwno ze wzgldu na wartoci artystyczne, jak te kultowe i kulturowe (kapliczki wyznaczay granice przestrzeni do zamieszkania, wyznaczay granice administracyjne dawnych wsi i miast); cmentarze pierwotnie cile zwizane z zabudow kocioa (zakadane przy wityniach), z czasem oddzielone, byy zwykle wyranie czytelne w panoramie wsi jako skupiska zieleni wysokiej. Niestety naley zwrci uwag na postpujcy proces likwidacji starodrzewu na cmentarzach, poza cmentarzami wpisanymi do rejestru. Wanym czynnikiem tosamoci krajobrazu kulturowego wojewdztwa lubelskiego jest sfera kultury ludowej. Wrd wikszych grup etnograficznych zamieszkujcych Lubelskie wymieni naley Maopolan, Podlasiakw, Lasowiakw, Bojarw Midzyrzeckich i Borowiakw. Poszczeglne grupy etniczne posiadaj odrbne tradycje, co przyczynio si znacznie
I. 66
do zrnicowania kultury ludowej na interesujcym nas terenie. Rnorodno ta widoczna jest zarwno w kulturze materialnej (np. w zrnicowaniu stylu budownictwa, tkactwa czy innych rzemios), jak i w kulturze duchowej (np. w zwyczajach dorocznych, rodzinnych czy obrzdowoci). Lubelszczyzna przez wieki swoich dziejw bya ojczyzn wielu nacji, yjcych obok siebie Polakw, ydw, Ukraicw, Litwinw, Biaorusinw, Tatarw, Ormian wspistniejcych, ubogacajcych si wzajemnie rnorodnoci kulturow i obyczajow. W przekazie pokoleniowym wyraana bya jedno norm estetycznych, moralnych, tosamo ideaw i wzorw ycia, hierarchi wartoci danej wsplnoty, oraz zblione przeywanie i interpretowanie wiata. Burzliwy wiek XX przynis znaczne zmiany, zniszczenia, przesiedlenia, migracje. To nie mogo nie mie wpywu na oblicze kulturowe miejscowoci i regionw. Tam, gdzie tych przemieszcze ludnociowych byo mniej, lub istniaa konieczno zachowania wasnej wyrazistej tosamoci, gdzie byo wiadome wspdziaanie dworu i parafii w ochronie tradycji i tosamoci kulturowej, tam nie ma problemw z jej cigoci. Tam nastpowa przekaz naturalny, rodzice posugujcy si w codziennej mowie gwar naturalnie przekazywali j dzieciom, podobnie jak z dum noszony strj ludowy, taniec, pie, muzyk ojcw. Niezalenie od zachodzcych przemian kulturowych i trudnoci ekonomicznych obserwujemy znaczn aktywno kulturow rodowisk wiejskich i maomiasteczkowych. Tendencje te widoczne s w budzeniu i ugruntowywaniu si wiadomoci odrbnoci regionalnej, budowania tosamoci lokalnej, poszukiwaniu korzeni kultury. Widoczne s rwnie w oywieniu dziaa stowarzysze regionalnych oraz prnoci amatorskich zespow artystycznych. Orodki rzemiosa i sztuki ludowej. Rzemioso ludowe towarzyszce ludnoci wsi przez wieki zaspokajao wikszo potrzeb tej spoecznoci. Jednake w chwili wkroczenia wielkonakadowej produkcji fabrycznej ilo rzemielnikw poszczeglnych bran drastycznie zmalaa. Obecnie ich dziaalno i produkcja jest marginalizowana, z uwagi na olbrzymi konkurencj przemysu i waciwie tylko dziki pomocy pastwa mog one przetrwa aby kontynuowa wielowiekowe tradycje. Wskazane jest stwarzanie dogodnych warunkw do rozwoju przemysw kultury rozumianych jako drogi przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu i wzrostowi gospodarczemu. Celowi temu suy mia opracowany ministerialny program gince zawody, ktry zakada wspieranie istniejcych orodkw rzemiosa ludowego poprzez pomoc w tworzeniu izb regionalnych, organizowaniu rnego typu warsztatw i pokazw, mogcych stanowi atrakcj turystyczn, Wanym jest take wspieranie zanikajcych zawodw, powszechnych przed laty na Lubelszczynie, takich jak: garncarstwo, kowalstwo, tkactwo, plecionkarstwo itp. Dziaajce w tradycyjnej formie orodki przemysw kultury stanowi nie tylko atrakcj turystyczn ale mog by rdem dochodu dla zaangaowanych w dziaania mieszkacw Lubelszczyzny. W dziaaniach tych waciw drog jest take wspieranie wytwarzania wartociowych pamitek regionalnych oraz dziaa zmierzajcych do kreowania produktu lokalnego, zwizanego z kultur i tradycj ludow. Stanowi mog one rdo dochodu dla zainteresowanych mieszkacw regionu i wojewdztwa. Przetrway zasadniczo te dziedziny rzemiosa, ktrych wyrobw nie daje si zastpi produkcj masow, tamow. Dotyczy to np. plecionkarstwa i wikliniarstwa do wyrobu ktrych powszechnie uywa si wikliny, somy, korzeni, yka traw oraz pdw modych drzew dbu, jaowca, leszczyny, olszyny. Orodki skupiajce wiksz ilo rzemielnikw powstaway tam, gdzie dostpny by surowiec przy szlakach wodnych (atwo pozyskiwania wikliny i rogoyny), a przy duych kompleksach lenych zaopatrywano si w korze i yko. W Lubelskiem nadal ywa jest ta tradycja w regionach nadwilaskich (Gob, Barsonia, Puawy, Kazimierz Dolny, Annopol), w okolicach Rudnika nad Sanem, Harasiuk, w powiecie zamojskim, okolicach Bigoraja (gdzie dziaa silny orodek sitarski, zaopatrujcy w swe wyroby odlege tereny Rosji i Bakanw).
I. 67
Jeszcze po II wojnie wiatowej niemal w kadej lubelskiej wsi i majtkach ziemskich pracowali kowale. Pozostay po nich jedynie opuszczone kunie, zamieniane czsto na warsztaty lusarskie lub naprawy samochodw. Rozwj kowalstwa artystycznego datuje si jednake dopiero od drugiej poowy XIX wieku, ale miejscowi kowale zaopatrywali spoeczno wiejsk w szeroki asortyment wyrobw, poczwszy od narzdzi rolniczych po drobne przedmioty uywane w gospodarstwie. Wrd wspczenie dziaajcych kowali wymieni naley Romana Czernieca z Wojciechowa (organizatora miejscowej izby kowalstwa oraz warsztatw kowalstwa), Krzysztofa Cegieo z Gry Puawskiej czy Sylwestra Izdebskiego z Czerli koo ukowa. Kowalstwo artystyczne ywe jest rwnie na Powilu lubelskim (Kol. Borysw, Gra Puawska, Basonia, Kowala), Baranowie, Tarle koo Lubartowa, Lisznie, Moniakach, Chodlu i Becach. Istotn rol odegray organizowane od lat warsztaty kowalstwa artystycznego w Wojciechowie, w ktrych mistrzowie kowalscy przekazuj tajniki swego zawodu uczniom. Tam te odbywaj si Oglnopolskie Spotkania Kowali, w efekcie ktrych widoczne odrodzenie zainteresowania sztuk kowalstwa artystycznego oraz wyrobami kowali. Swoistej modzie na wyroby kowalskie sprzyja ekspozycja wyrobw mistrzw kowali prezentowana w utworzonym w Wojciechowie tematycznym muzeum. Garncarstwo ludowe, nalece do najstarszych rzemios na ziemiach polskich, obecnie znajduje si niestety w stanie nie rokujcym nadziei na jego przetrwanie. Masowa produkcja naczy wypara cakowicie naczynia ceramiczne z uytku na wsi lubelskiej. Jeszcze do niedawna (po II wojnie wiatowej) czynne byy orodki garncarskie w Biaej Podlaskiej, Bidaczowie, Pawowie, Putnowicach, Jzefowie, Skryhiczynie, Jarosawiu, ku Ordynackim, Urzdowie, Michowie, ukowie, Glinnem, Baranowie, Krasnobrodzie i Kolonii Dbrowa. Obecnie wikszo orodkw jest nieczynna, a wyroby produkowane w ku Ordynackim, Urzdowie i Pawowie nie maj ju przeznaczenia utylitarnego, lecz przeznaczone s jako naczynia dekoracyjne, pamitkowe, podobnie jak plastyka figuralna oraz siwaki ze starego orodka w Urzdowie. Renesansowi garncarstwa ludowego sprzyjaj Midzynarodowe Warsztaty i Spotkania Garncarzy organizowane w Urzdowie oraz Jarmarki o charakterze festynw ludowych odbywajce si kadego roku w ku Ordynackim, Janowie Lubelskim, Pawowie. Tkactwo stanowi do dzi jedn z najbardziej ywotnych gazi przemysu ludowego, cho wykonywany jest przez coraz mniejsz grup starszych kobiet. Na jego rozwj rzutowaa uprawa rolin wknistych w dawnym wojewdztwie bialskopodlaskim, w pnocnych rejonach wojewdztw lubelskiego i chemskiego przewaaa uprawa lnu, natomiast w dawnym wojewdztwie zamojskim i poudniowej czci lubelskiego przewaaa uprawa konopi. Drugim elementem decydujcym o rozwoju tkactwa bya hodowla owiec znana na pnocy omawianego terenu, w czci poudniowej rozpowszechnia si dopiero po II wojnie wiatowej. Obecnie tkactwo prawie cakowicie zamaro w poudniowej czci Lubelszczyzny i utrzymuje si gdzieniegdzie w formie skromnej produkcji pasiakw, szmaciakw, workw czy te ptna na przecierada. Na terenach powiatw bialskiego, ukowskiego, parczewskiego i czci wodawskiego tradycja ludowego tkactwa jest nadal ywotna. Pod koniec lat 60. XX w. pojawiy si te dywany o wzorach geometrycznych i geometryczno rolinnych, tkane splotem rypsowym. Na terenach pow. ukowskiego tkane s te dywany dwuosnowowe. S to tkaniny bardziej okazae, dwukolorowe, dwustronne, z dekoracj geometryczn, rolinn, zwierzc, rzadziej antropomorficzn. Zainteresowanie oywieniem tradycji tkackich stao si inspiracja do tworzenia programw edukacyjnych i organizacji warsztatw tkackich w gminie Borki i yrzyn. Wrd innych dziedzin rzemiosa ludowego w stanie zaniku jest ciesielstwo, powronictwo, bednarstwo i koodziejstwo. Na terenie Lubelszczyzny nie ma ju praktycznie rzeby ludowej wykonywanej przez anonimowych autorw, a miejsca w starych kapliczkach domkowych czy szafkowych
I. 68
wypeniane s gipsowymi statuetkami, fabrycznymi obrazkami lub elaznymi pasyjkami. Dawna rzeba ludowa zwizana bya niemal wycznie z tematyk sakraln. Poza scenami pasyjnymi z Chrystusem Ukrzyowanym, w kapliczkach ustawiano Chrystusa Frasobliwego, w. Jana Nepomucena czy Matk Bosk, rzadziej witych: Floriana, Michaa, Jerzego, Stanisawa, Antoniego, Franciszka, Onufrego czy Otyli. Obecnie w wietle danych uzyskanych ze Stowarzyszenia Twrcw Ludowych, na omawianym terenie tworzy ponad 50. rzebiarzy. Jedynymi gminami o wikszym ich skupieniu s gminy ukw (11), Cycw i Chem. Prawie wszyscy tworz rzeby o tematyce sakralnej, wzorujc si na starej rzebie figuralnej, cho czsto s to paskorzeby. Na czci swych prac umieszczaj oni napisy o treci religijnej. Rzadziej pojawiaj si rzeby o tematyce wieckiej, z reguy zwizane z yciem codziennym wsi (orka, siew, robienie masa, tuczenie ziarna) lub wieloosobowe kompozycje przedstawiajce nauk w szkole bd te figurki ptakw rnej wielkoci. Stosunkowo mao znane i rozpowszechniane jest malarstwo ludowe na naszym terenie, ktre dopiero w okresie midzywojennym nobilitowa wybity etnograf Stanisaw Bystro. Wspczesne malarstwo ludowe rozwino si w okresie po II wojnie wiatowej. Mona tu wyrni: makatki i dywany wykonywane na ptnie, papierze, satynie czy jedwabiu, obrazy na szkle i obrazy olejne nawizujce do malarstwa tradycyjnego lub naiwnego, okrelanego te czsto przez fachowcw malarstwem artystw dnia sidmego. Na makatkach obok tematw rolinnych spotykamy czsto jelenie czy abdzie. W ostatnich latach rozprzestrzenio si te malarstwo o tematyce wieckiej (wykonywane na ptnie lub tekturze), przedstawiajce wyimaginowane ogrody rajskie, scenki z ycia wsi lub te sceny ukazujce wiejskie obrzdy religijne. Nie ma tutaj jednak wikszego zagbia twrcw, cho wikszo z nich skupiona jest we wschodnich terenach wojewdztwa (pow. chemski, krasnostawski). Plastyka obrzdowa. Ludowa twrczo plastyczna zwizana z dawnymi obrzdami, praktykami magicznymi, a take obrzdami religijnymi odrywaa w przeszoci znaczc rol. W chwili obecnej tradycja ta jest jeszcze ywa w niektrych regionach wojewdztwa, lecz nie jest to zjawisko masowe. Kultywowane jest przez dzieci wiejskie oraz rzadziej modzie, ktra odczytuje j jako niegodn kultywowania, a w przypadku koldowania, wrcz merkantyln. Najwicej przedmiotw zdobniczych, zwizanych z obrzdowoci, wystpowao w okresie wit zimowych od Boego Narodzenia do Trzech Krli. Na naszym terenie by to zwyczaj chodzenia grup koldniczych z szopk i gwiazd czy koz oraz tzw. Herodw. W niektrych miejscowociach na terenie dawnego woj. bialskopodlaskiego istnia te zwyczaj chodzenia z konikiem, ktrego gow wykonywano z drewna, a ty nakryty by tkanin. Z okresem Wielkanocy wie si tradycja wykonywania palm i pisanek. Stanowi one najbogatsz dziedzin plastyki obrzdowej zwizanej z tymi witami powszechnie wystpujc i yw do dnia dzisiejszego. Z pieczywa obrzdowego na uwag zasuguj korowaje czy koacze weselne, zdobione ptaszkami, szyszkami i koralikami wykonanymi z ciasta, ktre powszechnie pieczone byy jeszcze w okresie midzywojennym. Dzi spotka je mona w niewielu miejscach wojewdztwa przetrway czciowo na terenach dawnego wojewdztwa zamojskiego. Przed wanymi uroczystociami rodzinnymi (ale take przed witami Boego Narodzenia i Wielkanocy) izb przystrajano pajkami, wykonywanymi ze somy, bibuy i papieru oraz wycinankami. Pajki o zrnicowanych formach zawieszano u poway w chaupach rozpowszechniane byy na terenie woj. lubelskiego i d. bialskopodlaskiego. Wykonywaniu pajkw towarzyszyo wytwarzanie kwiatw sztucznych (z analogicznych materiaw), ktrymi rwnie przystrajano izb, ustawiano je we flakonach lub oplatano obrazy o tematyce religijnej. Folklor muzyczny jest cigle ywy i kultywowany na obszarze midzy Wis a Bugiem. Naturalny przekaz pokoleniowy pieni i muzyki ludowej kontynuowany jest przez dziaajce i licznie reprezentowane na Lubelszczynie zespoy amatorskiego ruchu artystycznego. Powstanie wikszoci z dziaajcych dzi ludowych zespow piewaczych
I. 69
datuje si na lata siedemdziesite i osiemdziesite ubiegego stulecia, kiedy to obserwowano niezwyke oywienie ycia kulturalnego na wsi. Znaczna cz zespow przetrwaa do chwili obecnej, okrzepa w dziaaniach artystycznych i dopracowaa si bogatego repertuaru zaczerpnitego z rodzimej tradycji. Zespoy amatorskie powstaway zwykle spontanicznie, najczciej powodem bya ch uatrakcyjnienia lokalnych uroczystoci: dni miejscowoci, doynek gminnych, otwarcia remizy, szkoy, wita religijne. Stopniowo w swych dziaaniach wychodziy poza wasne rodowisko, uczestniczc w organizowanych przez orodki kultury festynach, przegldach, festiwalach o zasigu regionalnym, oglnopolskim a nawet za granic. Zespoy cigle jeszcze liczne na wsiach i aktywnie dziaajce prezentuj rny poziom artystyczny i repertuar: od pieni chralnych, programw okolicznociowych, satyrycznych, kabaretowych po autentyczny repertuar ludowy zaczerpnity od najstarszych mieszkacw wsi zamieszkanej przez wykonawcw. Ambicje piewaczek ludowych, rywalizacja, ch zaistnienia, wyrnienia si w artystycznym wiecie mobilizoway zespoy do aktywnoci w poszukiwaniu zapomnianych zwyczajw, obrzdw i wierze, odtwarzaniu strojw, ukadw tanecznych, czy unikalnych melodii i pieni ludowych, oraz sposobu ich wykonania. Niejednokrotnie oznaczao to dla piewaczek mozoln prac poszukiwawcz i odtwrcz, a zarazem niezwykle cenn kulturowo. Wedug statystyk wykazywanych i opracowanych przez STL prezentujcych aktywno amatorskich zespow artystycznych w kraju, dostrzegamy rzecz znamienn zespoy peni niezwykle cenn rol kulturotwrcz w swoich miejscowociach, chronic niematerialne dziedzictwo kulturowe regionu. Wan rol do spenienia maj tu animatorzy i organizatorzy ycia kulturalnego w regionie oraz samorzdy kadego szczebla. Zespoy skupiajce osoby utalentowane artystycznie s maymi orodkami kultury lokalnej. Oczekuj wsparcia od samorzdu lokalnego, docenienia trudu pracy spoecznej, pomocy merytorycznej od instruktorw. To one, zadawszy sobie trud nauczenia si pieni od najstarszych piewaczek w swoich miejscowociach, potrafi wykona pieni obrzdowe boonarodzeniowe czy wielkanocne, sobtkowe, niwne, weselne i pogrzebowe o redniowiecznym czasami rodowodzie. Zespoy odtwarzaj i zachowuj dla pokole pieni rekruckie, pasterskie, ballady, pieni miosne i rodzinne. Trzeba czasami te pieni odnale, trzeba w nich zadba o wierno w gwarze, wypiewa melodi nieatw do wypiewania. Czasami trzeba te wychowa sobie suchaczy, by umieli dostrzec i doceni warto pieni rde, gdy atwiej i chtniej sucha si w zalewie kultury masowej piosenek popularnych, rytmw disco-polowych. Za takie pieni i takie piewanie doceniane i nagradzane s zespoy piewacze na Oglnopolskim Festiwalu Kapel i piewakw Ludowych w Kazimierzu, gdzie odbd si take Oglnopolskie Targi Sztuki Ludowej prezentujce najwybitniejszych twrcw kultury z kraju. Obie imprezy odegray wan rol inspirujc i promujc najcenniejsze wartoci dziedzictwa kulturowego w skali kraju. Otoczone s patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, co umoliwia nagrodzenie i wyrnienie wsplnym trzydniowym witowaniem w Kazimierzu kadego roku okoo 1000 najwybitniejszych twrcw kultury ludowej z caego kraju. Cz zespow niestety nie jest w stanie dopracowa si repertuaru i poziomu artystycznego pozwalajcego siga po laury na oglnopolskich festiwalach, czy nawet na przegldach wojewdzkich. Niektre poprzestaj na repertuarze pieni popularnych biesiadnych, prezentujc je na festynach, jarmarkach, doynkach, imprezach lokalnych. Wskazana jest jednak pomoc merytoryczna i dbao o ich poziom artystyczny. Zespoy maj dwojak rol do spenienia. Z jednej strony pielgnowanie tradycji, z drugiej za kulturotwrcz w czasie i miejscu, w ktrym dziaaj. Dobrze wic, e organizowane jest wiele przegldw i imprez dajcych moliwo prezentacji artystw ludowych. Wan rol speniaj regionalne koncerty i przegldy pieni wielkopostnych, kold i pastoraek, koncerty ludowych pieni religijnych.
I. 70
Niezwykle cenna w ochronie wartoci niematerialnych dziedzictwa jest praca zespow teatralno - obrzdowych. Wymaga to kunsztu aktorskiego, scenicznego obycia, czasami umiejtnoci napisania scenariusza widowiska obrzdowego, dopracowania scenografii zgodnej z tradycj. Zespoy te maj moliwo prezentacji na przegldach midzywojewdzkich, a najlepsze spektakle obejrze mona w padzierniku kadego roku na Oglnopolskim Sejmiku Teatrw Wsi Polskiej w Tarnogrodzie. Ze wzgldu na niezwyk, unikaln warto niektrych pieni ludowych i obrzdw prezentowanych przez zespoy ludowe, powinny by one otoczone opiek merytoryczn znawcw folkloru, a ich dorobek artystyczny dokumentowany i popularyzowany. Zapewnioby to pewno przetrwania tradycji, a ludowym artystom dao satysfakcj i przywrcio nalen im godno. Przez lata najbardziej widoczne zdaway si by zespoy pieni i taca dziecice, modzieowe, studenckie, prezentuj do dzi choreograficzne ukady tacw tradycyjnych z poszczeglnych regionw. ywioowo, barwno koncertw, pikno prezentowanych strojw ludowych, sprawno wdzik i zaangaowanie modych wykonawcw sprawiaj, e zespoy te maj swoich wiernych widzw i nie maj problemw z angaowaniem nowych kadr tancerzy. Zespoy finansowane przez samorzdy, uczelnie, wspfinansowane przez uczestnikw zabiegaj o sponsorw i hojnych mecenasw. Dziaaj przy uczelniach wyszych, domach kultury bd tworz stowarzyszenia majce za zadanie pozyskiwanie rodkw na funcjonowanie zespou: utrzymanie kadry instruktorskiej, koncerty, wyjazdy, zakup i utrzymanie strojw ludowych dla tancerzy. Znacznie mniejsza jest liczba grup lub par tanecznych, wykonujcych tace tradycyjne. Prezentuj swoje talenty i kunszt taneczny na Oglnopolskim Konkursie Taca Tradycyjnego w Rzeszowie a nagrody tam uzyskane nobilituj ich w swoich rodowiskach. Kapele ludowe autentyczne w skadzie instrumentalnym i repertuarze zgodnym z tradycjami danego regionu niestety s mniej liczne ni zespoy piewacze. Autentyczne kapele i instrumentalici grajcy na tradycyjnych instrumentach jak skrzypce, zbcoki, mazanki, cymbay, dudy, gajdy, trombity, ligawki, bazuny i heligonki to zanikajca umiejtno. W wielu regionach czciej spotka mona grupy wokalno-instrumentalne, nazywajce siebie kapelami, ale z tradycyjnymi kapelami niewiele majce wsplnego skad instrumentalny jest przypadkowy, a wykonywany repertuar jest powszechny, popularny, festynowo-rozrywkowy. Wszechobecne na imprezach lokalnych i festynach narzucaj nowy trend muzyki zwanej ludow, w duej mierze rozumianej tak dlatego, e w opinii odbiorcw prezentowana jest przez ludowych wykonawcw. Tym waniejsze jest dostrzeenie, docenienie i wyrnienie autentycznych muzykantw i piewakw ludowych. Ich wiedz i umiejtnoci naley doceni, ochroni, wypromowa i przekazywa modym nastpcom. Wan rol maj do spenienia samorzdy kadego szczebla, placwki kultury, animatorzy dziaa kulturalnych w regionach. Autentyczna twrczo ludowa jest najlepsz wizytwk regionw, wyrnikiem maych ojczyzn, dajcym szczeglne poczucie tosamoci. Kadego roku wybitni twrcy wyrniani s przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Nagrod im. Oskara Kolberga przyznawan za szczeglne zasugi dla kultury ludowej. W komputerowej bazie danych Departamentu Kultury, Edukacji i Sportu Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Lubelskiego w Lublinie zarejestrowanych jest ok. 400 ludowych zespow piewaczych i chrw dziaajcych przy orodkach kultury i parafiach oraz 45 kapel z repertuarem folklorystycznym. Szczegln aktywno i zaangaowanie wykazuj zespoy z terenu powiatw: bialskiego, wodawskiego, bigorajskiego, tomaszowskiego.
I. 71
Strj ludowy. Tradycyjne stroje ludowe, bdce w przeszoci wyznacznikiem grup etnicznych, wyszy ju niestety cakowicie z codziennego uycia na terenie Lubelszczyzny (w przeciwiestwie do innych regionw kraju). W terenie odnale moemy jeszcze pojedyncze egzemplarze, lecz czciej natkn si moemy na ich pozostaoci koszule, spdnice, fartuchy czy weniane krajki. Pomimo zrnicowania strojw ludowych naszego terenu mona odnale cechy wsplne: w stroju mskim brzowa sukmana, rnica si jedynie nieznacznie krojem i szamerunkiem, somiane kapelusze, czapki sukienne; w stroju kobiecym skromna lniana spdnica, u ludnoci polskiej bez barwnych ozdb, starannie stebnowana i marszczona w pasie, pachty naramienne. Na omawianym terenie moemy wyrni nastpujce grupy kostiumologiczne: strj osicki wystpujcy w okolicy osic, uksztatowany po czci pod wpywem stroju mazowieckiego; strj podlaski noszony na obszarze midzy Wieprzem a Bugiem w dorzeczu Krzny lewego dopywu Bugu. Na zachodzie ssiadowa z ubiorem lubartowskim, ukowskim i siedleckim, na poudniu z lubartowskim i chemskim; strj wodawski noszony powszechnie jeszcze w okresie midzywojennym nad Bugiem i w okolicach Wodawy, Wooskowoli, Nahajek, Krzywowierzby, Horodyszcza zwizany by z dwiema mniejszymi grupami etnicznymi Chamakami i Poleszukami; strj radzyski rozpowszechniany w okolicach Radzynia Podlaskiego, zanik cakowicie po 1945 r.; strj chemski zrnicowany: w pnocnej czci chemskiego strj podobny by do stroju wodawskiego Chamakw, w okolicach Chema i w pd. wsch. czci chemskiego odbiega od niego nieco sposobem zdobienia koszuli haftem krzyykowym w kolorze czerwonym i czarnym; strj hrubieszowski wystpowa w pd. wsch. czci Zamojszczyzny, przylegajc od wschodu do Woynia, od poudnia za do Galicji Wschodniej. W stroju tym przenikay si i mieszay elementy polskie i ruskie, czsto trudne do odrnienia; strj krzczonowski rozpowszechniony na styku poudniowej czci powiatu lubelskiego i pnocnej partii krasnostawskiego, z centrum w Krzczonowie. Z uwagi na rozpowszechnienie go przez zespoy pieni i taca, uwaany jest powszechnie za strj lubelski; strj lubartowski i ukowski spotykany w okolicach Lubartowa i ukowa. Wida w nich wpyw ubioru szlachty zagrodowej, ktra tu licznie zamieszkiwaa, za drobna szlachta wystrzegaa si noszenia ubioru chopskiego; strj powilaski (puawski) wystpowa w pasie wzdu Wisy na terenach tzw. Powila Lubelskiego; strj bigorajsko tarnogrodzki spotykamy na rdlenych obszarach Tanwi, rni si znacznie zachowanym archaizmem od ubiorw z pozostaych terenw Lubelszczyzny. Niektrzy badacze wrcz snuj hipotez o jego zwizkach z osadnictwem wooskim. Jeszcze w kocu XX wieku dominoway tu materiay samodziaowe weniane i lniane. Strj ony sitarzy z Tarnogrodu i Bigoraja oraz okolic wzbogacony by o kosztowne materiay brokaty, adamaszki i cienkie sukna (szyte z nich byy upany podbite futrem, gorsety i spdnice szyte na wzr szlachecki i mieszczaski), ktre sitarze przywozili z dalekich wdrwek na poudnie Europy, docierajc a na Bakany; strj z okolic Janowa i Kranika ssiadujcy od poudnia ze strojem bigorajskotarnogrodzkim, mia charakter zbliony do rodkowo-lubelskiego, w ktrym przewaay wpywy miejskie, w tym gotowe materiay fabryczne. Wspczesno wsi i miasteczek Lubelszczyzny cechuje niezwyka rnorodno postaw, de i zachowa wyraajca si w staej konfrontacji tradycji i nowoczesnoci. Denie do unifikacji warunkw bytu, zacierania granic midzy miastem a wsi jest naturaln tendencj, lansowan przez media wszechobecne, opiniotwrcze, zacierajce granice take kulturowe. Jakby na drugim biegunie codziennoci jest potrzeba wsplnego tworzenia, bycia razem, poszukiwania korzeni, rde, innoci, wyrnika wasnego, regionalnego dziedzictwa kulturowego. Orodki kultu religijnego i zwyczaje z nimi zwizane. Orodki kultu religijnego na terenie Lubelszczyzny zwizane s gwnie z kultem Matki Boskiej, ktrej sanktuaria znajduj si m.in. w: Lenej Podlaskiej, koci w. Ap. Piotra i Pawa (kamienny wizerunek
I. 72
Matki Boej z XVII w., koronowany w 1963 r.); Kodniu, bazylika w. Anny (obraz Matki Boej de Guadelupe, koronowany w 1723 r.); Lublinie, archikatedra (obraz kopia Matki Boej Czstochowskiej zwanej Paczc z 1927 r.); Lublinie, bazylika oo. dominikanw (sanktuarium z relikwiarzem Krzya witego); Lublinie, kaplica ss. Suek NMP Niepokalanej (obraz Matki Boej z XVII wieku, koronowany w 1778 r. z Latyczowa, czczony przez katolikw greckich i aciskich); Chemie, bazylika Narodzenia NMP (obraz Matki Boej Chemskiej, czczonej zarwno przez katolikw jak i prawosawnych, koronowany w 1765, 1946 i 1957 r.); Janowie Lubelskim, koci w. Jana Chrzciciela (obraz Matki Boej z XVII w.); Wwolnicy (figurka Matki Boej Kbelskiej z XV w., koronowana w 1978 r.); Chodlu, koci Trjcy Przenajwitszej (obraz Matki Boej Loretaskiej z XVII w.); Tomaszowie Lubelskim, koci Zwiastowania NMP (obraz Matki Boej z XVII w.); Krasnobrodzie, koci Nawiedzenia NMP (wizerunek Matki Boej z XVII w., koronowany w 1965 r.). Ponadto w Radecznicy, w zespole kocielnym oo. Bernardynw z XVII w. kultem otoczony jest wizerunek w. Antoniego Padewskiego, za we Wodawie w kociele oo. Paulinw obraz w. Ludwika, za w Piotrawinie obraz w. Stanisawa Bpa od XV w. Orodki kultu greckokatolickiego funkcjonuj w kilku miejscowociach, w tym w wityniach obecnie przejtych przez rzymskich katolikw. Do najbardziej znanych centrw kultu nale: Kostomoty, jako miejsce przechowywania czci relikwii bogosawionych mczennikw unickich z Pratulina; jest to zarazem Centrum Ekumeniczne chrzecijastwa wschodniego; Pratulin jako sanktuarium mczestwa unitw podlaskich; Drelw jako miejsce mczestwa unitw podlaskich upamitnione sal pamici. Na terenie Lubelszczyzny znajduje si wany orodek ptniczy w Jabecznej, gromadzcy wiernych obrzdku prawosawnego. Prawosawni, tak jak rzymscy katolicy, pielgrzymuj rwnie do Matki Boej Chemskiej w bazylice Narodzenia NMP na tzw. Grce Chemskiej. Kademu z orodkw ptniczych towarzyszy zwyczaj dorocznych pielgrzymek, podczas ktrych wierni podejmuj zobowizania lub te ofiaruj swoje pielgrzymowanie w rnych intencjach np. zdrowia, czasem s to intencje dzikczynne lub ekspiacyjne. Pielgrzymowanie to zbiega si zazwyczaj z odpustem, ktremu towarzysz kramy i handlarze pamitek (obrazw, racw, ksieczek, ale take sodyczy, upominkw, serc z piernikw, szczyp itp.). Uroczystoci odpustowe posiadaj bogat opraw obrzdow (noszenie feretronw, nocne czuwania ze wiecami, procesje). Czci orodkw ptniczych towarzysz cudowne rda, ktrych woda w wiadomoci i przekonaniu pielgrzymujcych przynosi ulg w wielu schorzeniach czy wrcz ma moc uzdrawiajc (kaplica w. Rocha koo Krasnobrodu, Krasnobrd, Wwolnica, kaplica w. Otylii w Urzdowie i in.). Nadal bardzo ywym zwyczajem na wsiach lubelskich jest strojenie krzyy i kapliczek przydronych, a w maju piewanie majwek, ktre gromadz cae rodziny. 6. Analiza mocnych i sabych stron oraz szans i zagroe dla rodowiska kulturowego wojewdztwa lubelskiego (SWOT) Mocne strony: duy zasb obiektw i zespow obiektw o znacznych wartociach architektonicznych, historycznych i artystycznych oraz o cennych walorach krajobrazowych; zespoy staromiejskie i maomiasteczkowe o zachowanym historycznym rozplanowaniu i duym nasyceniu obiektami zabytkowymi; wybitne wartoci zabytkowych obiektw architektury kocioa rzymskokatolickiego w perspektywie historii Diecezji (Archidiecezji) Lubelskiej oraz Diecezji Zamojsko Lubaczowskiej w odniesieniu do granic administracyjnych wojewdztwa lubelskiego; wyjtkowy w skali kraju zasb zabytkowych sakralnych obiektw drewnianych i zabytkowego budownictwa drewnianego;
I. 73
istnienie zabytkw bdcych wiadectwem wielokulturowoci i wielowyznaniowoci oraz pooenie w obszarze o znacznych walorach rodowiska kulturowego, na pograniczu kultur; bogaty zasb ruchomych dzie sztuki zgromadzonych w obiektach sakralnych oraz w muzeach stanowicych zbiory bdce wiadectwem wielu kultur i narodw; korzystne warunki rozwoju turystyki ze wzgldu na zachowane dziedzictwo kulturowe i atrakcyjne tereny krajobrazowe; bogaty i zrnicowany regionalny krajobraz kulturowy; zintegrowane wartoci rodowiska kulturowego i przyrodniczego na pograniczu kultur, a take w strefie granicznej obszaru Unii Europejskiej; egzotyka kresowej, wielokulturowej Lubelszczyzny obszaru koegzystencji wielu narodowoci i religii, moliwo wsppracy transgranicznej z Ukrain i Biaorusi; wsppraca duych miast na poziomie kontaktw midzynarodowych; orodki kultu religijnego o charakterze ponadregionalnym; zachowane poczucie tosamoci kulturowej spoecznoci lokalnych; ywa tradycja aktywne zespoy ludowe, festiwale, rkodzieo gwnie garncarstwo, kowalstwo, sitarstwo, lokalne produkty ywnociowe jako produkty regionalne; zwarty obszar administracyjny i geograficzny, posiadajcy naturalne granice zachodni i wschodni, wyznaczone przez Wis i Bug; pooenie zarwno na obszarze nizinnym, wyynnym i zapadliskowym powodujce wystpowanie zrnicowanego krajobrazu naturalnego; dua rnorodno rzeby wyynnej determinujca atrakcyjno krajobrazow ponad 40% powierzchni wojewdztwa; wystpowanie duych obszarw o intensywnej, malowniczej rzebie lessowej wpywajce na atrakcyjno turystyczn regionu; due znaczenie turystyczne Wisy i jej Maopolskiego Przeomu, a take Bugu i Wieprza ze wzgldu na ich naturalno oraz roztoczaskich rzek i potokw z charakterystycznymi wodospadami; samoistna warto rzeki Bug jakom ostatniej dzikiej (nieregulowanej) rzeki w Europie rodkowej z zachowan tkank krajobrazu kulturowego i ogromnym potencjaem turystyki kwalifikowanej, w tym transgranicznej; istnienie Pojezierza czysko Wodawskiego wystpujcego poza zasigiem ostatniego zlodowacenia z ok. 70 jeziorami o zrnicowanych cechach hydrograficznych i przyrodniczych; wystpowanie atrakcyjnych owisk wdkarskich zarwno na rzekach nizinnych jak i wyynnych, na jeziorach, zbiornikach retencyjnych i zalewach, w starorzeczach i w stawach; due kompleksy lene i puszczaskie (puszcza Solska, Lasy Janowskie, Zwierzynieckie, Kosobudzkie oraz Parczewskie); chronione rodowisko przyrodnicze (parki, rezerwaty, obszary chronione); rozwojowa infrastruktura turystyczna wycigi narciarskie, wypoyczalnie sprztu, oznakowanie tras turystycznych; tradycje produkcji rolniczej i zbierackiej uprawy gryki, lnu; konik bigorajski; bogate runo lene; produkcja miodu; zagbie produkcji owocw mikkich maliny, porzeczki oraz sady; rozwojowe metody produkcji rolniczej produkcja integrowana, ekologiczna; mae gospodarstwa z potencjaem produkcji ekologicznej i obsugi turystw;
I. 74
Sabe strony: przeksztacenia w obrbie ukadw urbanistycznych historycznych miast i miasteczek, powstae m.in. w wyniku modernizacji szlakw komunikacyjnych i wprowadzenia nowej zabudowy w praktyce nie uwzgldniajcych zasady zharmonizowania nowych inwestycji z lokaln tradycj; znaczna ilo obiektw zabytkowych znajdujcych si w zym stanie zachowania zwaszcza zespow dworsko parkowych i folwarcznych, nieuytkowanych drewnianych wity d. greckokatolickich, nieuytkowanych plebanii, obiektw przemysowych oraz cmentarzy (przede wszystkim ydowskich) i likwidacja zabytkowych nagrobkw na d. cmentarzach unickich, dewastacja i kompletne zapomnienie cmentarzy kolonistw niemieckich)]; silne tendencje do wypierania tradycyjnego drewnianego budownictwa ludowego przez zabudow wspczesn; liberalizacja przepisw prawa budowlanego, dopuszczajcego w przypadku nowych inwestycji odstpstwa od zatwierdzonych projektw budowlanych, czego czstym skutkiem jest ewidentne naruszenie wymogw konserwatorskich (np. zmiana kubatury); brak skutecznych sposobw egzekwowania waciwej ochrony i konserwacji zabytkowych obiektw od ich wacicieli m.in. ze wzgldu na niedostatek pastwowych funduszy na wykonywanie remontw zastpczych oraz zbyt ma wraliwo sdw i organw cigania na kwestie ochrony zabytkw zapisane w ustawie o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami; brak wystarczajcych nakadw na ochron zabytkw; nieuregulowany stan wasnoci czci obiektw zabytkowych, prowadzcy czsto do postpujcej destrukcji obiektu; Zagroenia czynniki negatywnego oddziaywania na rodowisko kulturowe: niedostateczne finansowanie dziaalnoci w zakresie ochrony krajobrazu kulturowego oraz zabytkw; niewystarczajca ilo mechanizmw promujcych dziaania na rzecz ochrony, konserwacji i rewaloryzacji zabytkw oraz opieki nad zabytkami; niedostateczna edukacja w zakresie wiadomoci wartoci zasobw kulturowych oraz moliwoci ich wykorzystywania; brak kompleksowej i spjnej polityki ochrony krajobrazu kulturowego na poszczeglnych szczeblach administracji; brak moliwoci skutecznego egzekwowania prawa dot. ochrony i opieki nad zabytkami ze strony organw administracyjnych; rozwj inwestycyjny na obszarach miast, osad wiejskich (d. miasteczek) i wsi ingerujcy w otoczenie historycznych ukadw urbanistycznych budzcy zastrzeenia ze stanowiska konserwatorskiego. Szanse czynniki pozytywnego oddziaywania na rodowisko kulturowe: rozlegy i zrnicowany zasb obiektw zabytkowych, skadajcych si na tosamo krajobrazu kulturowego; charakterystyczne zjawisko przenikania kultur; korzyci wynikajce z walorw atrakcyjnego uksztatowania krajobrazu naturalnego Lubelszczyzny (niski stopie urbanizacji i uprzemysowienia, zasoby lasw i wd, zrnicowane urzebienie terenu); korzystne warunki dla rozwoju turystyki, z wykorzystaniem moliwoci bazy informacyjno turystycznej, przygotowywanej w rozwinitym rodowisku badawczym i naukowym Lubelszczyzny oraz filii wyszych uczelni w miastach wojewdztwa; I. 75
korzystne warunki dla rozwoju turystyki, z wykorzystaniem rosncej bazy noclegowej, w tym gospodarstw agroturystycznych; uwzgldnianie problematyki ochrony zabytkw i dziedzictwa kulturowego w programach, strategiach i planach rozwoju wojewdztwa, gmin i miast; uwzgldnianie zagadnie z zakresu ochrony rodowiska kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wojewdzkim i gminnych; moliwo finansowania prac konserwatorskich i remontowych obiektw zabytkowych ze rodkw finansowych pochodzcych z rnych rde: pastwowe, samorzdowe, prywatne, wyznaniowe, rodki Unii Europejskiej i inne; projektowanie i realizacja strategii rozwoju w obszarach wschodniej granicy Unii Europejskiej.
III. Cele Wojewdzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w wojewdztwie lubelskim na lata 2011 2014 Cel strategiczny I. Wzmocnienie potencjau dziedzictwa kulturowego wojewdztwa lubelskiego jako elementu rozwoju spoeczno gospodarczego regionu. Ochrona zabytkw materialnymi. materialnych i opieka nad zabytkami
Cel operacyjny 1.
Priorytet 1
Ksztatowanie krajobrazu kulturowego - zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz rodowiska przyrodniczego.
Dziaanie 1
Dziaania na rzecz podnoszenia wiadomoci spoeczestwa na temat wartoci opisywanych pod pojciem krajobrazu kulturowego.
Konwencja paryska w sprawie ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 roku wprowadzia now w tym czasie zasad ochrony zarwno dziedzictwa kulturalnego, jak i dziedzictwa naturalnego. Stwierdzono wwczas, e przeobraenia spoeczno gospodarcze powoduj nieodwracalne zuboenie dziedzictwa wszystkich narodw wiata. Od tego czasu zaczto wdraa na arenie midzynarodowej polityk ogln zmierzajc do wyznaczenia dziedzictwu kulturowemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w yciu zbiorowym i wczy ochron do programw planowania oglnego. Wydwik tej filozofii odnajdujemy w polskich przepisach prawa zwizanych z ochron zabytkw i opieka nad zabytkami. W Polsce dopiero przemiany spoeczno gospodarcze lat 90-tych XX w. szczeglnie uwypukliy potrzeb pooenia nacisku na realizacje tej idei, obok idei zrwnowaonego rozwoju. Jednym z elementw realizacji zintegrowanej ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego jest ochrona krajobrazu kulturowego. Przez taki krajobraz rozumiana jest przestrze historyczna uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zawierajca wytwory cywilizacyjne oraz elementy przyrodnicze. czy on elementy rodowiska przyrodniczego i kulturowego, przechowuje wiadectwo dziaalnoci jego dawnych mieszkacw. Dlatego te wane jest, aby podejmowa dziaania na rzecz uwiadamiania jak wane dla spoecznoci lokalnych jest utrzymanie takiego krajobrazu kulturowego, ktry moe w sposb wymierny wpyn na polepszenie jakoci ycia mieszkacw danego terenu poprzez umiejtne wykorzystywanie jego niepowtarzalnych walorw. Krajobraz kulturowy przyczynia si do wyksztacenia regionalnej i lokalnej tosamoci oraz odzwierciedla histori i wspistnienie ludzi z przyrod. I. 76
Na wielu obszarach naszego regionu wystpuj przykady dziaa czowiek, ktry poprzez zgodne z warunkami przyrodniczymi uytkowanie gruntw i wiadome zabiegi pielgnacyjne harmonijnie ksztatowa krajobraz. Krajobrazy takie zachoway si przede wszystkim na obszarach wiejskich i w maych miasteczkach. Jednym z wanych instrumentw ochrony i ksztatowania krajobrazu kulturowego jest planowanie przestrzenne. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, rodowiska naukowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Dziaanie 2 Promowanie wobec jednostek samorzdu terytorialnego nowoczesnej formy ochrony krajobrazu kulturowego w postaci parku kulturowego.
Wraz z wyznaczeniem w 2003 r. norm prawa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami wprowadzono now form prawn majc na celu ochron obszarw o dobrze zachowanych cechach tosamoci krajobrazu kulturowego i naturalnego park kulturowy. Zagospodarowanie i zarzdzanie terenem o szczeglnym nasyceniu rwnomiernie rozoonymi zasobami substancji zabytkowej (tj. historycznymi ukadami urbanistycznymi i ruralistycznymi, architektur i budownictwem, komponowanymi ukadami wd i zieleni, miejscami pamici, obiektami archeologicznymi, fortyfikacj, sieci drg historycznych) oraz niematerialnymi wartociami kulturowymi, w powizaniu z walorami krajobrazu naturalnego odbywa si w oparciu o uzgodniony z wojewdzkim konserwatorem zabytkw Plan Ochrony Parku Kulturowego zatwierdzony przez Rad Gminy. Teren wojewdztwa zosta przebadany pod wzgldem nasycenia substancj zabytkow (kulturow) i krajobrazow (naturaln). W dokumencie Delimitacja parkw kulturowych do planu zagospodarowania przestrzennego woj. lubelskiego omwiono 60 obszarw historyczno kulturowych okrelajc ich specyfik i charakter oraz zaproponowano utworzenie na terenie wojewdztwa 57. parkw kulturowych, w tym 2. archeologicznych, a take odstpienie od tworzenia parku w 5. przypadkach. Wyniki tych bada ujto rwnie w Planie Zagospodarowania Przestrzennego wojewdztwa lubelskiego. Podejmowanie dziaa majcych na celu zachcenie wadz jednostek samorzdu terytorialnego do inicjowania parkw kulturowych na obszarach o duym nasyceniu wartociow substancj zabytkow i naturaln powinno mie znaczenie w kontekcie podnoszenia jakoci ycia mieszkacw. W szczeglnoci na obszarach o niskim potencjale gospodarczym zaoenie parku kulturowego moe by szans dla wzmocnienia kondycji ekonomicznej jego mieszkacw. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, rodowiska naukowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Dziaanie 3 Dziaania na rzecz powstrzymania na obszarach wojewdztwa lubelskiego degradacji krajobrazu kulturowego, jego zachowania oraz wyeksponowania jego wartoci estetyczno - widokowych.
Forma ochrony obszarowej jak jest park kulturowy moe odpowiada zawartej w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego strefie ochrony konserwatorskiej, wyodrbnionej ze wzgldu na stopie nasycenia substancj zabytkow oraz walorami
I. 77
krajobrazu naturalnego. Jednak, pomimo integralnoci krajobrazu kulturowego i naturalnego w strefach ochrony konserwatorskiej o zachowanych walorach krajobrazu kulturowego obowizuje nadrzdno wartoci kulturowych. rodowisko przyrodnicze ochronione jest poprzez wasne formy okrelone Ustaw z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880 z pn. zm.). W strefach ochrony konserwatorskiej podstawowe dziaania obejmuj konserwacj i restauracj jego historycznych skadnikw, takich jak: ukady urbanistyczne i ruralistyczne (z uwzgldnieniem pasmowych rozogw pl), architektur i budownictwo, komponowane ukady wodne i ogrodowe, miejsca pamici, obiekty archeologiczne, fortyfikacje, sie drg historycznych oraz niematerialne wartoci kulturowe. Naley egzekwowa ochron i rekompozycj historycznych powiza funkcjonalno przestrzennych, osi widokowych oraz sylwet i dominant przestrzennych. Dopuszcza si kreacj nowych walorw krajobrazowych, pod warunkiem zachowania lub adaptacji wartoci objtych ochron. Jakiekolwiek ingerencje trwale zmieniajce zagospodarowanie terenw, powinny odbywa si w oparciu o studia widokowe, uwzgldniajce chronione cechy krajobrazu. Wyznaczenie strefy ochrony konserwatorskiej na obszarze potencjalnie moliwym do ustanowienia parku kulturowego, moe by pierwszym etapem wskazujcym mieszkacom kierunek wyznaczonej przez wadze strategii rozwoju danego terenu, opartej na nowoczesnym zarzdzaniu posiadanym dziedzictwem kulturalnym i naturalnym w celu rozwoju ekonomicznego. Jest to wanym aspektem ycia publicznego, w szczeglnoci w kontekcie podnoszenia jakoci ycia mieszkacw oraz osigania wymiernych korzyci materialnych. Zarwno wane, jak i trudne jest, w okresie wzmoonych inwestycji, zachowanie dla przyszych pokole w odpowiednim stanie obiektw zabytkowych i krajobrazu kulturowego, przy jednoczesnym nadawaniu przestrzeni publicznej wyszych standardw. Ma to znaczenie zarwno w obszarach staromiejskich, jak i podmiejskich. W zwizku z powyszym naley kontynuowa dziaania zmierzajce do okrelenia granic obiektw zabytkowych i ich sfer ochrony oraz obligatoryjne uwzgldnia je w planach zagospodarowania przestrzennego w charakterze obszarw chronionych. W celu harmonizowania komunikacji wizualnej naley dy do odtwarzania w ukadach urbanistycznych i ruralistycznych historycznych dominant architektonicznych i osi widokowych, porzdkowa przestrze w sposb prowadzcy do eksponowania obiektw zabytkowych w krajobrazie kulturowym. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, rodowiska naukowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Dziaanie 4 Monitoring i aktualizacja uregulowa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych jednostek samorzdu terytorialnego.
Stay monitoring przepisw prawa oraz idei w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz wczanie wynikw tych uregulowa do dokumentw strategiczno planistycznych jednostek samorzdu terytorialnego na terenie wojewdztwa jest wanym elementem prowadzonej przez te jednostki polityki rozwoju danego obszaru. Wykorzystywanie dowiadcze orodkw, ktre od duszego czasu czerpi wymierne korzyci z aktywnego zarzdzania posiadanym dziedzictwem kulturowym i wprowadzanie pozytywnych mechanizmw do strategii rozwoju moe przyczyni si do poprawy jakoci ycia mieszkacw i mie wpyw na rozwj gospodarczy danego terenu.
I. 78
Czerpanie z dorobku innych podmiotw i wymiana dowiadcze pozwalaj zapobiega rwnie niekorzystnym procesom towarzyszcym aktywnemu zarzdzaniu dziedzictwem kulturowym w celu pozyskiwania wymiernych korzyci ekonomicznych. Podjcie planowych dziaa w zakresie, zarwno ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego, jak i zarzdzania tym dziedzictwem ma wyjtkowe znaczenie w szczeglnoci w przypadku obszarw o duym nasyceniu wartociow substancj a przynalenych do wielu jednostek administracyjnych. Wwczas powinna by podejmowana wsppraca ponadlokalna. Wanym instrumentem zrwnowaonego zarzdzania dziedzictwem kulturowym s przede wszystkim dokumenty strategiczne jednostki samorzdu terytorialnego, programy opieki nad zabytkami oraz dokumenty planistyczne zwizane z zagospodarowaniem przestrzennym. Wprowadzanie rozwiza polityki zintegrowanej ochrony zabytkw moe sta si elementem przewagi konkurencyjnoci regionu. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Dziaanie 5 Dziaania na rzecz opracowania gminnych programw opieki nad zabytkami.
Jak wynika z rozpoznania przeprowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie na terenie Polski programy opieki nad zabytkami posiadaj wszystkie samorzdy wojewdztw, ale nie posiadaj ich samorzdy pozostaych szczebli w znaczcej wikszoci. Obszar wojewdztwa lubelskiego naley do terenu o najniszym wskaniku. Art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U Nr 162 poz. 1568 z pn zm.) zobowizuje organy zarzdzajce jednostek samorzdu terytorialnego do sporzdzania na okres 4 lat odpowiednio wojewdzkich, powiatowych i gminnych programw opieki nad zabytkami. Celem sporzdzania programw jest m.in. wczenie zagadnie ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego do obiegu spoecznego i gospodarczego. Bogactwo i rnorodno dziedzictwa kulturowego moe w istotny sposb przyczyni si do rozwoju spoeczno gospodarczego danego terenu, a tym samym do poprawy jakoci ycia jego mieszkacw. Ma te istotny walor edukacyjny i popularyzatorski. Nadrzdnym celem realizowanej polityki ochrony dziedzictwa kulturowego winno by zaoenie, e jest ono wanym czynnikiem rozwoju lokalnego i spjnoci spoecznej. Dziedzictwo jest wsplnym, ponadczasowym dobrem, rdem poznania wsplnej przeszoci i fundamentem, na ktrym buduje si tosamo. Naley przewrci dziedzictwu waciw roli w yciu spoecznym zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju, jak to ma miejsce we wspczesnych systemach zarzdzania dziedzictwem na wiecie. Ideaem jest odejcie od dotychczasowego pasywnego modelu administrowania zabytkami na rzecz aktywnego zarzdzania dziedzictwem. Wane jest angaowanie w proces ochrony dziedzictwa wszystkich grup spoecznych w przeciwiestwie do dotychczasowego ograniczenia do wskiego grona specjalistw, propagowanie postawy wspodpowiedzialnoci za zabytki. Drugim wanym aspektem posiadania przez gmin programu opieki nad zabytkami jest ochrona prawna zabytkw znajdujcych si w gminnej ewidencji zbytkw a nie wpisanych do wojewdzkiego rejestru zabytkw i nie wczonych w obrb parku kulturowego. W wietle art. 19 cytowanej ustawy ustalenia gminnego programu opieki nad zabytkami uwzgldnia
I. 79
si w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Dla zabytkw znajdujcych si jedynie w ewidencji gminnej strefy ochrony konserwatorskiej obejmujce obszary, na ktrych obowizuj okrelone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, maj na celu ochron zabytkw znajdujcych si na tym obszarze. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Priorytet 2 Rozwj dziaa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w celu zahamowania procesw ich degradacji i poprawy stanu zachowania.
Dziaanie 1
Staa ochrona wartociowych ukadw przestrzennych: urbanistycznych i ruralistycznych na obszarze wojewdztwa lubelskiego.
Wanym dla podnoszenia jakoci ycia mieszkacw jest podnoszenie standardw przestrzeni publicznej. W ostatnich latach wi si to cile z gwatownymi procesami urbanizacyjnymi, a w konsekwencji nowymi inwestycjami. W przypadku przestrzeni zabytkowej, o wartociach historyczno estetycznych, wymaga wnikliwej uwagi powizanie nowych jakoci ze starymi wartociami. Konieczne jest wwczas uwzgldnianie wytycznych konserwatorskich oraz lokalnego charakteru zabudowy. W celu odtworzenia adu urbanistycznego niezbdne jest planowanie i zapisy w studiach uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zabytkowe obiekty mieszkalne w miastach i miasteczkach s w duej wikszoci w zym stanie. Przez wiele lat nie prowadzono w nich systematycznie remontw, brakowao funduszy na dostosowanie ich do standardw wspczesnych. Zespoy sakralne i budowle uytecznoci publicznej s na og dobrze utrzymane. W zym stanie jest natomiast wikszo zespow dworsko parkowych i zespow zabytkowej zieleni. Wykorzystywane przez dugi czas niezgodnie z funkcj lub pozostajce bez zagospodarowania, wymagaj dziaa rewaloryzacyjnych oraz zmiany sposobu uytkowania. Ukady przestrzenne zaoe parkowych s czsto nieczytelne. W zym stanie technicznym s zabytki inynierii. Obiekty stajc si nieprzydatnymi w swoich pierwotnych funkcjach pozostaj niezagospodarowane i niszczej. W celu ochrony wartociowych ukadw przestrzennych w wojewdztwie lubelskim naley podj szersze ni dotychczas dziaania na rzecz rewitalizacji centrw zabytkowych miast i miasteczek wraz z rekompozycj urbanistyczn prowadzc do nadania im nowej funkcjonalnoci. Przedmiotem i celem procesu ochrony miast historycznych jest nie tylko ochrona, konserwacja, rewaloryzacja i rewitalizacja historycznej substancji i struktury zabytkowej, ale animacja zespou staromiejskiego i jego trwae wczenie w obszar funkcjonalnego rdmiecia jako najatrakcyjniejszej czci, a take jego ekspozycja oraz celowe wykorzystanie i spoeczne udostpnienie jego elementw. Generalnym zaoeniem, ktre winno przywieca podejmowanym dziaaniom jest kreowanie zespou zabytkowego jako ywego elementu skadowego wspczesnego, rozwijajcego si miasta. Jest to waciwa droga do uzyskania optymalnych warunkw jego ochrony, ktr w wojewdztwie lubelskim naley realizowa poprzez denie do usuwania przeksztace w obrbie ukadw urbanistycznych historycznych miast i miasteczek oraz
I. 80
wyeliminowanie samowoli inwestorskich w obrbie chronionych ukadw urbanistycznych, denie do ograniczania wprowadzania nowej, niezharmonizowanej zabudowy (inwestycji) z lokaln tradycj, zapobieganie przeksztaceniom zabudowy oraz ukadw urbanistycznych historycznych miast i miasteczek. Wskazane jest opracowywanie planw rewaloryzacji i rewitalizacji zespow staromiejskich i wartociowych obszarw krajobrazowych. Z uwagi na niewystarczajcy poziom opieki i ochrony naley zwraca szczegln uwag na zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego i studiach uwarunkowa, ze szczeglnym uwzgldnieniem ukadw ruralistycznych, konsekwentne nawizywanie w nowej architekturze do lokalnych wzorw i materiaw (budownictwo regionalne) W ramach zarzdzania zabytkowymi zespoami, w szczeglnoci podworskimi naley przeciwdziaa wtrnym podziaom parcel i budynkw wsptworzcych te zespoy, pozostawianiu ich bez uytkowania oraz wprowadzaniu niewaciwych programw uytkowych. W zakresie opieki nad zabytkowymi zaoeniami zieleni konieczne jest wypracowanie zasad merytorycznej wsppracy z instytucjami zajmujcych si ochron rodowiska przyrodniczego. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. Dziaanie 2 Dziaania zmierzajce do polepszenia stanu zachowania zabytkw na obszarze wojewdztwa lubelskiego, ze szczeglnym uwzgldnieniem budownictwa drewnianego, zabytkw i obszarw poprzemysowych i powojskowych.
W wojewdztwie lubelskim wanym dziaaniem priorytetowym, obok ochrony miast historycznych, jest ochrona budownictwa drewnianego. Zakadana jest ochrona w rnych aspektach: 1. Podejmowanie dziaa w celu ochrony zabytkw drewnianych w miejscu ich pierwotnego posadowienia, zarwno poprzez eksponowanie ich w otoczeniu, jak i nadawanie im nowych programw uytkowych. 2. Zachowanie regionalnej architektury i zabudowy poprzez waciwe odnawianie starych budynkw, zgodnie z regionalnymi wzorami, z zachowaniem oryginalnego wygldu bryy i elewacji. Naley kontynuowa akcj instalacji w obiektach zabytkowych systemw zabezpieczajcych przez kradzie, zniszczeniem lub poarem. W stosunku do architektury i budownictwa wskazane s dziaania zmierzajce do powstrzymania dewastacji otoczenia obiektw zabytkowych, wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego, przeciwdziaanie opuszczaniu obiektw. Du niedogodnoci w podejmowaniu opieki nad zabytkami jest nieuregulowany status prawny czci tych obiektw. Problematyka obszarw i obiektw powojskowych wie si ze zjawiskiem opuszczania (przekazywania) zabytkowych obiektw obronnych i garnizonowych przez wojsko. Jest to zjawisko niepokojce, albowiem obiekty opuszczone ulegaj szybkiej degradacji poddane niekorzystnym skutkom oddziaywania rodowiska przyrodniczego. W ramach ochrony wysokiej klasy zabytkowej architektury i budownictwa wojskowego o cechach tosamoci regionalnej, a zarazem wyrniajcej region w skali europejskiej naley dy do sporzdzenie penych inwentaryzacji, kontroli nad przekazywaniem nowym uytkownikom rodzaj uytkowania, opiniowanie projektw adaptacyjnych i nadzr nad wykonawstwem). Przestrzeganie generalnej zasady nie rozdrabniania pierwotnych dziaek pod obiektami i zespoami wojskowymi. Popularyzacja architektury budownictwa obronnego poprzez przygotowanie specjalistycznych tras zwiedzania, m.in. monumentalnych XIX w. twierdz rosyjskich: Twierdzy Dblin i Twierdzy Brze.
I. 81
Ju w 2004 r. powsta raport o turystyce industrialnej, na podstawie ktrego wytypowano obiekty do zwiedzania oraz tematyczn tras turystyczn. Do zasadniczych dziaa zmierzajcych do opieki nale: przeciwdziaanie wtrnym podziaom parcel i budynkw wsptworzcych zespoy zabytkowego budownictwa przemysowego, inicjowanie dziaa majcych na celu rewaloryzacj zniszczonych obiektw przemysowych, przeciwdziaanie opuszczaniu obiektw poprzemysowych i w konsekwencji popadania ich w ruin, co niejednokrotnie jest spowodowane brakiem pomysu na odpowiednie zagospodarowanie tyche obiektw, popularyzowanie form wykorzystania zachowanych budynkw przemysowych, z dopuszczeniem innych programw uytkowych ni pierwotne; z podkreleniem, i nadrzdnym celem jest zachowanie bryy budynku i detalu w niezmienionej formie, popularyzacja zabytkw budownictwa przemysowego przez uwzgldnienie np. w przebiegu szlakw turystycznych. Wspieranie dziaa na rzecz zachowania archeologicznej substancji zabytkowej, w tym tworzenie warunkw do prowadzenia bada naukowych. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, organizacji spoecznych zainteresowanych ochron dziedzictwa kulturowego, rodowiska naukowego, podmiotw gospodarczych dziaajcych w obszarze kultury, wacicieli i posiadaczy zabytkw. XVII. Dziaanie 3 Zakoczenie prac nad gminnymi ewidencjami zabytkw. Art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U Nr 162 poz. 1568 z pn. zm.) obliguje wjtw (burmistrzw, prezydentw miast) do prowadzenia gminnej ewidencji zabytkw. Zakoczenie ewidencjonowania zabytkw na poziomie gminy ma znaczenie, poniewa ewidencja ta jest podstaw do sporzdzania powiatowych i gminnych programw opieki nad zabytkami oraz pozwala na prawn ochron zabytkw wraz z ich otoczeniem nie wpisanych do rejestru zabytkw oraz nie ujtych w planie ochrony parku kulturowego. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, administracji rzdowej odpowiedzialnej za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami. Dziaanie 4 Upowszechnianie mechanizmu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organy stanowice jednostki samorzdu terytorialnego na zasadach okrelonych przez te jednostki.
Art. 81 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U Nr 162 poz. 1568 z pn. zm.) upowania organ stanowicy jednostki samorzdu terytorialnego do udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru oraz okrela tryb w jakim ma si to odby. W celu polepszenia stanu zabytkw na terenie gmin konieczne jest wspfinansowanie prac z rnych rde, w tym rwnie samorzdw lokalnych, ktre w efekcie winny czerpa wymierne korzyci z coraz atrakcyjniejszego rodowiska kulturowego na swoim terenie. Majc na wzgldzie uaktywnienie administracji w kwestii moliwoci wynikajcych z ustawy naley podj dziaania zmierzajce do wskazywania tyche moliwoci, a w konsekwencji ujmowania w budetach jednostek samorzdu terytorialnego rodkw finansowych przeznaczonych na ochron zabytkw i opiek nad zabytkami.
I. 82
Dziaanie skierowane do gmin i powiatw oraz wacicieli i posiadaczy obiektw zabytkowych. Dziaanie 5 Intensyfikacja kompleksowych dziaa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami pozostajcymi w posiadaniu jednostek samorzdu terytorialnego.
Jednostki samorzdu terytorialnego oraz jednostki organizacyjne jednostek samorzdu terytorialnego posiadaj w swoim mieniu rwnie obiekty zabytkowe wpisane do rejestru, bd bdce w tzw. zainteresowaniu konserwatorskim. Sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku, do ktrego tytu prawny posiada jednostka samorzdu terytorialnego, jest zadaniem wasnym tej jednostki. W celu wypenienia ustawowego obowizku wskazane jest, aby opracowa kompleksowy plan dziaa skierowanych na utrzymanie wasnych obiektw zabytkowych we waciwym stanie technicznym i uytkowym. W efekcie poprawa stanu zachowania zabytkw moe przyczyni si do wymiernych korzyci gospodarczych dla danego obszaru. Zabytki bdce w posiadaniu Samorzdu Wojewdztwa Lubelskiego omwiono w Rozdziale 2. w czci 2., dziaania za w Rozdziale 4. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego posiadajcych zabytki. Priorytet 3 Wprowadzanie nowoczesnych form w zarzdzaniu, organizacji i dziaalnoci instytucji muzew, muzew na wolnym powietrzu oraz innych instytucji o charakterze muzealnym.
Dziaanie 1
Promocja instytucji muzeum jako narzdzia ochrony zabytkw i miejsca wypracowywania wzorca opieki nad zabytkami.
Muzeum jest jednostk organizacyjn, ktrej celem jest gromadzenie i trwaa ochrona dbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkoci o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartociach i treciach gromadzonych zbiorw, upowszechnianie podstawowych wartoci historii, nauki i kultury polskiej oraz wiatowej, ksztatowanie wraliwoci poznawczej i estetycznej oraz umoliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorw. Muzeum traktowane jest w powszechnej wiadomoci jako miejsce skostniae, przepojone powaga i uczonoci. Wynika to z traktowania przez spoeczestwo zabytkw jako sacrum oraz z zada naoonych na instytucj muzealn. Wspieranie dziaa na rzecz zmiany wiadomoci spoecznej w tym zakresie i wprowadzenia wizji muzeum miejsca przyjaznego do edukacji i spdzania czasu wolnego. Podjcie dziaa marketingowych w celu kreowania potrzeby uczestniczenia w kulturze oraz obcowania z dziedzictwem kulturowym. Pierwsz prb przycignicia odbiorcy mogaby by zmiana godzin otwarcia tych instytucji w czasie umoliwiajcym odwiedziny przez osoby realizujce si zawodowo. Dziaanie skierowane do muzew i organizacji o charakterze para muzealnym, odbiorcw oferty kulturalnej tych instytucji.
I. 83
Dziaanie 2
Wykorzystanie nowoczesnych technologii w dziaalnoci statutowej muzew w celu przycignicia odbiorcy.
W dzisiejszym, konsumpcyjnym, wiecie potrzebnych jest wiele kompromisw. Instytucja muzealna, z definicji swej miejsce badania i przechowywania pamitek przeszoci dla przyszych pokole, musi odej od skostniaego sposobu prezentowania swoich zbiorw i wynikw analiz. W celu zainteresowania i przycignicia widza konieczne jest wczanie do swej oferty zaj interdyscyplinarnych z zastosowaniem nowoczesnych narzdzi, prowadzenie bada i popularyzacja ich wynikw oraz zastosowanie nowoczesnych technik multimedialnych do prezentacji zbiorw. W zasadzie podjcie prby przeksztacenia muzew w instytucje coraz bardziej kreatywne. Naley jednak przy tym pamita aby dziaanie te nie uczyniy z muzew parkw rozrywki i miejsc sucych li tylko spdzaniu wolnego czasu, czyli zabijaniu nudy. Dziaanie skierowane do muzew i organizacji o charakterze para muzealnym, odbiorcw oferty kulturalnej tych instytucji. Priorytet 4 Dziaanie 1 Aktywizacja spoeczestwa w celu wykorzystywania zabytkw dla celw spoeczno ekonomicznych.
Podnoszenie poziomu wiadomoci wartoci krajobrazu kulturowego jako elementu niezbdnego do rozwoju przemysw czasu wolnego.
Upowszechnianie wizerunku Lubelszczyzny jako miejsca atrakcyjnego dla inwestorw poprzez wspieranie dobrych praktyk zagospodarowania obiektw zabytkowych wraz z ich otoczeniem, rozwijaniem i promowaniem produktu turystycznego opartego na unikalnych wartociach regionu, w tym krajobrazu kulturowego. Ponadto upowszechnianie gospodarczej wartoci krajobrazu kulturowego wrd osb kreujcych rozwj przemysw czasu wolnego jako i ich odbiorcw. Promocja instytucji Spoecznego opiekuna zabytkw w czynny udzia w opiece nad zabytkami Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, organizacji zwizanych ze sfer kultury, podmiotw gospodarczych dziaajcych w przestrzeni kultury, waciciele i uytkownicy obiektw zabytkowych, odbiorcw produktw kulturalnych. Dziaanie 2 Tworzenie mechanizmw wczajcych dziedzictwo kulturowe w nowoczesny obieg gospodarczy: przemysw czasu wolnego i przemysw kultury.
Wspierania dziaa majcych na celu wczenie dziedzictwa materialnego w obieg ycia spoecznego poprzez podnoszenie wiadomoci jego wartoci, potrzeby porzdkowania i chronienia oraz wykorzystania dla celw rozwoju ekonomicznego spoeczestwa. Mechanizmy ukierunkowane winny by na dziaania zmiany wiadomoci spoeczestwa w kierunku uporzdkowania przestrzeni publicznej, a w konsekwencji umoliwienie czerpania wymiernych korzyci z aktywnego zarzdzania dziedzictwem kulturowym wczonym w zakres oferty przemysw czasu wolnego i przemysw kultury. Jednym z elementw pozwalajcych na wypracowanie nowych mechanizmw moe by wprowadzanie nowych funkcji do obiektw zabytkowych, przy rwnoczesnym zachowaniu ich wartoci zabytkowych. Podejmowanie wsppracy z wacicielami i zarzdcami zabytkw na rzecz waciwego zarzdzania zasobem dziedzictwa kulturowego zgodnie z zasad
I. 84
zrwnowaonego rozwoju oraz promowanie zasad opieki nad zabytkami. Wymiana dowiadcze oraz propagowanie najlepszych rozwiza wsppracy publiczno prywatnej prowadzonej w celu zachowania i wykorzystywania dziedzictwa kulturowego do rozwoju spoeczno ekonomicznego. Jednym z czynnikw moe sta si aktywny udzia osb peicych funkcj spoecznych opiekunw zabytkw. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, organizacji zwizanych ze sfer kultury, podmiotw gospodarczych dziaajcych w przestrzeni kultury, waciciele i uytkownicy obiektw zabytkowych, odbiorcw produktw kulturalnych. Cel operacyjny 2. Priorytet 1 Dziaanie 1 Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego. regionalnego autentycznoci dziedzictwa regionw
Zachowanie autentycznego kulturowego. wyrnika
Przyjcie i upowszechnianie Lubelszczyzny.
Lubelszczyzna, pooona midzy Wis a Bugiem jest wyrazista i bogata kulturowo. Tradycje kulturowe tych ziem maj nieprzerwany rodowd historyczny, wasn specyfik i dynamik. To bogactwo kulturowe jest obiektem bada rodowisk naukowych, w efekcie ktrych ustalony zosta wyrnik autentycznoci poszczeglnych regionw. Dziaanie skierowane do lubelskiego rodowiska naukowego, jednostek samorzdu terytorialnego. Dziaanie 2 Pogbianie form wsppracy rodowiska naukowego z samorzdami w procesie ustalania autentycznych regionalnych wartoci kulturowych.
W dziaaniu tym wane jest pogbianie form wsppracy rodowiska naukowego z samorzdami, majcej na celu kontynuowanie prac badawczych ustalajcych autentyczne wartoci kulturowe w poszczeglnych mikroregionach. Dziaania takie prowadzone s przez rodowisko naukowe lubelskie w formie bada terenowych a nastpnie konferencji i publikacji prezentujcych i upowszechniajcych efekty ustale badaczy. Realizowane jest to zwykle na zlecenie i przy wsppracy samorzdw powiatowych i gminnych. Dziaanie skierowane do lubelskiego rodowiska naukowego, jednostek samorzdu terytorialnego. Dziaanie 3 Wspieranie aktywnoci lokalnej w dziaaniach majcych na celu uwiadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury dla zachowania wasnej tosamoci i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem.
Ustalenia dotyczce wagi zachowanego niematerialnego dziedzictwa kulturowego w regionach winny by upowszechniane ogowi jego mieszkacw. Istotne jest wspieranie inicjatyw lokalnych w dziaaniach zachowujcych i propagujcych niematerialne dziedzictwo. Widoczna jest tu rola samorzdw kadego szczebla ale take stowarzysze regionalnych, amatorskich zespow artystycznych bezporednio dziaajcych w tym zakresie. Wane jest wspieranie tworzenia i rozbudowywania zbiorw muzew regionalnych, chronienia pomnikw, wiadkw przeszoci ale take mobilizowania regionalistw i twrcw kultury,
I. 85
take amatorskiej do popularyzowania wasnych tradycji regionalnych oraz odziedziczonych zasobw kulturowych. Dziaania takie pozwalaj na zachowania wasnej wyrazistej tosamoci kulturowej, budowanie dumy z korzeni kulturowych miejscowoci i regionw, osadzenie kulturowe szczeglnie wane w zjednoczonej Europie. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji kultury. Dziaanie 4 Prowadzenie planowych dziaa wspierajcych dziedzictwo niematerialne oraz wczanie jego ochrony do rnych programw edukacyjnych.
W dziaaniu tym wskazane jest prowadzenie planowych dziaa wspierajcych edukacj w zakresie regionalnego niematerialnego dziedzictwa kultury. Opieka i ochrona dziedzictwa winna by realizowana m.in. przez stworzenie programw edukacyjnych skierowanych do modziey, dajcym moliwo poznania i docenienia regionalnego przekazu kulturowego. Dziaanie takie pogbia w mieszkacach Lubelszczyzny poczucie dumy ze swoich tradycji kulturowych, uatwia dostp do tego dziedzictwa. Realizacji celw edukacyjnych suy take upowszechnianie publikacji dokumentujcych i promujcych dziedzictwo kulturowe. Zapisane na nonikach elektronicznych, bd w formie drukowanych zbiorw pieni, melodie i obrzdy zaczerpnite z tradycji regionu stanowi bezcenne rdo w tym zakresie. Wane by stay si take materiaem wykorzystywanym w edukacji modego pokolenia. Istotn role w przyblianiu i upowszechnianiu wiedzy o korzeniach kulturowych regionu odgrywaj popularne wrd modego pokolenia zespoy folkowe, przetwarzajce artystycznie materiay rdowe ale wprowadzajce je na nowo w obieg kulturowy. Dziaanie skierowane do wadz owiatowych, jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych i kultury, mediw. Dziaanie 5 Realizowanie studiw naukowych dotyczcych niematerialnego, zwaszcza zagroonego. ochrony dziedzictwa
Wanym czynnikiem motywujcym do zainteresowania modego pokolenia dziedzictwem kulturowym regionu jest realizowanie studiw naukowych dotyczcych ochrony dziedzictwa niematerialnego, zwaszcza zagroonego, oraz zlecanie prac naukowych dokumentujcych i opracowujcych zasoby kulturowe regionu. Znaczn rol spenia tu wiadome potrzeb w tej mierze rodowisko naukowe ukierunkowujce studentw i mod kadr naukow do podejmowania do realizacji prac badawczych obejmujcych dzieje, tradycj, zasoby i kultur regionw Lubelszczyzny. Prace takie powstaj z inicjatywy samorzdw i stowarzysze regionalnych ogaszajcych konkursy, stypendia naukowe, uatwiajcych badania a nastpnie publikacj i popularyzacj prac badawczych. Te czynniki mobilizujce i zachcajce do podejmowania prac badawczych o tematyce regionalnej sprzyjaj zainteresowaniu modego pokolenia niematerialnym dziedzictwem kulturowym regionu. Dziaanie skierowane do uczelni wyszych, jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych i kultury, mediw. Dziaanie 6 Wspieranie programw badawczych dotyczcych dziedzictwa, zapewniajcych archiwizacj i udostpnienie ich efektw.
I. 86
Rol uczelni wyszych i rodowiska naukowego, merytorycznej kadry placwek kultury i stowarzysze kulturalnych jest opracowanie, udostpnianie i realizowanie programw badawczych dotyczcych dziedzictwa, zapewniajcych waciwe metody badawcze oraz archiwizacj zebranych materiaw. Istotne jest take opracowanie efektw bada umoliwiajce udostpnienie ich zainteresowanym mieszkacom miejscowoci i regionw oraz przybywajcym na Lubelszczyzn turystom. Wanym czynnikiem jest tu promowanie przewodnictwa wyposaonego w pen wiedz o wartociach kulturowych, oryginalnoci i atrakcyjnoci regionu. Dziaanie skierowane do uczelni wyszych, jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, mediw. Dziaanie 7 Tworzenie moliwoci przekazywania przez twrcw ludowych swej wiedzy, umiejtnoci i dowiadcze zawodowych modemu pokoleniu.
Rol samorzdw lokalnych oraz placwek owiatowych i kulturalnych jest stworzenie moliwoci przekazywania przez twrcw ludowych swej wiedzy, umiejtnoci i dowiadcze zawodowych modemu pokoleniu. Dziaanie to w wielu regionach realizowane jest poprzez m.in. opracowanie systemw wspierania finansowego twrcw i ich uczniw, pisanie programw umoliwiajcych organizacj warsztatw, pokazw prezentujcych lokalnych twrcw kultury, ich umiejtnoci i dorobek artystyczny. Istotne jest wpisanie w programy edukacyjne zaj obejmujcych tradycje historyczne i kulturowe regionu. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, organizacji pozarzdowych dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, mediw. Dziaanie 8 Wspieranie dziaa w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Rol stowarzysze regionalnych ale take muzew regionalnych, bibliotek i instytucji kultury jest zabieganie o odtworzenie, zachowanie i promowanie lokalnych tradycji kultury. Wane jest by odpowiednie suby i organy samorzdowe wiadome byy potrzeby inicjowania dziaa w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Podejmowanie przedsiwzi, w celu wzmocnienia instytucji i autorytetu osb zaangaowanych w ochron niematerialnego dziedzictwa kultury. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, mediw. Dziaanie 9 Kontynuacja prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzajcych do stworzenia penej inwentaryzacji zasobw niematerialnych dziedzictwa kulturowego.
Koniecznoci jest kontynuowanie prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzajcych do aktualizowania i penej inwentaryzacji zasobw niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Komputerowa baza danych w tym zakresie stworzona zostaa na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przez Zarzd Krajowy Stowarzyszenia Twrcw Ludowych w Lublinie. Badaniem w skali kraju objci zostali:
I. 87
twrcy ludowi, autentyczne zespoy piewacze, kapele ludowe, chry, zespoy opracowujce tradycyjne obrzdy i zwyczaje. Aktualizowanie tej bazy wie si z kosztami finansowymi. Badania naukowe prowadzone s przez UMCS i KUL przy zainteresowaniu i zaangaowaniu samorzdw lokalnych. Twrcy kultury take amatorskiej, regionalici oczekuj wymiernych znakw opieki za strony wadz i powoanych do tego instytucji samorzdowych. Wanym zadaniem dowartociowujcym i nobilitujcym uzdolnionych artystycznie twrcw amatorw jest propagowanie statusu twrcy ludowego. Zadanie to realizuje Stowarzyszenie Twrcw Ludowych przy wspudziale Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dziaanie skierowane do orodkw naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, mediw. Dziaanie 10 Staranie o umieszczenie wybranych zabytkw na europejskiej i wiatowej licie dziedzictwa kulturowego. Regulacj prawn w tym zakresie wprowadza Konwencja UNESCO o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, przyjta przez jej Konferencj Generaln w Paryu w dniu 17 padziernika 2003 r. ratyfikowana zostaa przez Polsk 22.X.2010 r. Zgodnie z jej zapisami utworzona zostanie krajowa lista najcenniejszych zabytkw niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Otwarta zostaa take droga prawna do wnioskowanie o wpis wybranych obiektw kultury niematerialnej na europejsk i wiatow list dziedzictwa kulturowego. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, twrcw ludowych, mediw. Dziaanie 11 Inspirowanie organizacji imprez kultywujcych regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej. W dziaaniu tym istotne jest motywowanie i inspirowanie organizatorw przedsiwzi przybliajcych mieszkacom Lubelszczyzny, bd odwiedzajcym j turystom tradycje i dziedzictwo kultury dworskiej, mieszczaskiej, ludowej. Pozytywnym wzorem jest popularyzacja kultury ludowej poprzez wspieranie rnego typu imprez folklorystycznych, w tym najbardziej znanych o zasigu oglnopolskim Festiwalu Kapel i piewakw Ludowych w Kazimierzu Dolnym, Sejmiku Teatrw Wsi Polskiej w Tarnogrodzie. Na Lubelszczynie rol inspirujc i uwiadamiajc bogactwo dziedzictwa pokole odgrywaj take imprezy angaujce wiele rodowisk twrcw i animatorw: Jarmark Jagielloski, Festiwal Trzech Kultur we Wodawie, festiwale filmowe w Kazimierzu i Zwierzycu i szereg innych lokalnych i regionalnych dziaa. Wanym przedsiwziciem mobilizujcym do szeroko zakrojonych dziaa stao si ubieganie Miasta Lublin o Europejsk Stolic Kultury 2016. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, zespow artystycznych, animatorw i twrcw kultury, mediw. Priorytet 2 Zarzdzanie niematerialnym dziedzictwem kulturowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziaa zorientowanych na wymiar ekonomiczno-spoeczny.
I. 88
Dziaanie 1
Stwarzanie dogodnych warunkw do rozwoju przemysw kultury jako drogi przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu i wzrostowi gospodarczemu:
Program gince zawody Wspieranie istniejcych orodkw rzemiosa ludowego poprzez pomoc w tworzeniu izb regionalnych, organizowaniu rnego typu warsztatw i pokazw, mogcych stanowi atrakcj turystyczn, Wanym jest take wspieranie zanikajcych zawodw, powszechnych przed laty na Lubelszczynie, takich jak: garncarstwo, kowalstwo, tkactwo, plecionkarstwo itp. Dziaajce w tradycyjnej formie orodki przemysw kultury stanowi nie tylko atrakcj turystyczn ale mog by rdem dochodu dla zaangaowanych w dziaania mieszkacw Lubelszczyzny. Przykadem reprezentatywnym jest zainteresowanie jakie budz orodki garncarskie w Pawowie i ku Ordynackim, kowalskie w Wojciechowie, wikliniarstwo w okolicach Puaw, tkactwo sprawnie dziaajce warsztaty w yrzynie, Borkach. W dziaaniu tym waciw drog jest take wspieranie wytwarzania wartociowych pamitek regionalnych oraz dziaa zmierzajcych do kreowania produktu lokalnego, zwizanego z kultur i tradycj ludow. Stanowic mog one rdo dochodu dla zainteresowanych mieszkacw regionu i wojewdztwa. przemys fotograficzny Szybko rozwijajcy si w ostatnich dziesicioleciach. Zwizane jest to ze wzrostem zainteresowania dobr fotografi dokumentujc zdarzenia ale bdc filarem promocji. Rosnce zapotrzebowanie na wydawnictwa albumowe, foldery, przewodniki w ktrych podstaw jest dobra fotografia miejsc, wydarze, osb. przemys filmowy Rozwj kinematografii, realizacje filmw i wieloodcinkowych seriali telewizyjnych wymusza na producentach poszukiwanie partnerw, sponsorw oraz moliwoci obnienia kosztw realizacji przedsiwzi. Staje si to szans dla miejscowoci, ktre staj si miejscem realizacji dzie filmowych ale dostrzegaj w tym take moliwo promocji. Taka kooperacja jest take z korzyci dla mieszkacw plenerw filmowych, bowiem jest to rdo dodatkowych korzyci, take materialnych. przemys fonograficzny Nagrania pytowe stanowi wzorcow drog dokumentacji niematerialnego dziedzictwa kulturowego ale pozwalaj take wypromowa artystyczny kunszt i wartociowy repertuar kapel i zespow ludowych, kapel podwrkowych, chrw, w ktre tak bogata jest Lubelszczyzna. Materiay te znajduj swoich nabywcw, stanowic dodatkowe rdo dochodu dla artystw. Publikacje Rozwj i dostpno publikacji regionalnych widoczna jest w ostatnich dziesicioleciach. Dotyczy to wydawnictw o charakterze albumowym, przewodnikw, folderw, zapomnianych przepisw potraw regionalnych, pocztwek propagujcych wiedz o przeszoci i pikno regionu. Szczeglnie bogata jest oferta wydawnictw prezentujcych dzieje miast i regionw, zapisy obyczajw, wierze, lokalnych przekazw opracowywanych od dziesicioleci przez towarzystwa regionalne, stanowice prny spoecznikowski nurt mionikw maych ojczyzn. Dla zainteresowanych folklorem staraniem samorzdowych orodkw kultury jest coraz bogatsza oferta piewnikw prezentujcych najwartociowszy repertuar zespow i kapel ludowych.
I. 89
Media Obecne prawie w kadym domu, ju nie tylko w postaci gazet, telewizji ale take internetu. Stwarza to nowe moliwoci docierania do odbiorcy. Potrzeb stao si powoywanie lokalnych orodkw telewizyjnych, w ktrym informacja prezentujca wydarzenia regionalne ma pierwszestwo zapewniajc zwikszon ogldalno. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, organizacji pozarzdowych dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji turystycznych i kultury, twrcw kultury, mediw. Dziaanie 2 Wzmocnienie dziaa zwizanych z rozwojem usug turystycznych na terenach wiejskich nie objtych do tej pory takimi programami.
Propagowanie rozwoju agroturystyki oraz wspieranie organizatorw aktywnego wypoczynku w celu zainteresowania turystw atrakcyjnoci czystych ekologicznie, unikalnych krajobrazowo regionw Lubelszczyzny. Przygotowanie kompleksowych programw turystyczno edukacyjnych promujcych tradycje kultury ludowej, w tym: przygotowanie folderw, przewodnikw, opracowanie i promowanie szlakw kulturowych, organizowanie konkursw staych i czasowych, imprez promujcych miejscowe tradycje, pokazw gincych zawodw i in. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji turystycznych i kultury, twrcw kultury, mediw. Dziaanie 3 Aktywny marketing niematerialnego dziedzictwa niepowtarzalnej atrakcji turystycznej wojewdztwa. kulturowego, jako
Wykorzystanie niematerialnych zasobw dziedzictwa kulturowego w ofercie promocyjnej i turystycznej wojewdztwa i regionw. Kreowanie markowych produktw i turystycznych, bazujcych na tradycjach regionalnych. Promowanie i rozwijanie Listy Lubelskich Produktw Tradycyjnych. Rozbudziy te inicjatywy zainteresowanie powszechnymi niegdy na tych ziemiach tradycyjnymi produktami ywieniowymi z ziemniakw, kaszy, mki. Pojawiy si wic promocyjne imprezy w stylu: Festiwalu Kaszy w Janowie Lubelskim, promocji produktu lokalnego pn. Pierogi w Bychawie i Kkolewnicy, lansowanie piroga bigorajskiego, czy domowych nalewek. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji turystycznych i kultury, twrcw kultury, mediw. Dziaanie 4 Propagowanie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujcych dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny.
Celom marketingowym szczeglnie su wydawnictwa o charakterze albumowym prezentujce urokliwe niematerialne dziedzictwo regionu wpisane w nieskaony krajobraz. Lubelszczyzn cechuje rnorodno kultur, tradycji, obyczajw i religii zamieszkujcych tu nacji. Wspistniejc przez wieki przenikay si wzajemnie i ubogacay. Na mapie kulturowej Lubelszczyzny szczeglnie widoczne s spoecznikowskie dziaania pasjonatw skupionych w ponad 120 zarejestrowanych stowarzyszeniach regionalnych. Od lat zajmuj si one poznawaniem przeszoci a poprzez ni promowaniem
I. 90
swoich maych ojczyzn. Takie stowarzyszenia jak: Naczowskie Towarzystwo Regionalne, Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie, Lubartowskie Towarzystwo Regionalne, Towarzystwo Przyjaci Nauk w Midzyrzecu, Koo Bialczan s wydawcami periodykw regionalnych dokumentujcych i propagujcych wiedz o przeszoci, teraniejszoci i przyszoci regionw, miejscowoci i mieszkacw. Wane s take wydawnictwa prezentujce wartociowy repertuar artystyczny zespow folklorystycznych, w ktre szczeglnie bogate jest wojewdztwo lubelskie. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, stowarzysze dziaajcych w sferze kultury i dziejw regionu, instytucji owiatowych, turystycznych i kultury, twrcw kultury. Cel strategiczny II. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny w dziaaniach promocyjnych i edukacyjnych wpywajcych na rozwj spoeczno ekonomiczny. Cel operacyjny 1. Priorytet 1 Edukacja w zakresie Lubelszczyzny. dziedzictwa kulturowego dziedzictwie wiadomoci,
Pogbianie wiedzy spoeczestwa o kulturowym w celu podniesienia jego wraliwoci i aktywnoci w tym zakresie.
Dziaanie 1
Pogbianie wiedzy o materialnym dziedzictwie kulturowym i idei jego ochrony przy uyciu nowoczesnych technologii, mediw oraz rnorodnych form edukacji spoecznej.
Podniesienie poziomu wiedzy i zwikszenie wiadomoci spoecznej w zakresie wartoci i znaczenia dziedzictwa kulturowego dla pokole, jest istot jego zachowania w dobrym stanie. Wanym zadaniem jest wic poszerzanie dziaalnoci edukacyjnej w zakresie pogbiania wiedzy o autentycznych wartociach dziedzictwa kulturowego i popularyzowaniu idei jego zachowania. Naley wypracowa zrozumienie potrzeby opieki nad zabytkami w wiadomoci spoecznej mieszkacw, dlatego obecno treci zwizanej z dziedzictwem kulturowym materialnym i niematerialnym jest niezbdna ju w edukacji modego pokolenia. Istotne jest poszerzanie dziaa edukacyjnych kierowanych do rnych grup odbiorcw. Kierowane do modego odbiorcy, (rodowisko szkolne) musz spenia oczekiwania tej grupy, powinny by atrakcyjne w formie, wykorzystujce nowoczesne rodki masowego przekazu. Zajcia interdyscyplinarne, warsztaty, konkursy, czy lekcje prowadzane w bezporednim kontakcie z zabytkiem lub wspprowadzone przez instytucje kultury wzbogacaj ofert edukacyjn kierowan do modego czowieka. Rozszerzeniem form edukacyjnych moe by wykorzystanie cieek edukacyjnych czy warsztatw rodowiskowych - szlakw turystyczno kulturowych. Kierowane do dorosej czci spoeczestwa mog one polega na: rozpowszechnianiu wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego w rnorodnych wydawnictwach rwnie wykorzystujc nowoczesne i atrakcyjne rodki przekazu, popularyzowaniu wiedzy z zakresu osigni konserwatorskich przy zabytkach w rodkach masowego przekazu. Istotne jest te budowanie emocjonalnej wizi spoeczestwa z obiektami zabytkowymi, gdy tylko wwczas mona oczekiwa zaangaowania ze strony mieszkacw w opiek na rzecz zabytkw. Organizowanie imprez kulturalnych o charakterze edukacyjnym np., festynw, pokazw,
I. 91
piknikw rodzinnych wystaw, wzbogaca ofert i jest wanym czynnikiem aktywizujcym spoeczestwo na rzecz dziedzictwa kulturowego. Naley rwnie rozszerza dziaania, programy i projekty edukacyjne kierowane zarwno do modego odbiorcy, jak i do starszej grupy wiekowej, wzbudzajce poszanowanie dla tradycji regionu, pobudzajce do aktywnego uczestnictwa w kulturze m.in. poprzez wspieranie amatorskich ruchw artystycznych, zespow dziaajcych w rnych dziedzinach sztuki, pokazujcych w swojej dziaalnoci bogactwo wielokulturowe regionu, jego tradycje i kultur. Popularyzacja wydawnictw konserwatorskich i zabytkoznawczych oraz wspieranie publikacji popularyzujcych histori, kultur i dziedzictwo Lubelszczyzny to istotna forma edukacji na rzecz dziedzictwa. Poprzez propagowanie wiedzy tematycznej w sposb popularnonaukowy mona zainteresowa rne grupy odbiorcw , trudn i skomplikowan dziedzin, jak jest konserwacja zabytkw. Naley przybliy cay proces opieki i konserwacji zabytku, budujc u czytelnika poczucie emocjonalnej wizi z zabytkiem i jego istotnej wartoci dla caego dziedzictwa. Poprzez popularyzowanie zagadnie z historii i kultury Lubelszczyzny buduje si silne poczucie tosamoci w mieszkacach i identyfikacj z dan przestrzeni, wzrasta poszanowanie dla zabytkw, historii i tradycji regionu. Dziaanie skierowane do instytucji kultury, rodowisk naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, suby ochrony zabytkw, samorzdu wojewdztwa, rodkw masowego przekazu, szk, jednostek owiatowych, organizacji pozarzdowych, stowarzysze dziaajcych w otoczeniu kultury. Dziaanie 2 Popularyzacja akcji edukacyjnych na rzecz niematerialnego dziedzictwa kulturowego do wzmacniania spoecznej wiadomoci mieszkacw Lubelszczyzny.
Szkoy mog wykorzysta moliwoci wczania treci lokalnych i regionalnych w proces dydaktyczno - wychowawczy. Niebagateln rol odgrywaj tu rwnie instytucje kultury i organizacje pozarzdowe oraz wasna inicjatywa samorzdw lokalnych. Edukacja o ojczynie lokalnej jako szczeglnie bliskiej, daje modym ludziom informacj o szeroko pojtej problematyce: ekologicznej, gospodarczej, spoecznej, politycznej, historycznej i kulturalnej rodowiska w ktrym yj - peni istotn rol w ksztatowaniu lokalnego patriotyzmu, poczucia tosamoci z wartociami wasnego dziedzictwa. Kreuje postawy prospoeczne i pobudza zachowania obywatelskie. Akcje edukacyjne s prowadzone np. w formie konkursw midzy gminami, gdzie uczestnicy i widzowie mog pozna podobiestwa i rnice w gwarze, ktr posuguj si mieszkacy oraz maj moliwo poznania innej kultury, tradycji, jak rwnie znalezienia podobiestw. Inn form s akcje edukacyjne prowadzone w formie konkursu gawdziarzy i instrumentalistw oraz imprez towarzyszcych - wystpy zespow regionalnych i prezentacji przedstawie teatralnych. Wana w edukacji regionalnej jest w tych spotkaniach wymiana midzypokoleniowa. Szkoy mog prowadzi midzyprzedmiotow ciek edukacyjn lub w oparciu o wasny program autorski, nauczyciela przybliy modziey niematerialne dziedzictwo kulturowe w regionie. wykorzystujc funkcje edukacyjne muzew skansenowskich (np. lekcje umoliwiajce poznanie przeszoci min, gincych zawodw, zanikajcych upraw rolniczych.) Formy akcji edukacyjnych mog rozszerza si o spotkania z najstarszymi mieszkacami danej miejscowoci , ktrzy w autentyczny sposb przeka ywe wartoci niematerialne. W t problematyk wpisuje si realizacja programu oglnospoecznej edukacji kulturowej; edukacja dzieci i modziey nastawiona na poznanie wartoci tzw. maych ojczyzn i wskazanie potrzeby ochrony przestrzeni kulturowej jako wyrnika i wiadectwa tosamoci regionalnej.
I. 92
Dziaanie skierowane do instytucji kultury, szk, rodowisk naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, organizacji pozarzdowych. Dziaanie 3 Wspieranie dziaa edukacyjnych o charakterze regionalnym zwizanych z ubieganiem si Lublina o tytu Europejskiej Stolicy Kultury 2016.
Naley wspiera w kontekcie regionalnym projekty edukacyjne zwizane z ubieganiem si Lublina o tytu Europejskiej Stolicy Kultury. Szczeglnie wan rol maj do spenienia rodowiska szkolne w regionie, ktre poprzez propagowanie wiedzy na temat istoty i znaczenia ubiegania si stolicy regionu o ten tytu, pomog modziey w zrozumieniu podejmowanych dziaa i dadz satysfakcj z rosncego prestiu stolicy a w duszej perspektywie przyczyni si do rozwoju gospodarczego, spowoduj znaczny wzrost turystyki i peniejsz promocj Lubelszczyzny. Ju poprzez ubieganie si o ten prestiowy tytu otwiera si przed miastem perspektywa dynamicznego rozwoju i peniejsze zaistnienie miasta i regionu o ogromnym bogactwie dziedzictwa kulturowego w Polsce i w Europie - wanie poprzez kultur. Przykadem dziaania skierowanego do modziey moe by projekt edukacji kulturalnej, prowadzony w lubelskich szkoach (we wsppracy z instytucjami kultury), przygotowujcy modzie do odbioru wydarze artystycznych zwizanych z projektem Europejska Stolica Kultury, podany jest rwnie aktywny udzia rodowisk szkolnych w dziaaniach owiatowych instytucji kultury takich jak: Noc Muzew czy ,,Noc Kultury. Dziaanie skierowane do instytucje kultury, szk, rodkw masowego przekazu, rodowisk naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, suby ochrony zabytkw, samorzdu wojewdztwa, organizacji pozarzdowych. Dziaanie 4 Edukacja uytkownikw i wacicieli obiektw zabytkowych w zakresie zasad konserwatorskich: profilaktyki, etyki, i zabezpiecze obiektw zabytkowych przed kradzie, poarami, powodzi itp.
Niezwykle istotna jest edukacja wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych w zakresie podstawowych zasad konserwatorskich aby zabytek przez nich uytkowany lub pozostajcy w ich wasnoci naleycie zabezpieczy i otoczy troskliw opiek. Mog temu suy rnorakie formy edukacji od wykadw, kursw po konkursy; jak choby ,,Laur Konserwatorski bdcy nagrod przyznawan corocznie przez Lubelskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lublinie za wyrniajce si realizacje konserwatorskie przy obiektach zabytkowych, ktre charakteryzuje wysoka jako prac i dbao o przywrcenie wartoci zabytku. Celem nagrody jest uhonorowanie i wyrnienie wzorowych gospodarzy obiektw oraz wykonawcw prac konserwatorskich. Innym przykadem moe by coroczny konkurs Zabytek Zadbany, ogaszany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadzr nad konkursem sprawuje Generalny Konserwator Zabytkw. Jego celem jest promocja opieki nad zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzorw waciwego utrzymania i zagospodarowania obiektw. Konkurs posiada charakter edukacyjny bowiem popularyzuje wiedz dotyczc waciwego postpowania z zabytkami architektury podczas ich uytkowania oraz w trakcie przeprowadzanych remontw. Ofert edukacyjn mona rwnie wzbogaci o wykady otwarte bd kursy doszkalajce kierowane do wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych. Mog one polega na: popularyzowaniu wiedzy z zakresu pozyskiwania rodkw z funduszy krajowych i zagranicznych na konserwacj zabytkw, zwikszeniu odpowiedzialnoci za stan ich zachowania, organizowaniu wykadw, sesji, konferencji naukowych, ktre pozwalaj na wielokierunkowe i interdyscyplinarne spojrzenie na problemy zwizane z opiek i ochron dziedzictwa kulturowego.
I. 93
Dziaanie skierowane do instytucji kultury, rodowisk naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, suby ochrony zabytkw, samorzdu wojewdztwa. Dziaanie 5 Wspieranie organizowania praktyk studenckich i stay, majcych na celu dokumentowanie zasobu dziedzictwa kulturowego wojewdztwa.
Bogactwo zasobw dziedzictwa kulturowego wojewdztwa wymaga czsto gbszego rozpoznania i zbadania. Edukacja poprzez dokumentowanie umoliwia rozeznanie, co i jak naley chroni, uatwia identyfikacj zagroe. Rzetelne opracowanie dokumentacji kadego obiektu zabytkowego umoliwia podejmowanie odpowiedzialnych decyzji, dotyczcych prac przy nim i przedua trwanie naszego dziedzictwa a w przypadku zniszczenia zabytku moe posuy do jego rekonstrukcji. Dokumentowanie zasobw kulturowych jest dziaaniem, ktre poszerza wiedz o dziedzictwie. Wspieranie praktyk i stay jest ofert edukacyjn, ktr mona wzmacnia o szerszy udzia studentw z uczelni europejskich i poza europejskich dajc im szans lepszego poznania naszej kultury. Dziaanie skierowane do instytucji kultury, uczelni, rodowisk naukowych, jednostek samorzdu terytorialnego, suby ochrony zabytkw, samorzdu wojewdztwa. Dziaanie 6 Edukacja na rzecz dialogu midzykulturowego w oparciu o dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny.
Wanym zagadnieniem jest edukacja przygotowujca czowieka do spotka z innoci. Do najwaniejszych jej zada naley min. szerzenie potrzeby prowadzenia dialogu midzykulturowego, propagowanie postawy aktywnej tolerancji , traktujcej odmienno jako warto w dialogu i upowszechnianie wiedzy o wartociach w rnych grupach kulturowych. Jednym z jej wanych efektw jest umiejtno przeksztacania sytuacji konfliktowych w sytuacje wsppracy i wspdziaania jednostek czy grup reprezentujcych rne tradycje kulturowe. Dialog midzykulturowy jest przedmiotem licznych debat i refleksji z zakresu kultury, filozofii, teologii, nauk spoecznych, politycznych, jest cennym rdem wiedzy o wartociach akceptowanych w innych kulturach, jak rwnie i o sobie samym i wasnej tradycji kulturowej. Pozwala zrozumie i dostrzec to, co wczeniej pojmowalimy inaczej. Naley wzbogaca formy wymiany midzykulturowej i wzajemnego uczenia si od siebie. Istotne w edukacji s dziaania przybliajce ide dialogu midzykulturowego oraz sprzyjajce integracji i wspdziaaniu rodowisk wielokulturowych poprzez prowadzenie strony internetowej o tematyce wielokulturowej, oferujcej szerok informacj na temat dialogu midzykulturowego, baz tzw. "dobrych praktyk". Rwnie program Europa dla Obywateli 2007 - 2013 dziaajcy na podstawie Decyzji Parlamentu Europejskiego jest programem propagujcym aktywne obywatelstwo europejskie w kontekcie zaangaowania spoeczestwa w proces integracji europejskiej. Ma on za zadanie przyczyni si do wzmocnienia tolerancji i zrozumienia pomidzy obywatelami europejskimi, zwikszenia poszanowania rnic kulturowych i jzykowych oraz rozwoju dialogu midzykulturowego. Program wspiera szczeglnie organizacje spoeczestwa obywatelskiego i jednostki samorzdw lokalnych. Wspistnienie w okrelonej przestrzeni spoecznej grup reprezentujcych rne tradycje kulturowe jest bogactwem naszego regionu, ktre naley wykorzysta w edukacji na rzecz wielokulturowego i wielowyznaniowego dziedzictwa.
I. 94
Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, instytucji kultury, rodowisk naukowych, organizacji pozarzdowych, szk, rodkw masowego przekazu. Cel operacyjny 2. Priorytet 1 Dziaanie 1 Promocja dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny.
Promowanie zasobw dziedzictwa materialnego i niematerialnego na rzecz wzmocnienia rozwoju spoeczno - ekonomicznego wojewdztwa. Rozwijanie nowoczesnych form promocji wojewdztwa wykorzystujcej bogactwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju spoeczno ekonomicznego.
Wojewdztwo Lubelskie posiada ogromny potencja kulturowy, ktry stanowi jeden z podstawowych kierunkw promocji i rozwoju przemysu kulturowego. Atrakcyjno i spjno przestrzeni regionu, bogate i zrnicowane rodowisko kulturowe, unikalny w skali europejskiej krajobraz kulturowy, ktrego fragmentem s lubelskie mae miasteczka (gdzie obok ludnoci polskiej, ydowskiej, prawosawnej ya ludno unicka), wielowiekowy i wielokulturowy charakter tego dziedzictwa (znaczce w skali midzynarodowej zespoy zabytkowej architektury sakralnej i wiejskiej), stanowi jeden z podstawowych elementw atrakcji turystycznych Lubelszczyzny, ktra oferuje rwnie bogat ofert kulturaln. Te elementy s wykorzystywane w promocji wojewdztwa w coraz wikszym zakresie. Wzrs ich profesjonalizm i rnorodno oraz przekonanie, e promocja w oparciu o to dziedzictwo, wie si z efektywnym dotarciem z przekazem do odbiorcy. Wymaga wyboru mediw akceptowanych przez grup docelow i takich kategorii reklamy, ktre wpywaj pozytywnie na wizerunek wojewdztwa i na decyzje o chci odwiedzenia wanie tego regionu. Ekspansywna promocja najcenniejszych zabytkw wojewdztwa, w szczeglnoci obejmujca charakterystyczne zabytki wiadczce o ich odrbnoci i specyfice, takie jak lubelskie kocioy renesansu lubelskiego : np. kocioy klasztorne brygidek, dominikanw bernardynw ), zaoenia klasztorne, zamki oraz obiekty budownictwa drewnianego, jak rwnie promocja zasobw dziedzictwa niematerialnego ukazujca Lubelszczyzn jako zagbie bogactwa folkloru i obrzdowoci z pewnoci wpynie na wzrost konkurencyjnoci regionu wzgldem innych obszarw Polski. Zabytek czy grupa zabytkw danego miasta lub gminy moe sta si jego mark. Aby bya ona jak najsilniejsza i dobrze rozpoznawana wrd odbiorcw, naley promocj oprze o budowanie strategii wizerunku. Atutem miejsca moe by produkt : zabytek, gwara, krajobraz, za atutem produktu moe by sam jego charakter. Maksymalnie uwypuklone cechy produktu w komunikacji z klientem, s istotnym bodcem zachcajcym go do dotarcia do danej miejscowoci czy w dane miejsce. Nie bez znaczenia jest tu rwnie dobra infrastruktura. Aby bya sprawna dystrybucja produktw konieczna jest sprawna komunikacja miejska, system informacji wizualnej i dobra dostpno lokalnych atrakcji. W promocji miejsca istotni s rwnie mieszkacy danej miejscowoci. Musi zaistnie pena identyfikacja mieszkaca z miejscem. Dlatego dua cz dziaa promocyjnych powinna by skierowana do wewntrz po to aby mieszkacy poczuli wi z miejscem zamieszkania i czuli si za nie odpowiedzialni. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, organizacji pozarzdowych, suby ochrony zabytkw, instytucji kultury, rodowisk naukowych, rodkw masowego przekazu, organizacji turystycznych, stowarzysze lokalnych, instytucje naukowe.
I. 95
Dziaanie 2
Promocja istniejcych szlakw kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych dziaa dla promocji regionu.
Promocja szlakw kulturowych jako sektora turystyki, gazi przemysu turystycznego pod wzgldem innowacyjnoci rozwiza przyczynia si do zrnicowania oferty turystycznej, ktra odpowiada na rosnce wrd turystw zainteresowanie poznawaniem nowych miejsc i innych kultur. Szlaki kulturowe s autentycznym produktem turystycznym. Na bazie szlakw kulturowych, mona tworzy caociowe oferty, ktre przynios korzyci zarwno przemysowi turystycznemu, jak i zwykym mieszkacom Lubelszczyzny, przyczyniajc si do zrwnowaonego rozwoju ruchu turystycznego i stanowic atrakcyjny jego cel. Zaproponowanie nowego modelu turystyki, jakim s szlaki kulturowe, wzmacnia poczucie przynalenoci kulturowej i suy odkrywaniu naszego wsplnego regionalnego dziedzictwa. Dziaanie skierowane jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, organizacji pozarzdowych, suby ochrony zabytkw, rodkw masowego przekazu, instytucji kultury. Dziaanie 3 Promocja turystyki kulturalnej poprzez organizacj midzynarodowych wydarze i przedsiwzi kulturalnych.
Dynamika dziaa kulturalnych w cigu caego roku, ktra odbywa si dziki niewyczerpanemu potencjaowi spoecznoci mieszkacw oraz coraz bardziej zawizywanej sieci relacji z miastami i regionami europejskimi powoduje, e Lublin ttni yciem artystycznym. Przykadem mog by chociaby takie wydarzenia kulturalne jak: Midzynarodowy Festiwal Teatralny Konfrontacje, Midzynarodowy Festiwal Filmw Dokumentalnych Rozstaje Europy, Festiwal Tradycji i Awangardy Muzycznej Kody, Jarmark Jagielloski, Noc Kultury, Festiwal Teatrw Europy rodkowej Ssiedzi. Dziki takim wydarzeniom turystyka kulturalna moe si rozwija i wzmacnia rozwj spoeczno ekonomiczny regionu. Sprzyja temu staranie Lublina o Europejsk Stolic Kultury, a jej zdobycie znaczco wpynie na dynamiczny rozwj kulturalny i budowanie efektywnej sieci partnerskiej poprzez kontakty rodowiska kultury ze rodowiskiem biznesu nie tylko w stolicy regionu. Wzmocni i powikszy infrastruktur kulturaln miasta oraz okreli now przestrze dziaa kulturalnych powizanych z wypoczynkiem, turystyk, rodowiskiem naturalnym oraz z regionalnymi tradycjami kulinarnymi. Przyczyni si do postrzegania Lublina jako kulturowego pomostu dla wspczesnej kultury europejskiej w zetkniciu z kultur wschodnich ssiadw Ukrainy i Biaorusi. Dziaanie skierowane jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, instytucji kultury, organizacji pozarzdowych, rodkw masowego przekazu. Dziaanie 4 Wzmacnianie wsppracy transgranicznej wojewdztwa lubelskiego z partnerami biaoruskimi i ukraiskimi w zakresie wsplnej promocji.
Pooenie geograficzne Lublina na wschodnim kracu Unii Europejskiej oraz blisko Ukrainy i Biaorusi powoduje, e miasto odgrywa kluczow rol w realizacji programu Partnerstwa Wschodniego w ramach Europejskiej Polityki Ssiedztwa. Wiele regionalnych i lokalnych organizacji kulturalnych jest zaangaowanych w szerok wspprac ze wschodnimi ssiadami. W zwizku z tym Lublin jest strategicznym punktem dla kampanii Partnerstwa Wschodniego, daje szerokie moliwoci dla inwestorw i menagerw kultury
I. 96
z Europy Zachodniej poszukujcych kontaktw na Wschodzie, za mieszkacom Ukrainy i Biaorusi daje dostp do programw i wydarze kulturalnych unijnych. Naley wic wzmacnia wspprac, przekazywa wzajemnie idee i dowiadczenia na rzecz wymiany artystycznej i kulturalnej pomidzy Polsk, Ukraina i Biaorusi. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, instytucji kultury, organizacji pozarzdowych, rodkw masowego przekazu. Dziaanie 5 Promocja walorw niewykorzystywanych obiektw zabytkowych, jako miejsc dogodnych do nadania im istotnych funkcji spoeczno ekonomicznych.
Na terenie wojewdztwa jest wiele obiektw zabytkowych, ktre nie s w peni wykorzystywane, czsto pozostaj zaniedbane i opuszczone. Dlatego promocja tych obiektw powinna skupi si na ich walorach i wartociach wskazujc wacicielom i uytkownikom oraz przedstawicielom administracji lokalnych i samorzdowych wojewdztwa wielorakie moliwoci ich wykorzystania, poprzez nadanie im funkcji spoecznych czy ekonomicznych (np. mae muzea, hotele, gastronomia itp.). Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, organizacji pozarzdowych, suba ochrony zabytkw, rodki masowego przekazu, instytucji kultury. Dziaanie 6 Promocja wiedzy spoecznej dotyczcej przemysw kultury jako istotnego potencjau sektora spoeczno ekonomicznego.
Definicja przemysu kultury, ktrego jednym z kryteriw jest nastawienie na zysk, zostaa wypracowana w 1982 roku na konferencji UNESCO w Montrealu - mwi, i jest to: "dziaalno w zakresie produkcji, reprodukcji, magazynowania i dystrybucji na du skal dbr i usug kultury. Przemysy kultury, maj rdo w indywidualnej kreacji i potencjale tworzenia dobrobytu, min. miejsc pracy, poprzez produkcj i eksploatacj wasnoci intelektualnej. Przemysy kultury obejmuj przemys filmowy, video i produkcj audiowizualn, przemys muzyczny, przemys wydawniczy, przemys medialny (telewizja, radio, prasa, internet itp.), przemys reklamy, projektowanie graficzne i wzornictwo przemysowe projektowanie ubioru, architektur, galerie i handel sztuk, sztuki sceniczne (performatywne), dziaalno artystw i rzemioso artystyczne, konserwacj zabytkw i dzie sztuki, gry komputerowe i oprogramowanie. W Deklaracji Esseskiej (dotyczy przemysu kultury w Europie) sformuowano 10 postulatw - wskazwek dla tych, ktrych interesuje tworzenie i wspieranie przemysw kultury oraz ich integrowanie z reszt gospodarki. W Polsce istotna rola przemysw kultury jest zapisana w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury 2004-2020, Przemys kultury pozytywnie wpywa na trway i zrwnowaony rozwj ekonomiczny, wzmacnia gospodark i stabilizuje sytuacj socjaln przez tworzenie nowych miejsc pracy, szczeglnie w maych i rednich przedsibiorstwach, ma rwnie poredni wpyw na funkcjonowanie handlu, administracji, edukacji, usug, wpywajc na poprawienie jakoci ycia mieszkacw. Stworzone przez niego produkty wpywaj na zwikszenie atrakcyjnoci turystycznej i biznesowej miast i gmin. Sektor kultury przyczynia si rwnie do rozwoju nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, wspiera turystyk, pomaga w wyrwnywaniu rnic midzy obszarami wojewdztwa i sprzyja wikszej spjnoci spoecznej.
I. 97
Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, instytucji kultury, organizacji pozarzdowych, rodkw masowego przekazu, instytucji naukowych. Dziaanie 7 Promocja krajobrazu kulturowego wojewdztwa lubelskiego jako atrakcyjnych miejsc dla aktywnoci filmowej.
Bogactwo dziedzictwa kulturowego oraz doskonae walory krajobrazowe czyni Lubelszczyzn doskona baz dla szerokich gazi przemysu filmowego. Naley szeroko promowa te walory i wskazywa na potencja w nich tkwicy. Wprowadzenie przemysu filmowego, wykorzystujcego nie tylko walory krajobrazowe czy bogactwo obiektw zabytkowych, ale angaujcego przede wszystkim mieszkacw Lubelszczyzny do korzystania z realizacji filmowych moe przyczyni si do wzrostu spoeczno ekonomicznego regionu. Dziaanie skierowane do jednostek samorzdu terytorialnego, samorzdu wojewdztwa, instytucji kultury, organizacji pozarzdowych, rodkw masowego przekazu.
I. 98
Cel strategiczny I. WZMOCNIENIE POTENCJAU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WOJEWDZTWA LUBELSKIEGO JAKO ELEMENTU ROZWOJU SPOECZNO GOSPODARCZEGO REGIONU. Cel operacyjny 1. Ochrona zabytkw materialnych i opieka nad zabytkami materialnymi. Priorytet 1. Ksztatowanie krajobrazu kulturowego zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz rodowiska przyrodniczego. Dziaanie 1. Dziaania na rzecz podnoszenia wiadomoci spoeczestwa na temat wartoci opisywanych pod pojciem krajobrazu kulturowego. Dziaanie 2. Promowanie wobec jednostek samorzdu terytorialnego nowoczesnej formy ochrony krajobrazu kulturowego w postaci parku kulturowego. Dziaanie 3. Dziaania na rzecz powstrzymania na obszarach wojewdztwa lubelskiego degradacji krajobrazu kulturowego, jego zachowania oraz wyeksponowania jego wartoci estetyczno - widokowych. Dziaanie 4. Monitoring i aktualizacja uregulowa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych jednostek samorzdu terytorialnego. Dziaanie 5. Dziaania na rzecz opracowania gminnych programw opieki nad zabytkami. Cel operacyjny 2. Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Priorytet 1. Zachowanie autentycznego regionalnego dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 1. Przyjcie i upowszechnianie wyrnika autentycznoci regionw Lubelszczyzny. Dziaanie 2. Pogbianie form wsppracy rodowiska naukowego z samorzdami w procesie ustalania autentycznych regionalnych wartoci kulturowych. Dziaanie 3. Wspieranie aktywnoci lokalnej w dziaaniach majcych na celu uwiadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury dla zachowania wasnej tosamoci i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem. Dziaanie 4. Prowadzenie planowych dziaa wspierajcych dziedzictwo niematerialne oraz wczanie jego ochrony do rnych programw edukacyjnych. Dziaanie 5. Realizowanie studiw naukowych dotyczcych ochrony dziedzictwa niematerialnego, zwaszcza zagroonego. Dziaanie 6. Wspieranie programw badawczych dotyczcych dziedzictwa, zapewniajcych archiwizacj i udostpnienie ich efektw. Dziaanie 7. Tworzenie moliwoci przekazywania przez twrcw ludowych swej wiedzy, umiejtnoci i dowiadcze zawodowych modemu pokoleniu. Dziaanie 8. Wspieranie dziaa w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 9. Kontynuacja prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzajcych do stworzenia penej inwentaryzacji zasobw niematerialnych dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 10. Staranie o umieszczenie wybranych zabytkw na europejskiej i wiatowej licie dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 11. Inspirowanie organizacji imprez kultywujcych regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej.
I. 99
Priorytet 2. Rozwj dziaa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w celu zahamowania procesw ich degradacji i poprawy stanu zachowania. Dziaanie 1. Staa ochrona wartociowych ukadw przestrzennych: urbanistycznych i ruralistycznych na obszarze wojewdztwa lubelskiego.
Dziaanie 2. Dziaania zmierzajce do polepszenia stanu zachowania zabytkw na obszarze wojewdztwa lubelskiego, ze szczeglnym uwzgldnieniem budownictwa drewnianego, zabytkw i obszarw poprzemysowych i powojskowych. Dziaanie 3. Zakoczenie prac nad gminnymi ewidencjami zabytkw. Dziaanie 4. Upowszechnianie mechanizmu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organy stanowice jednostki samorzdu terytorialnego na zasadach okrelonych przez te jednostki. Dziaanie 5. Intensyfikacja kompleksowych dziaa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami pozostajcymi w posiadaniu jednostek samorzdu terytorialnego. Priorytet 3. Wprowadzanie nowoczesnych form w zarzdzaniu, organizacji i dziaalnoci instytucji muzew, muzew na wolnym powietrzu oraz innych instytucji o charakterze muzealnym. Dziaanie 1. Promocja instytucji muzeum jako narzdzia ochrony zabytkw i miejsca wypracowywania wzorca opieki nad zabytkami. Dziaanie 2. Wykorzystanie nowoczesnych technologii w dziaalnoci statutowej muzew w celu przycignicia odbiorcy. Priorytet 4. Aktywizacja spoeczestwa w celu wykorzystywania zabytkw dla celw spoeczno ekonomicznych. Dziaanie 1. Podnoszenie poziomu wiadomoci wartoci krajobrazu kulturowego jako elementu niezbdnego do rozwoju przemysw czasu wolnego.
Priorytet 2. Zarzdzanie niematerialnym dziedzictwem kulturowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziaa zorientowanych na wymiar ekonomiczno-spoeczny. Dziaanie 1. Stwarzanie dogodnych warunkw do rozwoju przemysw kultury jako drogi przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu i wzrostowi gospodarczemu: gince zawody przemys fotograficzny przemys filmowy przemys fonograficzny publikacje media Dziaanie 2. Wzmocnienie dziaa zwizanych z rozwojem usug turystycznych na terenach wiejskich nie objtych do tej pory takimi programami.
Dziaanie 3. Aktywny marketing niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jako niepowtarzalnej atrakcji turystycznej wojewdztwa. Dziaanie 4. Propagowanie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujcych dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny.
I. 100
Dziaanie 2. Tworzenie mechanizmw wczajcych dziedzictwo kulturowe w nowoczesny obieg gospodarczy: przemysw czasu wolnego i przemysw kultury.
Cel strategiczny II. WYKORZYSTANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO LUBELSZCZYZNY W DZIAANIACH PROMOCYJNYCH I EDUKACYJNYCH WPYWAJCYCH NA ROZWJ SPOECZNO EKONOMICZNY. Cel operacyjny 1. Edukacja w zakresie dziedzictwa kulturowego. Priorytet 1. Pogbianie wiedzy spoeczestwa o dziedzictwie kulturowym w celu podniesienia jego wiadomoci, wraliwoci i aktywnoci w tym zakresie. Dziaanie 1. Pogbianie wiedzy o materialnym dziedzictwie kulturowym i idei jego ochrony przy uyciu nowoczesnych technologii, mediw oraz rnorodnych form edukacji spoecznej. Dziaanie 2. Popularyzacja akcji edukacyjnych na rzecz niematerialnego dziedzictwa kulturowego do wzmacniania spoecznej wiadomoci mieszkacw Lubelszczyzny. Dziaanie 3. Wspieranie dziaa edukacyjnych o charakterze regionalnym zwizanych z ubieganiem si Lublina o tytu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Dziaanie 4. Edukacja uytkownikw i wacicieli obiektw zabytkowych w zakresie zasad konserwatorskich: profilaktyki, etyki, i zabezpiecze obiektw zabytkowych przed kradzie, poarami, powodzi itp. Dziaanie 5. Wspieranie organizowania praktyk studenckich i stay, majcych na celu dokumentowanie zasobu dziedzictwa kulturowego wojewdztwa. Dziaanie 6. Edukacja na rzecz dialogu midzykulturowego w oparciu o dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Cel operacyjny 2. Promocja dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny. Priorytet 1. Promowanie zasobw dziedzictwa materialnego i niematerialnego na rzecz wzmocnienia rozwoju spoeczno ekonomicznego wojewdztwa. Dziaanie 1. Rozwijanie nowoczesnych form promocji wojewdztwa wykorzystujcej bogactwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju spoeczno ekonomicznego. Dziaanie 2. Promocja istniejcych szlakw kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych dziaa dla promocji regionu. Dziaanie 3. Promocja turystyki kulturalnej poprzez organizacj midzynarodowych wydarze i przedsiwzi kulturalnych. Dziaanie 4. Wzmacnianie wsppracy transgranicznej wojewdztwa lubelskiego z partnerami biaoruskimi i ukraiskimi w zakresie wsplnej promocji. Dziaanie 5. Promocja walorw niewykorzystywanych obiektw zabytkowych, jako miejsc dogodnych do nadania im istotnych funkcji spoeczno ekonomicznych. Dziaanie 6. Promocja wiedzy spoecznej dotyczcej przemysw kultury jako istotnego potencjau sektora spoeczno ekonomicznego. Dziaanie 7. Promocja krajobrazu kulturowego wojewdztwa lubelskiego jako atrakcyjnych miejsc dla aktywnoci filmowej.
I. 101
IV.
Finansowanie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w zarysie
Ochrona zabytkw w Polsce moe by finansowana z rnych rde, w tym w szczeglnoci w ramach krajowych rodkw publicznych. Ustawa o zabytkach dopuszcza moliwo udzielania dotacji celowych z Budetu Pastwa przez dysponentw jego czci przeznaczonej na kultur zarwno na poziomie krajowym, jak i wojewdzkim. Odpowiednio dotacje udzielane s przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Operacyjnego: Ochrona dziedzictwa oraz przez Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Ustawodawca przewidzia te moliwo dofinansowywania prac konserwatorskich, restauratorskich i robt prze zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw ze rodkw jednostek samorzdu terytorialnego na zasadach okrelonych przez organy stanowice tych jednostek. Dotyczy to samorzdw wszystkich szczebli. W przypadku Samorzdu Wojewdztwa Lubelskiego zasady udzielania dotacji reguluje uchwaa Nr II/18/06 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie zasad udzielania dotacji celowych na prace konserwatorskie i restauratorskie przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw (Dz. Urz. Woj. Lubelskiego z 2007 r. Nr 13, poz. 410 z pn. zm.). W Budecie Wojewdztwa Lubelskiego zabezpieczane s, w zwizku z cytowan uchwa, rodki finansowe w wysokoci odpowiadajcej moliwociom finansowym Wojewdztwa w danym roku. W 2011 roku jest to kwota 1.000.000,00 z. W latach 2007 2010 udzielono ok. 350 dotacji na prace konserwatorskie i restauratorskie za ogln kwot ok. 8.500.000,00 z. Ponadto moliwo finansowania ochrony zabytkw zostaa wczona do dziaa wspfinansowanych rodkami finansowymi Unii Europejskiej. Rwnie na dwch poziomach: krajowych i regionalnym. Na poziomie krajowym, w szczeglnoci zaplanowano dofinansowanie w Programie Operacyjnym Infrastruktura i rodowisko. Z terenu wojewdztwo lubelskiego dofinansowanie otrzymay w ramach Priorytetu XI Kultura i dziedzictwo kulturowe, Dziaanie 11.1: Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym: Wnioskodawca: Archidiecezja Lubelska z siedzib w Lublinie, nazwa projektu: Kazimierz Dolny oraz wybrane zespoy zabytkowe Powila Lubelskiego renowacja i ochrona dziedzictwa. Wnioskodawca: Orodek Praktyk Teatralnych Gardzienice, instytucja wspprowadzona przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Samorzd Wojewdztwa Lubelskiego, nazwa projektu: Budowa Europejskiego Orodka Praktyk Teatralnych w Gardzienicach. Wnioskodawca: Miasto Lublin, nazwa projektu: Renowacja Teatru Starego w Lublinie. Ww. wnioski znalazy si na licie projektw kluczowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Projekty te, jako indywidualne stanowi przedsiwzicia inwestycyjne o strategicznym znaczeniu dla realizacji programu operacyjnego, ktrych wdroenie jest niezwykle istotne z punktu widzenia osignicia zakadanych wskanikw rozwoju spoeczno - gospodarczego kraju, w tym kultury. Projekty te w znaczcy sposb przyczyniaj si do realizacji zaoe zawartych w Strategii Rozwoju Kraju, Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2013 oraz Uszczegowienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020. Na poziomie wojewdztwa podstawowym dokumentem jest Regionalny Program Operacyjny Wojewdztwa Lubelskiego na lata 2006 2013. Poniej przedstawiono zestawienie projektw dofinansowywanych przez Wojewdztwo Lubelskiego w ramach RPO WL: Dziaanie 7.1. Infrastruktura kultury i turystyki do chwili obecnej Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego ogosi 6 naborw konkursowych projektw realizowanych
I. 102
1.
2. 3.
4. 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
w dwch kategoriach: I. Ochrona dziedzictwa kulturowego oraz II. Infrastruktura kultury i turystyki. W ramach Dziaania 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki, kategoria I: Ochrona dziedzictwa kulturowego dofinansowaniu podlegay rodzaje projektw: Prace konserwatorskie, prace restauratorskie, modernizacja i roboty budowlane (z wyczeniem rozbirki) dotyczce zabytkw wraz z otoczeniem i/lub przystosowanie ich na cele kulturalne i/lub turystyczne (z wyczeniem konserwacji zabytkw ruchomych o wartoci powyej 4 mln PLN). Zakup zabytkw w celu wykonania prac konserwatorskich, prac restauratorskich, modernizacji i robt budowlanych oraz przystosowanie ich do dziaalnoci kulturalnej i/lub turystycznej. Zakup, modernizacja i roboty budowlane infrastruktury noclegowej i gastronomicznej oraz urzdze rekreacyjnych jako element uzupeniajcy powyszych typw projektw (infrastruktura ta musi by przeznaczona na cele niekomercyjne a jej koszt moe stanowi maksymalnie 5% kosztw kwalifikowanych projektu). Monitoring i zabezpieczenie zabytkw wraz z otoczeniem na wypadek zagroe (jako element projektu lub odrbny projekt, maksymalna warto takiego projektu 4 mln PLN). Zakup i modernizacja wyposaenia sucego prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej w obiektach bdcych celem projektu (wycznie jako jeden z elementw realizacji projektw wymienionych w pkt 1 i 2). Roboty budowlane i modernizacja infrastruktury technicznej i sanitarnej (w tym z zakresu przystosowania obiektw do potrzeb osb niepenosprawnych) wycznie jako jeden z elementw realizacji projektw wymienionych w pkt 1 i 2. Zagospodarowanie terenu wok obiektw (m.in. budowa miejsc parkingowych) wycznie jako jeden z elementw realizacji projektw wymienionych w pkt 1 i 2. O dofinansowanie projektw ubiega si mogy podmioty: Jednostki samorzdu terytorialnego, Zwizki, porozumienia i stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego, Samorzdowe jednostki organizacyjne sektora finansw publicznych posiadajce osobowo prawn, Organizacje pozarzdowe prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki, Podmioty prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki dziaajce w oparciu o ustaw z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. Nr 169, poz.1420), Regionalne i lokalne organizacje turystyczne nie dziaajce w celu osignicia zysku, Kocioy i inne zwizki wyznaniowe oraz osoby prawne kociow i innych zwizkw wyznaniowych, PGL Lasy Pastwowe i jego jednostki organizacyjne, Parki narodowe i krajobrazowe/podmioty zarzdzajce obszarami chronionymi, Jednostki zaliczane do sektora finansw publicznych, prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki. Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria I: Ochrona dziedzictwa kulturowego Projekty lokalne w konkursie nr 05/RPOWL/7.1/2008 trwa w terminie od dnia 27 marca 2008 r. do dnia 25 kwietnia 2008 r.
I. 103
Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 85% kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach w/w konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 11.046.563,68 PLN (Kwota przeliczona zgodnie z kursem Europejskiego Banku Centralnego z przedostatniego dnia roboczego miesica poprzedzajcego miesic ogoszenia konkursu - 1 = 3,5234 PLN). Niniejsza kwota obejmuje rezerw finansow w wysokoci 552.328,18 PLN przeznaczon na dofinansowanie projektw, ktre pozytywnie przejd procedur odwoawcz. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 2.311.250,77 2.384.353,79 778.088,03 Dotacja funduszu (EFRR) 1.964.563,15 2.026.700,72 660.953,64 Okres realizacji projektu 2009.07.01 2010.12. 31 2009.05.12.-. 2010.02. 10 2009.03.16 2012.12. 31 2009.07.31 2010.11. 30 2009.08.17 2010.09. 30
1 2 3
Klasztor OO. Bernardynw Gmina Szczebrzeszyn Parafia Rzymskokatolicka pw. Przemienienia Paskiego w Wisznicach Gmina Modliborzyce Gmina Strzyewice
Remont zabytkowego Kocioa OO. Bernardynw w Radecznicy Renowacja zabytkowego obiektu Miejskiego Domu Kultury w Szczebrzeszynie Renowacja i przystosowanie na cele kulturalne zabytkowej cerkwi unickiej pw. w. Jerzego i Wniebowzicia NMP w Wisznicach Remont i modernizacja zabytkowej synagogi siedziby Gminnego Orodka Kultury w Modliborzycach Remont budynku dworku w Piotrowicach na potrzeby Centrum Kultury i Promocji Gminy Strzyewice
4 5
1.574.256,22 2.325.665,01
1.338.117,77 1.976.815,25
Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria I: Ochrona dziedzictwa kulturowego Projekty regionalne w konkursie nr 06/RPOWL/7.1/2008 trwa w terminie od dnia 27 marca 2008 r. do dnia 25 kwietnia 2008 r. Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 85% kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach w/w konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 11.046.563,68 PLN (Kwota przeliczona zgodnie z kursem Europejskiego Banku Centralnego z przedostatniego dnia roboczego miesica poprzedzajcego miesic ogoszenia konkursu - 1 = 3,5234 PLN). Niniejsza kwota obejmuje rezerw finansow w wysokoci 552.328,18 PLN przeznaczon na dofinansowanie projektw, ktre pozytywnie przejd procedur odwoawcz. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 11.819.036,09 Dotacja funduszu (EFRR) Okres realizacji projektu
Rewitalizacja zabytkowego Starego Miasta w 10.046.180,67 2009.06.25 Zamociu, jedynego obiektu z 2010.11.3 wojewdztwa lubelskiego wpisanego na 0 List wiatowego Dziedzictwa UNESCO Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria I: Ochrona dziedzictwa kulturowego
Miasto Zamo
I. 104
- projekty regionalne w konkursie nr 11/RPOWL/7.1/2009 trwa w terminie od dnia 29.05.2009 r. do 03.07.2009 r. (do godz. 15:00).
Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 70 % kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach ww. konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 46.143.073,20 PLN, ktra obejmuje rezerw finansow w wysokoci 4.614.307,32 PLN. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 13.975.820,30 1.247.826,24 Dotacja funduszu (EFRR) 8.577.586,15 7.845.269,60 Okres realizacji projektu 2010.04.01 2012.10.30 2010.03.25 2012.11.23
1 2
4 5
Klasztor Ojcw Dominikanw w Lublinie Parafia Katedralna Zmartwychwstani a Paskiego i w. Tomasza Apostoa w Zamociu Parafia Rzymskokatolick a pw. Znalezienia Krzya i w. Andrzeja Ap. w Koskowoli Gmina Kazimierz Dolny Muzeum Lubelskie w Lublinie Parafia Rzymsko Katolicka Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny w Kraniku
KLASZTOR W SERCU MIASTA II etap renowacji Klasztoru Ojcw Dominikanw w Lublinie Remont konserwatorski i rekonstrukcja historycznej bryy Katedry w Zamociu wraz z zagospodarowaniem terenu w jej otoczeniu Konserwacja i remont Fary w Koskowoli zabytku o istotnym znaczeniu dla historii regionu Lubelskiego
Rewaloryzacja i zagospodarowanie Zespou Zamkowego w Kazimierzu Dolnym Konserwacja na najcenniejszych zabytkw Lublina Kaplicy Trjcy witej i zabudowy wzgrza zamkowego oraz Bramy Krakowskiej Prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane w kociele parafialnym p. w. WNMP w Kraniku wraz z zagospodarowaniem terenu i elementami adaptacji obiektu na cele turystyki kulturowej
6.547.787,38
4.583.451,15
2010.04.01 2011.12.30
6.986.867,52 14.073.761,06
4.874.007,25 8.284.985,05
2010.06.01 2011.12.30 2010.04.01 2012.12.31 2009.08.03 2012.12.31
8.408.176,42
5.885.723,49
Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria I: Ochrona dziedzictwa kulturowego - projekty lokalne (warto cakowita do 4 mln PLN) w konkursie nr 17/RPOWL/7.1/2009 trwa w terminie od dnia 31.08.2009 r. do 02.10.2009 r. Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 70 % kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach ww. konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 22.481.216,25 PLN, ktra obejmuje rezerw finansow w wysokoci 2.248.121,62 PLN. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 3.999.077,05 Dotacja funduszu (EFRR) 2.799.353,93 Okres realizacji projektu 2010.08.20 2012.09.30
Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa Pastwowy Instytut Badawczy
Rewaloryzacja i konserwacja Domku tego i czci Paacu ks. Czartoryskich w Puawach z przeznaczeniem na cele kulturalno -turystyczne
I. 105
Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa Pastwowy Instytut Badawczy Parafia Rzymsko Katolicka pw. w. Ludwika we Wodawie Parafia Rzymskokatolicka pw. w. Jana Chrzciciela i w. Bartomieja Apostoa w Kazimierzu Dolnym Parafia pw. Matki Boej Wspomoenia Wiernych w Lublinie Fundacja Fortalicja Czemierniki Miasto Lublin
Remont konserwatorski wityni Sybilli i Domu Gotyckiego w Puawach Poprawa dostpnoci turystycznej Kocioa pw. w. Ludwika we Wodawie pooonego na Szlaku Trzech Kultur Zwikszenie dostpnoci do dbr kultury poprzez renowacj i ekspozycj zabytkw ruchomych z Parafii Rzymskokatolickiej pw. w. Jana Chrzciciela i w. Bartomieja Apostoa w Kazimierzu Dolnym Renowacja kocioa Salezjanw pw. Matki Boej Wspomoenia Wiernych w Lublinie cennego zabytku renesansu lubelskiego Rewitalizacja zabytkowego paacu w Czemiernikach jako wanego orodka kultury i turystyki w regionie. Renowacja renesansowej "Piwnicy pod Fortun" w Lublinie poprzez wykorzystanie innowacyjnych rozwiza multimedialnych Wzrost atrakcyjnoci lubelskiego Starego Miasta poprzez rewaloryzacj siedemnastowiecznego Kocioa w. Wojciecha i dawnych zabudowa szpitala w. azarza Renowacja neogotyckiego Rzymskokatolickiego Kocioa Parafialnego pw. Przemienienia Paskiego w Garbowie, zapewniajca bezpieczestwo parafian i zwiedzajcych oraz wzrost atrakcyjnoci turystycznej gminy i caego obszaru Paskowyu Naczowskiego, realizowana w ramach Programu Ochrony Dziedzictwa Kulturowego.
3.846.765,87
2.692.736,10
2010.0.20 2012.10.30
3.670.468,77
2.569.328,00
2010.04.01 2012.09.30 2010.07.26 2012.09.14
2.507.312,08
1.755.118,44
3.294.723,48
2.306.306,43
2010.07.15 2011.11.30
3.948.819,30
2.265.715,98
2010.07.01 2011.11.30 2010.09.15 2011.06.10 2010.07.20 2012.12.17
3.246.800,01
2.272.760,00
Koci Rektoralny pw. w. Wojciecha Biskupa i Mczennika
3.124.986,43
2.187.490,50
Dodatkowo wybrano wniosek o obnionym dofinansowaniu:

1 Parafia Rzymskokatolicka pw. Przemienienia Paskiego w Garbowie 3.999.409,17 1.384.285,25 2010.07.28 2011.10.30
1.
2.
3.
W ramach Dziaania 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki, Kategoria II: Infrastruktura kultury dofinansowaniu podlegay rodzaje projektw: Roboty budowlane i modernizacja infrastruktury kultury (w szczeglnoci sale koncertowe i wystawowe, amfiteatry, orodki kultury, biblioteki publiczne itp.) przyczyniajcej si do aktywnego udziau spoeczestwa w kulturze (nie zwizane z funkcj sportow), Zakup, modernizacja i roboty budowlane infrastruktury noclegowej i gastronomicznej oraz urzdze rekreacyjnych jako element uzupeniajcy powyszych typw projektw (infrastruktura ta musi by przeznaczona na cele niekomercyjne a jej koszt moe stanowi maksymalnie 5% kosztw kwalifikowanych projektu), Monitoring i zabezpieczenie obiektw infrastruktury kultury na wypadek zagroe (jako element projektu lub odrbny projekt, maksymalna warto takiego projektu 4 mln PLN),
I. 106
4.
5. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Zakup i modernizacja wyposaenia do prowadzenia dziaalnoci kulturalnej w obiektach bdcych celem projektu (wycznie jako jeden z elementw projektu), roboty budowlane i modernizacja infrastruktury technicznej i sanitarnej (w tym z zakresu przystosowania obiektw do potrzeb osb niepenosprawnych) wycznie jako jeden z elementw realizacji projektw wymienionych w pkt 1 i 2, Zagospodarowanie terenu wok obiektw (m.in. budowa miejsc parkingowych) wycznie jako jeden z elementw realizacji projektw wymienionych w pkt 1 i 2. O dofinansowanie projektw ubiega si mogy podmioty: Jednostki samorzdu terytorialnego, Zwizki, porozumienia i stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego, Samorzdowe jednostki organizacyjne sektora finansw publicznych posiadajce osobowo prawn, Organizacje pozarzdowe prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki, Podmioty prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki dziaajce w oparciu o ustaw z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. Nr 169, poz.1420) Regionalne i lokalne organizacje turystyczne nie dziaajce w celu osignicia zysku, Kocioy i inne zwizki wyznaniowe oraz osoby prawne kociow i innych zwizkw wyznaniowych, PGL Lasy Pastwowe i jego jednostki organizacyjne, Parki narodowe i krajobrazowe/podmioty zarzdzajce obszarami chronionymi, Jednostki zaliczane do sektora finansw publicznych, prowadzce statutow dziaalno w obszarze kultury i/lub turystyki. Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria II: Infrastruktura kultury w konkursie nr 07/RPOWL/7.1/2008 trwa w terminie od dnia 27 marca 2008 r. do dnia 25 kwietnia 2008 r. Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 85% kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach w/w konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 9.957.833,08 PLN (Kwota przeliczona zgodnie z kursem Europejskiego Banku Centralnego z przedostatniego dnia roboczego miesica poprzedzajcego miesic ogoszenia konkursu - 1 = 3,5234 PLN). Niniejsza kwota obejmuje rezerw finansow w wysokoci 497.891,65 PLN przeznaczon na dofinansowanie projektw, ktre pozytywnie przejd procedur odwoawcz. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 17.022.475,02 Dotacja funduszu (EFRR) 6.620.871,88
Miasto Zamo
Budowa Centrum Kultury Filmowej w Zamociu
Nabr wnioskw o dofinansowanie projektw ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Lubelskiego Osi Priorytetowej: VII Kultura, turystyka i wsppraca midzyregionalna Dziaania: 7.1 Infrastruktura kultury i turystyki Kategoria II: Infrastruktura kultury w konkursie nr 18/RPOWL/7.1/2009 trwa w terminie od dnia 31.08.2009 r. do 02.10.2009 r.
I. 107
Maksymalny poziom dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla wnioskw skadanych w ramach konkursu wynosi 70 % kosztw kwalifikowanych. Na realizacj projektw w ramach ww. konkursu przewidziano do rozdysponowania kwot 42.874.935,75 PLN, ktra obejmuje rezerw finansow w wysokoci 4.287.493,57 PLN. Zarzd Wojewdztwa Lubelskiego wybra do dofinansowania projekty:
L Wnioskodawca Tytu projektu Cakowity koszt projektu (PLN) 7.962.970,95 Dotacja funduszu (EFRR) 4.578.763,65
2 3 4
Muzeum Nadwilaskie w Kazimierzu Dolnym Gmina Kazimierz Dolny Muzeum Lubelskiej Lublinie Miasto Zamo Wsi w
Odbudowa Muzeum Sztuki Zotniczej w Kazimierzu Dolnym przy ul. Rynek 19 Zwikszenie dostpnoci do infrastruktury kulturalnej poprzez remont i doposaenie zabytkowego obiektu Kazimierskiego Orodka Kultury Miasteczko prowincjonalne Europy rodkowej w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie etap I Europejska Przysta Kultur rozbudowa budynku Zamojskiego Domu Kultury w Zamociu przy ul. Partyzantw 13 dla potrzeb Orkiestry Symfonicznej im. K. Namysowskiego i Zamojskiego Domu Kultury Modernizacja i rozbudowa infrastruktury Miejskiej Biblioteki Publicznej w Biaej Podlaskiej: remont i modernizacja Biblioteki Gwnej; utworzenie Multimedialnej Biblioteki dla Dzieci i Modziey wraz z MultiCentrum
2.628.343,88 13.172.260,17 19.998.159,70
1.839.840,72 7.557.854,19 13.998.711,59
Gmina Miejska Biaa Podlaska
9.895.747,74
6.571.734,90
I. 108

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

III. IV. V. VI.

Zacznik do Uchway Nr X/132/2011 Sejmiku Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 27 czerwca 2011r.

I.........................................a) Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa lubelskiego

VI.............................f) Plan Marketingu Turystyki w wojewdztwie lubelskim na lata 2007-2013

VII............................................................a) Zabytki na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO

XII.......f) Ochrona ustalona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i decyzjach

XIII......................................................................................................a) Architektura sakralna

XIV.......................................................................................................................b) Cmentarze XV................................................................................................................c) Zabytki ruchome

XVI.....................................................................................................d) Zabytki archeologiczne

Wykorzystanie nowoczesnych technologii w dziaalnoci statutowej muzew w celu przycignicia odbiorcy.

Zachowanie autentycznego kulturowego. wyrnika

Przyjcie i upowszechnianie Lubelszczyzny.

Finansowanie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w zarysie

2010.06.01 2011.12.30 2010.04.01 2012.12.31 2009.08.03 2012.12.31

Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa Pastwowy Instytut Badawczy

2010.04.01 2012.09.30 2010.07.26 2012.09.14

2010.07.01 2011.11.30 2010.09.15 2011.06.10 2010.07.20 2012.12.17

Koci Rektoralny pw. w. Wojciecha Biskupa i Mczennika

Dodatkowo wybrano wniosek o obnionym dofinansowaniu:

Budowa Centrum Kultury Filmowej w Zamociu

2.628.343,88 13.172.260,17 19.998.159,70

1.839.840,72 7.557.854,19 13.998.711,59

Gmina Miejska Biaa Podlaska

You might also like