Kwartalnik Bellona NR 32010

19181950
BELLONA 19502007 MYL WOJSKOWA
Bellona

Pismo naukowe
wydawane przez Ministerstwo Obrony Narodowej Rocznik XCII (IV)
Nr 3/2010 (662)
SPIS
BEZPIECZESTWO
Gen. bryg. rez. Andrzej Juszczak Ewelina Kochanek Monika Agnieszka Pauliska Pk rez. dr Zbigniew Sabak Pk w st. spocz. pil. dr hab. Bronisaw Galoch
TRECI
Wojskowy wymiar Unii Afrykaskiej .................................................7 Sektor gazowy w polityce energetycznej Polski i Unii Europejskiej ............................................................................ 21 Bezpieczestwo energetyczne Polski w aspekcie prawa unijneego.............................................................................................29 Strategia wojskowa Republiki Czeskiej ............................................ 35 Wojskowo-satelitarny potencja Federacji Rosyjskiej ......................44
SZTUKA WOJENNA
Wiceadmira w st. spocz. dr Henryk Sokiewicz Ppk dr Dariusz Majchrzak Mjr Wojciech Robert Wicek Sztuka wojny versus sztuka pokoju ....................................................51 Przygotowanie grup bojowych Unii Europejskiej ..............................62 Mylenie taktyczne relikt przeszoci czy wymg wspczesnoci ....................................................................................75
Pk dr hab. Andrzej Czupryski Sztuka wojenna jako dyscyplina naukowa ..........................................80
DOWIADCZENIA
Pk w st. spocz. Zygmunt Czarnotta Pk rez. dr Zbigniew Moszumaski Pk dr Zdzisaw liwa Ppk dr Dariusz Brkiewicz Pk w st. spocz. dr Edward Przewodzki Artyleria w wojnie asymetrycznej .....................................................88 Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym .....................102 Rola oficerw sztabu w planowaniu operacyjnym .........................112
EDUKACJA
Pk Beata Czuba Agata Jagieo Jarosaw Tondera Przemysaw Furgacz Molestowanie seksualne w wojsku ..................................................125 Kobieta onierz w spoeczestwie informacyjnym .......................132 Wojna sprawiedliwa a wspczesne konflikty zbrojne ...................143
TECHNIKA I LOGISTYKA
Pk rez. nawig. Jzef Maciej Brzezina Pk Mieczysaw Malec

Trudna inicjatywa pastw NATO ................................................... 157 Dylematy transformacji Si Zbrojnych RP ......................................167
Kwartalnik Bellona 3/2010
SPIS
Pk dr Wodzimierz Pszenny Pk Zdzisaw Godziejewski Kpt. Krzysztof Kaszuba Pk w st. spocz. prof. dr hab. Jerzy Mierzejewski
TRECI
Programowanie obronne w wietle regulacji prawnych ..................176 Logistyka wczoraj, dzi i jutro.........................................................187
Rosja i jej poradzieckie dziedzictwo broni biologicznej ................195
RECENZJE I OMWIENIA
Pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak Pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak Wsplna polityka energetyczna .....................................................202 Partnerstwo dla pokoju ....................................................................205
Warunki zamieszczania artykuw...................................................206
R E C E N Z E N C I
prof. dr hab. Andrzej Makowski prof. nadzw. dr hab. Jan Maciejewski prof. dr hab. Radosaw Trbiski prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek
adres: Redakcja Wojskowa z siedzib w Warszawie, Al. Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawa 60, www.polska-zbrojna.pl e-mail: sekretariat@ redakcjawojskowa.pl fax: +48 22 684 55 03
Dyrektor Redakcji Wojskowej redaktor naczelny: Marek Sarjusz-Wolski tel.: +48 22 684 53 65 Redaktor prowadzcy: pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak tel.: +48 22 684 51 86 e-mail: eugeniuszjendraszczak@ redakcjawojskowa.pl
Zesp redakcyjny: Maria Janowska, Barbara Szymaska Projekt okadki: Marcin Dmowski Skad, amanie i grafika: Jolanta Muszyska Fotoedytor: Andrzej Witkowski Streszczenia: pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak Tumaczenie na jz. ang.: Anita Kwaterowska
Egzemplarze czasopisma s dostpne w wewntrznym kolportau wojskowym. Elektroniczna wersja czasopisma na stronie internetowej redakcji. Artykuy zamieszczone w ,,Kwartalniku Bellona s recenzowane. projekt graficzny: ukasz Kaugan/caStudio
Skad komputerowy w Redakcji Wojskowej. Oddano do druku w sierpniu 2010 r. Papier kredowany 115 g. Nakad 1350 egz. Zam. 1141. Drukarnia Wydawnictw Specjalnych Sztabu Generalnego WP, Warszawa 2010. ISSN 1897-7065
TA B L E O F CO N T E N TS
SECURITY
BrigGen (Ret) Andrzej Juszczak Ewelina Kochanek Monika Agnieszka Pauliska Col (Ret) Zbigniew Sabak, PhD Col (Ret) Bronisaw Galoch, PhD Military Dimension of African Union ...............................................7 Gas Sector in Energy Policy in Poland and European Union ......... 21 Energy Security of Poland vs. EU Regulations ..............................29 Military Strategy of Czech Republic ...............................................35 Military and Satellite Potential of Russian Federation ....................44
ART OF WAR
Wice-Admiral (Ret) Henryk Sokiewicz, PhD LtCol Dariusz Majchrzak, PhD Maj Wojciech Robert Wicek Col Andrzej Czupryski, PhD Art of War vs. Art of Peace ..............................................................51 Preparation of EU Combat Groups .................................................. 62 Tactical Thought in 21st Century Past Relict or Todays Requirement? ...................................................................................75 Art of War as Science ..................................................................... 80
EXPERIENCE
Col (Ret) Zygmunt Czarnotta Col (Ret) Zbigniew Moszumaski, PhD Col Zdzisaw liwa, PhD LtCol Dariusz Brkiewicz, PhD Col (Ret) Edward Przewodzki, PhD Artillery in Asymmetrical War ....................................................... 88 Collective Security Treaty Organization ........................................102 Role of Staff Officers in Operational Planning ............................ 112
EDUCATION
Col Beata Czuba Agata Jagieo Jarosaw Tondera Przemysaw Furgacz
Sexual Harassment in Army ..........................................................125 Female Soldier in Informational Society .......................................132
Just War Concept vs. Contemporary War ......................................143
TECHNOLOGY AND LOGISTICS

Col (Ret) Navig Jzef Maciej Brzezina Col Mieczysaw Malec Col Wodzimierz Pszenny, PhD Col Zdzisaw Godziejewski Capt Krzysztof Kaszuba

Difficult Project of NATO States ...................................................157 Polish Armed Forces Development Dilemmas ...........................167 Defense Planning vs. Legal Regulations .......................................176 Logistics Yesterday, Today and Tomorrow ....................................187
TA B L E O F CO N T E N TS
Col (Ret) Jerzy Mierzejewski, Prof.
Russia and its Post-Soviet Heritage of Biological Weapons .........195
BOOK REVIEWS AND OTHER

Col (Ret) Eugeniusz Jendraszczak, PhD Col (Ret) Eugeniusz Jendraszczak, PhD Common Energy Policy .................................................................202 Partnership for Peace ......................................................................205
Terms of Publishing ....................................................................... 206
Pocztek XXI wieku powszechnie jest kojarzony z nowymi zagroeniami dla bezpieczestwa. W tej sytuacji, aby moliwy by rozwj pokojowego wspistnienia na naszej planecie, jej spoeczno musi sprosta konkretnym wyzwaniom. Dawne maksymy, odwoujce si do zasad zwizanych z zapewnieniem powszechnie rozumianego bezpieczestwa, zdaj si nie wytrzymywa prby czasu. Coraz czciej przywoujemy, wspczenie bardziej nam odpowiadajc, myl: Si vis pacem para pacem (chcesz pokoju, gotuj pokj). Potwierdzenie tego znajdziemy w wielu artykuach opublikowanych w przedstawianym numerze kwartalnika. Dzia Bezpieczestwo zaczynamy artykuem gen. bryg. rez. Andrzeja Juszczaka, ktry przedstawia koncepcj budowy systemu bezpieczestwa na kontynencie afrykaskim. Znajdziemy w nim take publikacje dotyczce bezpieczestwa energetycznego naszego kraju oraz Unii Europejskiej. Ewelina Kochanek koncentruje uwag na polityce energetycznej Polski w relacjach z Uni Europejsk w dziedzinie sektora gazowego. Agnieszka Pauliska z kolei porusza kwestie regulacji prawa wsplnotowego w aspekcie bezpieczestwa energetycznego. W dziale Sztuka wojenna pk dr hab. Andrzej Czupryski odnosi si do zmian w dziedzinach wiedzy zwizanych z wojskowoci. Wiceadmira rez. Henryk Sokiewicz na podstawie analizy sztuki operacyjnej marynarki wojennej weryfikuje zadania przewidziane dla si morskich. Pk dr Zdzisaw liwa i ppk dr Dariusz Brkiewicz w dziale Dowiadczenia przedstawiaj inicjatyw Wsplnoty Niepodlegych Pastw majc zagwarantowa bezpieczestwo na obszarze Eurazji dziaalno Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym. Dowiadczeniom z uycia artylerii w wojnie asymetrycznej jest powicony artyku pk. w st. spocz. Zygmunta Czarnotty i pk. rez. dr. Zbigniewa Moszumaskiego. Pk w st. spocz. dr Edward Przewodzki koncentruje si na roli oficerw sztabw, jak odegrali oni przy przygotowaniu i prowadzeniu Bitwy Warszawskiej w 1920 roku i kampanii wrzeniowejw 1939 roku. W dziale Edukacja znalazy si artykuy powicone miejscu i roli kobiet w subie wojskowej. Pk Beata Czuba skupia uwag na sprawie przeciwdziaania molestowaniu seksualnemu w wojsku. Agata Jagieo i Jarosaw Tondera z kolei pisz o zjawiskach socjologicznych zachodzcych w wojsku w wyniku podejmowania suby take przez kobiety. Artykuy powicone problemom zwizanym z wdraania w armii nowoczesnych technologii znalazy si w dziale Technika i logistyka. Pk rez. nawig. Jzef Brzezina dzieli si uwagami nad pracami dotyczcymi systemu obserwacji obiektw naziemnych prowadzonych z powietrza. Pk dr Wodzimierz Pszenny porusza problem planowania obronnego. Pk Mieczysaw Malec skupia si na dylematach transformacji Si Zbrojnych RP. Polecam rwnie inne artykuy opublikowane w kwartalniku, wrd nich rozwaania Przemysawa Furgacza. ycz przyjemnej lektury
Od redakcji
pk. rez. dr Eugeniusz Jendraszczak

R A D A N A U K O W A K W A R T A L N I K A B E L L O N A
gen. dyw. dr Anatol Wojtan (przewodniczcy), prof. dr hab. in. Radosaw Trbiski (zastpca przewodniczcego), dr Eugeniusz Jendraszczak (sekretarz), prof. dr hab. Andrzej Makowski, prof. dr hab. Jzef Pturzycki, prof. dr hab. Bogdan Szulc, pk prof. dr hab. Mariusz Wiatr, gen. bryg. prof. nadzw. dr hab. Janusz Krcikij, prof. nadzw. dr hab. Jan Maciejewski, prof. nadzw. dr hab. Marian Kozub, pk nawig. prof. nadzw. dr hab. Marek Grzegorzewski, pk prof. nadzw. dr hab. Jarosaw Woejszo, pk prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek, gen. dyw. dr Krzysztof Zaski, ppk dr Wojciech Hory

Wojskowy wymiar Unii Afrykaskiej

Wrd wielu czynnikw, ktre bd ksztatowa przyszo NATO, wymienia si relacje z partnerami i innymi organizacjami. Jedn z nich jest Unia Afrykaska. Kilku jej czonkw (Algieria, Egipt, Mauretania, Tunezja) uczestniczy w sojuszniczej inicjatywie Dialogu rdziemnomorskiego. NATO wsparo Uni Afrykask w misjach w Sudanie i w Somalii. Relacje midzy NATO i UA zaczynaj si rozwija. Jest to istotne wanie teraz, kiedy Unia Afrykaska z trudem buduje swoje zdolnoci cywilno-wojskowe niezbdne do zapewnienia wewntrznego i zewntrznego bezpieczestwa swoich czonkw.
gen. bryg. rez. ANDRZEJ JUSZCZAK

zawodow sub wojskow zakoczy w 2008 roku na stanowisku szefa Zarzdu Planowania Strategicznego P5.
The factors that are going to shape the future of NATO include, among others, the relations between partner states and other organizations. One of them is the African Union. Several of its members (Algeria, Egypt, Mauretania and Tunisia) participate in the allied initiative of the Mediterranean Dialogue. NATO supported the African Union in the missions in Sudan and Somalia. The relations between NATO and the AU are developing, which is crucial just now when the African Union is making effort to build its civic and military capabilities essential for ensuring internal and external security of its members.
oniec zimnej wojny przyczyni si do znacznego zmniejszenia prawdopodobiestwa wybuchu konfliktu zbrojnego w skali globalnej. Spoeczno midzynarodowa uwiadomia sobie, e wikszo zagroe ma charakter regionalny, dlatego te odpowied na nie powinna by udzielana w tym wymiarze. Przemawia za tym kilka czynnikw: sabo Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ), ktra przeciona nowymi problemami nie radzi sobie z wykonaniem naoonych na ni zada; postanowienia rozdziau VIII Karty Narodw Zjednoczonych, upowaniajce instytucje regionalne do angaowania si w pokojowe regulowanie konfliktw lokalnych; zalety wynikajce z zaangaowania regionalnych organizacji: wsplnota kulturowa, wiksza szybko dziaania (ni w wypadku ONZ), mniejsze koszty (przede wszystkim ze wzgldu na krtsze odlegoci), wiksza akceptacja w regionie, moliwo odgrywania bardziej znaczcej roli przez mniejsze pastwa. Jedn z najmodszych organizacji regionalnych jest Unia Afrykaska (UA). Jej sukces lub niepowodzenie bd wpyway na los prawie miliarda ludzi w Afryce. Dowiadczenia minionych lat ucz, e w wiecie wspczesnym problemy lokalne
staj si problemami globalnymi. Robert D. Kaplan, w eseju zatytuowanym Nadchodzca anarchia (The Coming Anarchy), pisa: Zachodnia Afryka staje si symbolem wiatowych demograficznych, rodowiskowych i spoecznych napi, w ktrych wyania si kryminalna anarchia, jako realne strategiczne niebezpieczestwo. Choroby, przeludnienie, nieprowokowana przestpczo, niedostatek surowcw, migracje uchodcw, narastajca erozja pastw narodowych i midzynarodowych granic, akceptacja dla prywatnych armii, firmy bezpieczestwa i midzynarodowe kartele narkotykowe s obecnie najbardziej wyrazicie demonstrowane poprzez zachodnioafrykaski pryzmat. Zachodnia Afryka przedstawia waciwy wstp do spraw, czsto wyjtkowo nieprzyjemnych do dyskusji, wobec ktrych wkrtce stanie nasza cywilizacja1. Nikomu nie powinno by obojtne, jaka w przyszoci bdzie Afryka. W artykule podjto prb przyblienia Unii Afrykaskiej jako potencjalnego partnera NATO: jej architektury bezpieczestwa, udziau w pierwszych misjach, relacji z innymi organizacjami, ukazano sukcesy, trudnoci i potrzeby.
Wysiki integracyjne Afryki

Idea zjednoczonej Afryki pojawia si na pocztku XX wieku. Jednak jej urzeczywist-
http://www.theatlantic.com/doc/print/199402/anarchy. R. D. Kaplan: The Coming Anarchy. February 1994.
Bezpieczestwo
nienie stao si moliwe dopiero po ogoszeniu przez Organizacj Narodw Zjednoczonych, 14 grudnia 1960 roku, Deklaracji o przyznaniu niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym (Declaration on the granting of independence to colonial countries and peoples)2. W 1963 roku zostaa utworzona Organizacja Jednoci Afrykaskiej (OJA). W ocenie krytykw, odnotowaa ona wicej poraek ni sukcesw. Szczytne hasa jednoci i solidarnoci pastw afrykaskich, osignicia lepszego ycia dla ludzi Afryki czy te poszanowania Powszechnej deklaracji praw czowieka pozostay tylko hasami. W rzeczywistoci celem nadrzdnym organizacji bya ochrona liderw afrykaskich, autentyczne problemy kontynentu za nie byy podejmowane3. kwadratowych, a ludno okoo 950 milionw ludzi, ktrzy mwi tysicem rnych jzykw. Na kontynencie znajduje si okoo jedna trzecia wiatowych zasobw surowcowych. Na ogln liczb pidziesiciu trzech pastw, wedug szacunkw z 2009 roku, dwadziecia trzy s zaliczane do pastw o najwikszym stopniu ryzyka upadoci6. W 2005 roku 51 procent ludnoci pastw Afryki Subsaharyjskiej yo za mniej ni 1,25 USD dziennie. Spord czterdziestu pastw o najwikszym wskaniku przyrostu naturalnego, trzydzieci cztery to kraje afrykaskie. Wedug ocen Unii Afrykaskiej, w Afryce yje okoo trzech milionw uchodcw i okoo 11,6 miliona ludzi zmuszonych, w ramach dziewitnastu pastw, do zmiany miejsca zamieszkania. Konflikty byy i s jedn z zasadniczych przyczyn zahamowania rozwoju oraz braku dostpu do opieki zdrowotnej i owiaty. Z szacunkw Oxfam International wynika, e w latach 19902005 dwadziecia trzy pastwa afrykaskie straciy z powodu konfliktw dochd w wysokoci okoo 284 miliardw USD7. Dowiadczenia wojny irackiej uwiadomiy przywdcom afrykaskim, e ONZ nie jest w stanie zapewni bezpieczestwa na wiecie, szczeglnie pastwom sabym. Zrozumieli, e zagroeniom, wyzwaniom i ryzyku trzeba si przeciwstawi w ramach wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony. Zasady tej polityki oraz architektury bezpieczestwa i pokoju na kontynencie (African Peace and Security Architecture APSA) przedstawiono w: Uroczystej deklaracji w sprawie wsplnej afrykaskiej polityki bezpieczestwa i obrony (Solemn Declaration on a Common African Defence and Security Policy)8 z 28 lutego 2004 roku; Protokole dotyczcym utworzenia Rady Pokoju i Bezpieczestwa (Protocol relating to the establishment of the Peace and Security Council of the African Union)9 z 24 lutego 2004 roku. Unia Afrykaska traktuje bezpieczestwo kadego pastwa afrykaskiego jako nierozerwalnie zwizane z bezpieczestwem innych pastw afrykaskich oraz kontynentu afrykaskiego w caoci.
Dowiadczenia wojny irackiej uwiadomiy przywdcom afrykaskim, e ONZ nie jest w stanie zapewni bezpieczestwa na wiecie, szczeglnie pastwom sabym.
W tej sytuacji, w 1999 roku, w Syrcie (Libia), przywdca libijski Muammar al-Kaddafi zaproponowa przywdcom afrykaskim wzmocnienie zdolnoci organizacji. W Deklaracji z Syrty (Sirte Declaration)4 wskazano na now sytuacj spoeczn, polityczn i ekonomiczn w Afryce. Postanowiono o utworzeniu Unii Afrykaskiej oraz Afrykaskiego Banku Centralnego, Afrykaskiej Unii Monetarnej, Sdu Afrykaskiego i Parlamentu Panafrykaskiego. Akt zaoycielski (The Constitutive Act)5 podpisao 11 lipca 2000 roku pidziesiciu trzech szefw pastw i rzdw. Unia Afrykaska zapocztkowaa swoj dziaalno 9 lipca 2002 roku w Durbanie (Republika Poudniowej Afryki). Siedzib Sekretariatu i Komisji Unii Afrykaskiej jest Addis Abeba.
Zapewnienie bezpieczestwa i budowanie pokoju

W Afryce jest to niezwykle trudne. Jej obszar liczy ponad 30 milionw kilometrw
2 3 4 5 6 7 8 9
http://www.un.org/Depts/dpi/decolonization/declaration.htm. R. Tavares: Regional Security. The capacity of international organizations. Routledge, Abingdon and New York 2010, s. 2122. http://www.uneca.org/adfiii/riefforts/ref/other5.htm. http://www.africa-union.org/root/au/AboutAu/Constitutive_Act_en.htm. http://www.fundforpeace.org/web/index.php?option=com_content&task=view&id=391&Itemid=549. Failed States Index 2009. http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=4133&lang=0. AFRICOM POSTURE STATEMENT: Ward Reports Annual Testimony to Congress. 9.03.2010. http://www.armsnetafrica.org/sites/default/files/AU%202004.pdf. http://www.unhcr.org/refworld/type,MULTILATERALTREATY,,,3f4b1d374,0.html.
Bezpieczestwo
Dlatego te zagroenia okrela mianem wsplnych zagroe dla bezpieczestwa (Common Security Threats). Wyrnia wrd nich: wsplne zagroenia wewntrzne: midzypastwowe konflikty i napicia, wewntrzpastwowe konflikty i napicia, niestabilne sytuacje pokonfliktowe, grone sytuacje humanitarne. Wskazuje te na: trudne pooenie uchodcw, uywanie min ldowych, proliferacj i handel lekkim uzbrojeniem, pandemie chorb (HIV i AIDS, grulicy, malarii), degradacj rodowiska, przestpczo narodow i transnarodow, handel ludmi i narkotykami, pranie brudnych pienidzy; wsplne zagroenia zewntrzne: zewntrzn agresj, midzynarodowe konflikty i kryzysy, majce wpyw na afrykaskie bezpieczestwo regionalne, grabiecz polityk (mercenarism), terroryzm midzynarodowy, negatywny wpyw globalizacji, proliferacj broni masowego raenia i niekonwencjonalnych rakiet duego zasigu, przestpczo transgraniczn, polityk ukierunkowan na izolacj pastw afrykaskich, skadowanie odpadw chemicznych i nuklearnych. Rol zasadnicz we wsplnej afrykaskiej polityce bezpieczestwa i obrony odgrywaj: Zgromadzenie Unii Afrykaskiej (The Assembly), Rada Pokoju i Bezpieczestwa (Peace and Security Council) oraz mechanizmy pokoju i bezpieczestwa regionalnych wsplnot ekonomicznych (Regional Mechanisms of the Regional Economic Communities) rysunek 1. Zgromadzenie Unii Afrykaskiej w sferze bezpieczestwa wydaje dyrektywy dotyczce: rozwizywania konfliktw, wojny
Zgromadzenie Unii Afrykaskiej
Komisja Unii Afrykaskiej
Rada Pokoju i Bezpieczestwa

Mechanizmy regionalne polityki bezpieczestwa regionalnych wsplnot ekonomicznych
Panel Mdrcw
Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania Afrykaskie Siy Reagowania
Komitet Wojskowo-Sztabowy
Fundusz Pokojowy
rdo: http://www.africa-union.org/root/AU/AUC/Departments/PSC/Asf/Documents.htm. Protocol Relating to the Establishment of the Peace and Security Council of the African Union.
Rys. 1. Afrykaska architektura pokoju i bezpieczestwa

Bezpieczestwo
i innych sytuacji nadzwyczajnych, przywracania pokoju. Rada Pokoju i Bezpieczestwa jest wspierana przez: Komisj UA (Commission), Panel Mdrcw (Panel of the Wise), Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania (Continental Early Warning System), Afrykaskie Siy Reagowania (African Standby Force ASF), Komitet Wojskowo-Sztabowy (Military Staff Committee) i Fundusz Pokojowy (Peace Fund). Rada to zasadniczy organ, ktry z upowanienia Zgromadzenia UA wykonuje zadania w sferze bezpieczestwa i obrony. Nale do nich: promowanie pokoju, bezpieczestwa i stabilnoci w Afryce; przewidywanie konfliktw i zapobieganie im; promowanie i wdraanie zamierze dotyczcych budowania pokoju i pokryzysowej rekonstrukcji; koordynacja wysikw w celu zapobiegania i zwalczania terroryzmu; promowanie i wspieranie demokratycznych praktyk; ochrona praw czowieka i podstawowych wolnoci. W skad rady wchodzi pitnastu czonkw, ktrzy reprezentuj pi regionw Unii Afrykaskiej. Spord nich dziesiciu jest wybieranych na dwa lata, piciu na trzy. Dotychczasowa dziaalno rady uczynia z Unii Afrykaskiej organizacj przejrzyst i wiarygodn. Doszo do odwrcenia kluczowej zasady Organizacji Jednoci Afrykaskiej nieprzeszkadzania (non-interference) na nieobojtno (non-indifference). Potrafia te doprowadzi do mediacji zwanionych stron na Wybrzeu Koci Soniowej, w Burundi i w Demokratycznej Republice Konga. Komisja Unii Afrykaskiej, z upowanienia Rady Pokoju i Bezpieczestwa, w porozumieniu z innymi podmiotami, podejmuje wysiki w celu zapobiegania konfliktom i ich rozwizywania. Panel Mdrcw wspiera ekspertyz Rad Pokoju i Bezpieczestwa oraz przewodniczcego Komisji UA we wszystkich kwestiach, ktre dotycz promowania i utrzymania pokoju, bezpieczestwa i stabilnoci w Afryce. Skada si z piciu powszechnie szanowanych przedstawicieli spoecznoci afrykaskiej (po jednym z kadego regionu). Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania ma wspiera Rad Pokoju i Bezpieczestwa w przewidywaniu konfliktw i zapobieganiu im. W jego skad wchodz: Centrum Obserwacji i Monitoringu (The Situation Room), odpowiedzialne za gromadzenie i analiz danych; (1) zespoy obserwacji i monitoringu mechanizmw regionalnych, ktre gromadz i przetwarzaj dane, a potem przekazuj je do Centrum Obserwacji i Monitoringu. Budow systemu naley uzna za istotny krok zmierzajcy do wymiany informacji midzy regionami. Afrykaskie Siy Reagowania to jedno z wikszych wyzwa, ktre stoi przed Uni Afrykask. Podstawa prawna ich budowy to: Kierunki dziaania na rzecz ustanowienia Afrykaskich Si Reagowania i Komitetu Wojskowo-Sztabowego (Policy Framework for the Establishment of the African Standby Force (ASF) and the Military Staff Committee, Part I and II)10; Plan operacjonalizacji Afrykaskich Si Reagowania (Roadmap for the operationalization of the African Standby Force)11. Afrykaskie Siy Reagowania maj by narzdziem Unii Afrykaskiej, ktre zapewni moliwo interwencji w pastwach czonkowskich, na podstawie decyzji Zgromadzenia UA, w wypadku zbrodni wojennych, ludobjstwa, zbrodni przeciw ludzkoci oraz w celu przywrcenia pokoju i bezpieczestwa. Zakada si, e bd wykonywa zadania o charakterze: misji obserwacyjnych i monitorujcych, innych typw misji wsparcia pokoju, interwencji w pastwach czonkowskich w celu przywrcenia pokoju i bezpieczestwa, prewencyjnego rozwinicia si, budowania pokoju, pomocy humanitarnej, innym wedug decyzji Rady Pokoju i Bezpieczestwa lub Zgromadzenia UA. Unia Afrykaska planuje uycie si pokojowych wedug szeciu scenariuszy: 1. Doradztwo Unii Afrykaskiej lub regionalnych si wojskowych dla misji politycznej (czas osignicia gotowoci 30 dni od wydania mandatu przez UA). 2. Misja obserwacyjna unii lub regionalna, rozmieszczona wsplnie z misj ONZ (czas osignicia gotowoci 30 dni od wydania mandatu przez UA). 3. Samodzielna misja obserwacyjna unii lub regionalna (czas osignicia gotowoci 30 dni od wydania mandatu przez UA).
WYJANIENIE
NR1
Centrum Obserwacji i Monitoringu korzysta przede wszystkim z otwartych rde medialnych. Kadzie nacisk na: przewidywane, aktualne i pokonfliktowe sytuacje; wybory; problemy humanitarne. Wydaje dwa raporty dziennie: Daily News Highligts (dla szerokiego krgu odbiorcw) oraz Daily Report (wewntrznie dane z misji, dla ograniczonego krgu odbiorcw).
(R. Tavares: Regional Security. The capacity of international organizations. Routledge, Abingdon and New York 2010, s. 173.)
10 11
http://www.africa-union.org/root/au/AUC/Departments/PSC/Asf/Documents.htm. Ibidem.
10
Bezpieczestwo
4. Siy pokojowe unii lub regionalne zgodnie z artykuem VI Karty Narodw Zjednoczonych i prewencyjne rozwinicie misji (czas osignicia gotowoci 30 dni od wydania mandatu przez UA). 5. Siy pokojowe unii (multidimensional) do wykonywania wielu zada (czas osignicia gotowoci 90 dni, w tym 30 dni przez komponent wojskowy od wydania mandatu przez UA). 6. Interwencja unii na przykad w wypadku ludobjstwa, kiedy spoeczno midzynarodowa nie podejmuje natychmiastowych dziaa (czas osignicia gotowoci 14 dni od wydania mandatu przez UA). Unia Afrykaska zakada, e o uzyskanie mandatu na interwencj bdzie wystpowa do Organizacji Narodw Zjednoczonych, natomiast regiony zgod bd uzyskiwa od Unii Afrykaskiej. Misj ma kierowa specjalny przedstawiciel UA, wyznaczony przez przewodniczcego Komisji UA. Komponentami wojskowymi bdzie dowodzi dowdca podlegy specjalnemu przedstawicielowi Unii Afrykaskiej. Po osigniciu gotowoci w skad Afrykaskich Si Reagowania wejd komponenty cywilny i wojskowy, rozmieszczone na terytorium pastw macierzystych. W strukturze si przewiduje si elementy dyspozycji centralnej (UA) i regionw. Elementy dyspozycji centralnej to: 300500 obserwatorw wojskowych, co najmniej 240 policjantw oraz eksperci cywilni. Kady region bdzie dysponowa jedn brygad piechoty (rys. 2). Wedug oceny ekspertw, Afrykaskie Siy Reagowania maj liczy od Elementy dyspozycji centralnej UA (Element planistyczny)
Sztab Afrykaskich Si Reagowania Element planistyczny Obserwatorzy wojskowi (300500) Oficerowie policji (240)
Komponent wojskowy
Komponent policyjny
Komponent cywilny
Eksperci cywilni
Kontynentalny skad logistyczny
W kadym regionie
Element planistyczny
Kompania dowodzenia Pododdzia policji wojskowej Grupa obserwatorw wojskowych
Brygada
Batalion piechoty x 4 Pododdzia logistyczny Pododdzia inynieryjny
Sztab brygady Pododdzia migowcw Pododdzia medyczny 2 poz.
Pododdzia cznoci
Kompania rozpoznania
Stan osobowy maksymalnie do okoo 4460 osb
Grupa wsparcia cywilnego Skad logistyczny Centra doskonalenia
rdo: http:www.africa-union.org/root/AU/AUC/Departments/PSC/Asf/Documents.htm. Roadmap for the Operationalization of the African Standby Force
Rys. 2. Struktura Afrykaskich Si Reagowania

11
Bezpieczestwo
Region Pnocny NASBRIG Region Zachodni ECOBRIG Region Centralny FOMAC Region Wschodni EASBRIG Region Poudniowy SADCBRIG Angola i DRK nale do Regionu Centralnego i Poudniowego
rdo: http://se1.isn.ch/serviceengine/Files/ISN/101777/ichaptersection_singledocument/A46EEBO5-E4FE-4E5B-B97F-4D1C55413F50/en/Chapter+5.pdf.
Rys. 3. Regiony tworzenia brygad Afrykaskich Si Reagowania ASF

15 do 20 tysicy personelu si pokojowych12. Baz wyjciow do regionw, ktre tworz brygady, stanowi regionalne wsplnoty ekonomiczne (rys. 3): Unia Arabskiego Magrebu (Arab Maghreb Union AMU) dla Regionu Pnocnego (North Africa Regional Standby Brigade NASBRIG); Midzyrzdowa Wadza do spraw Rozwoju (Inter-governmental Authority on Development IGAD) dla Regionu Wschodniego (East Africa Standby Brigade EASBRIG); Wsplnota Gospodarcza Pastw Afryki rodkowej (Economic Community of
K. Dokken: African Security Politics Redefined. Palgrave Macmillan. New York, Houndmills, 2008, s. 130.
Central African States ECCAS) dla Regionu Centralnego (Force Multinationale de lAfrique Centrale FOMAC); Wsplnota Gospodarcza Pastw Afryki Zachodniej (Economic Community of West African States ECOWAS) dla Regionu Zachodniego (ECOWAS Standby Brigade ECOBRIG); Poudniowoafrykaska Wsplnota Rozwoju (Southern African Development Community (SADC) dla Regionu Poudniowego (Southern Africa Standby Brigade SADCBRIG). Niektre pastwa s czonkami wicej ni jednej wsplnoty, dlatego te Unia Afrykaska powoaa na potrzeby Afrykaskich
12
12
Bezpieczestwo
Si Reagowania tak zwane mechanizmy regionalne. W wypadku Regionu Pnocnego AMU nie moga by baz do tworzenia brygady, poniewa Egipt nie jest jej czonkiem, a Maroko nie naley do Unii Afrykaskiej. W zwizku z tym dla tego regionu sformowano Pnocnoafrykaskie Regionalne Zdolnoci (Northern Africa Regional Capacity NARC). W Regionie Wschodnim Rwanda nie jest czonkiem IGAD, dlatego sformowano Mechanizm Dowodzenia Brygady Reagowania Wschodniej Afryki (Eastern Africa Standby Brigade Command Mechanism EASBRICOM). Wikszo pastw, ktre nale do Wsplnoty Gospodarczej Pastw Afryki rodkowej, Wsplnoty Gospodarczej Pastw Afryki Zachodniej i Poudniowoafrykaskiej Wsplnoty Rozwoju, wchodzi do jednej wsplnoty, dlatego te na potrzeby tworzenia ASF wprowadzono jedynie korekty w ich strukturach13. Przed rozwiniciem Afrykaskich Si Reagowania do misji planuje si prowadzi nastpujce szkolenia: dla si o gotowoci 14-dniowej wiczenia ze wszystkimi jednostkami; dla si o gotowoci 30-dniowej wiczenia dowdczo-sztabowe; dla si o gotowoci 90-dniowej wsplne wiczenia angaowanych si. Zapasy na 180 dni dla brygad maj zapewnia regiony. Unia Afrykaska przyznaje, e nie jest moliwa standaryzacja uzbrojenia w caych ASF, dlatego te za podane uwaa ujednolicenie doktryn i procedur, a za niezbdne rodkw cznoci. Wdroenie koncepcji Afrykaskich Si Reagowania byo zaplanowane na 30 czerwca 2010 roku. Komitet Wojskowo-Sztabowy (Military Staff Committee) jest organem doradczym Rady Pokoju i Bezpieczestwa. Do jego podstawowych zada naley: doradztwo i wspieranie Rady Pokoju i Bezpieczestwa we wszystkich kwestiach bezpieczestwa dotyczcych Afryki; informowanie szefw sztabw pastw nalecych do Rady Pokoju i Bezpieczestwa o jej wszystkich decyzjach i ich konsekwencjach dla pokoju i bezpieczestwa w Afryce; zapewnienie zgodnoci
13 14
prowadzonych misji z mechanizmami regionalnymi. W skad komitetu wchodz oficerowie starsi z pastw bdcych czonkami rady. Ich obowizkiem jest konsultowanie podejmowanych dziaa z regionami oraz okresowe zapraszanie przedstawicieli tych pastw, jako obserwatorw, do udziau w spotkaniach komitetu. Fundusz Pokojowy to autonomiczne rdo finansowania operacji pokojowych w Afryce. Jest wydzielany z budetu regularnego Unii Afrykaskiej. W 2009 roku wielko rodkw finansowych przekazywanych przez pastwa do funduszu zostaa zwikszona z szeciu do dwunastu procent rocznie. W cigu pierwszych omiu lat dziaalnoci Unia Afrykaska wykonaa wiele pracy na rzecz rozwizywania sytuacji konfliktowych na kontynencie. Przede wszystkim wypracowaa niezbdne dokumenty normatywne i waciwe struktury do wykonywania zada. Ju w dokumentach zaoycielskich wskazaa na znaczce i istotne rnice midzy zdolnociami niezbdnymi do realizacji zada i obecnymi moliwociami. Do niedostatkw zaliczya brak: woli politycznej i gotowoci, rodkw finansowych, wyposaenia i moliwoci logistycznych, szkolenia.
Afrykaskie Siy Reagowania maj by narzdziem Unii Afrykaskiej, ktre zapewni moliwo interwencji w pastwach czonkowskich, na podstawie decyzji Zgromadzenia UA, w wypadku zbrodni wojennych, ludobjstwa, zbrodni przeciw ludzkoci oraz w celu przywrcenia pokoju i bezpieczestwa.
Wiele spostrzee negatywnych sformuowali rwnie eksperci spoza unii. W ich ocenie problemy zasadnicze dotycz przede wszystkim praktycznej dziaalnoci unijnych instytucji i relacji midzy nimi14. Wskazuj oni i: pocztkowy entuzjazm instytucji UA ju si wyczerpa; jest wymagana zmiana stylu zarzdzania uni przez przekazanie wikszych uprawnie na szczeble nisze; obecna prezydencja traktuje UA w sposb dyktatorski, co jest rdem napi; Parlament Panafrykaski nie sprawuje kontroli nad Rad Pokoju i Bezpieczestwa;
http://se1.isn.ch/serviceengine/Files/ISN/101777//Chapter+5.pdf. Z. A. Alghali, M. Mbaye: The African Standby Force and Regional Standby Brigades. http://africacenter.org/wp-content/uploads/2009/07/The-African-Standby-Force-An-Update-on-Progress.pdf. J. Cilliers: The African Standby Force. An update on progress. March 2008, s. 18; Summary report. Institute for Security Studies. Peace and Security Council Report. ECDPM Office, Brussels, 25 November 2009; R. Tavares: Regional Security, s. 3233; http://www.ipinst.org/media/pdf/publications/ipi_meetnote_african_standby_force_8_.pdf. Operationalizing the African Standby Force. January 2010. Zob. Szczegow ocen zagadnie operacyjnych: http://www.crisisstates.com/download/dp/dp16.pdf. J. E. Marshall: Building An Effective African Standby Force To Promote African Stability, Conflict Resolution And Prosperity. April 2009.
13
Bezpieczestwo
czonkowie parlamentu s wyznaczani, a nie wybierani; w Radzie Pokoju i Bezpieczestwa nie ma jasnego podziau zada midzy ni i Komisj UA, brakuje odpowiednio przygotowanego personelu, ze wzgldu na du liczb konfliktw jest ona przeciona problemami, nie ma te moliwoci podjcia palcych problemw kontynentu; brakuje take mechanizmw badania sytuacji na miejscu konfliktu (fact-finding mission); Panel Mdrcw jest marginalizowany przez Komisj UA; nie dziaa Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania, a zasady jego funkcjonowania s na etapie opracowywania; poszczeglne systemy Afrykaskich Si Reagowania (dowodzenia, szkolenia, logistyczny i inne) s rozmieszczane z uwzgldnieniem aspektw politycznych, a nie operacyjnych. Eksperci prognozuj, e bdzie to skutkowa wieloma problemami w przyszoci. Niektre regiony, przede wszystkim Wschd i Zachd, zawaszczaj koncepcj ASF. Polega to, midzy innymi, na obsadzaniu wikszoci stanowisk przez ich oficerw. W znacznej liczbie pastw niezbdne jest wprowadzenie narodowych regu prawnych, ktre pozwoliyby na wykonywanie zada przez ASF. Wiele pastw nie jest w stanie wydzieli si ze wzgldu na brak rodkw finansowych lub zabezpieczenia logistycznego. Regionalne wsplnoty ekonomiczne, z wyjtkiem Wsplnoty Gospodarczej Pastw Afryki rodkowej, nie s w stanie utworzy wasnego funduszu pokojowego. Wielu ekspertw ma nadziej, e zapewni go ONZ. Obawiaj si oni, e najpowaniejszym wyzwaniem dla ASF moe by sabe zarzdzanie i/lub nierozwizane napicia lokalne wok sprzecznych terytoriw oraz dostpu do wody i zasobw surowcw naturalnych. Osignicie gotowoci operacyjnej wszystkich komponentw i brygad bdzie opnione; nastpi prawdopodobnie w 2015 roku (opnienie ok. 5 lat); Komitet Wojskowo-Sztabowy spotyka si nieregularnie, konieczne s dalsze prace nad strategi unijn. do maja 2004 roku, bya pierwsz misj tej organizacji. Jej cele obejmoway: nadzorowanie wprowadzenia w ycie porozumie o zawieszeniu broni; wsparcie inicjatyw rozbrojenia i demobilizacji bojownikw oraz doradztwo dotyczce ich reintegracji; denie do zapewnienia dogodnych warunkw do ustanowienia misji pokojowej NZ; wsparcie politycznej i ekonomicznej stabilizacji w Burundi. Siy misji skaday si z komponentu cywilnego i wojskowego. Komponent wojskowy tworzyy siy Republiki Poudniowej Afryki, Etiopii i Mozambiku (ogem 3128 onierzy, w tym okoo 1500 z RPA). Ponadto uczestniczyli w niej obserwatorzy z: Burkina Faso, Gabonu, Mali, Togo i Tunezji. Pocztkowo koszt misji szacowano na 110 milionw USD; w rzeczywistoci wynis on 134 miliony. Z misji tej wynikaj dla Unii Afrykaskiej dowiadczenia, zarwno pozytywne, jak i negatywne. AMIB zademonstrowaa, e UA jest w stanie podj misj i zapewni stabilizacj (z ocen wynika, e po zakoczeniu misji ok. 95% obszaru Burundi byo wzgldnie stabilne). Mniej pomylnie przebiegao rozbrojenie i demobilizacja. Na ogln liczb dwudziestu tysicy bojownikw AMIB utworzya tylko jeden punkt zbirki i magazynowania sprztu; na wicej nie starczyo si. Jednak najwikszy problem stanowi brak woli politycznej i rodkw finansowych. Pastwa Unii Afrykaskiej nie wyraay gotowoci do udziau w misji i jej finansowania, natomiast wsparcie spoecznoci midzynarodowej byo niewielkie (USA sfinansoway transport wojsk Etiopii, Wielka Brytania transport wojsk Mozambiku, a Unia Europejska zaopatrzenie w ywno dla dwustu bojownikw w punkcie zbirki). Szczegln rol w misji, jako pastwo wiodce, odegraa RPA. To dziki niej misja zostaa zapocztkowana i wykonana pod flag Unii Afrykaskiej15. Misja w Sudanie/Darfurze (African Union Mission in Sudan AMIS), sierpie 2004 grudzie 2007 rok, to druga misja Unii Afrykaskiej. Pocztkowo jej celem byo monitorowanie zawieszenia broni. W jej trakcie postawiono kolejne zadania: wsparcie budowy zaufania, udzia w ksztatowaniu rodowiska bezpiecznego dla pomocy humanitarnej oraz powrotu uchodcw.
Eksperci obawiaj si,

e najpowaniejszym wyzwaniem dla ASF moe by sabe zarzdzanie i/lub nierozwizane napicia lokalne wok sprzecznych terytoriw oraz dostpu do wody i zasobw surowcw naturalnych.
Udzia w misjach
Unia Afrykaska ma dowiadczenia z udziau w kilku misjach. Misja w Burundi (African Mission in Burundi AMIB), trwaa od kwietnia 2003
15
http://www.foi.se/upload/projects/Africa/FOI2561_AMIB.pdf. E. Svensson: The African Mission in Burundi. Lessons Learned from the African Unions first Peace
Operation. September 2008.
14
Bezpieczestwo
W zwizku z niewaciw ocen sytuacji mandat misji zmieniano dwukrotnie (AMIS II, AMIS IIE). Pocztkowy ogranicza moliwo wykonania zada, kolejny by zbyt szeroki, mao precyzyjny i praktycznie niewykonalny. W trakcie misji konieczne si stao stopniowe zwikszanie liczby personelu. W kocu 2007 roku siy UA liczyy okoo siedmiu tysicy onierzy (wydzieliy je: Nigeria, Rwanda, RPA, Senegal, Kenia i Gambia) i byy niewystarczajce. W ocenie ekspertw, misja nigdy nie bya planowana, po prostu si zdarzya (it just happend). System rozpoznania praktycznie nie funkcjonowa: dane wywiadowcze dostarczane przez obserwatorw wojskowych i zaogi migowcw docieray do decydentw znieksztacone. Wyposaenie w sprzt wojskowy rwnie byo niewystarczajce. Misja dysponowaa trzema samolotami: dwoma AN-26 i jednym AN-24 oraz osiemnastoma migowcami Mi-8 (bez uzbrojenia pokadowego i wyposaenia do lotw nocnych). Pierwszych 250 policjantw, ktrzy przybyli do Darfuru, miao do dyspozycji cztery samochody. Rozmieszczenie si w rejonie misji opnia brak paliwa lotniczego oraz trudnoci w budowie obozowisk. Wielkim problemem byy niewystarczajce rodki finansowe. Na pokrycie kosztw misji wykorzystano cz funduszy przeznaczonych na tworzenie ASF, co spowodowao opnienie w uzyskaniu przez nie gotowoci bojowej. W rezultacie cele misji zostay osignite w niewielkim stopniu. Unia Afrykaska uzyskaa wydatn pomoc ze strony sojuszu pnocnoatlantyckiego, Unii Europejskiej oraz niektrych pastw. NATO transportem powietrznym przerzucio okoo 31,5 tysica onierzy. Unia Europejska wspara misj dziewitnastoma planistami wojskowymi, transportem strategicznym i taktycznym oraz funduszem w wysokoci trzystu milionw euro i dodatkowo, bilateralnie przez pastwa, funduszem w wysokoci dwustu milionw euro. Wielka Brytania dostarczya ponad tysic pojazdw, a Kanada sto pi transporterw opancerzonych16. Misja w Burundi, stycze 2007 grudzie 2009 rok. Jej celem byo wsparcie procesu wdroenia porozumienia pokojowego midzy rzdem Burundi i Siami Narodowowyzwoleczymi (Forces National de Liberation FNL), ktre nie byy uczestnikiem poprzednich uzgodnie. Siy zadaniowe misji (African Union Special Task Force in Burundi) stanowi batalion RPA, ktry do 31 grudnia 2006 roku wchodzi w skad si pokojowych NZ w tym kraju. Po wyganiciu mandatu ONZ batalion dziaa w charakterze si UA. Misja wspara rozbrojenie, demobilizacj i reintegracj ponad dwudziestu jeden tysicy bojownikw FNL; w ich skad wchodzio ponad tysic kobiet oraz ponad piset dzieci. Okoo cztery tysice bojownikw FNL wczono do sub bezpieczestwa Burundi. Siy Narodowowyzwolecze zarejestrowano jako parti polityczn17. Misja Unii Afrykaskiej w Somalii (The African Union Mission in Somalia AMISOM), od marca 2007 roku, zastpia siy Etiopii, ktre przebyway tam na prob Przejciowego Rzdu Federalnego (Transitional Federal Government TFG). Jej celem jest wsparcie rzdu w wysikach na rzecz stabilizacji kraju, dialogu i pojednania; stworzenie dogodnych warunkw do dostarczenia pomocy humanitarnej oraz do dugoterminowej stabilizacji, rekonstrukcji i rozwoju Somalii.
NATO wspiera Uni Afrykask w trzech dziedzinach: misji, szkolenia personelu oraz budowy zdolnoci operacyjnych.
W mandacie misji przewidziano komponent wojskowy w sile omiu tysicy onierzy i elementy cywilne. Gotowo do wydzielenia si wojskowych zadeklaroway: Uganda (1,6 tys. onierzy), Burundi (1,51,6 tys. onierzy), Nigeria (850 onierzy) i Ghana (350 onierzy). Uganda rozpocza rozmieszczanie swojego kontyngentu w marcu 2007 roku. Z powodu braku sprztu Burundi rozmiecio jeden batalion dopiero w styczniu 2008 roku, drugi w poowie padziernika 2008 roku. Nigeria i Ghana nie byy w stanie wykona podjtych zobowiza. W styczniu 2010 roku siy AMISOM liczyy 5150 onierzy. W ocenie obserwatorw, struktury dowodzenia misji s mao przejrzyste. Unia Afrykaska wydaje narodowym kontyngentom wskazwki (guidelines), istnieje jednak obawa, e wojska mog mie problemy ze zrozumieniem, jakie zadania maj wykony-
16 17
http://www.foi.se/upload/projects/Africa/foir2559.pdf. A. Ekengard: The African Union Mission in Sudan (AMIS). Experiences and Lessons Learned. August 2008. http://www.dfa.gov.za/docs/2009/buru1119.html.
15
Bezpieczestwo
wa. Wsparcie logistyczne miao by wzorowane na Koncepcji AMIB lub Modelu Burundi, ktre polegay na samodzielnoci operacyjnej zaangaowanych kontyngentw. W praktyce si okazao, e funkcjonowanie misji bez pomocy zewntrznej byoby niezwykle trudne lub wrcz niemoliwe. USA zapewniy siom Ugandy przerzut transportem powietrznym, wsparcie sprztowe i logistyczne. Do przerzutu transportem powietrznym wczya si rwnie Algieria. Wielka Brytania udzielia pomocy Burundi w rozpoznaniu rejonu misji przed rozmieszczeniem si. Francja i USA przeszkoliy kontyngent Burundi. Wsparcia udzieliy rwnie: Kenia, Wochy, Szwecja, Chiny, Unia Europejska i Liga Pastw Arabskich. Wielko udzielonej pomocy finansowej w pierwszym roku misji wynosia 32 miliony USD, podczas gdy potrzeby skalkulowano na 622 miliony. Brak wystarczajcej liczby personelu, trudnoci sprztowe, logistyczne i finansowe spowodoway, e skuteczno misji jest niewielka18. Misja na Komorach, marzec czerwiec 2006 rok. Celem Misji Unii Afrykaskiej na rzecz Wsparcia Wyborw na Komorach (The AU Mission for Support to the Elections in the Comoros AMISEC) byo udzielenie pomocy w monitorowaniu przebiegu wyborw prezydenckich. W jej skad wchodzi kontyngent wojskowo-cywilny, ktry liczy 462 osoby. Pastwem wiodcym bya RPA. W misji uczestniczyy rwnie: Egipt, Demokratyczna Republika Konga, Mozambik, Nigeria, Rwanda, Madagaskar i Mauritius. Misja przebiega pomylnie19. Misja na Komorach, marzec padziernik 2008 rok. Celem Misji Unii Afrykaskiej na Rzecz Wsparcia Wyborw i Bezpieczestwa na Komorach (The African Union Electoral and Security Assistance Mission to the Comoros MAES) byo przywrcenie legalnej wadzy na jednej z wysp Anjouan. Rozpocza si ona od wkroczenia kontyngentw wojskowych Tanzanii i Sudanu. Ogem, cznie z pododdziaami Komorw, jej siy liczyy ponad tysic piset onierzy. Przerzut wojsk sudaskich zorganizowaa Libia. Francja, jako jedyne pastwo spoza Unii Afrykaskiej, udzielia niewielkiej pomocy logistycznej. Po inwazji MAES otrzymaa nowy mandat, zgodnie z ktrym jej celem byo: zebranie broni na Anjouan, pomoc w organizacji nastpnych wyborw oraz w ustanowieniu nowych si bezpieczestwa wewntrznego, wsparcie w doskonaleniu zarzdzania oraz w nowelizacji konstytucji Komorw. Misja zakoczya si sukcesem. Proces tworzenia si by szybki, a liczba onierzy wydzielonych do misji zgodna z wymagan. Wpyno na to wzgldnie sprzyjajce rodowisko oraz niewielka pojemno teatru dziaa (ok. 40 km2)20. O sytuacji bezpieczestwa w Afryce i moliwociach jej si pokojowych wiadczy wci znaczna liczba misji ONZ (rys. 4). Wedug danych z lutego 2010 roku byo ich trzynacie: siedem misji pokojowych oraz sze misji politycznych i budowania pokoju. Na ogln liczb 100 546 osb personelu (onierze, policjanci, osoby cywilne), wykonujcego zadania mandatowe na wiecie, na kontynencie afrykaskim realizowao je 75 938 osb, to jest okoo 76 procent wszystkich zaangaowanych, w tym 29 975 osb personelu afrykaskiego21. Oznacza to, e pastwa Afryki byy w stanie wydzieli okoo 40 procent si pokojowych wymaganych na kontynencie22.
O sytuacji bezpieczestwa
w Afryce i moliwociach jej si pokojowych wiadczy wci znaczna liczba misji ONZ. Wedug danych z lutego 2010 roku byo ich trzynacie: siedem misji pokojowych oraz sze misji politycznych i budowania pokoju.
Wsparcie dla Unii Afrykaskiej

Pomoc dla niej jest niezbdna. Udzielaj jej zarwno organizacje midzynarodowe, jak i pastwa. Organizacja Narodw Zjednoczonych, w odpowiedzi na aktywno unii w rozwizywaniu sytuacji konfliktowych na kontynencie afrykaskim, w 2006 roku podpisaa dziesicioletni program o wsppracy obu organizacji (United Nations African Union Cooperation: Framework for Ten Year Capacity Building Programme for the African Union)23. NATO wspiera Uni Afrykask w trzech dziedzinach: misji, szkolenia per-
18
http://www.foi.se/upload/projects/Africa/FOI-R--2596-SE.pdf. C. Hull, E. Svensson: African Union Mission in Somalia (AMISOM). Exemplifying African Union Peacekeeping http://www.foi.se/upload/projects/Africa/foir2659.pdf. E. Svensson: The African Unions Operations in the Comoros. MAES and Operation Democracy. Ibidem. http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2010/feb10_5.pdf. Ogem siy zbrojne pastw afrykaskich licz 2 203 898 onierzy. The Military Balance 2008. Routledge, Taylor and Francis Group. Abingdon 2008, s. 236264, http://www.uneca.org/nepad/RCM10/UN-AU-CooperationFramework.pdf.
Challenges. October 2008.

19
September 2008.
20 21 22
282321.
23
16
Bezpieczestwo
MINURSO Sahara Zachodnia UNOWA Afryka Zachodnia UNOGBIS Gwinea Bissau UNIPSIL Sierra Leone UNMIS Sudan
UNAMID Darfur
BONUCA Republika rodkowoafrykaska
UNPOS Somalia
UNMIL Liberia
BINUB Burundi
UNOCI Wybrzee Koci Soniowej MINURCAT Republika rodkowoafrykaska, Czad MONUC Demokratyczna Republika Konga
rdo: http://www.un.org/en/peace
Rys. 4. Misje ONZ w Afryce

sonelu oraz budowy zdolnoci operacyjnych. Dotychczas udzielio jej pomocy w przerzucie onierzy si pokojowych do rejonu misji w Darfurze oraz w szkoleniu jej personelu, zapewnio transport powietrzny pastwom uczestniczcym w AMISOM (wedug ich zapotrzebowania) i oson okrtu UA ze sprztem dla kontyngentu Burundi, biorcego udzia w tej misji; sponsoruje udzia oficerw unii w kursach w Szkole NATO w Oberammergau, pomaga w budowie jej zdolnoci operacyjnych, ocenia stan gotowoci operacyjnej brygad Afrykaskich Si Reagowania24. Wsparcie Unii Europejskiej dla Unii Afrykaskiej w dziedzinie bezpieczestwa odbywa si zgodnie z postanowieniami porozumienia o partnerstwie (The Joint Africa EU Partnership), przyjtego w grudniu 2007 roku. Pierwszy strategiczny plan dziaania (The Strategys First Action Plan) obejmuje osiem sektorw wsppracy w latach 20082010, spord ktrych pierwszy dotyczy pokoju i bezpieczestwa. Okrelenie charakteru partnerstwa uatwia spojrzenie na kilka elementw: struktury Unii Europejskiej i mechanizmy wsppracy w ramach architektury bezpieczestwa i pokoju, porozumienia o wsppracy i ustanowione instrumenty finansowe, przeznaczenie i uycie funduszy, koordynacj z innymi darczycami.
24
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_8191.htm?selectedLocale=en. NATO assistance to the African Union.
1
Bezpieczestwo
Struktury i mechanizmy wsppracy Ze strony Unii Europejskiej we wspprac s zaangaowane liczne instytucje. W Radzie UE jest to przede wszystkim Komitet Polityki i Bezpieczestwa (Political and Security Committee PSC), ktry wytycza jej gwn strategi. Wspdziaanie w sferze cywilnej to domena Komitetu do spraw Cywilnych Aspektw Zarzdzania Kryzysowego (The Committee on Civilian Aspects of Crisis Management CIVCOM). Komitet Wojskowy UE (The EU Military Committee EUMC), Grupa Polityczno-Wojskowa (Politico-Military Group PMG) zajmuj si kwestiami wojskowymi. W Komisji Europejskiej (The European Commission EC) za formuowanie polityki wobec Afryki s odpowiedzialne dwa dyrektoriaty: Dyrektoriat Oglnego Rozwoju (Directorate General Development DEV) i Dyrektoriat Oglnych Relacji Zewntrznych (Directorate General External Relations RELEX). S to tylko najwaniejsze struktury wsppracujce z podmiotami tworzcymi APSA25. mi. Z relacjami tymi s zwizane rne instrumenty finansowe: Afrykaski Fundusz Pokojowy (African Peace Facility APF), Europejski Fundusz Rozwoju (European Development Fund EDF), Instrument Wsppracy i Rozwoju (Development Cooperation Instrument DCI), Instrument Europejskiej Polityki Ssiedztwa (The European Neighbourhood Policy Instrument ENPI), Instrument Stabilizacji (The Instrument for Stability IfS) i budet przeznaczony na prowadzenie wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony. Najistotniejszy spord nich jest Afrykaski Fundusz Pokojowy. Suy przede wszystkim do pokrycia kosztw rozmieszczenia afrykaskich si pokojowych na kontynencie (przerzutu i utrzymania wojsk, rozwoju zdolnoci i innych). Nie moe by wykorzystywany na zakup uzbrojenia i sprztu, szkolenie wojsk, wyposaenie dla Afrykaskich Si Reagowania i inne podobne cele. W latach 20082010 liczy trzysta milionw euro. Unia Afrykaska otrzymuje rwnie wsparcie finansowe od pastw Unii Europejskiej. Wielka Brytania, w ramach wydzielonego przez ni funduszu, traktuje priorytetowo Demokratyczn Republik Konga, Nigeri, Sierra Leone i Sudan. Francja wspiera gwnie pastwa francuskojzyczne; osiemdziesit procent wydzielanego funduszu przeznacza na Afryk Subsaharyjsk. Wochy utworzyy fundusz ukierunkowany na Rg Afryki. Belgia jest szczeglnie aktywna w Afryce rodkowej, przede wszystkim w Demokratycznej Republice Konga. Portugalia ustanowia program wsparcia misji pokojowych ukierunkowany na pastwa portugalskojzyczne. Przedstawione dane skadaj si na przygnbiajcy obraz. Rozrodkowane wysiki i partykularne interesy niektrych pastw powoduj, e wsparcie dla Unii Afrykaskiej jest mao spjne, w niektrych dziedzinach powielane, a w niektrych go brakuje. Dodatkowo obraz ten zamazuje pomoc spoza Europy. Ogem, Unia Afrykaska jest beneficjentem wsparcia ze stu trzydziestu rde, przy czym kade z nich formuuje swoje warunki wykorzystania funduszy (requirements). Z udziaem Unii Europejskiej, w listopadzie 2008 roku, zapocztkowano program Pokj w Afryce (w jzyku suahili Amani Africa), ktrego celem jest przeszkolenie kierownictwa Unii Afrykaskiej w opraco-
Rozrodkowane wysiki i partykularne interesy niektrych pastw powoduj, e wsparcie dla Unii Afrykaskiej jest mao spjne, w niektrych dziedzinach powielane, a w innych go brakuje.
Aby zapewni lepsz koordynacj dziaa, utworzono interdyscyplinarn grup zadaniow (A Commission Africa Inter-service task force). Powoano take wysannika Unii Europejskiej do Unii Afrykaskiej w charakterze, jednoczenie, specjalnego przedstawiciela UE do UA (EU Special Representative to the AU EUSR) oraz szefa Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej (Head of the EC Delegation HoD). Struktury Unii Europejskiej i mechanizmy wsppracy z Uni Afrykask s skomplikowane, mao przejrzyste i nie sprzyjaj budowaniu spjnoci tej organizacji. Trudnoci potguje wczanie si do wsppracy pastw Unii Europejskiej. Instrumenty finansowe, ich przeznaczenie i koordynacja Unia Europejska wsppracuje rwnie z afrykaskimi ugrupowaniami regionalnyIbidem.
25
1
Bezpieczestwo
waniu planu decyzyjnego na potrzeby zarzdzania kryzysowego na szczeblu kontynentalnym. Istotnego wsparcia udzielaj UA pastwa nalece do grupy omiu najbardziej wpywowych pastw wiata (G8). Podjy one wiele zobowiza, w znacznym stopniu zgodnych z priorytetami nakrelonymi przez liderw afrykaskich. Wyraono je w Afrykaskim planie dziaania UA/NEPAD26 (The AU/NEPAD African Action Plan)27, przyjtym 78 kwietnia 2008 roku. Wrd ujtych w nim dziesiciu zagadnie jeden dotyczy pokoju i bezpieczestwa. Gwne projekty, przewidywane do realizacji w cigu trzechpiciu lat, obejmuj: zasady architektury bezpieczestwa i pokoju oraz jej elementy Afrykaskie Siy Reagowania i Komitet Wojskowo-Sztabowy, infrastruktur afrykaskich operacji wsparcia pokoju, Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania, pokonfliktow rekonstrukcj i rozwj, zarzdzanie zasobami surowcw naturalnych w strefach konfliktw, zapobieganie terroryzmowi i walk z nim oraz z minami przeciwpiechotnymi. Wrd wykonawcw programw wymienia si: UA/NEPAD, rzdy afrykaskie, regionalne wsplnoty ekonomiczne, Uni Europejsk, NATO i tak zwanych partnerw rozwoju. Plan jest ambitny. Wtpliwoci moe budzi jego wdroenie, gdy wymaganym rodkom finansowym nie odpowiadaj zobowizania do ich wydzielenia. Wsparcie Stanw Zjednoczonych dla Unii Afrykaskiej to tylko niewielka cz ich wysikw w ramach pomocy udzielanej Afryce. Koordynujc w niej rol ma odgrywa utworzone w 2007 roku Dowdztwo Regionalne (Africa Command AFRICOM). Delegowao ono oficerw cznikowych do kierownictwa Unii Afrykaskiej w Etiopii, do Wsplnoty Gospodarczej Pastw Afryki Zachodniej w Nigerii i Midzynarodowego Centrum Szkolenia Pokojowego w Ghanie. USA wspieray i wspieraj Uni Afrykask w jej misjach. Wsparcie poza UA jest niezwykle szerokie i obejmuje zarwno wymiar regionalny, jak i bilateralny28. Na wzrost zainteresowania Afryk w USA wpyn wynik prac panelu ekspertw z 2004
26 27
roku zleconych przez Kongres. Wymienili oni pi czynnikw, ktre ten wzrost ksztatoway w minionej dekadzie: rop naftow, handel globalny, konflikty zbrojne, terror, rozprzestrzenianie HIV i AIDS. Od 1990 do 2004 roku handel USA z Afryk wzrs trzykrotnie, gwnie z powodu importu ropy naftowej. Analitycy oceniaj, e do 2015 roku dostawy z Afryki mog stanowi do 25 procent caego jej importu. W wielu pastwach afrykaskich dokonano zamachw terrorystycznych na ambasady amerykaskie i inne obiekty. Wedug danych ONZ, w 2007 roku ponad dwadziecia dwa miliony Afrykaczykw byo zaraonych wirusem HIV, to jest 67 procent wszystkich zaraonych na wiecie. Kolejny powd do niepokoju to stopie zaraenia wrd afrykaskich si bezpieczestwa. W jednym z pastw poudniowoafrykaskich wynosi on 4060 procent. Oznacza to, e w razie koniecznoci ich uycia moe si to sta niewykonalne29. Znaczcego wsparcia Afryce udzielaj Chiny. Odbywa si ono w ramach Chisko-Afrykaskiego Forum Wsppracy (Forum on China Africa Cooperation FOCAC), w ktrego pracach uczestniczy czterdzieci dziewi pastw afrykaskich. Forum ma zapewni praktyczn wspprac oraz rwne i wzajemne korzyci. Uwaa si jednak, e zasadniczym celem Chin jest materiaowe wsparcie ich przemysowego rozwoju i podkrelenie globalnej pozycji30. Chiny preferuj FOCAC i we wspprac z Uni Afrykask angauj si w niewielkim stopniu. W styczniu 2010 roku przyznay unii grant na budow centrum konferencyjnego w Addis Abebie. W lutym 2010 roku ich 1624 onierzy uczestniczyo w szeciu misjach pokojowych ONZ na terytorium Afryki (na ogln liczb 2137 biorcych udzia w 10 misjach ONZ)31. Poza tym nie angauj si w wysiki pokojowe na kontynencie. Wielka Brytania udziela wsparcia Midzyrzdowej Wadzy do spraw Rozwoju dla Regionu Wschodniego w rnych dziedzinach. Wczya si do budowy regionalnych centrw dowodzenia (Regional Centres
Wsparcie dla Unii Afrykaskiej

jest niezbdne. Udzielaj go zarwno organizacje midzynarodowe (Organizacja Narodw Zjednoczonych, NATO, Unia Europejska), jak i pastwa (Stany Zjednoczone, Chiny, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Belgia, Portugalia).
NEPAD Ekonomiczny Program Rozwoju dla UA ustanowiony w 2001 roku. http://www.oecd.org/dataoecd/28/10/41084201.pdf. 28 Szerzej zob. http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL34003.pdf. L. Ploch: Africa Command: U.S. Strategic Interests and the Role of the U.S. Military in Africa. 2 October 2009; http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=4133&lang=0. AFRICOM POSTURE STATEMENT: Ward Reports Annual Testimony to Congress. 9.03.2010. 29 Ibidem. 30 http://www.die-gdi.de/CMS.../BergerWissenbachEU-China-Africa.pdf. B. Berger, U. Wissenbach: EU China Africa trilateral development cooperation. Common challenges and New Directions. 2007. 31 http://www.un.org/en/peacekeeping/contributions/2010/feb10_3.pdf.
1
Bezpieczestwo
of Excellence) na poziomie oczekiwanym przez Uni Afrykask. Zgodnie z propozycj brytyjsk, utworzono nieformalny Komitet Wsparcia Rozwoju (EASBRIG), ktry skada si z przedstawicieli jej struktur i darczycw. Jest to istotne szczeglnie ze wzgldu na monitorowanie wykonania programw oraz wykorzystanie rodkw finansowych32. Dania, na bazie Wielonarodowej Brygady Szybkiego Reagowania (SHIRBRIG), powoaa Grup Zadaniow do spraw Afryki (Task Force Africa). Ma ona udziela pomocy Midzyrzdowej Wadzy do spraw Rozwoju dla Regionu Wschodniego w szkoleniu si ldowych. EASBRIG maj rwnie wspiera inne pastwa nordyckie: Norwegia w rozwoju si morskich, Finlandia w szkoleniu. Sabo Organizacji Narodw Zjednoczonych wymusza reagowanie w wymiarze regionalnym. Stwarza to szans dla wszystkich pastw, duych i maych, na wiksze zainteresowanie sprawami regionw, rwnie w Afryce. wiadomo wrd elit afrykaskich, e mog pomc sobie sami, jest wysoka. wiadczy o tym utworzenie Unii Afrykaskiej. Afrykaczycy wiedz, e pomoc zewntrzna jest niezbdna, a jednoczenie obawiaj si, e moe ona prowadzi do ograniczania ich suwerennoci i czerpania korzyci, przede wszystkim przez darczycw. Dlatego te jest widoczna niech do rozmieszczenia Dowdztwa Afrykaskiego USA (US Africa Command USAFRICOM) na obszarze Afryki i sycha gosy niezadowolenia z ekspansywnej polityki chiskiej na kontynencie. Rozdwik midzy ambicjami i moliwociami w dziedzinie pokoju i bezpieczestwa Unii Afrykaskiej jest ogromny. Zasadnicze trudnoci wynikaj z braku rodkw finansowych. Pojawiaj si obawy, e zaleno finansowa unii od darczycw moe skania ich do ingerowania w ksztatowanie unijnej polityki bezpieczestwa. Wystpuj te inne trudnoci: niewystarczajca liczba personelu oraz czsto sabe jego przygotowanie, uomne relacje midzy instytucjami APSA, rne dowiadczenie operacyjne i rny poziom zaawansowania regionw w tworzenie Afrykaskich Si Reagowania, brak interoperacyjnoci si w podstawowych dziedzinach (na przykad w cznoci). Wsparcie midzynarodowe dla Unii Afrykaskiej wynika w znacznym stopniu z interesw partykularnych, a w wypadku wielu pastw rwnie z resentymentw kolonialnych. Stwarza to trudnoci w celowym wykorzystaniu pomocy: w niektrych dziedzinach jest jej nadmiar, w innych brakuje. Unia Afrykaska podja ambitny wysiek zapewnienia pokoju i bezpieczestwa. Bdzie radzia sobie z tym problemem z wielkim trudem, dlatego te naley jej pomc. Powinna to by pomoc skoordynowana i wszechstronna. W jakim stopniu zostanie to wykonane, w takim stopniu g Afryka i wiat bd bezpieczniejsze.
Ogoszenie
Deklaracji o przyznaniu niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym otworzyo Afryce drog do rozwoju cywilizacyjnego. Od tego czasu mino p wieku.
Wnioski
Ogoszenie Deklaracji o przyznaniu niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym otworzyo Afryce drog do rozwoju cywilizacyjnego. Od tego czasu mino p wieku. Afryka dalej zmaga si z ubstwem, godem i chorobami. Targaj ni rnego rodzaju konflikty. Pogbia si przepa midzy biednymi i bogatymi. Pojawienie si Unii Afrykaskiej stwarza szans dla Afrykaczykw na wzicie odpowiedzialnoci za kontynent i stopniow popraw sytuacji. Bdzie ona jednak niemoliwa, jeeli nie zmieni si stan bezpieczestwa. W epoce globalizacji zagroenia, wyzwania i ryzyko dla Afryki staj si problemem dla caego wiata. Ubstwo i upadek pastw rodz terroryzm, piractwo i konflikty. Choroby nie znaj granic. Liczba duych konfliktw zbrojnych w Afryce maleje (10 w 1999 roku, 3 w 2008 roku)33. Nie oznacza to jednak, e nie mog pojawi si konflikty lokalne. Obecna wielko si pastw afrykaskich zaangaowanych na kontynencie moe sugerowa, e w najbliszej przyszoci Afrykaskie Siy Reagowania nie bd w stanie samodzielnie zapewni bezpieczestwa pastwom Unii Afrykaskiej. Obowizek ten bdzie spoczywa w dalszym cigu zarwno na UA, jak i na ONZ.
32 33
http://www.easbrig.org/partners.php. EASBRICOM Partners. Duy konflikt zbrojny (major armed conflict) oznacza starcie si zbrojnych dwch stron, ktrego nastpstwem jest mier co najmniej tysica osb w cigu roku kalen-
darzowego. SIPRI Yearbook. Armaments, Disarmament and International Security. Oxford University Press. Oxford 2009, s. 6970.
20
Sektor gazowy w polityce energetycznej Polski i Unii Europejskiej

Strategiczne miejsce w polityce naszego bezpieczestwa zajmuje sektor energetyczny. rda pozyskiwania energii, przede wszystkim znajdujce si poza naszym terytorium, stanowi wraliwy element w zagwarantowaniu jego cigego i nienaruszonego funkcjonowania. Dowiadczenia wyniesione z nieodlegej przeszoci, zwaszcza wydarzenia na Ukrainie, dotyczce zakce w dostawach gazu, potwierdzaj znaczenie tego sektora dla funkcjonowania pastwa. Ratyfikacja traktatu lizboskiego stworzya now sytuacj polityczn, w ktrej bezpieczestwo energetyczne winno by integralnym elementem bezpieczestwa zbiorowego pastw Unii Europejskiej.
EWELINA KOCHANEK
rzeczoznawca w Biurze Bezpieczestwa Narodowego. Ekonomistka, absolwentka Uniwersytetu Szczeciskiego, doktorantka w Akademii Obrony Narodowej.
Energy sector is strategic to our security policy. The sources of energy, most of all those outside Poland's borders, are a sensible element in the process of guaranteeing its continuous and undisturbed functioning. The past experiences (particularly those in Ukraine) regarding the disturbance in gas delivery only confirm the significance of this sector in the state's functioning. The ratification of the Lisbon Treaty created new political situation where the energy security should be an integral element of the EU collective security.
nergetyka od wielu lat jest fundamentaln gazi przemysu, ktra determinuje rozwj gospodarki wszystkich krajw na wiecie. Polityka energetyczna okrela najistotniejsze interesy strategiczne, cele oraz wartoci, ktrymi kieruj si pastwa w staraniach podejmowanych na rzecz zapewnienia optymalnego poziomu bezpieczestwa w sektorze paliw i energii. Wspczesna polityka energetyczna jest bardzo wan czci strategii gospodarczej kadego kraju. Wynika to midzy innymi z ogromnego wpywu, jaki wywiera ona na rynki finansowe, paliw i surowcw energetycznych, prowadzon polityk wewntrzn oraz zagraniczn. Wglowodorowe noniki energii gaz ziemny i ropa naftowa nale obecnie do gwnych surowcw energetycznych. W publikacji tej skupi si na jednym z nich gazie ziemnym. Wglowodr ten jest najwaniejszym surowcem energetycznym na wiecie, co jest spowodowane wzgldami ekonomicznymi (jest atwy w przesyaniu, magazynowaniu i dystrybucji) i ekologicznymi (jest paliwem o najwyszym stopniu czystoci)1. Do niedawna kwestia wsplnej polityki energetycznej w ramach Unii Europejskiej bya pomijana. W obliczu wyczerpywania
1
si zasobw wasnych oraz zwikszonego popytu na surowce znalaza si jednak na forum unijnym wrd tematw kluczowych. Wsplnota stoi przed szans stworzenia najwikszego na wiecie zintegrowanego i opartego na konkurencji rynku gazu ziemnego. Jednake europejska polityka energetyczna rodzi si bardzo powoli, a czonkowstwo w Unii Europejskiej niesie za sob wiele powinnoci, ktre Polska, gdy przystpowaa do niej, zobowizaa si wypenia. Warto podkreli, e czonkowie Unii Europejskiej w dalszym cigu wyznaj zasad unilateralizmu energetycznego, zachowujc autarkiczne cechy systemw energetycznych. Dlatego brak silnej i jednolitej polityki energetycznej obnia pozycj negocjacyjn zjednoczonej Europy w relacjach z pastwami eksportujcymi surowce energetyczne, w szczeglnoci z Rosj i pastwami z regionu Morza Kaspijskiego, oraz naraa na konsekwencje, jakie niesie za sob kryzys energetyczny.
Definicja bezpieczestwa energetycznego

W literaturze przedmiotu mona spotka wiele definicji bezpieczestwa energetycz-
R. Kodziski: Bezpieczestwo energetyczne Polski stan i perspektywy na przykadzie gazu ziemnego. Warszawa 2002, s. 33.
21
Bezpieczestwo
w ktrej mona wyrni cztery poziomy (rys. 1): lokalny (gmina, powiat) zapewnienie odbiorcom kocowym infrastruktury do odbioru energii elektrycznej i cieplnej, wiadczenie usug dystrybucyjnych oraz rozwj lokalnych potencjaw wytwarzania energii, zwaszcza odnawialnej; regionalny (wojewdztwo) zapewnienie zdolnoci i gotowoci do przesyu energii i paliw na poziom lokalny oraz ich midzyregionalnej wymiany. Ponadto na tym szczeblu bior pocztek lokalne inicjatywy zwizane z rozwojem potencjau wytwarzania energii oraz kontrola wiadczonych na szczeblu lokalnym usug dystrybucyjnych; krajowy tworzenie warunkw do rozwoju infrastrukturalnych pocze midzyregionalnych i midzynarodowych, ktre pozwalaj na niezawodne wiadczenie usug tranzytowych, przesyowych i dystrybucyjnych energii i paliw pomidzy regionami oraz pastwami ociennymi poprzez energetyczne systemy transgraniczne; wsplnotowy pozwala na tworzenie warunkw do rozwoju infrastruktury pocze midzynarodowych i midzykontynentalnych, umoliwiajcych niezawodny tranzyt energii, a take regulowanie i monitorowanie przesyu paliw i energii na obszar Unii Europejskiej oraz pomidzy pastwami czonkowskimi4. Rozwaania dotyczce unijnej i polskiej polityki energetycznej sektora gazowego naley rozpocz od nakrelenia historii ksztatowania si polityki energetycznej w Unii Europejskiej.
Poziom wsplnotowy Poziom krajowy Poziom regionalny Poziom lokalny
rdo: T. Leszczyski: Bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku. Warszawa 2009, s. 13.
Rys. 1. Szczeble bezpieczestwa energetycznego w Unii Europejskiej

nego, chocia adna nie jest powszechnie obowizujca w Unii Europejskiej. Wedug jednej z nich, przyjtej przez Midzynarodow Agencj Energii (International Energy Agency IEA), pod terminem tym naley rozumie fizyczn dostpno dostaw zaspokajajc popyt po okrelonej cenie2. Jednake wiodce znaczenie maj lokalne, krajowe definicje bezpieczestwa energetycznego. I tak w polskim systemie prawnym, termin ten jest rozumiany jako: stan gospodarki umoliwiajcy pokrycie biecego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorcw na paliwa i energi, w sposb technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymaga ochrony rodowiska3. Na podstawie powyszej definicji mona wysnu wniosek, e podstawowym elementem bezpieczestwa energetycznego jest niezawodno dostaw energii ze rde krajowych i zagranicznych. Oznacza to konieczno zapewnienia cigych dostaw energii po jak najniszej cenie i jakoci umoliwiajcej jej wydajne wykorzystanie. Caociowe pojmowanie bezpieczestwa energetycznego wymaga uwzgldnienia procesw pozornie odlegych od tego pojcia, takich jak: rozwj gospodarczy, postp naukowy i techniczny. Szczeglnego znaczenia nabiera problem koordynacji dziaa podejmowanych przez rne instytucje, gdy wiele aspektw bezpieczestwa energetycznego jest wzajemnie powizanych. Dlatego w Unii Europejskiej wyodrbniono hierarchiczn struktur bezpieczestwa energetycznego,
2 3 4
Polityka energetyczna Unii Europejskiej

Pocztki polityki energetycznej Unii Europejskiej sigaj wejcia w ycie w 1951 roku traktatu zaoycielskiego Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali oraz pniejszego, powoujcego do ycia Europejsk Wsplnot Energii Atomowej (1957 r.). Do momentu pierwszego kryzysu naftowego w 1973 roku, kiedy to Organizacja Krajw Eksportujcych Rop Naftow (Organization of the Petroleum Exporting Countries OPEC) gwatownie podniosa ceny ropy naftowej, kraje czonkowskie obu wsplnot nie prowadziy wsplnej polityki energetycznej. Punktem zwrotnym bya publikacja w 1988
http://iea.com. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. DzU 1997 nr 54, poz. 348, z p. zmianami, art. 3, p. 16. T. Leszczyski: Bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku. Warszawa 2009, s. 1213.
22
Bezpieczestwo
roku dokumentu roboczego na temat wewntrznego rynku energetycznego. Stworzenie bardziej zintegrowanego rynku energetycznego przyczynio si do poprawy bezpieczestwa dostaw, niszych kosztw oraz wzrostu konkurencyjnoci5. Mimo to Wsplnota Europejska miaa znaczcy wpyw na sektor energetyczny pastw czonkowskich od pocztku swojego istnienia. Do sprawy bezpieczestwa energetycznego powrcono w Traktacie o Unii Europejskiej (traktat z Maastricht, 1991 r.) i traktacie amsterdamskim (1997 r.), ktrego zapisy maj wpyw na promowanie przez Uni Europejsk wytwarzania energii na bazie gazu ziemnego i biomasy6. Z punktu widzenia rozwoju zrwnowaonego, unijna polityka energetyczna obejmuje trzy cele: zapewnienie bezpieczestwa energetycznego przez zminimalizowanie ryzyka i wpywu zmniejszenia zaopatrzenia w energi na gospodark pastw czonkowskich; tworzenie konkurencyjnych systemw energetycznych; podjcie dziaa majcych na celu zintegrowanie wytwarzania i uytkowania energii z zachowaniem bilansu przyrodniczego. Zasadniczy trzon regulacji, zwaszcza w sferze sektora gazowego, stanowi dyrektywy Unii Europejskiej akty prawne o charakterze ustrojowym na ktrych podstawie s wprowadzane regulacje prawne dotyczce funkcjonowania tego sektora gospodarki. Wrd najistotniejszych dokumentw tego typu wyrnia si dyrektyw: 90/377/ECC z 1990 roku w sprawie przejrzystoci cen gazu i energii elektrycznej7, 91/296/EWG z 1991 roku w sprawie przesyu gazu ziemnego, 98/30/WE z 1998 roku w sprawie wsplnych regu wewntrznego rynku gazu ziemnego8. Naley take wymieni inne akty prawne, istotne dla ksztatowania polityki energetycznej w Unii Europejskiej. Zalicza si do nich,
5 6
na przykad, Zielon Ksig zatytuowan W kierunku uksztatowania europejskiej strategii bezpieczestwa dostaw energii z 29 listopada 2000 roku. Naszkicowano w niej ramy dugofalowej strategii energetycznej, zgodnie z ktr zaspokojeniu bezpieczestwa zaopatrzenia ma suy podwojenie udziau odnawialnych rde energii w bilansie energetycznym pastw czonkowskich9. Nowy nurt zwizany z deniem do stworzenia wsplnej polityki energetycznej pastw Unii Europejskiej zosta zapocztkowany w 2000 roku w Lizbonie. Jego efektem, po kilkuletnich dyskusjach i negocjacjach, jest ratyfikowany przez dwadziecia siedem pastw czonkowskich traktat lizboski, ktry wszed w ycie 1 grudnia 2009 roku10. (1) Znalazo si w nim swego rodzaju podsumowanie obecnego ksztatu europejskiego krajobrazu energetycznego, u ktrego podstaw ley zaoenie, e unijna polityka energetyczna bdzie oparta na klauzuli solidarnoci energetycznej, a take zostanie wyposaona w instrumenty zapewniajce bezpieczestwo dostaw i mechanizmy wspomagajce rozwj odnawialnych rde energii i podnoszce efektywno energetyczn11.
WYJANIENIE
NR1
Zgodnie z obowizujcym w Polsce porzdkiem prawnym, traktat lizboski naby mocy prawnej w momencie ogoszenia w Dzienniku Ustaw, co nastpio 2 grudnia 2009 roku.
(Por.: DzU 2009 nr 203, poz. 1569.)
Rynek gazu
Rola gazu ziemnego w bezpieczestwie energetycznym Unii Europejskiej systematycznie wzrasta, a w wglowodr odgrywa kluczow rol w bilansie energetycznym wsplnoty. Obecnie okoo 90% obrotu tym surowcem na rynku wsplnotowym odbywa si na podstawie kontraktw dugoterminowych. Gwnymi dostawcami od kilku lat s: Rosja (46% importu), Norwegia (27%) i Algieria (20%). W wypadku poszczeglnych pastw proporcje te nieco si rni. Surowiec ten jest przesyany za pomoc sieci gazowych. Warto podkreli, e wikszo krajw Unii Europejskiej posiada interkonektory z systemami gazowymi swoich ssiadw, co znaczco podnosi ich bezpieczestwo energetyczne. Wyjtkiem jest Polska, ktra nie ma tego typu cznikw,
R. Kodziski: Bezpieczestwo energetyczne Polski, s. 20. P. Turowski: Wybrane zagadnienia polityki bezpieczestwa wewntrznego Unii Europejskiej. Szanse i zagroenia dla Polski. Zeszyty Biura Bezpieczestwa Narodowego 2008 nr 1, s. 6364. 7 www.eur-lex.europa.eu. 8 www.kape.gov.pl/pl/legislacja/RegulacjeEuropejskie. 9 Green Paper Towards a European strategy for the security of energy supply. COM(2000)769 final. Brussels 2000. 10 Traktat z Lizbony zmieniajcy Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, sporzdzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. DzU 2009 nr 203, poz. 1569. 11 M. Ruszel: Kierunki rozwoju polityki energetycznej UE. Biuletyn OPINIE Fundacji Amicus Europae 2009 nr 25, s. 2.
23
Bezpieczestwo
Wyborg
ROSJA
Sassnitz
NIEMCY
Wiede Baumgarten
RUMUNIA
Beregovya
AUSTRIA
Budapeszt Bukareszt Morze Czarne
WGRY WOCHY SERBIA

Sofia
BUGARIA
Istambu Ankara Erzurum
TURCJA
GRECJA
rdo: http://www.enrgy.eu.
Gnther Oettinger,
komisarz ds. energii UE, 9 kwietnia 2010 roku stwierdzi: Nord Stream to priorytetowy projekt energetyczny Unii Europejskiej i wany element uzupeniajcy europejsk sie energetyczn.
(http://www.nord-stream.com/ pl/)
Rys. 2. Planowane trasy gazocigw Nord Stream, Nabucco i South Stream

zapewniajcych niezbdn przepustowo, z adnym ze swoich ssiadw12. Zasadnicze znaczenie dla sprawnego funkcjonowania europejskiego rynku gazowego ma wdroenie istniejcego prawodawstwa unijnego na grunt prawa krajowego, tak aby umoliwi otwarcie rynkw dla wszystkich klientw. Powanym problemem jest kwestia zalenoci gazowej od Rosji. Wsplnota dy wic do wypracowania wsplnej polityki energetycznej oraz dywersyfikacji dostawcw surowcw. Jednym z kluczowych kierunkw rozwoju Unii Europejskiej jest plan zrnicowania kanaw i rde dostaw nonikw energetycznych. Projekt ten zakada wybudowanie dwch alternatywnych, jednoczenie konkurencyjnych wzgldem siebie, gazocigw: Pnocnego (Nord Stream) i Nabucco (rys. 2). Pierwsza z tych inwestycji budzi w naszym kraju sprzeciw, gdy gazocig ominie Polsk i republiki batyckie oraz niesie ryzyko potencjalnych szkd ekologicznych na Batyku. Ponadto wywouje ogromne obawy, i w momencie gdy Gazocig Pnocny zostanie uruchomiony, rurocig jamalski, przez ktry pynie rosyjski gaz ziemny do Europy Zachodniej, moe zosta zamknity lub zostanie zmniejszona ilo przesyanego nim surowca. Gazocig Nord Stream jest wynikiem denia rosyjskich koncernw energetycznych do uzyskania przez nie prawa do bezporedniej sprzeday gazu ziemnego na rynkach europejskich, co wpywa na zwikszanie rosyjskiego monopolu na rynkach pastw Unii Europejskiej13. Gazocig Pnocny poczy Rosj (Wyborg) z Niemcami (Greifswald) przez Morze Batyckie. Jego planowana trasa bdzie przechodzi przez wody stref ekonomicznych trzech pastw Finlandii, Szwecji i Danii ktre wyraziy ju zgod na t
12 13
T. Leszczyski: Bezpieczestwo energetyczne Unii, s. 70. J. Gryz: Rosyjska polityka energetyczna. Implikacje dla bezpieczestwa Polski. Warszawa 2009, s. 11.
24
Bezpieczestwo
inwestycj. Gazocig bdzie si skada z dwch nitek o dugoci 1220 kilometrw, bdzie mona przesya nim 55 mln m3 gazu rocznie, co pozwoli na zaopatrzenie ponad 26 milionw gospodarstw domowych. Budowa Nord Stream rozpocza si wiosn 2010 roku. Pierwsza nitka powinna by oddana do eksploatacji w drugiej poowie 2011 roku, druga rok pniej14. Trudno si dziwi Rosji, e w przedsiwziciu tym chce wyeliminowa tranzyt gazu przez kolejne kraje. Przypomnijmy kradzie gazu ziemnego przeznaczonego dla pastw europejskich przez Ukrain i Biaoru w momencie wstrzymania dla nich dostaw, gdy zalegay z opatami za ten surowiec. Istnieje take kwestia ponoszenia dodatkowych opat tranzytowych oraz zwizanych z obsug gazocigu na terytoriach pastw, przez ktre on przebiega. Nasuwa si jednak wtpliwo, czy kryzysy gazowe ostatnich lat, jakie dotkny rosyjskiego monopolist i byy zwizane z Ukrain i Biaorusi, nie byy celow i dobrze przemylan strategi, majc na celu umocnienie w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej przekonania, e Gazocig Pnocny jest w zaistniaej sytuacji najlepszym i najbezpieczniejszym rozwizaniem. Drugim projektem unijnym jest budowa gazocigu Nabucco, jednake kryzys ekonomiczny ostatnich lat wpyn na opnienie rozpoczcia tej inwestycji. W skad konsorcjum Nabucco wchodz midzy innymi: Austriacy, Wgrzy, Turcy, Rumuni i Bugarzy. Bdzie to wyjtkowo dugi system wynoszcy 3,4 tys. kilometrw, ktry poczy kraje europejskie z sieci tureck. Zgodnie z planem paliwo gazowe ma by dostarczane do Austrii przez Wgry, Rumuni, Bugari i Turcj ze z w Azerbejdanie i Turkmenistanie oraz na Bliskim Wschodzie z Iraku, Egiptu i Syrii. Rurocigiem tym planuje si przesya 31 mld m3 surowca rocznie. Z inwestycj t wie si wiele problemw, gwnie natury politycznej. Jednym z nich jest niepewno rde gazu. Azerbejdan, jako jedyny pewny eksporter, nie bdzie bowiem w stanie napeni cakowicie tego gazocigu. Inni potencjalni dostawcy (Turkmenistan i Kazachstan) znajduj si pod ogromnym wpywem Rosji, ktra za wszelk cen usiuje nie dopuci do realizacji tego przedsiwzicia, by przeforsowa
www.nord-stream.com. T. Leszczyski: Bezpieczestwo energetyczne Unii, s. 73.
swj projekt budowy konkurencyjnego do Nabucco rurocigu South Stream. W zwizku z tymi faktami obecnie budowa tego gazocigu jest ekonomicznie nieopacalna. Jednake inwestycja ta po rozwizaniu wszystkich problemw pokazaaby, e jest moliwa wsplna europejska polityka energetyczna15. Z punktu widzenia pastwa polskiego projekt Nabucco jest perspektyw bardzo odleg i trudno wymienia jakiekolUnia Europejska uznaa Nord Stream za projekt stanowicy przedmiot zainteresowania na poziomie europejskim w ramach transeuropejskich sieci energetycznych (Trans-European Energy Network TEN-E). Jest to najwyszy status przyznawany na mocy wytycznych dla TEN-E.
(http://www.nord-stream.com/pl/. Informacje oglne. Nord Stream: nowa trasa dostaw gazu do Europy. 30.06.2010.)
wiek iloci gazu ziemnego, ktre mogyby by dostarczane t drog do naszego kraju. Sytuacja gospodarki gazowej w Unii Europejskiej w zwizku z rosncymi cenami wglowodorw zmienia si dynamicznie, dlatego mona oczekiwa dalszych, czasami zaskakujcych rozwiza, zarwno po stronie importerw, jak i eksporterw. Najlepszym tego przykadem jest budowa gazocigu Nord Stream Polska moga si przekona, e idea wsplnej polityki energetycznej w Unii Europejskiej jest jeszcze bardzo odlega.
Struktura polskiego rynku gazu

W Polsce w sektorze energetycznym wyrniono pi podsektorw: gazowniczy, elektroenergetyczny, ciepowniczy, paliw staych oraz paliw ciekych. Obecnie w fazie projektowania znajduje si kolejny, szsty podsystem energetyki jdrowej. Podzia ten jest zwizany z surowcem wykorzystywanym do produkcji energii. Najwiksze emocje, zarwno wrd politykw i ekonomistw, jak i zwykych obywateli naszego pastwa, budzi sektor gazowy. Polski rynek gazu charakteryzuje si wysokim poziomem koncentracji. Wydobyciem gazu zajmuje si przede wszystkim spka akcyjna Pastwowe Grnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG SA). Polska posiada 260 z o cznych zasobach, wedug stanu na koniec 2008 roku, okoo 140 mld m3 gazu ziemnego. Najwiksze zoa tego surowca s zlokalizowane na Nizinie Wielkopolskiej, Pomorzu
14 15
25
Bezpieczestwo
15% 10% 32%
Klienci indywidualni
29% 12% 2%
Zakady azotowe Elektrownie i elektrociepownie Inni klienci przemysowi Handel i usugi Pozostali
rdo: www.rynekgazu.pl.
Rys. 3. Struktura zuycia gazu ziemnego w Polsce w 2009 roku, wedug grup odbiorcw
Zachodnim oraz na przedgrzu Karpat16. W 2008 roku wydobycie gazu ziemnego ze z krajowych udokumentowanych i szacunkowych wynioso 4,3 mld m3 i jest niewystarczajce, aby pokry cakowite zapotrzebowanie na ten surowiec. Zuycie gazu ziemnego ksztatuje si w naszym kraju na poziomie 14,2 mld m3 rocznie, co wskazuje, e cz gazu pozyskujemy z importu17. Struktura dostaw gazu ziemnego na rynek polski w 2008 roku przedstawiaa si nastpujco: Rosja 68,7%, Niemcy 8%, kraje Azji rodkowej 23,2%, Ukraina 0,05%18. Jedn z kluczowych barier dla rozwoju gazownictwa w naszym kraju s wysokie ceny za ten surowiec energetyczny w porwnaniu z innymi krajami, takimi jak: Wielka Brytania, Niemcy czy Czechy, gdzie zuycie tego nonika energii jest przeszo dwu- lub nawet trzykrotnie wiksze ni w Polsce. Nowy projekt umowy z rosyjskim Gazpromem nie przynis oczekiwanych zmian formuy cenowej, a mogyby si one przyczyni do obnienia cen gazu na rynku polskim. Rozkwit rynku gazowego jest cay czas hamowany przez monopol w imporcie gazu i brak konkurencji na jego rynku krajowym. Struktura zuycia gazu ziemnego w Polsce jest diametralnie rna od innych krajw Unii Europejskiej. Niespena 30% cakowitego zuycia tego surowca energetycznego przypada na gospodarstwa domowe, natomiast pozosta cz (okoo 70%) konsumuje przemys, gwnie zakady azotowe, rafineryjne, przemysu spoywczego i materiaw budowlanych oraz huty szka. Warto doda, e 10% konsumpcji gazu w naszym kraju przypada na elektrociepownie i ciepownie19 (rys. 3). W Polsce, podobnie jak w wielu krajach czonkowskich Unii Europejskiej, podjto kroki zmierzajce do modernizacji sektora gazowego oraz dywersyfikacji dostawcw gazu ziemnego. Dziaania kolejnych rzdw w ramach polityki gazowej, w szczeglnoci w zwizku z importem tego nonika energii, charakteryzuje niejednoznaczno i niekonsekwencja w wykonywaniu wyznaczonych zada. W ostatnich piciu latach wybr rozwiza, ktre maj zapewni bezpieczestwo dostaw, oparto na zrnicowaniu rde i kierunkw (innych ni rosyjski) dostaw. Najistotniejsze obecnie projekty dywersyfikacyjne paliwa gazowego s zwizane
16 17 18 19
www.pgi.gov.pl/surowce_mineralne/gaz_ziemny. Raport o stanie gospodarki 2009. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa 2009, s. 145. Raport roczny 2008. PGNiG. 2008, s. 55. A. Kublik: Gazowa ziemia obiecana czy przeklta? Gazeta Wyborcza 2010 nr 36, s. 30.
26
Bezpieczestwo
z budow terminalu na skroplony gaz (Liquefied Natural Gas LNG) w winoujciu oraz pocze midzysystemowych z Czechami i Niemcami. Inn form zapewnienia bezpieczestwa energetycznego pod wzgldem dostaw gazu do naszego kraju jest posiadanie odpowiedniej iloci i wielkoci magazynw gazu, gdy gwarantuj one cigo dostaw w sytuacjach kryzysowych oraz stabilizuj ceny tego surowca. W Polsce istniej sprzyjajce ku temu due struktury po wyczerpanych zoach gazu ziemnego czy kawerny solne, ktre mogyby zaspokoi zarwno potrzeby nasze, jak i suy innym czonkom unii nieposiadajcym wasnej infrastruktury tego typu. W 2009 roku dziaao sze tego typu obiektw (Starchocina, Husw, Brzenica, Swarzw, Wierzchowice i Mogilno), ktrych wacicielem jest PGNiG SA20. W sumie pojemnoci magazynowe wynosz 1,7 mld m3, s wic niewystarczajce i zapewniaj pokrycie okoo 11% rocznego zapotrzebowania na ten surowiec. W porwnaniu z Czechami, posiadajcymi trzy razy wicej mocy magazynowych, lub Niemcami, ktrzy mog pomieci siedem razy wicej gazu ziemnego, nasze moliwoci s niewielkie21. W dokumencie rzdowym Polityka energetyczna Polski do 2030 roku niewiele miejsca powicono sektorowi gazowemu. Bez odpowiedzi pozostaje wiele pyta dotyczcych choby konkretnych dat realizacji projektw czy co najistotniejsze cen gazu. Rola Rosji w dostawach gazu do Europy, zwaszcza do Polski, jest ogromna. Wobec wielu pozytywnych komentarzy na temat chci odegnania si od rosyjskiego surowca naley pamita, e Polska, ze wzgldu na swoje pooenie geograficzne, nie ma w najbliszym ssiedztwie, oprcz Rosji, adnego pastwa eksportera paliwa gazowego. Dlatego wszystkie projekty, majce na celu pozyskanie tego nonika energii z innych rde, nios przede wszystkim ze sob wysz ni obecnie cen. Aby w peni zobrazowa obecny stan polskiego sektora gazowego, naley jeszcze zwrci uwag na infrastruktur energetyczn, dziki ktrej gaz ziemny dociera dopolskich odbiorcw. W naszym kraju istniej dwa odrbne systemy zaopatrujce podmioty gospodarcze i gospodarstwa domowe w ten surowiec energetyczny. Pierwszy to system, cay czas rozbudowywany, ktry dostarcza gaz ziemny wysokometanowy. Drugi system zapewnia dostawy gazu ziemnego zaazotowanego i jest znacznie mniejszy od pierwszego. Stopniowo jest zastpowany przez system przesyowy gazu ziemnego wysokometanowego, ktry umoliwia odbir tego nonika energii z importu, a take ze z umiejscowionych na zachodzie i poudniu Polski. Jego zasig obejmuje obszar pnocno-zachodniej czci naszego pastwa22 (rys. 4). Istotnym problemem, z ktrym boryka si polski sektor gazowy, jest znaczne wyeksploatowanie infrastruktury. Wymaga ona duych nakadw finansowych na modernizacj. Odsetek budowy nowych pocze jest dosy niski i niewystarczajcy, pomimo wybudowania okoo 700 kilometrw w cigu ostatnich dziesiciu lat. Okoo 60% gazocigw ma ponad dwadziecia pi lat. Cz urzdze zostaa w ostatnich latach wyremontowana, wymieniona lub zmodernizowana, jednak poziom techniczny niektrych obiektw pozostaje na etapie technologii stosowanej w latach siedemdziesitych XX wieku. Warto take doda, e znaczne obszary kraju nie s zgazyfikowane (okoo jedna trzecia gmin nie jest podczona do sieci gazowej, a istniejce systemy dystrybucyjne s zasilane z jednego kierunku)23. Brak odpowiednich pojemnoci magazynowych do przechowywania gazu na wypadek nieprzewidzianych przerw w jego dostawach skutecznie obnia poziom bezpieczestwa energetycznego w Polsce. Dobra sytuacja ekonomiczna panujca w podsektorze gazowym jest pozytywnym czynnikiem wpywajcym na poziom bezpieczestwa w tym dziale gospodarki. Ju przeszo sze lat upyno od wstpienia Polski do Unii Europejskiej, my jednak nadal nie mamy poczenia z jej systemem gazowym. Nie wiadczy to dobrze o naszej sytuacji energetycznej. Jeli w dalszym cigu nie rozbudujemy wasnego systemu gazowego, unia nie
10 listopada 2009 roku

Rada Ministrw przyja, przygotowany w Ministerstwie Gospodarki, dokument zatytuowany Polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Zawiera on dugoterminow strategi rozwoju sektora energetycznego, prognoz zapotrzebowania na paliwa i energi oraz program dziaa wykonawczych do 2012 roku. Stwierdzono w nim, e gwnym celem polityki energetycznej, w wypadku gazu, jest zapewnienie bezpieczestwa energetycznego kraju poprzez dywersyfikacj rde i kierunkw dostaw gazu ziemnego.
20 21 22 23
www.osm.pgnig.pl. Raport o stanie gospodarki 2009, s. 145. Sprawozdanie z dziaalnoci Prezesa URE 2006. Biuletyn Urzdu Regulacji Energetyki 2007 nr 3, s. 2526. Fundusze unijne dla energetyki. Broszura informacyjna. Polskie Towarzystwo Przesyu i Rozdziau Energii Elektrycznej. Pozna 2009, s. 10.
27
Bezpieczestwo
NORWEGIA
Baltic Pipe
PMG Kosakowo Gdask
LITWA
Amber
LNG winoujcie Kocino
Niechorze Szczecin Olsztyn Bydgoszcz Gorzw Wlkp. PMG Mogilno d PMG Wierzchowice Wrocaw Kielce Opole Katowice PMG Swarzw Krakw Wocawek WARSZAWA Biaystok Kondratki
Jamal II
Bobrowniki
BernauSzczecin
Mallnow NIEMCY Lasw Zielona Gra
BIAORU Wysokoje
Lublin
UKRAINA
CZECHY
PMG Brzenica PMG Husw Rzeszw Drozdowicze
Sarmatka
PMG Strachocina
Nabucco
SOWACJA
rdo: http://www.rynekgazu.pl.
Rys. 4. System przesyowy gazu ziemnego na terenie Polski

bdzie miaa nawet moliwoci okazania nam solidarnoci energetycznej, o ktr tak zabiegamy. Polskie podejcie do problematyki polityki energetycznej jest obcione pitnem tradycyjne rozumianego bezpieczestwa narodowego. Zbyt duo uwagi powica si wic obawom wobec Rosji i jej monopolu gazowego, natomiast na dalszy plan schodz inne problemy, na przykad dotyczce rozwoju nowych technologii i zagroe energetycznych o charakterze cywilizacyjnym, ktre s niezwykle istotne dla naszych partnerw unijnych24. Wsplna polityka energetyczna to konieczno ustabilizowania i zabezpieczenia interesw energetycznych caej unii. Polska winna dy do stworzenia transgranicznej platformy, na ktrej gruncie bdzie dziaa zintegrowany rynek energii wsparty jednolitym systemem gazowym. Warto rwnie podkreli, e przy podejmowaniu kluczowych decyzji naley przede wszystkim bra pod uwag nasze krajowe bezpieczestwo energetyczne oraz nie ulega presji innych, starszych i mocniejszych czonkw Unii Eurog pejskiej.
Wnioski
Unia Europejska ma istotn rol do odegrania w zapewnieniu bezpieczestwa energetycznego. Jej polityka w tej dziedzinie zmierza do umacniania solidarnoci energetycznej oraz wsparcia efektywnoci energetycznej. Wszelkie wysiki na rzecz zapewnienia Polsce bezpieczestwa energetycznego winny zatem by wpisane w kontekst europejski, by maksymalnie wykorzysta moliwoci, jakie daje nam czonkostwo we wsplnocie. Dziki funduszom unijnym s moliwe inwestycje w infrastruktur do odbioru, magazynowania i przesyania LNG, tym samym bdzie wsparta dywersyfikacja dostaw gazu ziemnego. Niezbdne wydaje si rwnie wypracowanie narzdzi umoliwiajcych Komisji Europejskiej oddziaywanie na poszczeglnych czonkw, ktrzy dbajc o wasne interesy dziaaj w sprzecznoci z dobrem wsplnoty.
A. Podolski: Gaz narodowy czy europejski? Monitoring Polskiej Polityki Zagranicznej 2007 nr 2, s. 20.
24
28
Bezpieczestwo energetyczne Polski w aspekcie prawa unijnego

Jednym z gwnych strategicznych determinantw bezpieczestwa pastwa jest niezakcone korzystanie z zasobw rde energetycznych. Obecnie istotn rol w zapewnieniu bezpieczestwa energetycznego odgrywa rozwj infrastruktury krytycznej oraz wykorzystanie odnawialnych rde energii. W artykule przedstawiono niektre problemy bezpieczestwa energetycznego Polski i narodowe zamierzenia polityki energetycznej. Uwypuklono mechanizmy i procedury wytworzone przez Uni Europejsk, majce na celu bezpieczestwo energetyczne jej czonkw.
radca prawny
MONIKA AGNIESZKA PAULISKA

zrzeszona w Okrgowej Izbie Radcw Prawnych w Poznaniu. Pracowaa jako asystentka na Uniwersytecie Szczeciskim w Katedrze Prawa Cywilnego i w Batyckiej Wyszej Szkole Humanistycznej w Katedrze Prawa Konstytucyjnego. Autorka artykuw publikowanych w wydawnictwach naukowych, midzy innymi na temat prawa midzynarodowego, amerykaskiego.
One of the main strategic determinants of state security is undisturbed benefiting from the energy resources. At present, critical for ensuring energy security is the development of infrastructure and the use of renewable energy sources. The article presents some problems regarding Polands energy security and energy policy plans. The EU mechanisms and procedures on energy security of its members are also featured.
ezpieczestwo energetyczne jest jednym z kluczowych segmentw determinujcych funkcjonowanie pastwa na paszczynie gospodarczej i politycznej. Niezalenie od ochrony rynku energetycznego, udzielanej w ramach partycypacji w Unii Europejskiej, priorytetem jest zapewnienie bezpieczestwa energetycznego w kontekcie pastwa suwerena. Strategiczne znaczenie sektora energetyki dla bezpieczestwa pastwa, jego koegzystencja i wspzaleno w stosunku do pozostaych, newralgicznych sektorw gospodarki, a take wzgld na sfer szeroko pojtych interesw i bezpieczestwa pastwa, sprawiaj, e szczeglna atencja jest nalena wprowadzeniu regulacji prawnych, ktre w sposb jednoznaczny i koherentny bd okrelay procedury stosowania artykuu 296 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk. (1) W zwizku z powyszym istotne jest dostosowanie prawa krajowego do standardw europejskich, w szczeglnoci odnosi si to
do prawa zamwie publicznych, prawa budowlanego, wprowadzenia zasad dotyczcych procedur postpowania w sytuacjach kryzysowych zwizanych z zagroeniem bezpieczestwa energetycznego pastwa. Unia Europejska przy ksztatowaniu polityki bezpieczestwa opiera si na czterech dokumentach: traktacie rzymskim z 25 lutego 1957 roku1, Jednolitym akcie europejskim z 1986 roku2, Traktacie o Unii Europejskiej z 1992 roku oraz traktacie amsterdamskim z 1997 roku3. Stosownie do regulacji zawartych w dyrektywach, mona przyj, e priorytetami wsplnoty s obecnie: ustawiczny rozwj wsplnego rynku energetycznego, kwestie zwizane in genere z odnawialnymi rdami energii, wprowadzanie regulacji prawnych na rzecz efektywnego zuycia energii.
Sektor: gaz ziemny

Jednym z kluczowych czynnikw wpywajcych na bezpieczestwo energetyczne pastwa s dostawy gazu ziemnego.
1 2 3
Traktat rzymski ustanawiajcy Europejsk Wsplnot Gospodarcz zosta podpisany 25 marca 1957 r., a wszed w ycie 1 stycznia 1958 r. Jednolity akt europejski podpisany w Luksemburgu i Hadze, wszed w ycie 1 lipca 1987 r. Traktat amsterdamski podpisany 2 padziernika 1997 r., wszed w ycie 1 maja 1999 r.
29
Bezpieczestwo
WYJANIENIE NR1
Artyku 296 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk: ,,1. PostanowienianiniejszegoTraktatuniestanowi przeszkodywstosowaniu nastpujcychregu: a) adnePastwo Czonkowskieniema obowizkuudzielania informacji,ktrychujawnienie uznajezasprzeczne zpodstawowymiinteresami jegobezpieczestwa; b) kadePastwo Czonkowskiemoe podejmowarodki,jakie uwaazakoniecznewcelu ochronypodstawowych intereswjego bezpieczestwa,aktre odnoszsidoprodukcjilub handlubroni,amunicj lubmateriaamiwojennymi; rodkitakieniemog negatywniewpywa nawarunkikonkurencji nawsplnymrynku wodniesieniudoproduktw, ktreniesprzeznaczone wyczniedocelw wojskowych. Punkt1lit.awybiegapoza zakupyobronne,ajego gwnymcelemjestochrona informacji,ktrychujawnienie przezpastwaczonkowskie byobysprzeczne zpodstawowymiinteresami ichbezpieczestwa.Dotyczy torwniezamwie publicznych,ktrych przedmiotemszakupy sprztu newralgicznego, zarwnowwypadkuzakupw obronnych,jakrwnie zwizanych zbezpieczestwem.
(Szerzej na ten temat zob.: www.dostawy.wp.mil. Komunikat interpretacyjny dotyczcy stosowania art. 296 Traktatu przy zakupach zwizanych z obronnoci pastwa. Tum. rob. J. Brzeziski.)
Przyjmuje si, e poprawa stanu tego bezpieczestwa jest uzaleniona od wykonania projektw infrastrukturalnych. W wypadku dziaa podejmowanych w tej sferze przez struktury administracji rzdowej Rzeczypospolitej Polskiej i spki energetyczne4 mona wskaza kilka przedsiwzi realizowanych i planowanych o znaczeniu priorytetowym dla bezpieczestwa energetycznego Polski. Przede wszystkim jest to budowa terminalu na gaz skroplony (Liquefied Natural Gas LNG) w winoujciu. Skuteczno tej inwestycji jest w znacznym stopniu uzaleniona od podpisania kontraktw na LNG, przy czym chodzi o umowy krtko- lub dugoterminowe na jego dostawy do momentu wybudowania terminalu. Gwn korzyci zwizan z funkcjonowaniem terminalu jest dua moliwo regazyfikacyjna. Inwestycja ta jest wspierana finansowo przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego programu energetycznego na rzecz naprawy gospodarczej. Budowa terminalu wie si z realizacj inwestycji towarzyszcych. Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo Spka Akcyjna z siedzib w Warszawie (PGNiG SA) prowadzi rozbudow podziemnego magazynu gazu Wierzchowice, tawernowego podziemnego magazynu gazu Mogilno, budow kawernowego podziemnego magazynu gazu Kosakowo oraz podziemnego magazynu gazu Goleniw. Jeeli chodzi o Operatora Gazocigw Przesyowych GAZ-SYSTEM Spka Akcyjna w Warszawie, inwestycjami towarzyszcymi w gestii tego podmiotu s budowy: gazocigw i instalacji przyczeniowych dla podziemnych magazynw gazu, gazocigu SzczecinGdask, SzczecinLwwek, LwwekOdolanw, GustorzynOdolanw, WocawekGdynia, Rembelszczyzna Gustorzyn wraz z infrastruktur niezbdn do ich obsugi, a take midzysystemowego Gazocigu Batyckiego (Baltic Pipe), stanowicego poczenie systemw przesyowych Polski i Danii wraz z infrastruktur niezbdn do jego obsugi5. Ponadto przewiduje si rozszerzenie inwestycji towarzyszcych przez budow gazocigu Jeleniw
Dziwiszw i gazocigu na linii granica pastwa polskiego (Lasw)TaczalinRadakowiceGawWierzchowice wraz z infrastruktur niezbdn do ich obsugi6. Znaczny wpyw na bezpieczestwo energetyczne Polski ma rwnie realizacja projektw rozbudowy pocze pomidzy Niemcami i Polsk, Austri i Polsk oraz Czechami i Polsk. Inwestycj o ogromnym znaczeniu dla poprawy bezpieczestwa dostaw gazu do Polski jest take wstrzymana obecnie budowa rurocigu Baltic Pipe. Ponadto w tym samym celu, na wypadek nieprzewidzianych przerw w dostawach, planuje si rozbudow magazynw gazu ziemnego. Bezpieczestwo energetyczne zaley te od wykonania planu zwikszenia wydobycia gazu ziemnego w kraju, a take od budowy do 2013 roku gazocigu LubiatwMidzychd Grotw (koszt inwestycji 1,5 mld z). Najpowaniejsze problemy, bdce przeszkod w wykonaniu inwestycji na terytorium Polski, to niewtpliwie dostosowanie zawieranych kontraktw na gaz skroplony do nasycenia rynku gazem pochodzcym z budowanych szlakw transportowych, a take przyjte przez Uni Europejsk terminy wykorzystywania rodkw finansowych pochodzcych z unii na konkretne cele. Projekty dotyczce infrastruktury gazowej i elektroenergetycznej ocenia si w kontekcie: zapewnienia bezpieczestwa i dywersyfikacji rde energii i dostaw; optymalizacji zdolnoci sieci i integracji wewntrznego rynku energii, w szczeglnoci z odcinkami transgranicznymi; rozwoju sieci w celu wzmocnienia spjnoci gospodarczej i spoecznej dziki zmniejszeniu izolacji regionw mniej uprzywilejowanych i tak zwanych regionw wyspiarskich wsplnoty; udostpniania odnawialnych zasobw energii; niezawodnoci i interoperacyjnoci sieci objtych poczeniami midzysystemowymi oraz solidarnoci pastw czonkowskich7.
Polityka energetyczna Polski

Rada Ministrw RP 10 listopada 2009 roku przyja dokument zatytuowany
Szerzej zob.: http://www.bbn.gov.pl. Analiza nt. oceny dziaa na rzecz bezpieczestwa energetycznego pastwa w obszarze gazu ziemnego realizowanych przez struktury administracji rzdowej RP i spki energetyczne sporzdzona przez Biuro Bezpieczestwa Narodowego. Warszawa, listopad 2009. 5 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o inwestycjach w zakresie terminalu regazyfikacyjnego skroplonego gazu ziemnego w winoujciu. DzU 2009 nr 84, poz. 700. 6 http://bip.msp.gov.pl. Projekt ustawy o zmianie ustawy o inwestycjach w zakresie terminalu regazyfikacyjnego skroplonego gazu ziemnego w winoujciu z 21.11.2009 r. 7 http://www.europarl.europa.eu. Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego z 6 maja 2009 r. w sprawie wniosku dotyczcego rozporzdzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiajcego program wspomagania naprawy gospodarczej oraz przyznania pomocy finansowej Wsplnoty na projekty w dziedzinie energii. COM (2009) 0035C6-0049/2009-2009/0010 (COD).
4
30
Bezpieczestwo
BEZPIECZESTWO PASTWA
BEZPIECZESTWO ENERGETYCZNE
UWARUNKOWANIA WEWNTRZNE
UNIA EUROPEJSKA
Finansowanie inwestycji
Plan naprawy gospodarczej
Sfera dziaa legislacyjnych Polityka zagraniczna
Implementacja prawa
Prawo wsplnotowe
Infrastruktura krytyczna
Europejska infrastruktura krytyczna Obowizkowe cele krajowe
Krajowy plan dziaania
Priorytety polityki dla zwikszenia bezpieczestwa energetycznego: promowanie energii ze rde odnawialnych, budowa europejskich sieci energetycznych, rozwj technologii energetycznych.
Cele polityki w sektorze energetycznym: bezpieczestwo energetyczne, stworzenie konkurencyjnych systemw energetycznych, ochrona rodowiska naturalnego.
CEL OSTATECZNY: samowystarczalno energetyczna
Rys. Priorytety i cele w sferze bezpieczestwa energetycznego

Polityka energetyczna Polski do 2030 roku8. Wskazano w nim podstawowe kierunki rozwoju polityki energetycznej Polski do 2030 roku. Zwrcono uwag na: popraw efektywnoci energetycznej; wzrost bezpieczestwa dostaw paliw i energii; dywersyfikacj struktury wytwarzania energii elektrycznej, przez wprowadzanie energetyki jdrowej;
8
rozwj wykorzystania odnawialnych rde energii, w tym biopaliw; rozwj konkurencyjnych rynkw paliw i energii; ograniczenie oddziaywania energetyki na rodowisko.
Odnawialne rda energii

Wskazanie priorytetw bezpieczestwa energetycznego wymaga odwoania si do
http://www.mg.gov.pl. Polityka energetyczna Polski do 2030 r.
31
Bezpieczestwo
dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 roku w sprawie promowania stosowania energii ze rde odnawialnych, zmieniajcej i w nastpstwie uchylajcej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Dokument ten ustanawia wsplne ramy odnoszce si do promowania energii ze rde odnawialnych. Okrela take obowizkowe cele krajowe oglne, dotyczce udziau energii ze rde odnawialnych w cakowitej energii brutto zuytej w sektorze transportowym.
11 marca 2010 roku wesza w ycie nowelizacja ustawy Prawo energetyczne (DzU 2010 nr 21, poz. 104), ktrej celem jest wdroenie dyrektywy 2005/89/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 stycznia 2006 roku, dotyczca dziaa na rzecz zagwarantowania bezpieczestwa dostaw energii elektrycznej i inwestycji infrastrukturalnej. Wprowadza ona terminy kluczowe z punktu widzenia znaczenia i skutkw transpozycji prawa wsplnotowego do prawa polskiego, takie jak: paliwa gazowe, odbiorca kocowy, bezpieczestwo dostaw energii elektrycznej, bezpieczestwo pracy sieci elektroenergetycznej, rwnowaenie dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na energi, zapewnienie bezpieczestwa dostaw energii elektrycznej. Paliwa gazowe gaz ziemny wysokometanowy lub zaazotowany, w tym skroplony gaz ziemny oraz propan-butan lub inne rodzaje gazu palnego dostarczone za pomoc sieci gazowej, a take biogaz rolniczy, niezalenie od ich przeznaczenia. Odbiorca kocowy odbiorca dokonujcy zakupu paliw lub energii na wasny uytek; do wasnego uytku nie zalicza si energii elektrycznej zakupionej w celu jej zuycia na potrzeby wytwarzania, przesyania lub dystrybucji. Bezpieczestwo dostaw energii elektrycznej zdolno systemu elektroenergetycznego do zapewnienia bezpieczestwa pracy sieci elektroenergetycznej oraz rwnowaenia dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na t energi. Bezpieczestwo pracy sieci elektroenergetycznej nieprzerwana praca sieci elektroenergetycznej, a take spenianie wymaga w zakresie parametrw jakociowych obsugi odbiorcw, w tym dopuszczalnych przerw w dostawach energii elektrycznej odbiorcom kocowym, w moliwych do przewidzenia warunkach pracy tej sieci. Rwnowaenie dostaw energii elektrycznej z zapotrzebowaniem na t energi zaspokojenie moliwego do przewidzenia, biecego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorcw na energi elektryczn i moc, bez koniecznoci podejmowania dziaa majcych na celu wprowadzenie ogranicze w jej dostarczaniu i poborze. Zapewnienie bezpieczestwa dostaw energii elektrycznej stan systemu elektroenergetycznego lub jego czci, uniemoliwiajcy zapewnienie bezpieczestwa pracy sieci elektroenergetycznej lub rwnowaenie dostaw energii z zapotrzebowaniem na t energi.
Polska, jako pastwo czonkowskie Unii Europejskiej, jest zobowizana do przyjcia krajowego planu dziaania zwizanego z energi ze rde odnawialnych. Ustala si w nim cele krajowe okrelajce udzia zuycia energii ze rde odnawialnych w sektorze transportowym, energii elektrycznej, ogrzewania i chodzenia w 2020 roku, z uwzgldnieniem innych rodkw oddziaywania na polityk efektywnoci zuycia energii. Na osignicie wyznaczonych celw istotny wpyw bdzie miaa, midzy innymi, wsppraca midzy organami wadzy na
32
szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym, zaplanowane transfery statystyczne lub wsplne projekty, a take strategie na rzecz rozwoju zasobw biomasy. Zgodnie z regulacjami prawa wsplnotowego, kade pastwo czonkowskie ma zapewni, by udzia energii ze rde odnawialnych zuytej we wszystkich rodzajach transportu w 2020 roku wynosi co najmniej dziesi procent cakowitego zuycia energii w transporcie w tym pastwie. 30 czerwca 2010 roku min termin, do ktrego pastwa czonkowskie miay obowizek powiadomi Komisj Europejsk o krajowym planie dziaania dotyczcym energii ze rde odnawialnych. Priorytetem jest dostosowanie prawa krajowego do wymogw prawa wsplnotowego w zakresie procedur autoryzacji, certyfikacji i licencjonowania, ktre s stosowane w elektrowniach wytwarzajcych energi elektryczn, energi ciepa lub chodu z odnawialnych rde energii oraz w zwizanej z nimi infrastrukturze sieci przesyowych i dystrybucyjnych, jak rwnie w procesie przeksztacania biomasy w biopaliwa lub inne produkty energetyczne. Osignicie wyznaczonych celw oznacza, midzy innymi, konieczno ujcia w prawie budowlanym przepisw dotyczcych zwikszenia udziau energii ze rodkw odnawialnych w sektorze budownictwa. Prawo wsplnotowe naoyo na pastwa czonkowskie obowizek wprowadzenia do 31 grudnia 2014 roku w prawie krajowym regulacji dotyczcych wymogu wykorzystania w nowych budynkach, a take w budynkach ju powstaych, w ktrych prowadzi si remonty generalne, minimalnego poziomu energii ze rde odnawialnych. Wymaga si take, aby w regulacjach prawnych okrelono specyfikacje techniczne dla urzdze i systemw wykorzystujcych energi odnawialn, z uwzgldnieniem norm europejskich okrelonych przez europejskie organy normalizacji. Jest to niezbdne w celu skorzystania z systemw wsparcia Unii Europejskiej, Wykorzystywanie energii ze rde odnawialnych wymusza stworzenie odpowiednich regulacji prawnych i koordynowanie dziaa poszczeglnych organw, ktre wydaj zezwolenia na budow i eksploatacj obiektw dla wytwarzania ze rde odnawialnych energii elektrycznej, do ogrzewania i chodzenia lub paliwa przeznaczonego dla sektora transportowego, oraz zwizanej z nimi infrastruktury sieci przesyu
Bezpieczestwo
i dystrybucji. Ustawodawstwo krajowe powinno przy tym uwzgldnia w szczeglnoci prawo wsplnotowe zwizane z ochron rodowiska. Dziaania pastw czonkowskich, zwizane z energi pochodzc ze rde odnawialnych, obejmuj take budow infrastruktury przesyowej i dystrybucyjnej sieci elektroenergetycznej. Istotne jest rwnie finansowanie w tej dziedzinie bada i rozwj nowych technologii. (2) Zakada si, e osiganie wsplnych celw nastpuje dziki wprowadzeniu moliwoci kontroli przez pastwa czonkowskie krajowych systemw wsparcia (chodzi o systemy wspierania energii ze rde odnawialnych). Gwnym celem dyrektywy 2009/28/WE jest wpyw na transgraniczne wspieranie energii ze rde odnawialnych bez oddziaywania na krajowe systemy wsparcia. Zgodnie z jej wytycznymi, pastwa powinny dy do cakowitej redukcji zuycia energii w transporcie oraz do zwikszania w nim efektywnoci energetycznej. Przyjto take moliwo zawierania umw z pastwami trzecimi w sprawie wsplnych projektw dotyczcych wytwarzania energii elektrycznej ze rde odnawialnych. Zgodzono si na zaliczanie importowanej energii elektrycznej, ktra zostaa wyprodukowana poza terytorium wsplnoty z odnawialnych rde energii, na poczet osigania celw pastw czonkowskich. zowanej na terytorium pastw czonkowskich, ktre maj podstawowe znaczenie dla utrzymania niezbdnych funkcji spoecznych, zdrowia, bezpieczestwa, ochrony, dobrobytu materialnego lub spoecznego ludnoci oraz ktrych zakcenie lub zniszczenie miaoby istotny wpyw na dane pastwo czonkowskie w wyniku utracenia tych funkcji11. Drugi termin to europejska infrastruktura krytyczna. Oznacza on infrastruktur krytyczn zlokalizowan na terytorium pastw czonkowskich, ktrej zakcenie lub zniszczenie miaoby istotny wpyw na co najmniej dwa pastwa czonkowskie12. Jednym z sektorw europejskiej infrastruktury krytycznej jest sektor energii. Wyodrbnia si w nim podsektor: energii elektrycznej, ktry obejmuje infrastruktur i urzdzenia do jej wytwarzania i przesyania oraz zwizane z jej dostawami; ropy naftowej, na ktry si skada jej produkcja, rafinacja, przetwarzanie, magazynowanie i przesyanie rurocigami; gazu, ktry obejmuje produkcj, rafinacj, przetwarzanie, magazynowanie i przesyanie gazocigami gazu oraz terminale skroplonego gazu ziemnego. W zwizku z obowizkiem wdraania prawa unijnego do prawa krajowego13, w Polsce sporzdzono projekt (z 29 grudnia 2009 r.) Ustawy o zmianie ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarzdzaniu kryzysowym, ktry uwzgldnia wskazane regulacje prawne. Wprowadzono pojcie europejskiej infrastruktury krytycznej. Polskie prawo krajowe definiuje j jako infrastruktur krytyczn wyznaczon w systemach zaopatrzenia w energi i paliwa oraz transportowych i komunikacyjnych, zlokalizowan na terytorium pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktrej zakcenie lub zniszczenie miaoby istotny wpyw, na co najmniej dwa pastwa czonkowskie14.
WYJANIENIE
NR2
W wypadku technologii energetycznychwarto wskazanaprojekt(z3marca 2010r.)rezolucjiParlamentu Europejskiegowsprawie inwestowaniawrozwj technologiiniskoemisyjnych, tzw.planEPSTE,wktrym wskazujesi,midzyinnymi, napotrzebzwikszenia publicznychiprywatnych inwestycjiwrozwj niskoemisyjnychtechnologii energetycznych,inwestowanie wnowetechnologiewcelu zwikszeniabezpieczestwa dostawenergiiwUnii Europejskiejizmniejszenia zalenocienergetycznejod ograniczonejliczbyrde energii,dostawcwiszlakw transportowych,wzmocnienie wsppracywdziedzinie technologiienergetycznych tupodkrelonoutworzenie Radyds.EnergiiUEUSA.
(http://www.europarl.europa.eu.)
Infrastruktura krytyczna
Istotne znaczenie dla bezpieczestwa energetycznego miao przyjcie przez Komisj Europejsk w 2005 roku Zielonej Ksigi w sprawie europejskiego programu ochrony infrastruktury krytycznej9. Jednak dokumentem zasadniczym w tej kwestii jest dyrektywa Rady 2008/114/WE z 8 grudnia 2008 roku w sprawie rozpoznawania i wyznaczania europejskiej infrastruktury krytycznej oraz oceny potrzeb w zakresie jej ochrony10. Dwa pojcia w tym wypadku zasuguj na uwag szczegln. Pierwsze to infrastruktura krytyczna. Przyjto, e oznacza ona skadnik, system lub cz infrastruktury zlokali9
Europejski plan strategiczny

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 26 wrzenia 2007 roku w sprawie wsplnej europejskiej polityki zagranicznej w dziedzinie energetyki15 jest dokumentem
Zielona Ksiga w sprawie europejskiego programu ochrony infrastruktury krytycznej. Bruksela, 17.11.2005. COM(2005) 576. Dz.Urz. UE L345/75, 23.12.2008. 11 Por.: Dyrektywa Rady 2008/114/WE z 8 grudnia 2008 r. 12 Ibidem. 13 Pastwa czonkowskie przyjmuj przepisy dotyczce wdroenia Dyrektywy Rady 2008/114/WE do 12 stycznia 2011 r. 14 Projekt Ustawy o zmianie ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarzdzaniu kryzysowym z 29 grudnia 2009 r. 15 http: //www..europarl.europa.eu. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 26 wrzenia 2007 r. w sprawie europejskiej polityki zagranicznej w dziedzinie energetyki. 2007/2000 (INI).
10
33
Bezpieczestwo
okrelajcym zaoenia i cele tej polityki, wytycza take nowe obszary regulacji w prawie traktatowym. Prowadzenie wsplnej polityki zagranicznej w tej sferze jest istotnym elementem oddziaywania na bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej. Priorytety polityki, rozszerzanie paszczyzn wzajemnych wspzalenoci, zwizane ze szczegln rol sektora energetyki dla gospodarki poszczeglnych pastw czonkowskich, nie wkracza w decyzyjno dotyczc wyboru koszyka energetycznego, eksploatacji zasobw energetycznych i struktury dostaw. Najwaniejszym zadaniem pozostaje opracowanie regulacji prawnych, ktre w przyszoci, jako prawo traktatowe, odegraj zasadnicz rol w tworzeniu polityki zagranicznej w dziedzinie energetyki. W szczeglnoci odnosi si to do bezpieczestwa dostaw, tranzytu, prowadzenia inwestycji zwizanych z bezpieczestwem energetycznym, promowania wydajnoci energetycznej, oszczdnoci energii, odnawialnych rde energii.
Bezpieczestwo energetyczne stan gospodarki umoliwiajcy pokrycie biecego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorcw na paliwa i energi w sposb technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymaga ochrony rodowiska.
(Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. DzU 2006, nr 89, poz. 625 z pn. zm., art. 3 ust.16.)
z 17 marca 2009 roku w sprawie zewntrznych aspektw bezpieczestwa energetycznego. Uwzgldnienie najpowaniejszych przyczyn lecych u podstaw zagroe, midzy innymi ustawiczny wzrost zapotrzebowania na dostawy energii, brak wasnych rezerw naturalnych w pastwach czonkowskich, sprawia, e podejmowane przez wsplnot dziaania w celu rozwijania infrastruktury sucej magazynowaniu gazu z moliwoci jego szybkiego udostpniania staj si priorytetem. Zwraca si take uwag na potrzeb wdraania projektw strategicznych, a take nawizania dialogu z dostawcami energii. Europejski plan strategiczny w dziedzinie technologii energetycznych zakada, midzy innymi, osignicie do 2020 roku celw zwizanych z energi i zmianami klimatycznymi. Szczeglne znaczenie ma redukcja gazw cieplarnianych, zwraca si uwag na zwikszenie wydajnoci energetycznej i wykorzystanie energii odnawialnej. W wypadku tej ostatniej, podejmowane dziaania maj suy przede wszystkim tworzeniu nowych technologii. Akcentuje si take konieczno wikszej koordynacji dziaa w dziedzinie strategicznych technologii energetycznych na rzecz potencjau bazy badawczej Unii Europejskiej oraz rozwj transeuropejskiej sieci energetycznej. * * *
Jednym z gwnych postulatw jest uwzgldnienie w umowach handlowych, stowarzyszeniowych i umowach o partnerstwie i wsppracy, ktre s zawierane z pastwami produkujcymi energi i pastwami tranzytu tak zwanych klauzul bezpieczestwa energetycznego, okrelajcych postpowanie w wypadku wystpienia przerw w dostawach lub jednostronnych zmian warunkw umowy lub warunkw dostawy. Wskazuje si take na stworzenie mechanizmu reagowania i zbudowanie sieci korespondentw bezpieczestwa energetycznego, ktre dziaayby w razie przerw w dostawach. Elementem o szczeglnym znaczeniu jest planowane utworzenie interoperacyjnych europejskich sieci energetycznych w postaci oglnoeuropejskiej sieci energetycznej, wpywajcej, midzy innymi, na konkurencyjno rynku energii elektrycznej i gazu. Warto w tym miejscu odnie si do rezolucji Parlamentu Europejskiego
34
Czonkostwo Polski w Unii Europejskiej, trwale, przypuszczalnie na najblisze dekady, zawayo na kierunkach rozwoju i priorytetach polityki pastwa w sferze bezpieczestwa energetycznego. Istotnym celem z punktu widzenia efektywnego zwikszania bezpieczestwa energetycznego Polski jest budowa terminalu LNG w winoujciu, rurocigu Baltic Pipe oraz rozbudowa magazynw gazu ziemnego. Wszystkie przyjte i przysze rozwizania prawne oraz prowadzona na ich podstawie dziaalno poszczeglnych pastw czonkowskich maj suy osigniciu zasadniczych celw polityki energetycznej, ktrymi jest zapewnienie bezpieczestwa energetycznego, stworzenie konkurencyjnych systemw energetycznych oraz ochrona g rodowiska przyrodniczego.
Strategia wojskowa Republiki Czeskiej

W przyjtej w 2008 roku Strategii wojskowej Republiki Czeskiej przedstawiono aktualne, polityczno-militarne aspiracje Czech oraz kierunek rozwoju ich si zbrojnych, w aspekcie przewidywanego stanu bezpieczestwa. W dokumencie podkrelono niezastpion rol NATO w polityce obronnej republiki i znaczenie dziaa podejmowanych przez Uni Europejsk w ramach europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony. Analiza dokumentu pozwala przeledzi chronologi jego powstawania oraz sposb wykonania zada wynikajcych z koncepcji strategicznej NATO i wymogw bezpieczestwa Unii Europejskiej. Materia stanowi bardzo ciekawe rdo poznawcze rozwiza podjtych przez naszego poudniowego ssiada w dziedzinie strategii bezpieczestwa.
pk rez. dr ZBIGNIEW SABAK

absolwent Wyszej Oficerskiej Szkoy Wojsk Zmechanizowanych we Wrocawiu, Akademii Wojskowej w Brnie, studiw podyplomowych w dziedzinie bezpieczestwa na Uniwersytecie Warszawskim, studiw doktoranckich na Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, kursw specjalistycznych NATO w RFN i USA. Wieloletni pracownik dydaktyczny i naukowy Centrum Doskonalenia Oficerw i Akademii Obrony Narodowej.
The military strategy of the Czech Republic adopted in 2008 features Czech political and military aspirations and a direction for development of its armed forces in the aspect of security. The document emphasizes the role of NATO in the Czech defense policy and the importance of actions taken by the EU within the frames of European security and defense policy. The analysis of the document allows to follow a chronology of its origin and task implementation stemming from the NATO strategic concept and EU security requirements. The article is a very interesting source of solutions by Polands southern neighbor in the area of security strategy.
2008 roku w Republice Czeskiej (RCz) zacza obowizywa nowa strategia wojskowa, ktra zastpia wczeniejsz z 2004 roku. Nawizuje ona do uchwalonej w 2003 roku Strategii bezpieczestwa Republiki Czeskiej, standardw dokumentw Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego przyjtych podczas szczytu w Rydze w listopadzie 2006 roku i Europejskiej strategii bezpieczestwa. W Strategii wojskowej Republiki Czeskiej okrelono polityczno-militarne cele i zasady rozwoju czeskich si zbrojnych. Zwrcono uwag na zwikszenie ich ekspedycyjnoci, moliwoci operacyjnych poza terytorium republiki oraz, przy wsparciu organw administracji cywilnej, w sytuacjach kryzysowych o charakterze niemilitarnym. W dokumencie podkrelono znaczenie wsppracy midzynarodowej przy budowie si zbrojnych. Zaznaczono, e urzeczywistnienie strategii w ramach zapewnienia bezpieczestwa kraju i aktywnego udziau w przedsiwziciach NATO i Unii Europejskiej wymaga od pastwa zwikszenia na ten cel wydatkw finansowych.
Tworzenie dokumentw strategicznych

Prace nad formuowaniem podstawowych zasad obrony, suwerennoci i niezawisoci Republiki Czeskiej s kontynuacj krokw podjtych ju w okresie istnienia Republiki
Czecho-Sowackiej (RCzS ), to znaczy od 1990 roku. Z czasem, wraz z przystpieniem do organizacji midzynarodowych walczcych o globalne i europejskie bezpieczestwo, zostay one przyspieszone i ukierunkowano je na przyjt orientacj koalicyjnego bezpieczestwa euroatlantyckiego. Stopniowo opracowywano legislacyjne dokumenty strategiczne, ktre reguloway kwestie bezpieczestwa i obronnoci. Ich rozwj przedstawiono na rysunku 1. Aby lepiej zrozumie treci zawarte w obowizujcej Strategii wojskowej, celowe jest ukazanie istoty dokumentw poprzedzajcych j oraz poznanie struktury systemu bezpieczestwa Republiki Czeskiej (rys. 2). Pierwsz doktryn, ktra wniosa zmiany istotne dla obronnoci kraju, bya strategia bezpieczestwa z 1999 roku. Zakadaa ona przejcie od obrony samodzielnej do obrony kolektywnej, przy zachowaniu zdolnoci do obrony zgodnie z artykuem 51 Karty Narodw Zjednoczonych. Republika Czeska zapowiadaa stanowcze uycie siy w obronie wasnego kraju i terytorium sojusznikw. Ju wtedy deklarowaa swj udzia w operacjach pokojowych. W tym celu rozpoczto w Czechach reform si zbrojnych pod ktem moliwoci udziau w operacjach koalicyjnych i midzynarodowych. Dalsze zmiany systemowe przyniosy strategie bezpieczestwa z lat 2001 i 2003 oraz
35
Bezpieczestwo
Dokumenty dotyczce bezpieczestwa i obrony wydane przez rzd Republiki Czeskiej
Reorientacja polityczna 1989 Doktryna wojskowa RCzS 1991 Podzia RCzS 1992 Strategia wojskowa RCz 1994
Biaa ksiga obrony RCz 1995
Narodowa strategia obronna RCz
1997
Wstpienie do NATO 1999
Strategia bezpieczestwa RCz Strategia wojskowa RCz
1999 1999
Strategia bezpieczestwa RCz
2001
Strategia wojskowa RCz
2002
Strategia bezpieczestwa RCz
2003
Wstpienie do UE 2004
2004
2008
rdo: V. Karaffa, N. Balabn, A. Raek: Vvoj bezpenostni polityky a strategie R v obdobi 19902009. Vojensk Rozhledy 2009 nr 4, s. 8.
Rys. 1. Chronologia tworzenia dokumentw strategicznych Republiki Czeskiej

opracowane na ich podstawie strategie wojskowe z roku 2002 i 2004. Republika Czeska ponownie deklarowaa swj udzia w operacjach pokojowych, ktre nie wypywaj ze zobowiza sojuszniczych czy bezporedniego zagroenia, ale pozostaj w zwizku z interesami pastwa. Precyzyjnie zdefiniowano problematyk dziaa prewencyjnych. Nowym elementem, ktry si znalaz w dokumentach, byo uwzgldnienie wsppracy
36
z Uni Europejsk w ramach europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony i wczenie si do projektw przeciwdziaania proliferacji broni masowego raenia. Strategia bezpieczestwa z roku 2003 po raz pierwszy wytyczya jako cel budow w peni profesjonalnej armii, uzbrojonej w nowoczesny sprzt, o wysokiej mobilnoci i elastycznoci dziaania, zdolnej do podejmowania dziaa w operacjach sojuszniczych
Bezpieczestwo
SYSTEM BEZPIECZESTWA RCz
PREZYDENT RZD PARLAMENT
SZCZEBEL PASTWA
RADA BEZPIECZESTWA PASTWA
SZTAB KRYZYSOWY
KOMITETY RBP CZESKI BANK NARODOWY
Ministerstwa (inne urzdy)
Sztaby kryzysowe ministerstwa
STRA POARNA
STAROSTA
SZCZEBEL WOJEWDZTWA
POLICJA URZD WOJEWDZKI
SUBA ZDROWIA SIY ZBROJNE
Sztab kryzysowy wojewdztwa
INNE SUBY RADA BEZPIECZESTWA WOJEWDZTWA
SZCZEBEL GMINY WYDZIELONEJ
STAROSTA
RADA BEZPIECZESTWA GMINY
URZD GMINY
Sztab kryzysowy gminy
SZCZEBEL GMINY
STAROSTA
Sztab kryzysowy gminy
URZD GMINY
rdo: http://radnice.litomerice.cz/krize/bezpecnostni_system_cr.pdf
Rys. 2. Struktura systemu bezpieczestwa Republiki Czeskiej

37
Bezpieczestwo
i koalicjach midzynarodowych, take poza terytorium republiki. uycie si zbrojnych do obrony suwerennoci i integralnoci kraju; przebudow si zbrojnych w ramach procesu redukcji; zdecydowany udzia w obronie kolektywnej; stanowcze zapobieganie proliferacji broni masowego raenia i niedopuszczenie tych rodzajw broni na terytorium republiki; udzia si zbrojnych w operacjach pokojowych Organizacji Narodw Zjednoczonych; rozbudow obrony cywilnej; rozwinicie mobilizacji gospodarczej; wykorzystanie atutw systemu bezpieczestwa europejskiego2. Podstaw do sformuowania zasad polityki obronnej byy stwierdzenia zawarte w Strategii bezpieczestwa Republiki Czeskiej z 2003 roku w czciach: Podstawy polityki bezpieczestwa Republiki Czeskiej, Interesy Republiki Czeskiej i rodowisko bezpieczestwa3. Oglnie si przyjmuje, e obecny stan bezpieczestwa globalnego charakteryzuje si rosnc kompleksowoci, zmiennoci, utrudnion przewidywalnoci i wysokim stopniem asymetrii. Do gwnych zjawisk, ktre bezporednio lub porednio mog zagraa interesom bezpieczestwa Czech lub ich sojusznikw, zalicza si: narastanie ekstremizmw, terroryzm, proliferacj broni masowego raenia i jej rodkw przenoszenia. W dalszej kolejnoci wymienia si kryzysy regionalne, ktre mog si przerodzi nawet w midzynarodowy konflikt zbrojny, wzrost potgi ekonomicznej i militarnej niektrych pastw, ktry moe prowadzi do agresywnego forsowania ich interesw w polityce zagranicznej, wcznie z grob uycia siy militarnej. Do zagroe zalicza si ponadto: niestabilne rodowisko wok upadajcych pastw, ograniczenie i celowe wstrzymanie dostaw surowcw strategicznych, naduycie informacji i technologii informatycznych, katastrofy ekologiczne i humanitarne. W przewidywalnym czasie nie jest brany pod uwag midzynarodowy konflikt konwencjonalny na terenie pastw NATO i Unii Europejskiej.
Strategia 2008
Uchwalona 23 lipca 2008 roku nowa Strategia wojskowa Republiki Czeskiej jest dokumentem doktrynalnym, okrelajcym polityczno-militarne ambicje i zasady rozwoju czeskich si zbrojnych. Jej punktem wyjcia jest ocena aktualnego i przewidywanego, moliwego rozwoju stanu bezpieczestwa globalnego, uwzgldniajca interesy bezpieczestwa i zasady polityki obronnej ujte w Strategii bezpieczestwa Republik Czeskiej oraz zaoenia polityki zagranicznej RCz. Opiera si na podstawowych zasadach koncepcji strategicznej NATO i strategii bezpieczestwa Unii Europejskiej. W dokumencie wyodrbniono pi rozdziaw, zatytuowanych: Wstp, Strategia obrony, Polityczno-wojskowe ambicje, Rozwj zdolnoci i zasady budowy si zbrojnych, Zakoczenie.
Oglne, uniwersalne sfery i zasady polityki bezpieczestwa Republiki Czeskiej s niezmienne od 1991 roku.
We Wstpie, w punkcie pierwszym, znajdujemy konstatacje definiujce strategi i okrelajce jej miejsce i rol w procesie legislacyjnym dotyczcym bezpieczestwa i obronnoci kraju. Stwierdza si, e Strategia wojskowa Republiki Czeskiej jest zbiorem podstawowych zasad zapewnienia obrony pastwa i rozbudowy si zbrojnych. Strategia wojskowa jest punktem wyjcia do opracowania nawizujcych strategii i koncepcji w dziedzinie zapewnienia obrony oraz impulsem do przeprowadzenia ewentualnych zmian legislacyjnych1. W czci zatytuowanej Strategia obrony sformuowano zasady, na ktrych si opiera polityka obronna Republiki Czeskiej. Trzeba stwierdzi, e oglne, uniwersalne sfery i zasady polityki bezpieczestwa s niezmienne od 1991 roku. Chodzi o: obron porzdku prawnego kraju, jego suwerennoci, jednoci i integralnoci terytorialnej;
1
http://www.army.cz/images/id_8001_9000/8492/Vojensk_strategie_R-2008.pdf. Vojensk strategie esk republiky. Ministerstvo obrany esk republiky. Praha 2008, pkt. 1. 22.03.2010. 2 V. Karaffa, N. Balabn, A. Raek: Vyvoj bezpenostni polityky a strategie R v obdobi 19902009. Vojensk Rozhledy 2009 nr 4, s. 89. 3 Bezpenostn strategie esk republiky, usnesen vldy . 1254 ze dne 10. prosince 2003. Praha 2003, pkt. II, III, IV; Strategia bezpieczestwa Republiki Czeskiej. Uchwaa rzdu nr 1254 z dnia 10 grudnia 2003 r. Praga 2003; http://www.army.cz/assets/files/8492/Bezpe_nostn_strategie_R_-_prosinec_2003.pdf.
38
Bezpieczestwo
W sytuacji tak wielu zagroe przyjmuje si, e Republika Czeska bdzie zdolna przeciwstawi si im skutecznie jedynie w ramach wsppracy midzynarodowej z innymi pastwami czonkami Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Polityka obronna Czech bdzie si opiera na aktywnym udziale w dziaaniach podejmowanych przez sojusz pnocnoatlantycki i Uni Europejsk, czonkostwie w midzynarodowych strukturach budowy zaufania i utrzymania pokoju w wiecie (np. ONZ, Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie OBWE) oraz na wsppracy dwustronnej. W szstym punkcie Strategii wojskowej stwierdza si: Podstaw obrony RCz przed znanymi i mogcymi mie miejsce w przyszoci zagroeniami jest aktywny udzia w kolektywnym systemie obrony NATO opierajcym si na transatlantyckim sojuszu. RCz zabiega o wzmocnienie zasady kolektywnej obrony interesw bezpieczestwa pastw czonkowskich NATO w caym jego operacyjnym regionie. Wynika z tego, e kolektywna obrona w ramach sojuszu pnocnoatlantyckiego jest dla Czechw, w obecnym rodowisku bezpieczestwa, jedynym skutecznym i wiarygodnym sposobem zapewnienia cigoci ich interesw. W tym kontekcie siy zbrojne bd wykonywa swoje podstawowe zadanie przygotowywa si do obrony kraju. Zgodnie z postulatami wypywajcymi dla Republiki Czeskiej z planowania obronnego NATO, bdzie ona rozwija siy zbrojne i utrzymywa zdolno do przejcia i wsparcia, w razie potrzeby, si sojuszniczych na wasnym terytorium. Jednoczenie, zgodnie ze zobowizaniami sojuszniczymi, Republika Czeska przejmuje stosown cz odpowiedzialnoci za bezpieczestwo i obron sojuszu. W strategii podkrelono, e utrzymanie stabilnoci i bezpieczestwa w rejonach zainteresowania, dziki operacjom prowadzonym przez NATO i Uni Europejsk, jest sposobem na zminimalizowanie zagroe bezpieczestwa nie tylko dla sojusznikw, ale take dla interesw Republiki Czeskiej. Aktywny udzia w tych operacjach jest w obecnym systemie gwn rkojmi interesw bezpieczestwa RCz. Dlatego priorytetem czeskich si zbrojnych bdzie przygotowanie do aktywnego udziau w takich operacjach. Ich efektywno bdzie zalee od szybkoci reakcji oraz moliwoci podjcia dziaa kompleksowych. W takim systemie bezpieczestwa konieczne jest zachowanie zdolnoci dziaKwartalnik Bellona 3/2010
Fot. 1. Aktywny udzia onierzy czeskich w operacjach prowadzonych przez NATO i Uni Europejsk, tak jak na przykad w Kosowie, jest rkojmi interesw bezpieczestwa Republiki Czeskiej (fot. http://www.mise.army.cz)
ania si zbrojnych w operacjach poza terytorium RCz, a take poza terytorium pastw NATO i UE stwierdzono w punkcie dziewitym strategii. Czechy deklaruj take, e w ramach sojuszu pnocnoatlantyckiego wcz si do midzynarodowych projektw obrony przed rakietami balistycznymi przenoszcymi bro masowego raenia. Aby zapewni realizacj powyszych polityczno-militarnych celw obrony kraju, w strategii przewidziano wydzielenie stosownych rodkw finansowych, gwnie na rozbudow i rozwj tych elementw si zbrojnych, ktre bd przeznaczone do dziaa w realnie przewidywanych operacjach. Jak si ksztatoway wydatki na cele wojskowe w latach 19932008, przedstawiono na rysunku 3. W czci zatytuowanej Polityczno-wojskowe ambicje wyznaczono priorytety, ramy prawne oraz ograniczenia dziaania si zbrojnych, zarwno w kraju, jak i poza jego granicami, nawet w znacznej odlegoci od terytorium pastw NATO. Ustalono, e siy zbrojne mog dziaa poza granicami republiki jedynie w ramach szerszego wysiku spoecznoci midzynarodowej, zgodnie z postanowieniami Karty Narodw Zjednoczonych, w wypadku operacji prowadzonych przez NATO, Uni Europejsk, ONZ lub ad hoc w ramach innej koalicji. Na obszarze sojuszu pnocnoatlantyckiego lub poza nim mog podj dziaania dla zapewnienia obrony kolektywnej zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego. Republika Czeska jest take przygotowana
1.01.2010 roku w resorcie obrony Republiki Czeskiej

byo zatrudnionych: 32 158 pracownikw, w tym: 23 136 onierzy zawodowych (20 generaw, 5810 oficerw, 6969 chorych, 8683 podoficerw, 919 kandydatw, 735 onierzy w dyspozycji) i 9017 pracownikw cywilnych.
(http://www.army.cz/scripts/ detail.php?id=5342)
39
Bezpieczestwo
2,61 2,6
Udzia wydatkw na obron % PKB
2,26
2,16 1,9 2,07
2,25
2,35
2,1 2,23 2,21 1,9
2,0 1,73 1,59 1,43
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
rdo: Vojensk Rozhledy 2009 nr 4, s. 13.
Rys. 3. Budet Ministerstwa Obrony Republiki Czeskiej w latach 19932008

do aktywnego wczenia si do operacji militarnych spoza artykuu 5, ktre bd wymaga uycia si zbrojnych. W ramach operacji siy te mog wykonywa jednoczenie zadania zwizane z prowadzeniem dziaa bojowych i pomoc humanitarn oraz nie pomoc po zakoczeniu konfliktu przy stabilizacji sytuacji w regionie. Przyjto, e czeskie siy zbrojne mog tworzy grupy zadaniowe w pierwszej kolejnoci na bazie organicznych jednostek docelowo uzupenianych specyficznymi moduami, gwnie pododdziaami wsparcia i zabezpieczenia bojowego. W strategii precyzyjnie okrelono skad si moliwych do wydzielania w rnych sytuacjach. W czasie konfliktu zbrojnego o zasigu zagraajcym suwerennoci i integralnoci Republiki Czeskiej bd uyte wszystkie siy i rodki si zbrojnych oraz rezerwy w ramach powszechnego obowizku obrony. Dla zapewnienia obrony kolektywnej, zgodnie z artykuem 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego, Republika Czeska wydzieli ldowe i powietrzne siy ze zgrupowania si okrelonych w ramach planowania obronnego NATO, ktrych gwnym elementem jest brygadowa grupa zadaniowa tworzona na bazie brygady zmechanizowanej redniego typu. Do prowadzenia operacji militarnych nieobjtych artykuem 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego Czesi wydziel nastpujce siy: (a) brygadow grup zadaniow na sze miesicy bez moliwoci jej rotacji;
4
(b) batalionow grup zadaniow z moliwoci rotacji po szeciu miesicach. W ramach uycia batalionowej grupy zadaniowej siy zbrojne s zdolne a na jeden rok wydzieli dowdztwo dla midzynarodowej brygadowej grupy zadaniowej; (c) kompanijn grup zadaniow z moliwoci rotacji po szeciu miesicach; (d) w czasie, gdy nie bdzie uyta brygadowa grupa zadaniowa, ugrupowanie w skadzie batalionu przeznaczone do jednostek pogotowia w ramach Si Odpowiedzi NATO [NATO Response Forces NRF] lub grup bojowych Unii Europejskich [Battle groups]4. Republika Czeska jest take zdolna wnosi wkad do innych operacji realizowanych przez zgrupowania specjalne lub grupy specjalistw, na przykad pododdziay i oddziay specjalne, grupy eksperckie do spraw szkolenia i doradztwa, grupy onierzy do sztabw midzynarodowych i misji obserwacyjnych. Do wsparcia organw administracji cywilnej w sytuacjach kryzysowych niemilitarnych na terenie kraju mog by skierowane dowolne jednostki si zbrojnych.
Siy zbrojne
Zadania, ktre wypywaj z postanowie dokumentw doktrynalnych Republiki Czeskiej bd wykonywane przez siy zbrojne, zarwno profesjonalne, penice swoj sub w strukturach organizacyjnych czasu pokoju, jak i siy rezerwy, ktre s rdem
Vojensk strategie esk republiky, pkt. 13 b.
40
2008
Bezpieczestwo
uzupenienia i wsparcia si zbrojnych w sytuacji kryzysowej i wojny. Obrona Republiki Czeskiej opiera si na profesjonalnych siach zbrojnych, jednak jest ona powinnoci caego spoeczestwa, co jest wyraone w odpowiednich dokumentach. Czeskie siy zbrojne od roku 1999 przechodz proces reformowania i restrukturyzacji. Rok 2003 jest uwaany za przeomowy rozpocza si wwczas wieloetapowa reforma armii przewidziana do 2014 roku. Strategia wojskowa z 2008 roku wnosi jednak nowe elementy w rozwj si zbrojnych. Wojsko otrzymao nowe, zaktualizowane zadania polityczne, wyznaczono take priorytety w jego rozwoju do 2020 roku. Sprawom tym jest powicona czwarta cz strategii zatytuowana Rozwj zdolnoci i zasady budowy si zbrojnych. Stwierdzono tam, e Republika Czeska bdzie dy do zapewnienia zdolnoci si zbrojnych do efektywnego wykorzystania ich w dziaaniach w zgrupowaniach midzynarodowych. Osignicie takich zdolnoci powinno zapewni rwnie efektywniejsz realizacj zada na terenie RCz5. Podkrelono, e uwzgldniajc zaoenia obrony koalicyjnej i realne moliwoci kraju, siy zbrojne nie musz dysponowa penym spektrum zdolnoci obronnych, ktre byyby niezbdne do ich samodzielnego dziaania. W ramach wnoszonego wkadu
Fot. 2. Zgodnie z przyjt specjalizacj, du uwag przywizuje si do utrzymania zdolnoci czeskich si zbrojnych do ochrony przed broni masowego raenia (fot. http://www.army.cz)
nacji z podmiotami cywilnymi i w peni czerpice korzyci pynce ze wsppracy midzynarodowej. Budowa i rozwj wojska zostan ukierunkowane na potrzeby wynikajce z charakteru przewidywanych dziaa operacyjnych, jednoczenie na stworzenie si zdolnych do elastycznego reagowania w sytuacjach nieprzewidzianych. Szczeglnego znaczenia nabierze potrzeba zapewnienia im zdolnoci manewrowych. Konkretne projekty rozwojo-
Podstaw obrony Republiki Czeskiej przed znanymi i mogcymi mie miejsce w przyszoci zagroeniami jest aktywny udzia w kolektywnym systemie obrony NATO.
do struktur obronnych NATO i Unii Europejskiej siy zbrojne skupi si na osigniciu zdolnoci dziaania we wspczesnych operacjach okrelon liczb jednostek wojsk ldowych i si powietrznych. Zgodnie z przyjt specjalizacj, w dalszym cigu dua uwaga bdzie przywizywana do utrzymania wysokiej pozycji czeskich si zbrojnych w zdolnoci ochrony przed broni masowego raenia. Celem restrukturyzacji armii czeskiej bdzie stworzenie zespou o stosownych strukturach zadaniowych zapewniajcych jej uniwersalne wykorzystanie. Bd to siy przygotowane do dziaa interoperacyjnych, zdolne do wspdziaania i koordyIbidem, pkt. 15.
we maj uwzgldnia fakt szybkiego starzenia si systemw uzbrojenia i wsparcia walki i w ramach moliwoci finansowych, z uwzgldnieniem przyjtych priorytetw, przewidywa zastpowanie przestarzaych systemw nowszymi. W strategii waciwie tylko jedno zdanie powicono okreleniu wielkoci i magazynowaniu zapasw. Stwierdzono, e w tych sprawach bdzie si postpowa zgodnie ze standardami przyjtymi w NATO, a czas gotowoci uycia zapasw bdzie dostosowany do czasu gotowoci odpowiednich jednostek. W strukturach Armii Republiki Czeskiej wane miejsce zajmuj tak zwane rezerwy
41
Bezpieczestwo
120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
onierze zawodowi onierze suby zasadniczej

rdo: http: //www.army.cz/scripts/detail.php?id=7229
Rys. 4. Profesjonalizacja si zbrojnych Republiki Czeskiej w latach 19932008

aktywne. Ich czonkowie w czasie wolnym od obowizkw zawodowych przez kilka tygodni w roku przechodz wiczenia wojskowe. W razie koniecznoci s powoywani, na mocy decyzji rzdu, do armii. Ich typowymi zadaniami s, na przykad, pomoc przy prowadzeniu akcji ratowniczych podczas klsk ywioowych czy ochrona wybranych obiektw w sytuacjach kryzysowych6. Zgodnie z ustaleniami zawartymi w strategii, stosownie do ksztatowania si rodowiska bezpieczestwa powinna by ustalana niezbdna wielko rezerw oraz parametry i propozycje ich wykorzystania w celu wsparcia si zbrojnych podczas rozwizywania sytuacji kryzysowych, gwnie w stanie zagroenia pastwa i stanie wojny oraz w celu wsparcia organw administracji cywilnej na terenie Republiki Czeskiej. Wyjtkowo duo miejsca powicono w tej czci strategii zasadom budowy si zbrojnych. Jako podstawowe s wymienione: jeden zesp si, celowo, ekspedycyjno, wsplne dziaanie, kompatybilno, moduowo, koordynacja ze strukturami
http://www.army.cz/scripts/detail.php?id=7229.
zewntrznymi, wsppraca midzynarodowa, kompetentna kadra. Siy zbrojne tworzy si zatem jako jeden zesp si i rodkw do osignicia wytyczonych polityczno-militarnych celw i realizacji zada wypywajcych z ustawowych norm prawnych. S one tak budowane i przygotowywane, aby byy zdolne do dziaania, zarwno gdy wykonuj zadania militarne, jak i zwizane ze wsparciem organw administracji cywilnej w sytuacjach kryzysowych o charakterze niemilitarnym. Ich zdolnoci operacyjne oraz zaplecze technologiczne i produkcyjne kraju umoliwiaj celowe, elastyczne dostosowanie skadu i wielkoci do przewidywanych potrzeb wynikajcych z najbardziej prawdopodobnych sposobw moliwego ich uycia przy zachowaniu zdolnoci skutecznego reagowania w innych, mniej prawdopodobnych sytuacjach. Jednostki bojowe, siy wsparcia i zabezpieczenia bojowego bd budowane jako wysoce manewrowe i interwencyjne, zdolne do wykonania zada w caym spektrum operacji koalicyjnych. W wypadku czci
42
Bezpieczestwo
si zbrojnych, ktre ze wzgldu na swj charakter nie s z zasady organizowane jako interwencyjne, bd mimo wszystko wydzielone pododdziay przeznaczone do takich dziaa. Wszyscy onierze s przygotowani do dziaa w operacjach poza obszarem Czech. Siy ekspedycyjne s tak zorganizowane i przeszkolone, aby mogy skutecznie dziaa w koalicyjnych grupach zadaniowych. Musz one by kompatybilne z sojusznikami z NATO i Unii Europejskiej. Pododdziay si zbrojnych s tak restrukturyzowane, aby w zalenoci od charakteru operacji mogy, poprzez wzajemn kombinacj, tworzy potrzebne grupy zadaniowe. Struktura organizacyjna si zbrojnych powinna umoliwia tworzenie taktycznych grup zadaniowych, skadajcych si w pierwszej kolejnoci z organicznych pododdziaw docelowo uzupenianych specyficznymi moduami, gwnie ze struktur wsparcia i zabezpieczenia bojowego. Podstawowym elementem struktury wojsk ldowych bdzie moduowy batalion bojowy. Siy zbrojne rozwijaj zdolno koordynowania dziaa i wspdziaania z pastwowymi i pozarzdowymi strukturami przy planowaniu i prowadzeniu operacji. W celu osignicia okrelonego poziomu zdolnoci (gwnie strategicznych) czeskie siy zbrojne wykorzystuj moliwoci pynce ze wsppracy midzynarodowej, midzy innymi z uczestnictwa w strukturach jednostek wielonarodowych, we wsplnych wiczeniach i badaniach naukowych. Znaczcym wyznacznikiem tej zasady bdzie kooperacja w ramach rozwoju kompleksu przemysowo-obronnego Unii Europejskiej. W ramach zasady kompetentna kadra, przewiduje si stworzenie warunkw do pozyskania i utrzymania wykwalifikowanych profesjonalistw onierzy i pracownikw cywilnych, ktrzy stan si gwnym motorem urzeczywistnienia zakadanych zaoe w dziedzinie obronnoci (rys. 4). W Zakoczeniu autorzy strategii dopuszczaj aktualizacj jej treci w zalenoci od ewentualnych zmian zachodzcych w rodowisku majcym wpyw na bezpieczestwo Republiki Czeskiej. * * *
Fot. 3. W strukturach Armii Republiki Czeskiej wane miejsce zajmuj tak zwane rezerwy aktywne, ktrych czonkowie przez kilka tygodni w roku odbywaj wiczenia wojskowe (fot. http://www.army.cz)
Strategia wojskowa Republiki Czeskiej z 2008 roku jest dokumentem koncepcyjKwartalnik Bellona 3/2010
nym, ktry zawiera zbir zasadniczych zasad zapewnienia obronnoci i budowy si zbrojnych. Zalicza si j do podstawowych dokumentw legislacyjnych w dziedzinie bezpieczestwa, ktre wytyczaj ramy dziaania si zbrojnych w kwestii realizacji zada obrony militarnej. Podstaw strategii jest ocena aktualnego i przewidywanego stanu rozwoju sytuacji bezpieczestwa oraz jego wpywu na zapewnienie trwaoci interesw Republiki Czeskiej. Podkrelono w niej niezastpion rol NATO w polityce obronnej republiki i znaczenie dziaa podejmowanych w ramach europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony przez Uni Europejsk. Konkretnie okrelono moliwy wkad si zbrojnych w operacje prowadzone przez Organizacj Traktatu Pnocnoatlantyckiego i Uni Europejsk. Otwarcie przy tym si mwi o ograniczonych moliwociach wasnych. W omawianym dokumencie precyzyjnie wyznaczono kierunki reform prowadzonych w siach zbrojnych w ramach ich rozbudowy i dostosowywania do struktur przyjtych w Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego. Chocia Strategia wojskowa Republiki Czeskiej jest dokumentem bardzo krtkim i moe si wydawa, e wiele wanych spraw w niej pominito, to trzeba pamita, e jest ona elementem szerszego zbioru aktw prawnych dotyczcych bezpieczestwa g Czech.
43
Wojskowo-satelitarny potencja Federacji Rosyjskiej

Autor przedstawia rezultaty prac prowadzonych w Federacji Rosyjskiej nad wykorzystaniem przestrzeni kosmicznej na potrzeby militarne. Podkrela, e inspiracj do nich moe by obserwowany w niektrych pastwach rozwj prac nad broni jdrow oraz rodkami jej przenoszenia. Nie bez znaczenia jest jednostronne wypowiedzenie przez USA przestrzegania postanowie ukadu ABM oraz wdraanie przez Pentagon koncepcji sieciocentrycznych dziaa bojowych z wykorzystaniem przestrzeni kosmicznej. Dziki poprawie sytuacji ekonomicznej w Federacji Rosyjskiej moliwe s dalsze prace nad wojskowymi programami kosmicznymi. Autor zwraca take uwag na zmiany w nowej doktrynie obronnej FR dotyczce zasad uycia broni jdrowej.
pk w st. spocz. pil. dr hab. BRONISAW GALOCH

absolwent Akademii Sztabu Generalnego WP. Dowdca 45 Puku Lotnictwa Myliwsko-Szturmowego w Babimocie. Wsptwrca Katedry Taktyki w Wyszej Oficerskiej Szkole Lotniczej, ktrej zosta szefem. Doktorat i habilitacj uzyska w ASG WP.
The article presents the results of the research conducted in the Russian Federation on the employment of outer space for military needs. The author emphasizes that they could be inspired by the nuclear weapon development and weapons delivery, which may be observed in some countries. The unilateral withdrawal of the USA from the Anti-Ballistic Missile Treaty is also quite significant as well as the Pentagons implementation of the network centric combat operations with the use of outer space. As the economic situation improved in the Russian Federation, further research over the military space programs is possible. Last but not least, the writer discusses the amendments to the Russian defense doctrine on the nuclear weapon use.
ojska Kosmiczne Rosji (ros. Kosmieskie vojska Rossii) s formacj si zbrojnych Federacji Rosyjskiej na prawach samodzielnego rodzaju wojsk. Ich gwnym zadaniem jest: obrona przeciwrakietowa, informowanie wadz pastwowych i wojskowych o zagroeniach atakiem rakietowym oraz budowa satelitw i statkw kosmicznych, dowodzenie nimi oraz ich kontrola.
Globalny system nawigacyjny

GLONASS (ros. Globalnaja navigacionnaja sputnikovaja sistiema; ang. Global Navigation Satellite System) to rosyjski globalny system nawigacyjny. Jego projekt powsta w grudniu 1976 roku, a zacz on funkcjonowa w 1993 roku. Pomylany gwnie do celw wojskowych, jest dostpny rwnie dla uytkownikw cywilnych. Celem programu jest stworzenie globalnego systemu operacyjnego z parametrami zapewniajcymi szerokie wykorzystanie GLONASS na rosyjskim i wiatowym rynku nawigacji satelitarnej. Na mocy dekretu prezydenta Rosji, Borysa Jelcyna, w 1999 roku GLONASS sta si systemem podwjnego zastosowania wykorzystywanym przez ministerstwo obrony i Federaln Agencj Kosmiczn
44
(ros. Federalnoe kosmieskoe agentsvo ROSKOSMOS). Rzd rosyjski, ktry zdaje sobie spraw ze znaczenia nawigacji satelitarnej, przyj 20 sierpnia 2001 roku program utrzymania, modernizacji i zastosowania GLONASS. System ten skada si z trzech segmentw: kosmicznego, kontroli naziemnej i uytkownikw. Segment kosmiczny to konstelacja dwudziestu czterech satelitw na orbicie wysokoci 19 100 kilometrw, o nachyleniu 64,8 stopni i czasie obiegu 11 godzin 15 minut. Satelity GLONASS znajduj si zatem o tysic kilometrw wyej ni satelity GPS (Global Positioning System), a czas obiegu maj krtszy o okoo 43 minuty. Kt inklinacji orbit GLONASS powoduje lepsze pokrycie satelitami wyszych szerokoci geograficznych ni w wypadku GPS. Jest to spowodowane faktem, e na szerokociach okoobiegunowych odbywa si intensywna egluga rosyjskich okrtw podwodnych uzbrojonych w bro jdrow. Segment kontroli naziemnej obejmuje: centrum kontroli GLONASS, cztery stacje TT and C (Tracking, Telemetry and Command), zegar kontrolny systemu, system monitoringu sygnau nawigacyjnego
Bezpieczestwo
oparty na bezporednim porwnaniu sygnau dwu- i jednodrogowego. Jest on bardzo podobny do system kontroli GPS. Gwn stacj kontroli GLONASS usytuowano w miejscowoci Golicyno pod Moskw, pozostae stacje, ktre monitoruj system, znajduj si w Sankt Petersburgu, Tarnopolu (na Ukrainie), Jenisiejsku i Komsomolsku nad Amurem. Istnieje te stacja w Niemczech niezalenie monitorujca dziaanie systemu w miejscowoci Neustrelitz. Segment uytkownikw to odbiorniki przystosowane do rnych aplikacji, lokalne i regionalne podsystemy rnicowe, systemy zarzdzania i kontroli oparte na poczeniu funkcji komunikacyjnych i kartograficznych. Satelita komunikacyjny moe jednoczenie obsugiwa trzydzieci tysicy rozmw telefonicznych i ponad dwadziecia pi tysicy kanaw telewizyjnych. Do podgldania cudzych tajemnic wykorzystuje si kamery i przyrzdy o duej rozdzielczoci umieszczone na satelitach. Wykonywanie zdj nie jest jednak jedyn moliwoci szpiegowania za pomoc satelitw. Wyposaenie ich w czujniki podczerwieni pozwala, na przykad, wyapywa strumienie spalin startujcych rakiet. Za pomoc trzech satelitw mona take dokadnie okreli na oceanie miejsce, gdzie si znajduje lekko wynurzony okrt podwodny. Dziki rozpoznaniu satelitarnemu mona ponadto wskaza: miejsca rozlokowania pojedynczych elementw sprztu bojowego, stanowisk dowodzenia czy jednostek wojskowych, sprawdzi rezultaty uderze, pooenie drg, mostw i lotnisk. Ocena terenu pod wzgldem taktyczno-operacyjnym umoliwia dowdcy podjcie optymalnej decyzji dotyczcej uycia wojsk i dostarcza informacji o rdach zagroenia. To tylko przykady wykorzystania sztucznych satelitw. Ich moliwoci s ogromne. GLONASS-M, na przykad, pozwala okreli odlegoci z dokadnoci 3070 metrw, a GLONASS-K do 57 metrw. Na orbicie ziemskiej kry ju kilkaset sztucznych satelitw, z czego jedna trzecia to obiekty nalece do wojska. Obecnie midzynarodowe prawo kosmiczne (Ukad o zasadach dziaalnoci pastw w zakresie bada i uytkowania przestrzeni kosmicznej cznie z Ksiycem i innymi ciaami niebieskimi z 1967 roku) zabrania umieszczania w kosmosie jedynie broni masowej zagady. Chiny i Rosja chciayby, aby nowy traktat obj takim zakazem wszystkie rodzaje broni. Na to jednak nie chc si zgodzi Amerykanie, ktrzy ju znaczco te rodzaKwartalnik Bellona 3/2010
je broni rozwinli. Jedynym problemem pozostaje umieszczenie ich na orbicie. Na pocztku 2000 roku Federacja Rosyjska posiadaa okoo 130 satelitw operujcych na rnych orbitach okooziemskich, z czego blisko 80 byo wykorzystywanych do celw militarnych. 1 grudnia 2001 roku rakieta nona Proton-K wyniosa na orbit koow zesp trzech satelitw, ktre weszy w skad GLONASS. Rosyjski globalny system nawigacyjny liczy ju wwczas dziewi satelitw. Docelowo ma si skada z dwudziestu czterech satelitw przemieszczajcych si na trzech paszczyznach orbitalnych na wysokoci 19 100 kilometrw (fot. 1). Swym zasigiem maj one obejmowa cay wiat i suy gwnie do celw wojskowych. Pierwszy satelita tego typu zosta wystrzelony w 1982 roku. Rosyjski system wczesnego ostrzegania (Satellite Early Warning System SEWS) skada si z dwch rodzajw satelitw: operujcych na wysokich orbitach typu Oko, oraz na niskich serii Prognoz. (1) Od 2005 roku Rosjanie zaczli je unowoczenia. W maju 2006 roku z kosmodromu Plesieck (LC16) za pomoc rakiety Sojuz-U wyniesiono na orbit satelit rozpoznania obrazowego (Kosmos 2420 typu Jantar-2KM), ktry by eksploatowany przez cztery miesice. 25 czerwca 2006 roku rakieta Cyklon-2, wystrzelona z kosmodromu Bajkonur (LC90), umiecia na orbicie satelit wojskowego Kosmos 2421 z serii US-PN (Legenda), wchodzcego w skad kosmicznego nasuchu radioelektronicznego obiektw pywajcych. 21 lipca 2006 roku, za pomoc rakiety nonej Monia-M z kosmodromu Plesieck (LC 43/2), zosta wyniesiony satelita Kosmos 2422 z serii Oko majcy moliwo wykrywania wszelkich rde promieniowania podczerwonego, w szczeglnoci rakiet balistycznych. Ostatni satelita (smy) typu Jantar-6K (Kosmos 2423), wyniesiony na orbit 14 wrzenia 2006 roku za pomoc rakiety nonej Sojuz-U z kosmodromu Bajkonur (LC31), zakoczy program Oko. W poowie 2007 roku Federacja Rosyjska wprowadzia na orbit okooziemsk satelit rozpoznania radioelektronicznego typu Celina-2 (Kosmos 2427). W ten sposb zakoczono odbudow konstelacji dwudziestu trzech satelitw rozpoznania radioelektronicznego. Z kolei 23 padziernika tego samego roku umieszczono na orbicie satelit Kosmos 2430. Bya to kontynuacja budowy systemu nawigacji kosmicznej GLONASS. Za pomoc rakiety Proton-K, z dodatkowym
WYJANIENIE
NR1
Oko (SPRN-1, US-KS) to seria radzieckich, a potem rosyjskich, satelitw wczesnego ostrzegania przed pociskami balistycznymi, pracujcych w podczerwieni. Pierwsze wyniesienie satelity tego typu Kosmos 520 nastpio 19 wrzenia 1972 roku.
45
Bezpieczestwo
satelita rozpoznania optycznego o masie 6700 kilogramw z serii Jantar-4KS o kryptonimie Kobalt-M. 21 maja tego roku rakieta nona Sojuz-U, wystrzelona z kosmodromu Plesieck (LC43/4), wyniosa na orbit satelit wojskowego Meridian-2. Natomiast 6 lipca rakieta nona typu Rokot/Briz-KM z kosmodromu Plesieck (LC133) umiecia na orbicie trzy adunki systemu wczesnego ostrzegania typu Oko: Kosmos 2451, 2452 i 2453. Rakieta nona Kosmos-3M (11K65M) 21 lipca z kosmodromu Plesieck wyniosa na orbit dwa adunki Kosmos 2454 typu Parus systemu Cykada i cywilnego satelit nowej generacji Sterch-11, ktry ma by rosyjskim elementem midzynarodowego systemu poszukiwawczo-ratowniczego COSPAS-SARSAT. (2) 20 listopada 2009 roku rakieta Sojuz-U z wyrzutni 16/2 kosmodromu Plesieck wyniosa na orbit satelit wojskowego Kosmos 2455. Jest to pierwszy satelita rozpoznania elektronicznego (elktromagnetic intelligence ELINT) nowej serii Lotos-S. Stworzy on wraz z satelitami Pion-NKS system o oznaczeniu kodowym Liana, ktry zastpi przestarzae systemy Celina-2 i US-P. Rosyjski satelitarny system wczesnego ostrzegania prawdopodobnie nie jest jeszcze w stanie w sposb wiarygodny wykrywa starty pociskw z amerykaskich okrtw podwodnych o napdzie atomowym. Dlatego dowdcy rosyjscy opieraj si na ldowym systemie radarowym. Ma on jednak luk na wschodzie od strony Pacyfiku, ktr bd si starali zlikwidowa. Tak wic w cigu kilku lat wadze Federacji Rosyjskiej dooyy wszelkich stara, aby jak najszybciej wyj z zapaci, nie tylko gospodarczej, ale take militarnej1. W tabeli przedstawiono wysiek Wojsk Kosmicznych Rosji w ostatnich czterech latach. Geostacjonarny satelita Raduga-1M2 (okrelany te jako Globus-1M/17F15M) ma podwjne przeznaczenie i wykonuje kilka zada, zarwno w interesie rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju, jak rwnie na rzecz obronnoci i bezpieczestwa. Jest on wyposaony w nowoczesne przyrzdy, ktre umoliwiaj bardzo dobr czno satelitarn.
Fot. 1. Konfiguracja satelitw systemu GLONASS (fot. ESA)
WYJANIENIE
NR2
COSPAS-SARSAT midzynarodowy system satelitarny ratownictwa ldowego, powietrznego i morskiego, stworzony w byym ZSRR (podsystem COSPAS), uzupeniony nastpnie po 1979 roku podsystemem SARSAT (Search And Rescue Satellite Aided Tracking), powstaym przy wsppracy Kanady, USA i Francji. Ostatecznie wykreowany po sygnowaniu przez cztery kraje zaoycielskie 1 lipca 1988 roku w Paryu Midzynarodowego Programu Cospas-Sarsat, do ktrego nastpnie przyczyy si take: Australia, Brazylia, Chile, Chiny, Dania, Grecja, Hiszpania, Indie, Indonezja, Japonia, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Pakistan, Singapur, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Wochy.
(http://portalwiedzy.onet.pl)
stopniem startowym DM-2, umieszczono na wysokiej orbicie geostacjonarnej trzy satelity Kosmos: 2431, 2432 i 2433, kady o masie 1,5 tony. 25 grudnia 2007 roku za pomoc rakiety Proton-M, ktra wystartowaa z kosmodromu Bajkonur, GLONASS uzupeniy kolejne trzy satelity typu Uragan-M (Kosmos 2435, 2436 i 2437). W ten sposb zwikszono zasig systemu do 80 procent pokrycia globu. Obecnie dziaa osiemnacie satelitw na trzech orbitach geostacjonarnych, ktre umoliwiaj odbir sygnaw nawigacyjnych na terenie caej Rosji. Do 2010 roku ich liczba powinna si zwikszy do dwudziestu czterech, co pozwoli na korzystanie z nawigacji GLONASS na caej powierzchni Ziemi. 26 czerwca 2008 roku Federacja Rosyjska umiecia na orbicie geostacjonarnej satelit nowego typu Oko-2 (Kosmos 2440), a miesic pniej satelit rozpoznania obrazowego (elektrooptycznego) nowej generacji Persona (Kosmos 2441). Pity satelita rozpoznania obrazowego o nazwie Kosmos 2450 zosta wystrzelony 29 kwietnia 2009 roku z wyrzutni 16 kosmodromu Plesieck. Trjstopniowa rakieta nona Sojuz-U wyniosa satelit na orbit o puapie 169335 km i nachyleniu 67,1 stopnia. Jest to kolejny
Wojskowe programy kosmiczne

Wszyscy, ktrzy prowadz badania i testy zwizane z eksploracj kosmosu, zapewniaj, e maj one suy dobru caej ludzkoci. Jednak jest to dziaalno niezwykle
http://www.mojeopinie.pl/zmagania o kosmos,3.125720471. B. Bartoszek: Zmagania o kosmos.
46
Bezpieczestwo
kosztowna i z wyjtkiem pojedynczych misji naukowych poszczeglne kraje nie s chtne do wsppracy. Jedynym duym projektem midzynarodowym bya budowa nowej stacji kosmicznej. Kade pastwo cile broni dostpu do swoich technologii kosmicznych. Najbardziej zaawansowani w tej dziedzinie s Amerykanie, ktrzy maj na orbicie ponad czterysta satelitw. Nie zgodz si oni na szerok wspprac, gdy wymagaoby to transferu technologii do innych krajw, a wiele z nich ma zastosowanie wojskowe. Dlatego nawizanie wsppracy w tej dziedzinie jest tak trudne. adne pastwo nie chce, aby inni mogli wykorzysta t wiedz przeciwko niemu. Amerykanie ju w 2001 roku przeprowadzili pierwsz symulacj konfliktu kosmicznego (umiejscowili go w 2017 roku), ktry bardzo bolenie by odczuli. Powoali nawet specjalny oddzia 527th Space Aggressor Squadron, ktry ma si zajmowa jedynie
Tabela. Starty rosyjskich satelitw wojskowych

Data 3.05.2006 Nazwa satelity (adunku) Kosmos 2420 (Jantar-2KM) Rakieta nona Sojuz-U Monia-M Sojuz-U Proton-K/DM2 Sojuz-U Zenit-2M Kosmos-3M Monia-M Proton-K/DM-2 Proton-M/DM-2 Miejsce startu Plesieck (LC16) Bajkonur (LC90) Plesieck (LC43/2) Bajkonur (LC31) Bajkonur (LC81P) Plesieck Bajkonur (LC45) Zastosowanie Rozpoznanie obrazowe Kosmiczny nasuch elektroniczny Wykrywanie promieniowania podczerwonego Koczcy program Oko GLONASS. Nawigacja satelitarna Wywiadowczy Wywiadowczy Wczesnego ostrzegania przed pociskami balistycznymi typu Oko GLONASS GLONASS Kosmos 24337, 2438 i 2439 z przekanikiem Gonets-D1M2/3/4 jest przeznaczony do przekazywania wiadomoci tekstowych w caej Rosji Wykrywa starty pociskw rakietowych Wywiadowczy; system optyczny Persona GLONASS Wywiadowczy typu Kobalt Wywiadowczy wczesnego ostrzegania klasy Oko GLONASS-M Telekomunikacyjny, utrzymania cznoci midzy dowdztwem a oddziaami Klasy Kobalt, wyposaony w kamer optyczn o wysokiej zdolnoci rozdzielczej Telekomunikacyjny Prawdopodobnie systemu wczesnego ostrzegania Oko
25.06.2006 Kosmos 2421 US-PN (Legenda) Cyklon-2 21.07.2006 Kosmos 2422 14.09.2006 Kosmos 2423 (Jantar-6K) Kosmos 2424, Kosmos 2425, 25.12.2006 Kosmos 2426 7.06.2007 Kosmos 2427 29.06.2007 Kosmos 2428 11.09.2007 Kosmos 2429 23.10.2007 Kosmos 2430 26.10.2007 25.12.2007 Kosmos 2431, Kosmos 2432, Kosmos 2433 Kosmos 2434, Kosmos 2435, Kosmos 2436
Plesieck (LC134/1) GLONASS Plesieck (LC16/2) Bajkonur (LC81P) Bajkonur (LC81P)
Kosmos 2437, Kosmos 2438, 23.05.2008 Kosmos 2439 26.06.2008 Kosmos 2440 26.07.2008 Kosmos 2441 25.09.2008 Kosmos 2442, Kosmos 2443, Kosmos 2444 Kosmos 2446
Rokot-KM* Proton-K/DM-2 Sojuz-2.1b Proton-M/DM-2 Sojuz-U Monia-M Proton-M/DM-2 Proton-K/DM-2 Sojuz-U Sojuz-U2-1a Rokot/Briz-KM**
Plesieck (LC133) Bajkonur (LC81P) Plesieck (LC43/4) Bajkonur (LC81) Plesieck (LC16/2) Plesieck (LC16) Bajkonur (LC81P) Bajkonur (LC81P) Plesieck (LC16) Plesieck (LC43/4) Plesieck (LC133)
14.11.2008 Kosmos 2445 2.12.2008 Kosmos 2447, Kosmos 2448, 25.12.2008 Kosmos 2449 28.02.2009 Raduga I-8 29.04.2009 Kosmos 2450 21.05.2009 Meridian-2 6.07.2009 Kosmos 2451, Kosmos 2452, Kosmos 2453 Kosmos 2454 21.07.2009 Sterch-11
Kosmos-3M
Systemu nawigacyjnego Parus Plesieck (LC132/1) Midzynarodowy system poszukiwawczo-ratowniczy Cospas-Sarsat
47
Bezpieczestwo
Data 20.11.2009 14.12.2009 Nazwa satelity (adunku) Kosmos 2455 Kosmos 2456 (Urgan-M***), Kosmos 2457 (Urgan-M), Kosmos 2458 (Urgan-M) Raduga-1M-F2 Kosmos 2459 (Urgan-M), Kosmos 2460, Kosmos 2461 Kosmos 2462 (Jantar-4K2M) Kosmos 2463 (Parus) Kosmos-3M Plesieck Rakieta nona Sojuz-U Proton-M/DM-2 Miejsce startu Plesieck (LC16/2) Bajkonur (LC81P) Zastosowanie Satelita wywiadu elektronicznego Wojskowego wywiadu technicznego (GLONASS) Geostacjonarny satelita do zapewnienia cznoci midzy pododdziaami, oddziaami a sztabami i dowdztwami GLONASS Wywiadowczy System nawigacyjny
28.01.2010 1.03.2010 16.04.2010
Proton-M**** Sojuz-U, Proton-M/DM-2
Bajkonur (LC81P) Bajkonur
* Rosyjska lekka rakieta nona na paliwo cieke, KM wariant najpopularniejszy.

** Grny stopie rakiety Proton-K to Briz-M. *** Urgan-M jest satelit drugiej generacji systemu GLONASS. Jego aktywny czas pracy wynosi siedem lat. Obecnie pracuje dwadziecia jeden satelitw GLONASS. **** Z blokiem napdowym Briz-M. rdo: http://astro.zeto.czest.pl/starty08.htm. Starty rakiet kosmicznych w roku 2008; http://www.sondykosmiczne.republika.pl/inne2008d.html. Misje sond kosmicznych Inne wydarzenia; http://astro.zeto.czest.pl/starty09.htm. Starty rakiet kosmicznych w roku 2009; http://www.sondykosmiczne.republika.pl/inne2009a.html. Misje sond kosmicznych Inne wydarzenia.
symulacjami atakw na obiekty wojskowe i cywilne znajdujce si w przestrzeni kosmicznej2. Rosyjskie siy kosmiczne s drug po amerykaskich potg na orbicie. Z powodu braku pienidzy Rosjanie ograniczaj swj program kosmiczny. W sierpniu 2009 roku ogosili, e wznowi program uycia samolotw MiG-31 do wystrzeliwania rakiet przeciwsatelitarnych. Straszliwa sia raenia strategicznych si jdrowych Federacji Rosyjskiej moe by precyzyjnie wykorzystana tylko wtedy, gdy bd dostpne pene i wiarygodne informacje od wasnych si kosmicznych. Rosjanie maj wiadomo, e w XXI wieku przewag militarn mog osign tylko wtedy, gdy zdobd prymat informacyjny w przestrzeni kosmicznej. Dowodem, jakie znaczenie ma wykorzystanie techniki kosmicznej, bya operacja Pustynna burza (Desert Storm). To dziki informacjom z kosmosu o zamiarach uderze irackimi rakietami balistycznymi, na temat zlokalizowania celw, o pogodzie w rejonie dziaa bojowych, przechwytywaniu korespondencji radiowych Amerykanie precyzyjnie niszczyli cele militarne. Rozpoznanie kosmiczne, prowadzone w czasie rzeczywistym lub zblionym do rzeczywistego, i nowoczesne precyzyjne rodki raenia celw zadecydoway o szybkiej klsce Saddama Husajna.
2 3
Rozbudowa systemw satelitarnych stanowi o potdze si zbrojnych i trudno sobie wyobrazi funkcjonowanie systemu dowodzenia i kontroli, komunikacji, komputerw, wywiadu, nadzoru i rozpoznania bez dostpu do danych z satelitw. Do koca 2003 roku Amerykanie i Rosjanie wystrzelili cznie 4800 satelitw wojskowych. Pozostae pastwa wiata tylko osiemdziesit. Rozwj techniki, spadek kosztw oraz trudnoci w amerykaskim i rosyjskim programie kosmicznym sprawiy jednak, e oba te kraje powoli trac monopol na obecno w kosmosie3. Wobec szybko postpujcych prac nad broni rakietow w niektrych pastwach (Korea Pnocna, Pakistan, Izrael, Iran) USA zintensyfikoway swoje prace nad obron przeciwrakietow (National Missile Defense NMD). Przygotowano projekt NMD, ktrego wykonanie zlecono firmie United Missile Defense Company. Zbudowanie takiego systemu niewtpliwe naruszyoby postanowienia ukadu o ograniczeniu systemw obrony przeciwrakietowej (Anti-Ballistic Missile ABM). Dlatego oba pastwa rozpoczy w 1999 roku seri rozmw negocjacyjnych, ktre nie przyniosy jednak podanych rozwiza. Stanowisko Federacji Rosyjskiej sprowadza si do nienaruszalnoci postanowie ukadu ABM. Dotychczas Rosji udao si przeforsowa, przy wsparciu Chin i Biaorusi,
http://www.mojeopinie.pl/zmagania_o_kosmos,3,1257203471. R. Czulda: Elita na orbicie. Polska Zbrojna, 7.03.2008.
48
Bezpieczestwo
Fot. 2. Rakieta nona Sojuz-U, ktra umiecia na orbicie, midzy innymi, satelit Kosmos 2455, moe wynosi satelity o masie do 7,2 t na orbity do 200 km (http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://altair.com.pl/files/news/2009/11/i-i09-11-085plesieck)
uchwalenie na forum 54 Sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ (17 stycznia 2000 r.) rezolucji A/RES/54/54A w sprawie nienaruszalnoci ukadu ABM. Ostatecznie Stany Zjednoczone zdecydoway si jednostronnie wypowiedzie przestrzeganie jego postanowie. W tej sytuacji wadze Rosji zostay postawione w jednoznacznej sytuacji i zwikszyy tempo odbudowy systemu wczesnego ostrzegania, ktry stanowi decydujcy element w sprawnym funkcjonowaniu obrony przeciwrakietowej A-1354. Dowdca si sprzymierzonych podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej, genera Norman Schwarzkopf, w przemwieniu wygoszonym w Kongresie USA wyrazi pogld, e informacje dostarczane przez systemy satelitarne byy tak niezbdne podczas prowadzenia dziaa bojowych, jak niezbdna jest woda na pustyni5. John Pike, czoowy niezaleny ekspert w dziedzinie wojskowych programw kosmicznych, uwaa, e Stany Zjednoczone maj przewag informacyjn dziki wojskowym satelitom cznoci, nawigacyjnym, meteorologicznym i szpiegowskim6.
4 5 6 7
W dokumencie Joint Vision 2020 przedstawiono wizj Pentagonu przyszych sieciocentrycznych dziaa bojowych USA. Przyjto w nim, e systemy wywiadu, ledzenia oraz rozpoznania podobnie jak satelity zobrazowania bd przekazyway wojskowym dane umoliwiajce podgldanie rejonu operacji. Zostan one przetworzone przez komputery w obrazy pola walki i przedstawione na monitorach. Poniewa amerykaskie siy zbrojne bd nie tylko szybciej uzyskiway dane ni przeciwnik, ale take zbior ich wicej, osign przewag informacyjn. To za pozwoli dowdcom i operatorom podejmowa trafne decyzje, co w konsekwencji zapewni przewag decyzyjn. Za pomoc sieci cznoci informacje i rozkazy natychmiast bd trafiay do wojsk. Tym samym moliwe bdzie podjcie efektywnych dziaa z wykorzystaniem precyzyjnego uzbrojenia7. Naley by ostronym w jednoznacznie pozytywnej ocenie rozpoznania kosmicznego. Zdaniem generaa radzieckiego Igora Malcewa, w wojnie o Kuwejt w lutym 1991 roku okoo 50 procent lotniczych
Ibidem. Przebieg, analiza i ocena wojny w rejonie Zatoki Perskiej (cz 1). Wojskowy Przegld Zagraniczny 1991 nr 12, s. 20. B. Olbry: Satelity w konfliktach (cz. 1). Operacja Desert Shild. Przegld Si Powietrznych 2009 nr 5, s. 25. Ibidem.
49
Bezpieczestwo
Fot. 3. Satelita nawigacyjny GLONASS (http://www.heise.de/tp/r4/artikel/23/23971/23971_1.jpg)
WYJANIENIE
NR3
Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej, podpisana 5 lutego 2010 roku przez prezydenta Dmitrija Miedwiediewa, stanowi o polityce Rosji wobec innych pastw. W odniesieniu do broni jdrowej, Federacja Rosyjska nie przewiduje jej prewencyjnego uycia, jak wczeniej przed oficjalnym opublikowaniem dokumentu spekulowano w licznych komentarzach medialnych. W nowej doktrynie Rosja przyznaje sobie prawo zastosowania broni jdrowej w odpowiedzi na zagroenie istnienia pastwa, take w wypadku uycia przez przeciwnika wycznie broni konwencjonalnej.
uderze koalicji w pierwszych tygodniach dziaa wykonano na cele pozorne8. Podwaaoby to wiarygodno systemu rozpoznania kosmicznego i byo wiadectwem dobrze rozwinitego systemu maskowania. Bartomiej Bartoszek pisze: Podbj kosmosu trwa, a wraz z nim wycig zbroje. Sytuacja w przestrzeni kosmicznej przypomina Dziki Zachd. Obowizuje tam tylko kilka regu ustanowionych traktatem o przestrzeni kosmicznej z 1967 r. Nie ma jednak adnych przepisw midzynarodowych czy organizacji, ktra mogaby czuwa nad bezpieczestwem na orbicie. Amerykanie co pewien czas wspominaj, e potrzebny jest gliniarz, ktry si tym zajmie sugerujc jednoczenie, e to oni powinni nim by. Nikt jednak jako nie kwapi si do tego, by da Amerykanom gwiazd kosmicznego szeryfa9. Dzisiaj nie wida adnych postpw w pracach nad nowym traktatem. Bez zgody Waszyngtonu nie drgn one. Kosmiczny wycig zbroje za trwa przede wszystkim midzy Chinami a Ameryk. Jak zauwaa Theresa Hitchens z Center for Defense
Information, chiski program pocignie za sob rozwj broni kosmicznej przez Indie, co wywoa reakcj Pakistanu, a na to z kolei nie pozostanie obojtny Izrael, ktry si boi, e Islamabad przekae technologi krajom arabskim. Rosjanie opracowali now doktryn obronn. Jest to dokument okresu odrodzonej Rosji. W jego projekcie najwaniejsze zmiany dotyczyy uycia broni jdrowej. Rosja zastrzegaa sobie prawo do uycia broni jdrowej nie tylko w wypadku bezporedniej agresji na jej terytorium, ale take w odpowiedzi na groby uycia przeciwko niej lub jej sojusznikw, jdrowej lub innych rodzajw broni masowego raenia, jak rwnie w odpowiedzi na agresj broni konwencjonaln, w sytuacjach krytycznych10. Dziki temu Rosja mogaby zastosowa wyprzedzajcy atak jdrowy11. (3) Teoretycy wojskowi coraz czciej wyraaj pogld, e o potdze pastwa w XXI wieku bd stanowi siy i rodki kosmiczne, strategiczne siy jdrowe i przeciwlotnicze zestawy rakietowe duego i redniego zasigu. Kto panuje w przestrzeni kosmiczg nej, ten kontroluje wiat12.
B. Bartoszek: Zmagania o kosmos Ibidem. 10 http://wiadomoci.onet.pl/2097574,12,przeciek-atomowe-uderzenie-w-doktrynie-odrodzonej-rosji. Oto atomowa doktryna ,,odrodzonej Rosji. 11 Ibidem. 12 http://www.politeja.pl/index.php?t=323. R. Fellner: Astropolityka polityka, strategia i nauka w erze kosmicznej.
8 9
50
Sztuka wojny versus sztuka pokoju

Dynamika rozwoju wiatowego systemu bezpieczestwa generuje nowe zapotrzebowania na koncepcje i sposoby dziaa militarnych adekwatnych do zada zwizanych z zapobieganiem i likwidowaniem wspczesnych zagroe. Autor na podstawie analizy sztuki operacyjnej marynarki wojennej dokonuje weryfikacji zada przewidywanych wspczenie do wykonania przez siy morskie. Prowadzone rozwaania pozwalaj zauway, e pojawiajce si i stosowane w pimiennictwie wojskowym nowe pojcia nie odpowiadaj stosowanym dotychczas terminom definiujcym analizowane zjawiska.
wiceadmira w st. spocz. dr HENRYK SOKIEWICZ

profesor wizytujcy Akademii Marynarki Wojennej.
The dynamics of the world security system generates requirement for new concepts and military operations adequate for tasks related to prevention and elimination of contemporary threats. The writer, analyzing the naval operational art, verifies the naval forces tasks. He further notices that new terms introduced in military literature do not comply with the terms defining the analyzed phenomena used so far.
ynamika i zaskakujca zmienno zdarze wspczesnego wiata obejmuj swym zasigiem wiele dziedzin naszego ycia, ktre zaczynaj si charakteryzowa brakiem stabilnoci dotychczasowych rozwiza (strukturalnych, organizacyjnych i doktrynalnych) oraz powikszajcym si od ju lat chaosem w rodowisku bezpieczestwa morskiego naszego pastwa. Do najwikszych, rewolucyjnych przemian ostatniego wierwiecza w Polsce naley zaliczy: bezkrwaw transformacj ustroju spoeczno-politycznego, wyjcie z Ukadu Warszawskiego, wstpienie do Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego oraz wejcie do struktur Unii Europejskiej. Spowodoway one, e zerwano z dotychczasowym porzdkiem i w jego miejsce w wielu dziedzinach (politycznej, doktrynalnej, technicznej, wojskowej itd.) wprowadzono nowe rozwizania. Przewanie, przejmujc wzory zachodnie, robiono to na si. Niektre z nich byy (i s) jednak wdraane na drodze ewolucyjnej. Do nich naley zaliczy, na przykad, przemiany w sferze doktrynalnej, nauk wojskowych i operacyjnej. Pocigny one za sob zmiany w otaczajcym nas rodowisku bezpieczestwa pastwa, w tym rwnie bezpieczestwa morskiego. Jednym z podstawowych rodkw bezpieczestwa morskiego pastwa s siy marynarki wojennej, ktre dziki zdolnociom operacyjno-taktycznym mog samodzielnie
wykonywa zadania narodowe w strefie operacyjnej lub te w skadzie zespow midzynarodowych bra dugotrway udzia w dziaaniach pokojowych w znacznym oddaleniu od baz wasnych. Przemiany w rodowisku bezpieczestwa morskiego naszego pastwa w sposb jednoznaczny wywouj konieczno nowego spojrzenia na rol i zadania Marynarki Wojennej RP (w czasie pokoju, kryzysu i wojny) oraz na sztuk operacyjn si morskich i weryfikacji jej podstawowych zaoe adekwatnie do skali i zakresu identyfikowanych zmian. Ministerstwo Obrony Narodowej w 2009 roku opublikowao Strategi obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej, ktra stanowi strategi sektorow do Strategii bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 roku. Zawarto w niej zapis dotyczcy Marynarki Wojennej RP (pkt 106), ktry precyzuje jej przeznaczenie, zadania i struktur: Marynarka Wojenna przeznaczona jest do obrony interesw pastwa na polskich obszarach morskich, morskiej obrony wybrzea oraz udziau w ldowej obronie wybrzea we wspdziaaniu z innymi rodzajami si zbrojnych w ramach strategicznej operacji obronnej. Zgodnie ze zobowizaniami midzynarodowymi Marynarka Wojenna utrzymuje zdolnoci do realizacji zada zwizanych z zapewnieniem bezpieczestwa zarwno w obszarze Morza
51
Sztuka wojenna
Batyckiego jak i poza nim. Podstawowym zadaniem Marynarki Wojennej jest obrona i utrzymanie linii komunikacyjnych (komunikacji morskiej) pastwa podczas kryzysu i wojny oraz niedopuszczenie do blokady morskiej kraju. W czasie pokoju Marynarka Wojenna wspiera dziaania Stray Granicznej w obszarze morskich wd terytorialnych i wycznej strefy ekonomicznej. W ramach dostosowania si morskich Rzeczypospolitej Polskiej do wymaga sojuszniczych, Marynarka Wojenna dysponowa bdzie jednostkami zapewniajcymi aktywny udzia projekcji si poczonych NATO i UE. Trzon struktury Marynarki Wojennej tworz flotylle okrtw, Brygada Lotnictwa Marynarki Wojennej, a take brzegowe jednostki wsparcia i zabezpieczenia dziaa oraz orodki szkolne1. Ten zapis doktrynalny zarysowuje obszar dziaania i funkcje si Marynarki Wojennej RP w najbliszej przyszoci, zarwno w czasie pokoju, kryzysu, jak i wojny, a take wskazuje na narodowy i sojuszniczy charakter wykonywanych przez ni zada. Nie precyzuje jednak zasad morskiej sztuki operacyjnej, ktra przechodzi znaczne zmiany w teorii i praktyce i ktra bdzie kanw rozwaa w artykule. W odniesieniu do dziaa morskich (oceanicznych), ktre s prowadzone przez siy morskie, mamy do czynienia z wiedz stanowic morsk sztuk wojenn. Jest to dziedzina wiedzy i umiejtnoci, ktre obejmuj teori i praktyk przygotowania si morskich oraz prowadzenia walki zbrojnej na morzu (oceanie) w skali strategicznej, operacyjnej i taktycznej4. Przymiotnik morska podkrela domen ich zastosowania, gdy dotyczy przygotowania i prowadzenia walki zbrojnej przez siy marynarki wojennej na morzu i oceanie (na wodzie, pod i nad wod oraz na styku morza z ldem). Morska sztuka wojenna obejmuje: strategiczne uycie si morskich (strategi), operacyjne uycie si morskich (sztuk operacyjn marynarki wojennej), taktyczne uycie si morskich (taktyk rodzajw si marynarki wojennej). Zmiany w teorii morskiej sztuki wojennej zazwyczaj nastpuj w sposb ewolucyjny i s odzwierciedleniem przemian zachodzcych w jej otoczeniu (pogldach na przysz wojn, wojny lokalne i konflikty zbrojne regionalne; poziomie rozwoju nauk wojskowych, techniki i technologii obronnych; moliwociach ekonomicznych pastwa i sposobie uprawiania polityki zagranicznej). Naley zauway, e niektre osignicia nauk technicznych (napd jdrowy, rakiety, kosmiczne pole informacyjne) powoduj rewolucyjne, skokowe zmiany jakociowe w zdolnociach (waciwociach) operacyjnych si morskich, a tym samym generuj nowe formy i sposoby ich bojowego uycia podczas walki na morzu (oceanie). Wpywaj tym samym na dotychczasow teori i praktyk bojowego uycia si morskich na wszystkich szczeblach dowodzenia. Ze wzgldu na cel przedstawianego opracowania bardziej szczegowej analizie poddano sztuk operacyjn marynarki wojennej, jako system teorii i praktyki operacyjnego uycia si morskich. (2)
WYJANIENIE
NR1
Nauka wojenna dyscyplina nauk zajmujca si problematyk militarn (wojna, wojsko, uwarunkowania konfliktw i przygotowania do nich).
(Encyklopedia wojskowa. Praca zbiorowa. T. 2, Warszawa 2002, s. 13.)
Nauka wojenna
Punktem wyjcia do rozwaa nad sztuk operacyjn marynarki wojennej jest nauka wojenna i jej podstawowa dziedzina sztuka wojenna2. (1) Nauka wojenna jest rozpatrywana jako samodzielny, spjny system wiedzy, funkcjonujcy autonomicznie i obiektywnie, ze wzgldu na waciwy sobie obiekt poznania jakim jest wojna, i podmiot poznania jakim jest walka zbrojna. Termin sztuka wojenna naley rozumie jako dziedzin i umiejtnoci obejmujce teori i praktyk przygotowania si zbrojnych oraz prowadzenia walki zbrojnej w skali strategicznej, operacyjnej i taktycznej (tj. w strategii, sztuce operacyjnej i taktyce stanowicych jej gwne czci skadowe). Z nich wanie kady rodzaj si zbrojnych czerpie wiedz i adaptuje do swoich potrzeb te rozwizania sztuki wojennej, ktre znajduj swoje teoretyczne i praktyczne zastosowania w ich specyficznym rodowisku dziaania (ld, powietrze, morze)3.
WYJANIENIE
NR2
Julian Stafford Corbett, twrca klasycznej teorii wojny morskiej, jest powszechnie uwaany za ojca sztuki operacyjnej. Wskaza on, e jest to obszar rozwaa usytuowanych pomidzy strategi a taktyk. (Por.: W. Karawajczyk: Julian Stafford Corbett twrca klasycznej teorii morskiej (1). Przegld Morski 2001 nr 11, s. 3.) W literaturze anglosaskiej bardzo rzadko uywa si terminu sztuka operacyjna, funkcjonuje okrelenie walka zbrojna na poziomie operacyjnym.
Sztuka operacyjna marynarki wojennej

Termin sztuka operacyjna marynarki wojennej oznacza cz skadow morskiej sztuki wojennej, obejmujc teori i prak-
http://www.mon.gov.pl/pl/artykul/8413. Strategia obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2009. 4.01.2010. Encyklopedia wojskowa. Praca zbiorowa. T. 2, Warszawa 2002, s. 353. 3 I. M. Kapitaniec: Flot v vojnach szestovo pokolenia. Moskva 2003, s. 424435. 4 Ibidem.
1 2
52
Sztuka wojenna
tyk przygotowania i prowadzenia samodzielnych i wsplnych operacji (systematycznych dziaa bojowych), przez zwizki operacyjne i taktyczne marynarki wojennej. Przedmiotem bada sztuki operacyjnej marynarki wojennej s formy operacyjnego uycia si morskich, takie jak: operacja morska, jej dziaania systematyczne oraz dziaania wsplne z innymi rodzajami si zbrojnych (joint), a take dziaalno operacyjna (suba bojowa) peniona w czasie pokoju5. W ramach teorii sztuki operacyjnej marynarki wojennej analizuje si i systematyzuje: oglne podstawy sztuki operacyjnej oraz zasady przygotowania i prowadzenia samodzielnych operacji morskich, operacji poczonych (udzia w nich si morskich) i systematycznych dziaa bojowych. Praktyka sztuki operacyjnej marynarki wojennej obejmuje z kolei zasady postpowania dowdztw, sztabw podczas: przygotowania kompleksowych dziaa operacyjnych (operacji morskiej), w tym: planowanie operacyjne, organizowanie operacji, kontrol przygotowania si, operacyjne przygotowanie rejonu dziaa; prowadzenia dziaa operacyjnych (operacji morskiej); korygowania planw dziaa operacyjnych (operacji morskiej); zakoczenia dziaa operacyjnych (operacji morskiej). Klasyczn wiedz teoretyczn na temat sztuki operacyjnej marynarki wojennej mona odnale w pracach i rozprawach naukowych, referatach wygaszanych na sympozjach i konferencjach, w podrcznikach i skryptach akademickich oraz specjalistycznych artykuach w pimiennictwie wojskowym. Wiedza praktyczna jest natomiast zawarta w obowizujcych dokumentach doktrynalnych, regulaminach i instrukcjach subowych. Centrum rozwoju teorii sztuki operacyjnej marynarki wojennej jest w Polsce Akademia Marynarki Wojennej (Wydzia Dowodzenia i Operacji Morskich). Praktyka z kolei jest domen Dowdztwa i Sztabu Marynarki Wojennej RP oraz Centrum Operacji Morskich. w czasie pokoju (suba bojowa, dziaania inne ni wojna), kryzysu (dziaania inne ni wojna, operacje poniej progu wojny), jak i wojny (klasyczne dziaania bojowe). Ich wzajemne relacje przedstawiono na rysunku 1. (3) Klasyczne dziaania bojowe si morskich s prowadzone na szczeblu strategicznym (w formie udziau si morskich w zaczepnej lub obronnej operacji si zbrojnych), operacyjnym (podczas samodzielnych i poczonych operacji lub systematycznych dziaa bojowych MW) oraz taktycznym (gdy s stosowane racjonalne sposoby wykonania zada bojowych przez poszczeglne rodzaje si morskich). Udzia si morskich w dziaaniach szczebla strategicznego jest podporzdkowany zaoeniom strategii si zbrojnych, w dziaaniach operacyjnych sztuki operacyjnej marynarki wojennej, za na szczeblu najniszym taktyki rodzajw si morskich, rozumianej jako zbir sposobw realizacji zada (rys. 2). Poniewa podstawow tre sztuki operacyjnej marynarki wojennej stanowi dziaania morskie prowadzone na szczeblu operacyjnym, wanie na nich skupimy uwag. Strategiczne i taktyczne dziaania bojowe si morskich scharakteryzujemy jedynie oglnie.
WYJANIENIE NR3
Dziaania morskie (prowadzone przez siy marynarki wojennej) to klasyczne dziaania bojowe oraz dziaania inne ni wojna (obejmujce operacje pokojowe, misje humanitarne oraz niemilitarne dziaania kryzysowe). O ile pierwsza cz powyszej definicji nie budzi wtpliwoci, to jej druga cz dziaania inne ni wojna wywouje rnego rodzaju zastrzeenia. Mona odnie wraenie, e jest ona dopisana na si.
(M. Zieliski: Sztuka operacyjna. Cz. I. Operacje morskie. AMW. Wew. 1090/2007, s. 1314.)
DZIAANIA MORSKIE
W czasie ,,P (pokoju)
W czasie ,,K (kryzysu)
W czasie ,,W (wojny)
Dziaania poniej progu wojny
Dziaania morskie
Wspczesne dziaania morskie s podejmowane przez wydzielone siy marynarki wojennej (lub jej cao), zarwno
Dziaania inne ni wojna
Dziaania bojowe (klasyczne)
Rys. 1. Wspczesne dziaania morskie
M. Zieliski: Sztuka operacyjna. Cz. I. Operacje morskie. AMW. Wew. 1090/2007, s. 1314.
53
Sztuka wojenna
DZIAANIA BOJOWE (KLASYCZNE)
Na szczeblu strategicznym
Na szczeblu operacyjnym
Samodzielne operacje (dziaania bojowe)
Na szczeblu taktycznym
Udzia MW w strategicznej operacji zaczepnej
Morska operacja zaczepna Morska operacja obronna Operacja ewakuacyjna Dziaania na komunikacjach
Sposoby bojowego uycia poszczeglnych rodzajw si morskich
Udzia MW w strategicznej operacji obronnej
TAKTYKA RODZAJW SI MORSKICH
STRATEGIA SI ZBROJNYCH
Operacje poczone
Blokada morska Operacja desantowa Operacja przeciwdesantowa
SZTUKA OPERACYJNA MARYNARKI WOJENNEJ
Rys. 2. Klasyfikacja klasycznych dziaa bojowych (wg szczebli dowodzenia)

Dziaania morskie na szczeblu operacyjnym mog by samodzielnymi operacjami morskimi (systematyczne dziaania bojowe) i operacjami poczonymi (wsplne z innymi rodzajami si zbrojnych) o charakterze zaczepnym, obronnym lub zaczepno-obronnym. Operacja morska to zasadnicza forma dziaa bojowych marynarki wojennej, jest rozumiana jako caoksztat wzajemnie uzgodnionych, powizanych, co do celu, czasu i miejsca bitew, bojw morskich, uderze i atakw, ktre realizowane s
Ibidem, s. 17.
w oddzielnym rejonie morskiego teatru dziaa wojennych. Polega ona na tym, e specjalnie tworzone zgrupowania si morskich samodzielnie (operacje samodzielne) lub we wspdziaaniu z innymi rodzajami si zbrojnych (operacje poczone, wsplne), wedug jednolitego zamiaru i planu realizuj najwaniejsze zadania operacyjne i operacyjno-taktyczne6. Przyjmuje si, e zasadnicze uwarunkowania prowadzenia operacji morskiej to: rozlego akwenw morskich (strefy operacyjne),
54
Sztuka wojenna
rnorodno rodowiska (powierzchnia morza, gbina wodna, przestrze powietrzna, styk morza z brzegiem), gbokoci i uksztatowanie dna morskiego, warunki hydrometeorologiczne, charakter i ksztat linii brzegowej (bazowanie i maskowanie), moliwo atwego dostpu i oddziaywania si przeciwnika, organizacja zabezpieczenia dziaa si. Inn form dziaa bojowych marynarki wojennej, prowadzonych zarwno w czasie pokoju, kryzysu, jak i wojny, s systematyczne dziaania bojowe. Jest to caoksztat dziaa bojowych i rnorodnych przedsiwzi zabezpieczajcych, ktre prowadzone s w dugim okresie czasu (okresie operacyjnym) przez siy marynarki, wedug jednolitego planu i zamiaru dla osignicia celu operacyjnego. Istot dziaa systematycznych w odrnieniu od operacji morskiej jest uycie si z normalnym (lub okresowo podwyszonym) nateniem, stosunkowo dugie prowadzenie dziaa obronnych (i zaczepnych) oraz jednoczesne wykonywanie wielu zada taktycznych ograniczonym skadem si7. Za okres operacyjny zawsze przyjmowano taki czas, w cigu ktrego zaszy (lub mog zaj) istotne zmiany w sytuacji operacyjno-taktycznej na teatrze, bdce rezultatem albo prowadzonych dziaa bojowych, albo gwatownych zmian warunkw hydrologiczno-meteorologicznych. Natenie uycia si morskich to z kolei sumaryczna (dopuszczalna dla danego poziomu natenia) liczba dni w morzu (lub liczba wyj) ustalona dla kadego typu okrtu (o tych samych danych taktyczno-technicznych i wynikajcych std waciwociach taktycznych) w cigu tygodnia, miesica, sezonu. W lotnictwie morskim natenie dziaa definiuje si jako ustalon liczb lotw bojowych w cigu doby, tygodnia, miesica itp. przypadajc na jedn zaog8. Wyrniamy kilka poziomw natenia uycia si (dziaa) morskich: zaniony, normalny, podwyszony, maksymalny. Ich wartoci s okrelane za pomoc eksperymentw. Natenie uycia si (dziaa) zaley od wielu czynnikw, na przykad: sytuacji operacyjno-taktycznej, parametrw (danych taktyczno-technicznych) i waciwoci taktycznych si, charakteru wykonywanych zada, warunkw zabezpieczenia dziaa, dugoci przyjtego okresu operacyjnego oraz stanu ilociowego przygotowanych do dziaa si. Naley przyj, e prawie zawsze systematyczne dziaania bojowe (szczeglnie, prowadzone w czasie kryzysu i wojny) bd poprzedzay i przygotowyway warunki do prowadzenia operacji morskiej (samodzielnej lub poczonej) oraz zabezpieczay dziaania si gwnych na podstawowym kierunku dziaa operacyjnych. Wyrnikami przedstawionych form dziaa operacyjnych si morskich s: cel, rodzaj i charakter dziaa, czas ich trwania, liczba uytych si, natenie uycia si oraz rejon prowadzenia dziaa (rys. 3).
Bezpieczestwo morskie pastwa proces (stan), w ktrym moliwe jest przeciwstawienie si lub minimalizowanie wszelkich wyzwa i zagroe na akwenach morskich. Ma ono na celu zapewnienie efektywnego egzekwowania obowizujcych postanowie prawa (krajowego i midzynarodowego) oraz integralnoci terytorialnej obszarw morskich znajdujcych si pod jurysdykcj pastwa. Jego zagwarantowanie ma rwnie stworzy warunki, ktre zapewni wykorzystanie akwenw uznanych za ywotne dla interesw pastwa zgodnie z wol i interesem narodowym pastwa.
(T. Szubrycht: Leksykon bezpieczestwa morskiego. Gdynia 2008, s. 21.)
W zalenoci od rodzajw dziaa militarnych (zaczepne, obronne, zaczepno-obronne) oraz szczebla, na ktrym s one prowadzone (strategiczny, operacyjny, taktyczny), dziaania morskie przybieraj odpowiedni form. Na szczeblu strategicznym moe to by: strategiczna operacja zaczepna, strategiczna operacja obronna lub blokada powietrzno-morsko-ldowa (cakowita, absolutna). Podejmowane na tym poziomie zadania s zgodne z zaoeniami strategii si zbrojnych i wykonywane przez siy morskie, ktre wnosz swj potencja w oglny wysiek strategiczny. Na szczeblu operacyjnym i taktycznym typowe formy uycia si morskich okrelono zgodnie z podstawowymi treciami sztuki operacyjnej i taktyki rodzajw si morskich. W dziaaniach operacyjnych za podstawowe formy uycia si morskich przyjto: podczas dziaa zaczepnych: morsk operacj zaczepn, operacj zwalczania komunikacji, operacj desantow;
7 8
Ibidem, s. 18. Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa 1979, s. 240.
55
Sztuka wojenna
WYRNIKI FORM DZIAA OPERACYJNYCH SI MORSKICH
OPERACJA
Operacyjny Operacyjno-strategiczny Zaczepny Obronny Zaczepno-obronny Samodzielne Poczone
SYSTEMATYCZNE DZIAANIA BOJOWE

Operacyjny Operacyjno-strategiczny Obronny Zaczepno-obronny Samodzielne Poczone
Cel
Rodzaj dziaa
Charakter dziaa
Czas trwania
Krtki: 57 db
Dugi: miesic, kwarta, sezon itp.
Liczba uytych si
~80% zgrupowania si
< lub = 7580% zgrupowania si Zrnicowane: normalne, podwyszone, maksymalne Strefa operacyjna
Natenie uycia si
Maksymalne natenie w caym czasie trwania operacji
Rejon prowadzenia dziaa
Rejon operacji Strefa operacyjna
Rys. 3. Wyrniki (kryteria) podstawowych form dziaa operacyjnych si morskich

podczas dziaa obronnych: morsk operacj obronn, operacj przeciwdesantow, operacj obrony wasnej komunikacji; podczas dziaa zaczepno-obronnych: blokad morsk, kontrblokad morsk, operacj ewakuacyjn (stanw osobowych i sprztu technicznego si zbrojnych). Na szczeblu taktycznym z kolei wyrniono nastpujce formy uycia si morskich: w czasie dziaa zaczepnych: atak, uderzenie, bj spotkaniowy, bitw morsk, dziaania desantowe; podczas dziaa obronnych: kontratak, kontruderzenie, bj spotkaniowy, bitw morsk, patrolowanie, dziaania przeciwdesantowe, dziaania na rubiey, dziaania w rejonie, dziaania na wezwanie; w dziaaniach zaczepno-obronnych: dziaania blokadowe, dziaania kontrblokadowe, dziaania ewakuacyjne (stanw osobowych i sprztu technicznego si zbrojnych).
56
Na podstawie przedstawionego materiau nasuwa si wniosek, e pojcie operacji ma zastosowanie jedynie na szczeblu strategicznym lub operacyjnym, kiedy prowadzone dziaania speniaj kryteria (wyrniki) ilociowe, przestrzenno-czasowe i skali zakadanych celw militarnych (strategicznych, operacyjno-strategicznych lub operacyjnych). Drugie wane spostrzeenie to to, e wszystkie dziaania morskie, adekwatne do przyjtych kryteriw (wyrnikw) form dziaa operacyjnych, stanowi podstawow struktur i tre sztuki operacyjnej marynarki wojennej. Natomiast dziaania morskie, takie jak dziaania inne ni wojna czy operacje poniej progu wojny, poniewa nie speniaj wymaganych kryteriw, nie wchodz w struktur sztuki operacyjnej marynarki wojennej. Charakteryzuj si one innymi wyrnikami, takimi jak: nadrzdno celw politycznych nad militarnymi,
Sztuka wojenna
zgoda spoecznoci midzynarodowej na ich prowadzenie (odbywaj si pod egid, na przykad, Organizacji Narodw Zjednoczonych, Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Unii Europejskiej), ograniczony skad wydzielanych si midzynarodowych, stosunkowo niewielki obszar dziaa, konieczno prowadzenia dziaa w warunkach pokoju lub eskalacji kryzysu (nie wojny!). Zastpowanie okrelenia dziaania (dziaania morskie) sowem operacja jest nieuzasadnione z punktu widzenia wojskowej spjnoci terminologicznej (np. operacje pokojowe, operacje ewakuacyjne czy wreszcie operacje poniej progu wojny). Z merytorycznego punktu widzenia (i zarazem, wojskowego) waciwymi terminami w tych wypadkach powinny by: dziaania pokojowe, dziaania ewakuacyjne, dziaania poniej progu wojny itp. Naley przypuszcza, i te niecise okrelenia zaistniay w naszym pimiennictwie wojskowym (i ugruntoway swoj pozycj) na skutek werbalnego tumaczenia jzyka angielskiego, nieuwzgldniajcego sfery znaczeniowej i zakresu ich stosowania przez wojska NATO. Dziaania inne ni wojna to wszystkie te dziaania sojuszu, ktre nie s objte artykuem 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego. Prowadzi si je wydzielonymi siami w celu zapobiegania wojnie i promowania pokoju. Zgodnie z publikacjami sojuszniczymi (Allied Joint Doctrine AJP-01), zalicza si do nich: zapobieganie konfliktom dziaania prowadzone w celu zapobieenia wybuchowi ewentualnego konfliktu rnymi sposobami, takimi jak: misje dyplomatyczne, konsultacje, ostrzeganie, inspekcje, monitorowanie, obserwacje i prewencyjne rozwinicie si; ustanawianie (tworzenie) pokoju dziaania bliskie dyplomacji prewencyjnej9, takie jak: rokowania, badania, porednictwo, pojednanie, arbitra, postpowanie sdowe, odwoanie si do organw regionalnych. Prowadzi si je w sytuacji, gdy spr przekroczy granic dzielc go od konfliktu zbrojnego;

W czasie pokoju i w pocztkowej fazie eskalacji kryzysw charakterystycznymi dziaaniami morskimi w ostatnich latach stay si dziaania inne ni wojna (Military Operation Other Than War MOOTW). Bior w nich udzia wydzielone komponenty si (ldowy, powietrzny i morski), ktre wspomagaj dziaania pokojowe i jednoczenie stosuj si do zakazu uycia noszonego uzbrojenia (moe by ono uyte jedynie w celu samoobrony). Do charakterystycznych dziaa morskich w okresie pokoju zaliczamy: sub bojow, operacje ewakuacyjne (Non-combatant Evacuation Operations NEO), operacje pokojowe: zapobieganie konfliktom, ustanawianie, utrzymywanie, budowanie i wymuszanie pokoju, akcje humanitarne, niemilitarne dziaania kryzysowe, systematyczne dziaania bojowe (czasu pokoju i kryzysu). W miar eskalacji kryzysu rodzaj zada moe si zmieni adekwatnie do zaistniaej sytuacji operacyjno-taktycznej.
Por. art. 33 Karty Narodw Zjednoczonych.
Tak zwane dziaania inne ni wojna nie wyczerpuj znamion form dziaa operacyjnych operacji i systematycznych dziaa bojowych.
utrzymywanie pokoju dziaania polegajce na ograniczeniu, agodzeniu lub zakoczeniu dziaa zbrojnych midzy pastwami (lub dziaa wewntrzpastwowych) dziki bezstronnej interwencji strony trzeciej (spoecznoci midzynarodowej) z uyciem wydzielonych komponentw si zbrojnych i komponentu cywilnego; budowanie pokoju dziaania prowadzone zazwyczaj po zakoczeniu konfliktu, zmierzaj do umocnienia i utrwalenia rozwiza politycznych uniemoliwiajcych jego ponown eskalacj; wymuszanie pokoju dziaania zgodne z postanowieniami Karty Narodw Zjednoczonych (rozdzia VII), polegajce na wykorzystaniu rodkw militarnych do przywrcenia pokoju (w rejonie konfliktu midzypastwowego lub wewntrznego), zwaszcza w celach humanitarnych lub gdy przestay funkcjonowa instytucje pastwowe; akcje humanitarne prowadzone w celu udzielenia pomocy i wsparcia ludno-
57
Sztuka wojenna
NAUKA WOJENNA
SZTUKA WOJENNA (WOJSKOWA)
MORSKA SZTUKA POKOJU
novum
MORSKA SZTUKA WOJENNA
Czas ,,K
Czas ,,W
Czas ,,P
TAKTYKA RODZAJW SI MARYNARKI WOJENNEJ
OBSZAR FUNKCJONOWANIA ,,MORSKIEJ SZTUKI POKOJU
OBSZAR KLASYCZNYCH DZIAA BOJOWYCH SI ZBROJNYCH
Rys. 4. Propozycja wyodrbnienia obszaru morskiej sztuki pokoju na tle sztuki wojennej i morskiej sztuki wojennej (wariant 1)
ci cywilnej w trudnej sytuacji (gdy wadze miejscowe nie mog lub nie chc udzieli takiej pomocy). Jako dziaania inne ni wojna naley rwnie traktowa: sub bojow prowadzon caodobowo wydzielonymi siami na wyznaczonych kierunkach zagroe; operacje ewakuacyjne dotycz one przede wszystkim wywozu osb niebdcych kombatantami (ludnoci cywilnej; personelu placwek dyplomatycznych; obywateli wasnego pastwa) z rejonw zagroonych wybuchem konfliktu lub klski ywioowej10; niemilitarne dziaania kryzysowe bezporednio zwizane z zapewnieniem bezpieczestwa wewntrznego pastwa poprzez likwidacj skutkw klsk ywioowych i ekologicznych, katastrof i awarii technicznych o duej skali, wymagajcych uycia si militarnych11; systematyczne dziaania bojowe prowadzone przez cao (lub cz) si morskich w okrelonym czasie w warunkach pokoju i kryzysu. S one jedn z form uycia si morskich, ktre obejmuje sztuka operacyjna marynarki wojennej (klasyczne dziaania bojowe). Przedstawiona charakterystyka rodzajw dziaa innych ni wojna pozwala wysnu kilka wnioskw. Wydzielone siy morskie, ze wzgldu na swe waciwoci (zdolnoci) operacyjne (wysok gotowo do dziaa, mobilno, elastyczno, znaczn autonomi i samowystarczalno logistyczn), bd wykorzystywane w wypadku dziaa innych ni wojna.
10 11
Extac 1010. Non-Combatant Evacuacion Operations. August 1996. Siy Zbrojne mog bra udzia w zwalczaniu klsk ywioowych, nadzwyczajnych zagroe rodowiska i likwidacji ich skutkw oraz w akcjach poszukiwania i ratowania
ycia. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, rozdzia IX, art. 3 ust. 1 a.
58
Sztuka wojenna
NAUKA WOJENNA
SZTUKA POKOJU
novum
SZTUKA WOJENNA MORSKA SZTUKA WOJENNA
Czas ,,K
Czas ,,W
Czas ,,P
TAKTYKA RODZAJW SI MARYNARKI WOJENNEJ
OBSZAR FUNKCJONOWANIA ,,SZTUKI POKOJU
OBSZAR KLASYCZNYCH DZIAA BOJOWYCH SI ZBROJNYCH
Rys. 5. Propozycja wyodrbnienia obszaru morskiej sztuki pokoju na tle sztuki wojennej i morskiej sztuki wojennej (wariant 2)
wzgldu na rodzaj dziaa obowiBez zuje zakaz uycia uzbrojenia (poza sytuacjami bezporedniego napadu ataku w celu samoobrony). Wrd dziaa innych ni wojna charakter najbardziej militarny maj systematyczne dziaania bojowe si morskich oraz dziaania wymuszajce pokj. Wszystkie rodzaje dziaa innych ni wojna znajduj si w sferze zaangaowania wydzielonych (niewielkich liczebnie) si morskich w czasie pokoju i kryzysu, tworz wyodrbnion cz dziaa morskich nieobjtych klasycznymi dziaaniami bojowymi. Nazywanie dziaa innych ni wojna operacjami jest nieuzasadnione, gdy nie wyczerpuj one znamion form dziaa operacyjnych si morskich operacji i systematycznych dziaa bojowych. mi znacznej eskalacji kryzysu, lecz nie obejmuje jeszcze (nieuchronnie si zbliajcego) czasu wojny. Charakterystycznymi cechami tego rodzaju dziaa bd zapewne: niewielka skala i rozmach (np.: naruszenie przestrzeni powietrznej, bitwa graniczna, bj spotkaniowy); ograniczony skad si, wykonujcych czstkowe zadanie bojowe z uyciem uzbrojenia; krtkotrwao dziaa (prewencyjnych); powtarzalno dziaa; brak mandatu organizacji midzynarodowych w fazie pocztkowej; uzyskane zaskoczenie taktyczne; maa intensywno uycia wydzielonych si (dziaania epizodyczne). Istot dziaa poniej progu wojny powinno by denie do utrzymania midzynarodowego pokoju poprzez tworzenie i funkcjonowanie si o charakterze prewencyjnym. cz si one z wysikiem zmierzajcym do ograniczenia, rozwizywania, monitorowania i wygaszania konfliktw (wewntrznych
59

W ostatnich latach pojawi si problem umiejscowienia i jednoznacznego wyjanienia terminu operacja (dziaania) poniej progu wojny. Jest ona kojarzona z warunkaKwartalnik Bellona 3/2010
Sztuka wojenna
lub midzynarodowych), z wspieraniem inicjatyw pokojowych zwizanych z budow nowego bezpiecznego ycia (po ich zakoczeniu). Dziaania tego rodzaju to take profilaktyczna likwidacja zidentyfikowanych ognisk, rde zagroe. W dziaania poniej progu wojny s angaowane wydzielone (o ograniczonym stanie liczebnym) midzynarodowe kontyngenty si zbrojnych, rnego rodzaju organizacje rzdowe (agendy), organizacje pozarzdowe i inne organizacje midzynarodowe. W ramach tego typu zada jest moliwe rozwijanie dziaa bojowych, ktre si wi z uyciem siy w rnej formie12. Wszelkie dziaania poniej progu wojny maj charakter raczej polityczny, cywilny, pokojowy. Podczas nich wydzieloPonadto zastosowanie proponowanego przez wspomnianych autorw podejcia narusza stabiln dotychczasow struktur klasycznych dziaa bojowych, majcych swe miejsce podczas dziaa wojennych, za fundamenty w zaoeniach strategii, sztuki operacyjnej i taktyki.
Morska sztuka pokoju

Z dotychczasowych rozwaa wynika, e problematyka dziaa innych ni wojna i dziaa poniej progu wojny powinna uzyska autonomi jako dziedzina nauki wojskowej (poza strategi, sztuk operacyjn i taktyk). Jej przedmiotem byyby zasady i formy uycia wydzielonych komponentw si zbrojnych (ldowego, powietrznego i morskiego) w militarnych (i niemilitarnych) dziaaniach okresu pokoju i kryzysu. Umoliwioby to dokonanie racjonalnej systematyki strukturalno-pojciowej nauki wojennej na wspczesnym etapie jej rozwoju. Konsekwencj przyjcia takiego rozwizania byoby wyodrbnienie wspczesnego obszaru dziaa innych ni wojna (czas pokoju) i dziaa poniej progu wojny (czas kryzysu) i zespolenie w postaci morskiej sztuki pokoju (novum) lub sztuki pokoju (por. rys. 4 i 5). Pod terminem morska sztuka pokoju naley rozumie dziedzin wiedzy i umiejtnoci obejmujce teori i praktyk przygotowania wydzielonych midzynarodowych si morskich do prowadzenia dziaa innych ni wojna (dziaa pokojowych) i dziaa poniej progu wojny, wspdziaajcych w ramach doranie tworzonych koalicyjnych zespow si okrtowych (kontyngentw morskich) w wyznaczonych (oddalonych od wasnych baz) rejonach prowadzenia dziaa niemilitarnych (militarnych). Propozycj wewntrznej struktury morskiej sztuki pokoju przedstawiono na rysunku 6. Naley nadmieni, e idea sztuki pokoju dotyczy rwnie dziaa prowadzonych przez komponenty si ldowych i powietrznych, ktre w sposb charakterystyczny dla siebie wykonuj zadania koalicyjne okresu pokoju i kryzysu. Propozycja wprowadzenia pojcia sztuka pokoju (czy te morska sztuka pokoju) i podporzdkowania mu dziaa poniej
Wszelkie dziaania poniej progu wojny maj charakter raczej polityczny, cywilny, pokojowy.
ne komponenty si zbrojnych zapewniaj stabilizacj i bezpieczestwo w rejonie (akwenie) i sw obecnoci gwarantuj przeprowadzenie zaplanowanych przedsiwzi pokojowych. Bd one prawdopodobnie namiastk przyszych szeroko zakrojonych dziaa wojennych (po wybuchu wojny), lecz ze wzgldu na swj charakter i czas ich prowadzenia, s ograniczonymi dziaaniami bojowymi adekwatnymi do stopnia eskalacji kryzysu. Nie s wic one operacj, lecz epizodycznymi prewencyjnymi dziaaniami bojowymi z uyciem uzbrojenia13 (por. rys. 1). W wielu publikacjach dotyczcych dziaa poniej progu wojny autorzy utosamiaj je z dziaaniami stricte wojennymi i staraj si je zaliczy do klasycznych dziaa bojowych. Wydaje si, e w ten sposb popeniaj wiadomie lub nie bd. Po pierwsze, dziaania wojenne (czyli czasu wojny) nie s jeszcze rozpoczte trwa czas kryzysu. Po drugie, s to dziaania ograniczone pod wzgldem skali i rozmachu. Po trzecie, podczas wykonywania czstkowych zada taktycznych obowizuje ograniczone uycie uzbrojenia (czyli siy!).
W. Kaczmarek: Dziaania operacyjne wojsk ldowych. Warszawa 2004, s. 56. Ibidem.
12 13
60
Sztuka wojenna
SZTUKA POKOJU
OBIEKT POZNANIA : Pokj PRZEDMIOT POZNANIA: Dziaania pokojowe komponentw si zbrojnych

PRZEDMIOT BADA: Zasady i formy uycia wydzielonego komponentu morskiego w niemilitarnych (militarnych) dziaaniach okresu pokoju i kryzysu
Czas ,,K Czas ,,P
DZIAANIA PONIEJ PROGU WOJNY
DZIAANIA INNE NI WOJNA
Zapobieganie konfliktom Dziaania ewakuacyjne osb niebdcych kombatantami Dziaania pokojowe Akcje humanitarne Niemilitarne dziaania kryzysowe Dziaania systematyczne czasu ,,P i ,,K Suba bojowa Ustanawianie pokoju
Utrzymywanie pokoju Budowanie pokoju Wymuszanie pokoju
Rys. 6. Propozycja struktury wewntrznej morskiej sztuki pokoju

progu wojny oraz dziaa innych ni wojna, cho na pierwszy rzut oka szokujca, wydaje si by logiczn konsekwencj utrzymania w stanie transparentnym dotychczasowych struktur klasycznych dziaa bojowych (strategii si zbrojnych, sztuki operacyjnej marynarki wojennej i taktyki rodzajw si morskich). Ponadto likwiduje prby szukania na si i wyznaczania miejsca dla obu tych poj w istniejcych strukturach morskiej nauki wojennej, co stwarza szans na rozwizanie, nabrzmiaego w ostatnich latach, problemu teorii i praktyki wspczesnych dziaa morskich prowadzonych szczeglnie w czasie pokoju i narastajcego kryzysu. Akceptacja przedstawionej propozycji bdzie skutkowaa z jednej strony przejrzystoci przyjtych rozwiza, z drugiej utrzymaniem dotychczasowych struktur morskiej nauki wojennej, z trzeciej za uksztatowaniem si nowej dziedziny nauki wojennej (sztuki pokoju) obejmujcej zasady, formy i sposoby uycia wydzielanych komponentw si zbrojnych (ldowego, powietrznego i morskiego) w czasie pokoju g i kryzysu.
61
Przygotowanie grup bojowych Unii Europejskiej

Sytuacja polityki bezpieczestwa pastw Unii Europejskiej zmienia si diametralnie z chwil ratyfikacji Traktatu z Lizbony ... Innego wymiaru zaczy nabiera nowe wyzwania zwizane z budowaniem si reagowania Unii Europejskiej. Zdobyte dowiadczenia, zwizane z funkcjonujcymi ju grupami bojowymi UE, s doskona baz do rozwijania nowych koncepcji systemu bezpieczestwa unii. Intencj autora, jest przedstawienie powyszej problematyki w moliwie kompleksowym ujciu, obejmujcym niezbdne wymagania wobec tworzonych si reagowania.
ppk dr DARIUSZ MAJCHRZAK

starszy wykadowca w Akademii Obrony Narodowej, szef Zespou Dydaktycznego w Centrum Doskonalenia Kursowego Oficerw. Absolwent studiw doktoranckich na Wydziale Zarzdzania i Dowodzenia AON w dziedzinie nauk wojskowych.
The security policy in the EU states has utterly changed with the ratification of the Lisbon Treaty. The new challenges about building the EU response forces have brought in some new dimension. The experience gained by already existing EU combat groups is a perfect basis for development of new security system concepts. The writers intention is to present the above issue covering essential requirements for the response forces.
ostatnich kilku latach daje si zauway denie Unii Europejskiej (UE) do wikszej konsolidacji w wypadku wsplnych przedsiwzi na arenie midzynarodowej. Wyrazem tego jest podpisany 13 grudnia 2007 roku podczas szczytu Unii Europejskiej w Lizbonie tak zwany traktat reformujcy (Traktat z Lizbony zmieniajcy Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk). Poszerza on, midzy innymi, kompetencje unii zwizane z wspln polityk zagraniczn i bezpieczestwa (Common Foreign and Security Policy CFSP) oraz powouje wysokiego przedstawiciela unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczestwa. Przedsiwziciem priorytetowym w ramach europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony (European Security and Defence Policy ESDP) jest obecnie utworzenie grup bojowych jako si szybkiego reagowania. Polska, ktra jest czonkiem Unii Europejskiej, aktywnie w tym uczestniczy. Potwierdza to wyraenie w 2004 roku woli politycznej uczestniczenia w tworzeniu jednej z grup bojowych wsplnie z Niemcami, Sowacj, Litw i otw. Zgodnie z zaoeniami, penia ona dyur bojowy w pierwszej poowie 2010 roku. Ponadto podczas spotkania ministrw obrony pastw Trjkta Weimarskiego w Wieliczce 25 lipca 2006 roku podjto decyzj o utworzeniu grupy
francusko-niemiecko-polskiej Weimarskiej Grupy Bojowej Unii Europejskiej. 7 grudnia 2006 roku szefowie sztabw pastw Trjkta Weimarskiego ustalili, e bdzie ona gotowa do objcia dyuru w pierwszej poowie 2013 roku. Podczas spotkania szefw sztabw generalnych Czech, Sowacji, Polski i Wgier, ktre z kolei si odbyo w Sliaciu (Sowacja) 2628 stycznia 2007 roku, zgoszono wol utworzenia grupy bojowej pastw Grupy Wyszehradzkiej. Rozwaano moliwo ewentualnego wczenia do tej inicjatywy Ukrainy. Wida wic, e przygotowanie grup bojowych Unii Europejskiej jest procesem cyklicznym, ktry wymaga wprowadzenia rozwiza, pozwalajcych osign przez te siy szybkiego reagowania penej gotowoci bojowej. Grupy bojowe Unii Europejskiej maj si cechowa pewn uniwersalnoci, ktra wyraa si do szerokim zakresem moliwych dziaa: od typowo bojowych po udzielanie pomocy humanitarnej oraz wykonywanie zada w rnych warunkach klimatycznych. Konieczne jest zatem precyzyjne okrelenie sposobu przygotowania zasad funkcjonowania tak zoonego wielonarodowego moduu bojowego i sporzdzenie planu, ktry mgby by wykorzystany podczas organizowania dziaa wszystkich grup bojowych, szczeglnie
62
Sztuka wojenna
tych, w ktrych Polska odgrywa rol pastwa ramowego. Oddziay te maj by jednostkami bojowymi o znaczcym potencjale militarnym od 1500 do 2500 onierzy. Trzonem ma by pododdzia rwnowany z batalionem, wzmocniony jednostkami wsparcia i zabezpieczenia dziaa, zdolny do szybkiej reakcji na obszarach objtych kryzysem w znacznej odlegoci od granic Unii Europejskiej (1), czsto w ekstremalnych warunkach rodowiskowych, na przykad na pustyni, w wysokich grach, warunkach tropikalnych. Przeznaczenie grup bojowych jest okrelone w deklaracji uzgodnionej 19 czerwca 1992 roku podczas spotkania Rady Ministrw Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE) w Petersbergu koo Bonn. Zapisano w niej, e oprcz wkadu do wsplnej obrony w ramach Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego (NATO) zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego, jednostki wojskowe UZE mog by uyte w misjach obejmujcych: pomoc humanitarn, zadania ratownicze, utrzymania pokoju, zwizane z zarzdzaniem kryzysowym, zadania tworzenia pokoju (w uzasadnionych wypadkach wymuszania pokoju). Zatem skala zada, pod wzgldem dziaa taktycznych, jest bardzo dua i wpisuje si w ca gam przedsiwzi okrelonych w koncepcji strategicznej NATO jako operacje reagowania kryzysowego. Unia Europejska zakada, e zdolno do podjcia decyzji o dziaaniach militarnych w ramach zarzdzania kryzysowego bdzie moga osign w cigu piciu dni od zaaprobowania koncepcji reagowania kryzysowego przez Komitet Polityczny i Bezpieczestwa (Political and Security Committee PSC), a siy ldowe bd mogy rozpocz dziaanie nie pniej ni w cigu dziesiciu dni od podjcia decyzji o ich uyciu1. Oznacza to, e grupy bojowe powinny by zdolne do osignicia gotowoci i rozwinicia si w terminie od piciu do dziesiciu dni od momentu podjcia decyzji o ich uyciu (rys. 1). Ponadto powinny mie moliwo, przy odpowiednim zabezpieczeniu logistycznym, prowadzenia samodzielnych dziaa przez 120 dni2. S one przewidziane do szybkiej reakcji na zaistnia sytuacj kryzysow w dowolnym miejscu na Ziemi (przyjmuje si w promieniu szeciu tysicy kilometrw od Brukseli). Poniewa w wyniku podjcia decyzji o prowadzeniu operacji wojska wchodzce w skad grup bojowych w cigu dziesiciu dni powinny si znale w rejonie dziaania, pastwa czonkowskie unii podjy decyzj, e jednoczenie dyur bd peniy dwie grupy bojowe bd w cigej gotowoci do dziaania. Skuteczno prowadzenia dziaa przez grupy bojowe UE w operacjach reagowania kryzysowego jest wypadkow rwnowagi pomidzy picioma czynnikami: politycznym okrelajcym charakter misji, liczb zaangaowanych onierzy, zasady dowodzenia i podlegoci kontyngentu, finansowanie oraz moliwoci uycia siy; militarnym ustalajcym sposb dziaania, obszar odpowiedzialnoci, wyposaenie wojsk, sposb wykonania kinetycznych operacji przeciwterrorystycznych; moliwoci oddziaywania niekinetycznego gwarantujcym powodzenie dziaania w zapewnieniu bezpieczestwa i zdobywaniu zaufania ludnoci cywilnej; wyszkolenia i wyposaenia pododdziaw okrelajcym moliwo, poziom i skuteczno wykonywania dziaa w rodowisku wielonarodowym; logistycznym wyznaczajcym sposb zaopatrywania, wykonywania remontw i opieki medycznej. Warunki, w jakich mog operowa grupy bojowe Unii Europejskiej, sprawiaj, e kadorazowo jest konieczne zdefiniowanie zada szczegowych, ktrych wykonanie jest niezbdne do osignicia celu nadrzdnego. Aby oddziay te mogy dziaa skutecznie, niezwykle wane jest stworzenie odpowiedniego organizmu funkcjonalnego gwarantujcego sprawne wypenianie zada.
WYJANIENIE
NR1
Zapewnienie bezpieczestwa w obecnych uwarunkowaniach jest zwizane z tak zwan obron aktywn, ktra w swej istocie zakada zdolno do podjcia dziaa (w miar moliwoci) zanim dojdzie do wybuchu kryzysu w granicach Unii Europejskiej, w przeciwiestwie do dotychczasowego podejcia odnoszcego si do wsko pojtej samoobrony.
Wymagania wobec grup bojowych

Okrelenie struktury i odpowiednie przygotowanie grup bojowych jest determinowane przez wiele rnych czynnikw, ktre mona podzieli na trzy grupy3. Pierwsza jest zwizana z celami organizacji two-
European Union Battlegroup Concept. Brussels, 5 October 2006, s. 9. W niektrych publikacjach przyjmuje si, e czas rozmieszczenia si grupy bojowej na teatrze dziaa http://www.sieps.se/publ/rapporter/bilagor/20062.pdf. J. J. Andersson: Armed and Ready? The EU Battlegroup Concept and the Nordic Battlegroup. Swedish Institute J. Cielik: Tworzenie zgrupowa do wykonania zada w operacji i walce. Warszawa 2005, s. 37.
powinien wynosi do dwch tygodni. Por. np.: M. Banasik: Misja unijnych grup bojowych. Kwartalnik Bellona 2007 nr 2, s. 58.
2
for European Policy Studiem, March 2006, s. 23.

3
63
Sztuka wojenna
Uzgadnianie dziaania UE Decyzja Rady Europejskiej o rozpoczciu dziaa Rozpoczcie dziaa w rejonie operacji
Bez ustale
Do 5 dni
Do 10 dni
Zatwierdzenie koncepcji reagowania kryzysowego przez Komitet Polityczny i Bezpieczestwa

rdo: European Union Batlegroup Concept, s. 9.
Rys. 1. Czas osignicia gotowoci do dziaania przez grup bojow

rzcej zgrupowania. Kolejne to czynniki zewntrzne i wewntrzne. Wedug ekspertw, do gwnych czynnikw wpywajcych na struktur grup bojowych (zgrupowa) naley zaliczy koncepcj walki (dziaania), ktra jest wykadni celu i warunkw prowadzenia dziaa4. W wypadku grup bojowych Unii Europejskiej mona mwi o celu operacyjnym, na ktrego podstawie zostaa sformuowana ich koncepcja. Wraz z deklaracj petersbersk okrela ona zadania jednostek wojskowych pod auspicjami Unii Europejskiej. Przyjcie koncepcji dziaania dla okrelonej sytuacji jest zatem elementem kocowej fazy przygotowania grupy bojowej, kiedy ju wiadomo, gdzie i w jakich okolicznociach bdzie ona operowa. Dlatego w przeciwiestwie do klasycznych zgrupowa taktycznych i oddziaw bojowych, ktre uczestnicz w podstawowych dziaaniach bojowych i s tworzone z myl o okrelonej koncepcji rozegrania walki, grupy bojowe Unii Europejskiej powinny by wczeniej przygotowane do prowadzenia operacji reagowania kryzysowego i charakteryzowa si zdolnoci szybkiego osigania najwyszego stanu gotowoci bojowej. Dopiero przyjta przez dowdc koncepcja prowadzenia dziaa, zgodnie z otrzymanym zadaniem, powinna nadawa ostateczny ksztat grupie bojowej. Ustalenie szczegowych warunkw jej funkcjonowania i przyjcie koncepcji dziaania powinno by podstaw do sprecyzowania, kto, jakie, gdzie, kiedy i w jakim celu wykona zadanie. W przygotowaniach grup bojowych Unii Europejskiej naley zatem uwzgldni: cele szkoleniowe, charakter przyszych dziaa (czynniki zewntrzne i wewntrzne), uwarunkowania polityczne i wielonarodowe, formy i metody szkoleniowe (tematyka szkoleniowa), stan osobowy wojsk (ich wielko, narodowo, formy organizacyjne, stopie wyszkolenia), sprzt, rodki materiaowe i wyposaenie niezbdne do sprawnego wykonania zada5, koncepcj prowadzenia dziaa. Ustalenie wymaga wobec grup pozwala sformuowa wnioski umoliwiajce skonstruowanie koncepcji ich przygotowania.
Etapy przygotowania
W przygotowaniu grup bojowych Unii Europejskiej naley w pierwszej kolejnoci bra pod uwag proces tworzenia ich struktury. Czsto znaczenie bd tu miay czynniki polityczne oraz ustalenia midzynarodowe. Istotny jest take dobr wojsk, wyznaczenie dowdcy oraz stworzenie dowdztwa. Kolejny etap to zorganizowanie szkolenia w komponentach narodowych w ramach poszczeglnych, okrelonych wczeniej elementw funkcjonalnych, zgodnie z wytycznymi i harmonogramem dowdcy grupy. Po jego zakoczeniu naley przej do szkolenia i zgrywania caoci grupy w jednym miejscu. Etap ten powinien si zakoczy certyfikacj, w ktr naley zaangaowa unijne dowdztwo operacyjne. Po zakoczeniu szkolenia zasadniczego trzeba dy do staego utrzymywania
4 5
W. Lidwa: Obrona w grach i jej wpyw na struktury organizacyjne wojsk ldowych. Warszawa 1993, s. 106108. Por.: P. Padziorek: Dziaanie zgrupowa taktycznych w operacjach wymuszania pokoju. Warszawa 2003, s. 200.
64
Sztuka wojenna
odpowiedniej zdolnoci do wykonywania zada w ramach wymaga okrelonych deklaracj petersbersk. Najbardziej skuteczne w tym wypadku jest zapewnienie moliwoci staego monitorowania i kontrolowania gotowoci do realizacji zada bojowych. Proces przygotowania grup bojowych powinien si zakoczy dopiero po podjciu przez upowanione struktury Unii Europejskiej decyzji w sprawie ich uycia w okrelonej operacji. W takim wypadku grupa bojowa musi dysponowa zgranym systemem dowodzenia i logistycznym, a proces szkolenia powinien by zakoczony. Czynnoci przygotowawcze powinny si wwczas skupia na ostatecznej organizacji dziaania i szkoleniu zwizanym z warunkami panujcymi w rejonie przyszych dziaa. Przygotowanie grupy naley zakoczy w momencie, gdy jej poszczeglne cakowicie ukompletowane komponenty bd si znajdowa w swoich rejonach wyczekiwania do przerzutu (rys. 2). kowe. Dlatego naley dy do tworzenia struktury uniwersalnej, ktra w kocowym etapie procesu przygotowania mogaby by doprecyzowana. Planowanie kontrybucji poszczeglnych pastw jest domen politykw. Struktura ugrupowania bojowego natomiast ley w gestii specjalistw z dziedziny wojskowoci. Dlatego przy jej ustalaniu naley wykorzystywa dowiadczenia i procedury wypracowane podczas formowania innych kontyngentw dziaajcych poza granicami kraju, w wypadku Polski przede
Struktura, wyposaenie, podzia kompetencji, zarezerwowanie infrastruktury szkoleniowej

(narodowe elementy koordynujce)
FAZA I USTALENIOWA
do 2 lat
Struktura organizacyjna
Pierwsza faza procesu przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej to stworzenie jasnej i przejrzystej struktury organizacyjnej oraz okrelenie kompetencji dowdczych na poszczeglnych szczeblach dowodzenia. Jest znamienne, e spord czynnikw oddziaujcych na tworzenie grupy bojowej, w tej fazie rol zasadnicz bdzie odgrywa czynnik polityczny. Wielonarodowo grup bojowych sprawia, e pojawiaj si problemy zwizane z jednolitymi procedurami funkcjonowania, kompetencjami dowdczymi, natury prawnej, dotyczce, midzy innymi, moliwoci uycia siy w okrelonych sytuacjach, a nawet zwizane z rnicami kulturowymi. Przypisanie kompetencji na podstawie kontrybucji oraz umw midzynarodowych spowoduje jasny podzia zada, obowizkw i praw poszczeglnych elementw grupy bojowej pochodzcych z rnych krajw. cise ustalenia w tej fazie znacznie podnios zdolno grupy bojowej do wykonywania zada. Istotnym problemem jest przystosowanie struktury grupy do rzeczywistej misji. W okresie przygotowawczym trudne jest dostosowanie struktury do takich czynnikw, jak: wielko strefy odpowiedzialnoci, klimat w strefie, odlego od granic Unii Europejskiej, kontekst polityczny i kulturowy. Istnieje mae prawdopodobiestwo wystpienia identycznej sytuacji kryzysowej, a zaoenia funkcjonowania grup s jednaKwartalnik Bellona 3/2010
FAZA II SZKOLENIOWA Kurs dla dowdztwa GB 2 tyg. ETAP I: szkolenie w komponentach narodowych 6 mies. ETAP II: szkolenie caoci grupy 34 mies. wiczenie certyfikujce
910 miesicy
WYKORZYSTANIE ZALEGYCH DNI WOLNYCH
do 2 tygodni
FAZA III GOTOWOCI Utrzymywanie zdolnoci do dziaania

(wiczenia dowdczo-sztabowe; kontrola podlegych elementw i podsystemw)
do 6 miesicy
ZADANIE FAZA IV KOCOWA Organizowanie i planowanie dziaa

(doposaenie, szkolenie sytuacyjne, szczepienia)
do 10 dni
Rys. 2. Schemat procesu przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej

65
Sztuka wojenna
wszystkim zwizane z kolejnymi zmianami PKW Irak, kiedy bya ona pastwem ramowym, nadajcym ostateczny ksztat caemu zwizkowi taktycznemu. Podczas wdraania tych dowiadcze przewartociowaniu musi jednak ulec podejcie przy przygotowaniu i organizowaniu struktur, wyraajce si przewag aspektu jakociowego nad ilociowym oraz zdolnoci operacyjnych nad wielkoci grupy. Struktura grupy bojowej Unii Europejskiej powinna spenia wymagania staej wielonarodowej struktury z jednolitym zabezpieczeniem logistycznym i systemem dowodzenia, a jej pododdziay powinny by rozlokowane w pastwach wydzielajcych pastwie wiodcym. Wane jest te zapewnienie fachowej pomocy medycznej. Niektre pastwa, aby to osign, sprawuj j we wasnym zakresie. Wynika z tego, e w warunkach uycia grup bojowych jest dopuszczalne wsparcie logistyczne przez siy narodowe, wymaga to jednak dodatkowych ustale w fazie tworzenia struktury, wyposaenia i podziau kompetencji. Wyznaczenie si, tworzenie struktur i podzia kompetencji poszczeglnych elementw skadajcych si na grup bojow powinno by czci fazy przygotowawczej. Pocztkowo proces ten powinien by usprawniony przez stworzenie narodowego elementu koordynacyjnego, dokonujcego ustale w imieniu pastwa wyznaczajcego siy. Do jego kompetencji powinno nalee ustalenie trybu wyznaczania si, zasad dziaania, w tym relacji dowodzenia, struktury oraz harmonogramu prac prowadzonych w porozumieniu z partnerami z innych krajw decydujcych si na wyznaczenie swoich wojsk. Postanowienia powinny dotyczy gwnie aspektw: operacyjnych, logistycznych, dowodzenia i cznoci, medycznego oraz rozpoznania i wywiadu. Przedmiotem prac elementw koordynacyjnych powinny by rwnie inicjatywy, ktre porednio wi si z Koncepcj grup bojowych Unii Europejskiej (European Union Battlegroups Concept). Chodzi o morski i powietrzny wymiar europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony. Powoanie narodowego elementu koordynacyjnego wynika z Europejskiego celu zasadniczego 2010 (European Headline Goal 2010) oraz koncepcji grup bojowych. Jego utworzenie wykracza poza ramy kompetencji ministerstw obrony narodowej, ley w gestii szczebla rzdowego. W skad tej struktury, w miar potrzeb i moliwoci, powinni wchodzi take, w wypadku Polski, przedstawiciele Suby Wywiadu Wojskowego, Suby Kontrwywiadu Wojskowego, Departamentu Prawnego oraz Departamentu Budetowego Ministerstwa Obrony Narodowej. W pierwszej fazie przygotowania grup bojowych czynnikiem decydujcym o powodzeniu caoci projektu jest wyznaczenie dowdcy grupy bojowej, ktry moe take uczestniczy w pracy narodowego elementu koordynacyjnego. Jego opinia powinna by, w miar moliwoci, brana pod uwag przy tworzeniu ostatecznej struktury grupy, przygotowaniu szkolenia, planowaniu zabezpieczenia logistycznego i przerzutu si w rejon przyszych dziaa. Istotne jest take jak najdokadniejsze
Utworzenie grup bojowych Unii Europejskiej jest jednym z najwaniejszych przedsiwzi realizowanych w ramach europejskiej polityki bezpieczestwie i obrony.
siy. S to najbardziej racjonalne wymagania, zapewniajce spenienie niezwykle trudnego warunku dziesiciodniowego okresu osigania gotowoci do dziaania, bez potrzeby dodatkowego angaowania si i rodkw, w tym podejmowania krokw prawnych w celu spenienia tego kryterium. W omawianej fazie przygotowania grup bojowych niezbdne jest okrelenie procedur dowodzenia, ktre mogyby by zaakceptowane przez wszystkich czonkw grupy. Jest konieczne, aby znay je wszystkie komponenty z poszczeglnych krajw oraz by byy one akceptowane przez wszystkie kraje i proste w zastosowaniu. Procedury dowodzenia i dziaania powinny by take treci prac przygotowawczych zwizanych ze szkoleniem grup bojowych. Wanie podczas szkolenia bd one praktycznie weryfikowane i doskonalone. Niezwykle istotne z punktu widzenia sprawnoci dziaania grup bojowych, jako spjnego systemu skadajcego si z podsystemw funkcjonalnych, jest wszechstronne zabezpieczenie logistyczne dziaajcych wojsk, ktre nie powinno by postrzegane tylko na poziomie rodkw walki. Wspczesne relacje wskazuj, i jednego walczcego onierza zabezpiecza coraz wicej uczestnikw operacji. Wie si to ze zgromadzeniem odpowiedniej iloci rodkw materiaowych, niezbdnych do zaspokojenia potrzeb caego stanu osobowego grup bojowych. Obowizek taki spoczywa na
66
Sztuka wojenna
Fot. 1. We wrzeniu 2009 roku odbyy si midzynarodowe warsztaty dowdztwa Grupy Bojowej Unii Europejskiej I/2010 (fot. M. Goliszek)
ustalenie stanu etatowego dowdztwa grupy bojowej. Powodzenie misji grup bojowych jest w duym stopniu zalene od pomylnych negocjacji (ustale) i terminowego zakoczenia prac w fazie pierwszej. Na podstawie analizy procesu przygotowania niemiecko-otewsko-litewsko-polsko-sowackej grupy bojowej oraz innych dowiadcze, na przykad zwizanych z dziaaniami polskich kontyngentw wojskowych (PKW), naley przyj, e etap ten bdzie najduszy i powinien si zakoczy w cigu dwch lat. Faza pierwsza i kroki podejmowane w jej ramach s podstaw dalszego przygotowania grup bojowych.
Szkolenie
Drug faz przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej powinno by odpowiednie przeszkolenie wszystkich elementw, ktre tworz poszczeglne podsystemy funkcjonalne. Celem jest ich zgranie do wsplnego wykonywania postawionych zada. Wnioski z dowiadcze zdobytych podczas przygotowania zgrupowa polskich oraz opinie ekspertw wskazuj, e szkolenie grup bojowych powinno by podzielone na dwa etapy. Pierwszy to przygotowanie narodowego potencjau, przy jednoczesnym uwzgldnieniu jednakowych procedur, w orodkach narodowych i na podstawie wasnych szczegowych planw. Drugi etap to przygotowanie caej grupy bojowej w jednym miejscu.
Przed przystpieniem do etapu pierwszego, jak ju wspomniano, naley si skupi na przygotowaniu podsystemu dowodzenia oraz logistycznego. Dowdcy grupy bojowej powinno si stworzy warunki do okrelenia celw szkoleniowych, harmonogramu przygotowania dla caej grupy i zasadniczych przedsiwzi szkoleniowych. Najlepszym sposobem na to jest zorganizowanie w profesjonalnym orodku szkolenia kursu dla kluczowych oficerw dowdztwa grupy bojowej, podczas ktrego zostan oni przygotowani pod wzgldem teoretycznym i praktycznym do wykonywania zada operacyjno-taktycznych w potencjalnych operacjach reagowania kryzysowego. Kurs nie powinien trwa duej ni dwa tygodnie. Jego tematyka powinna oscylowa wok zagadnie istotnych dla dowdztwa, tak aby pozyskane wiadomoci mona wykorzysta w dalszym szkoleniu grupy. Przygotowanie takie w sposb zasadniczy podnosi kompetencje osb wchodzcych w skad dowdztwa grupy bojowej. Program kursu powinien obejmowa: zaoenia wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony oraz systemu prawnego Unii Europejskiej; podstawowe zalenoci midzy prawem midzynarodowym, bezpieczestwem midzynarodowym a uyciem komponentu wojskowego Unii Europejskiej w rozwizywaniu sporw i konfliktw na podstawie analizy wspczesnych operacji;
Przygotowanie grupy bojowej

Unii Europejskiej zaczyna si w momencie podjcia decyzji politycznej o jej utworzeniu, a koczy, gdy po otrzymaniu okrelonego zadania, jest ona w peni gotowa do przerzutu w rejon operacji i podjcia dziaa zgodnie ze sprecyzowanym zadaniem oraz charakterem regionu.
67
Sztuka wojenna
wiadomoci na temat genezy, potrzeb, moliwoci i zasad dziaania grup bojowych UE; waciwoci grup bojowych Unii Europejskiej; podstawy prawne w dziaaniu kontyngentw wojskowych pod auspicjami UE; zaoenia planowania i organizowania dziaa reagowania kryzysowego; podstawy prowadzenia dziaa niekinetycznych; rozwizywanie potencjalnych problemw operacyjno-taktycznych w rejonie przyszych dziaa. Po ukoczeniu kursu dowdca oraz najwaniejsze osoby funkcyjne grupy bojowej mieliby wiedz, ktra uatwiaaby im wydanie elementom podlegym wytycznych w sprawie organizowania szkolenia przygotowawczego. aspekty taktyczne podstawowych dziaa bojowych w rejonie zabudowanym (szkolenie ogniowe, akcje przeszukiwawcze, ofensywne, obrona) w myl zasady: jeeli pododdzia jest przygotowany do wykonywania zada zwizanych z jego podstawowym przeznaczeniem, potrafi sprosta kademu dodatkowemu zadaniu bojowemu; funkcjonowanie onierzy na swoich stanowiskach subowych (szkolenie pojedynczego onierza); umiejtnoci wojska we wsparciu i zabezpieczeniu dziaa (medyczne, inynieryjne, wspdziaanie z siami szybkiego reagowania, oznakowanie rejonw itp.); umiejtnoci i nawyki zwizane z ochron wojsk (force protection); wiedza na temat wspczesnych zagroe oraz rejonw kryzysogennych;
Do wszelkich operacji poza granicami kraju powinny by kierowane pododdziay zwarte, wywodzce si ze staych struktur funkcjonujcych w codziennych warunkach szkoleniowych jednostki wojskowej.
Przygotowanie elementw narodowych pierwszy etap szkolenia grup bojowych bdzie zalee przede wszystkim od tego, jaki element dane pastwo wystawia. Szkolenie w tym wypadku nie powinno zasadniczo odbiega od szkolenia programowego pododdziaw w ramach zwykego funkcjonowania w macierzystych jednostkach. Jest jednak wielce prawdopodobne, e kady pododdzia moe reprezentowa inny stopie wyszkolenia. Mog si rni zgraniem, ukompletowaniem, stopniem uzawodowienia6. Determinantami w tej fazie szkolenia bd: ustalenia midzynarodowe; zadania postawione przez dowdc grupy bojowej; przeznaczenie poszczeglnych elementw; aspekty taktyczne prowadzenia dziaa w operacjach reagowania kryzysowego (tworzenie sieci posterunkw, ochrona wanych obiektw uytecznoci publicznej, patrolowanie obszarw zurbanizowanych, konwojowanie, demonstracja obecnoci, pomoc ludnoci cywilnej, utrzymanie dronoci na szlakach komunikacyjnych, akcje przeciw terrorystom i innym grupom destabilizujcym);
W Republice Federalnej Niemiec, na przykad, sub peni onierze z poboru.
umiejtnoci porozumiewania si w strukturze wielonarodowej (szkolenie jzykowe). Przygotowanie elementw przeznaczonych do grup bojowych w ramach komponentu narodowego powinno take by zorganizowane etapami. Jednym z moliwych rozwiza jest skupienie uwagi na dwch aspektach. Po pierwsze, na przygotowaniu dowdcw poszczeglnych elementw grupy bojowej do dowodzenia w czasie prowadzenia dziaa. Po drugie, na wszechstronnym przygotowaniu pododdziaw do wykonywania zada dziki szkoleniu programowemu, kursowemu i udziaowi w wiczeniach taktycznych z wojskami. Czas trwania pierwszego etapu szkolenia przygotowanie elementw narodowych nie powinien przekracza szeciu miesicy. Gwnym problemem, jaki w tej fazie szkolenia pojawia si przed dowdcami oraz elementami odpowiedzialnymi za przygotowanie grup bojowych, jest odpowiedni dobr onierzy i pododdziaw. Kade pastwo, gdy zgasza kontrybucje do wszelkich militarnych przedsiwzi wielonarodowych, stosuje wasne zasady zwizane z funkcjonowaniem si zbrojnych, wysya-
68
Sztuka wojenna
niem wojska poza granice kraju, sposobem szkolenia onierzy, a take systemem rekrutacji. Wikszo ekspertw jest zgodna, e do wszelkich operacji poza granicami kraju powinny by kierowane pododdziay zwarte, wywodzce si ze staych struktur funkcjonujcych w codziennych warunkach szkoleniowych jednostki wojskowej. Jest to jednak utrudnione, bowiem, na przykad, wikszo polskich kontyngentw wojskowych dziaa w specyficznych rodowiskach, w ktrych obowizuj podwyszone standardy zdrowotne. Okazuje si, e onierze, ktrzy mog peni sub wojskow w ramach artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, zwizanego z obron kolektywn integralnoci pastw NATO, nie s zdolni do dziaania w trudnych warunkach i odlegych rejonach prowadzenia dziaa operacyjnych. Jednoczenie, jak pokazuj wyniki przeprowadzonych bada, do dziaa poza granicami kraju w ramach operacji stabilizacyjnych i reagowania kryzysowego, nie powinno si wyznacza odrbnych, przeznaczonych tylko do tego celu, staych si zadaniowych (rys. 3). Naley zatem znale inne rozwizanie dotyczce typowania pododdziaw oraz doboru onierzy do udziau w misjach. Zdolno bojowa jednostek wojskowych do podejmowania dziaa, take w warunkach uzawodowienia si zbrojnych, powinna by okrelana za pomoc takich samych kryteriw. Powinny one by jednorodne, zarwno w stosunku do dziaa zapewniajcych zdolno pastwa do obrony oraz zwizanych z utrzymywaniem gotowoci do przeciwstawienia si agresji w ramach zobowiza sojuszniczych7, jak i w stosunku do dziaa podejmowanych w ramach Unii Europejskiej. Problem ten mona prbowa rozwiza ju podczas rekrutacji onierzy do suby wojskowej (przez odpowiednie badania lekarskie) lub kadorazowo przygotowywa na szczeblu dowdztw rodzajw wojsk system naboru i kwalifikowania onierzy. Zasadniczy wpyw na dobr i szkolenie elementw strukturalnych si powinien mie dowdca, ktry odpowiadaby przed elementem operacyjnym, odpowiedzialnym za cao operacji. Dotychczasowy sposb organizowania szkolenia przygotowywanie komponentu przez dowdztwo rodzaju si zbrojnych na
33% 7%
60%
Powinny by stale wyznaczone siy Nie powinno by staych wyznaczonych si Nie wiem
Opracowanie na podstawie bada wasnych.
Rys. 3. Funkcjonowanie Si Zbrojnych RP w kontekcie udziau w operacjach reagowania kryzysowego

bazie wielu elementw zebranych z caego wojska, a w kocowej fazie przekazywanie wyznaczonych si dowdcy odpowiedzialnemu za wykonanie zadania operacyjnego jest nieefektywne. W opinii ekspertw, bdne jest rwnie organizowanie krtkich zgrupowa poligonowych8 w okresie bezporednio poprzedzajcym osignicie gotowoci, ktre nie zapewniaj optymalnego przygotowania caoci grupy. Ponadto wskazuje si, e bdem popenianym podczas przygotowa do misji irackich byo kierowanie niektrych komponentw lub specjalistw na szkolenia bezporednio przed zgrupowaniem przygotowujcym do certyfikacji. Drugi etap szkolenia grup bojowych Unii Europejskiej zgrywajcy powinien si odbywa podczas zgrupowania wszystkich komponentw grupy w jednym miejscu. Problematyk szkolenia naley koncentrowa na zagadnieniach pozwalajcych osign cel zasadniczy tej fazy przygotowa: zgranie wszystkich podsystemw funkcjonalnych do operowania w ramach jednolitego zgrupowania taktycznego. Przygotowanie grupy bojowej powinno polega na intensywnym szkoleniu, zwizanym z szerokim wachlarzem zada prowadzonych podczas operacji reagowania kryzysowego,
W opinii ekspertw,
podczas przygotowywania grupy bojowej Unii Europejskiej bdem jest organizowanie krtkich zgrupowa poligonowych w okresie bezporednio poprzedzajcym osignicie gotowoci, ktre nie zapewniaj optymalnego przygotowania caoci grupy.
7 8
Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2007, s. 23. Taka sytuacja wystpowaa, na przykad, podczas przygotowania poszczeglnych zmian PKW Irak.
69
Sztuka wojenna
oraz zgraniu poszczeglnych elementw ugrupowania. Faza ta zakoczyby si wiczeniami certyfikujcymi, prowadzonymi przez nadrzdny szczebel dowodzenia. Czas trwania szkolenia zgrywajcego to trzy do czterech miesicy. Wane jest, aby podczas szkolenia na tym etapie przygotowywania oddziaw sigano po ca gam wicze, poczwszy od wicze studyjnych, przez treningi sztabowe, wiczenia zgrywajce, dowdczo-sztabowe, taktyczne z wojskami oraz certyfikujce. wiczenia powinny si odbywa na wszystkich szczeblach dowodzenia. Naley w nich szczeglnie uwzgldni problematyk dziaa w skadzie wielonarodowym i dziaa poczonych, rwnie cae spektrum zagadnie z dziedziny reagowania kryzysowego oraz zwizanych z procesem podejmowania decyzji. Ponadto powinny by rozpatrywane zagadnienia planowania, rozwinicia si, wykonania zada i wycofania z rejonu dziaania (lub przekazania odpowiedzialnoci kolejnej zmianie). Nie naley te zapomina o problematyce wsppracy z organizacjami midzynarodowymi i pozarzdowymi, a take wsppracy cywilno-wojskowej. Najbardziej efektywn form przygotowania grup bojowych na tym etapie jest szkolenie praktyczne z wojskami, ktre moe by czone z wiczeniami dowdczo-sztabowymi. Chodzi o zgranie dowdztw, dziaa wojska w warunkach bojowych (zgrywanie podsystemu walki: czynnika ruchu, ognia i informacji), podsystemu logistycznego, wsparcia dziaa, dziaa niekinetycznych oraz wspdziaania z komponentem lotniczym. Powinno zatem uwzgldnia zarwno tematyk typowo bojow, zwizan z uyciem siy i wykorzystaniem narzdzi militarnych, jak te zagadnienia ograniczonego oddziaywania militarnego. Ponadto moe obejmowa rwnie problematyk wsppracy z mediami. Celem szkolenia ogniowego jest osignicie najwyszej kondycji strzeleckiej z etatowej broni strzeleckiej, wozw bojowych oraz z innych rodzajw broni (chodzi o zamienno funkcji), jak rwnie precyzja rzutu granatem bojowym. Szkolenie uzupeniajce powinno si skupia na przygotowaniu wojska do dziaania zgodnie z zasadami uycia siy; zapewnienia bezpieczestwa, sposobach postpowania w razie znalezienia min, niewypaw i niewybuchw; zaznajomieniu z zasadami postpowania w zmiennych warunkach atmosferycznych; a take rozpoznawaniu i rozminowywaniu uzbrojenia i rodkw bojowych mogcych wystpi w rejonie dziaania. Istnieje take potrzeba doskonalenia dziaania wojska w czasie ofensywnych dziaa przeciwterrorystycznych. Jak wynika z dowiadcze, podczas misji stabilizacyjnych i pokojowych wojsko jest angaowane do aktywnych, ofensywnych akcji przeciw wszelkiego rodzaju siom destabilizujcym i rebelianckim. Dowdca Wielonarodowych Si w Iraku (Multi-National Force-Iraq MNC-I), amerykaski genera David H. Petraeus, w swoim raporcie z 10 wrzenia 2007 roku dla Kongresu amerykaskiego, zaznaczy, e tylko zdecydowane dziaania, prowadzone przy zaangaowaniu znacznych si i z wielk intensywnoci, mog zapobiec eskalacji konfliktu w warunkach destabilizacji9. W aspekcie operacji reagowania kryzysowego z udziaem grup bojowych, moe to by jeden z podstawowych sposobw osigania celw operacyjnych, dlatego ta problematyka powinna by uwzgldniona w programie szkolenia. Cay proces szkolenia powinien si odbywa przede wszystkim w formach wicze i treningw sztabowych z udziaem wojsk. Na podstawie analizy dotychczasowych przygotowa kontyngentw wojskowych, wymaga, jakie powinny spenia grupy bojowe oraz biorc pod uwag fazy prowadzenia operacji, mona przypuszcza, e w kontekcie dziaania grup bojowych due znaczenie bdzie mie przerzut i inicjacja dziaa operacyjnych w rejonie odpowiedzialnoci. (2) Jest zatem wskazane przygotowanie caociowego planu zerodkowania si w rejony wyczekiwania do przerzutu. W celu szybkiego i sprawnego rozpoczcia dziaa przez grup bojow, zgodnego z dziesiciodniowym reimem, na tym etapie przygotowania powinny by stworzone i przewiczone wszelkie procedury zwizane z przerzutem w rejon operacji, ponadto powinny by wyznaczone siy do natychmiastowego (maksymalnie piciodniowego) rozpoczcia dziaa w rejonie operacji. Zasadniczym celem dziaania si inicjujcych jest zabezpieczenie wejcia do rejonu odpowiedzialnoci si gwnych oraz umoliwienie jak najsprawniejszego rozpoczcia dziaa przez siy gwne grupy bojowej. W ich skad powinny wchodzi:
WYJANIENIE
NR2
Operacj dzieli si na pi faz podstawowych. Pierwsza to planowanie i przygotowanie, druga przemieszczenie i rozwinicie operacyjne, trzecia to waciwe dziaania, faza czwarta polega na zakoczeniu konfliktu i powrocie do miejsc staej dyslokacji. Cao koczy faza pita odtworzenia stanu wyjciowego.
(Zob.: M. Wiatr: Operacje poczone. Toru 2006, s. 2224.)
http://www.cfr.org/publication/14170/. D. H. Petraeus: Report to Congress on the Situation in Iraq, 10 September 2007. 20.05.2010.
70
Sztuka wojenna
siy wielkoci do kompanii zmotoryzowanej jako podstawowa jednostka bojowa grupy inicjujcej; elementy wsparcia dziaa pluton wsparcia, jako element obronny; elementy logistyczne wraz ze sprztem, ktre powinny stanowi zasadniczy trzon si inicjujcych z moliwoci rozpoczcia rozbudowy lub przejcia bazy; element rozpoznawczy zapewniajcy zapotrzebowanie informacyjne w rejonie misji; inne, w zalenoci od potrzeb. Podsumowaniem przygotowa grupy bojowej podczas fazy szkoleniowej powinno by wiczenie certyfikujce. Jego celem jest sprawdzenie gotowoci podsystemw i elementw strukturalnych grupy bojowej do prowadzenia dziaa oraz moliwoci osigania gotowoci po otrzymaniu zadania. Powinno mie ono form praktycznego dziaania z wojskami. Z prowadzonych obserwacji procesu przygotowania poszczeglnych kontyngentw do misji stabilizacyjnej w Iraku oraz bada wynika jednoznacznie, e bardzo due znaczenie w przygotowaniu grup bojowych maj wszelkie czynnoci natury organizacyjno-prawnej. Podczas caej fazy szkolenia, zarwno w trakcie szkolenia narodowego, jak i caoci grupy, powinny by podejmowane czynnoci zwizane z wytworzeniem dokumentacji przewozowej, niezbdnej do poruszania si poza granicami Unii Europejskiej. Kady onierz i pracownik cywilny, bdcy w skadzie grupy bojowej, musi posiada paszport, wojskowy dokument identyfikacyjny, tabliczk z numerem identyfikacyjnym oraz grup krwi. Na dowdztwie grupy bojowej, ktra musi w tej kwestii wspdziaa z odpowiednimi subami administracyjnymi, spoczywa obowizek zebrania dokumentacji ewidencyjnej oraz przewozowej i prowadzenia ewidencji caego stanu osobowego. W okresie szkolenia naley uwzgldni konieczno wykorzystywania przez onierzy wszelkich dni wolnych w zwizku z penieniem suby wojskowej. Obowizuj w tym wypadku przepisy narodowe pastw wyznaczajcych siy, jednake termin dla caej grupy ustala dowdca, tak, aby dni te wykorzystano przed rozpoczciem fazy utrzymywania gotowoci do podjcia dziaa. Jednoczenie okres ten, z powodw organizacyjnych, nie powinien by duszy ni dwa tygodnie. W omawianej fazie przygotowa grupy bojowej due znaczenie ma szkolenie cisego
Fot. 2. Najbardziej efektywn form przygotowania grup bojowych na etapie zgrywajcym jest szkolenie praktyczne (fot. zesp prasowy SGWP)
dowdztwa. Decyduje ono bowiem o tym, jak bd przebiegay dalsze przygotowania oddziaw, o opracowaniu planu przygotowania grupy bojowej oraz o wstpnej koncepcji organizowania dziaa po otrzymaniu sygnau do wykonania zada przez grup bojow w okrelonym miejscu.
Utrzymywanie zdolnoci do dziaa

Grupy bojowe s szczeglnym rodzajem zgrupowa taktycznych, przeznaczonych do realizacji szerokiego spektrum zada, ich uycie natomiast moe by kadorazowo determinowane przez cakowicie odmienne warunki operacyjne i rodowiskowe. S tworzone na czas okrelony, ale szeciomiesiczny reim dyurw bojowych oraz czas niezbdny na ich przygotowanie wraz z utrzymywaniem gotowoci do dziaania, a take rnorodno wykonywanych zada, decyduj o ich szczeglnym charakterze. Zatem kolejn trzeci faz w procesie ich przygotowania powinno by stae utrzymywanie gotowoci bojowej. Jest to o tyle istotne, e czas osignicia gotowoci wynosi tylko dziesi dni, co w warunkach wielonarodowoci i wielorejonowoci stacjonowania jest niezwykle trudne do spenienia. Celem tej fazy jest utrzymanie zdolnoci do jak najkrtszego i sprawnego podjcia dziaa w rejonie odpowiedzialnoci zgodnie z otrzymanym zadaniem. Aby to osign, naley zapewni moliwo staego monitorowania i kontrolowania gotowoci do wykonania zada bojowych, co w poczeniu z wczeniej okrelonymi procedurami stworzy odpowiednie warunki do
71
Sztuka wojenna
szybkiej reakcji na sygna do rozpoczcia dziaa. Sprosta temu wyzwaniu mona dziki zorganizowaniu odpowiedniego cyklu prowadzenia wicze dowdczo-sztabowych, zarwno wedug planu narodowych i midzynarodowych elementw decydujcych o uyciu grupy bojowej, jak te zaprogramowanych przez dowdztwo grupy bojowej. Elementem decydujcym o moliwoci utrzymania wymaganej gotowoci do dziaania s dobrze wyszkolone i przygotowane dowdztwa wszystkich szczebli. Eksperci wojskowi zwracaj uwag, e najskuteczniejszym sposobem utrzymywania gotowoci do podjcia dziaa jest stworzenie przez dowdztwo grupy bojowej systemu kontroli elementw podlegych wraz z moliwoci wydawania zalece pokontrolnych do realizacji, nawet w stosunku do komponentw z innych krajw. Kontrola w oglnym znaczeniu oznacza porwnanie przebiegu i wynikw dziaania z przyjtymi standardami, identyfikacj i analiz odchyle od oczekiwanych stanw oraz podejmowanie dziaa korygujcych, nakierowanych na osignicie planowanych wynikw10. Proces kontroli w organizacjach, w tym strukturach wojskowych, to wic taka regulacja dziaa, ktra uatwia osiganie jej celw11. Jeli wemiemy pod uwag cel dziaania w tej fazie przygotowania, jakim jest utrzymanie jak najkrtszego i sprawnego trybu do podjcia dziaa, dowdztwo grupy bojowej, w porozumieniu z przedstawicielami dowdztw poszczeglnych narodowych elementw wyznaczajcych siy, powinno zaplanowa w cigu szeciomiesicznego trwania dyuru bojowego takie czynnoci, ktre motywowayby do staego prowadzenia procesu szkolenia przez dowdcw w swoich miejscach dyslokacji. Szkolenie to powinno by uwzgldnione we wczeniej wydanych wytycznych i nakierowane na utrzymywanie staej kondycji do prowadzenia dziaa typowych dla operacji reagowania kryzysowego oraz natychmiastowej reakcji dowdztw i dowdcw wszystkich szczebli do zapocztkowania ostatecznej organizacji dziaania, szkolenia na temat sytuacji w rejonie przyszych dziaa oraz ostatecznego doposaenia wojsk. Wie si to z opracowaniem przez wszystkie szczeble dowodzenia planw szkolenia oraz grafikw czynnoci do wykonania po otrzymaniu sygnau do dziaania, ktre pozwoliyby na jak najszybsze zebranie caego elementu narodowego w jednym, wczeniej okrelonym miejscu wyczekiwania i stopniowe realizowanie wszystkich czynnoci organizacyjnych, w tym sprawdzenie dokumentacji ewidencyjnej i przewozowej. Dowdztwa wszystkich szczebli oraz dowdcy pozostaych elementw powinni by gotowi do inicjacji ostatecznej fazy przygotowania do dziaania, zgodnie z postawionym zadaniem, w cigu 23 dni. Naley jednak dy do tego, aby dowdztwo grupy bojowej stale penio dyur bojowy, co pozwolioby na natychmiastowe rozpoczcie dziaania. Niedogodnoci takiego rozwizania wydaje si potrzeba utrzymywania wikszoci stanu osobowego dowdztwa operacyjnego w jednym miejscu, w trybie zmianowoci, z wykorzystaniem staej dyurnej suby operacyjnej. Jest ona podyktowana jednak wymogiem osignicia penej gotowoci do dziaania. Jeli porwnamy tematyk szkoleniow w fazie drugiej szkoleniowej oraz w fazie trzeciej utrzymania gotowoci bojowej, mona zauway, e podczas szkolenia komponentw narodowych i szkolenia zgrywajcego (faza druga) tematyka zaj bdzie si skupia gwnie na taktyce dziaania wojsk, zwizanej z operacjami reagowania kryzysowego oraz szkoleniu funkcjonalnym
Fot. 3. W listopadzie 2009 roku w Orodku Szkolenia Poligonowego Wojsk Ldowych w Wdrzynie Grupa Bojowa Unii Europejskiej I/2010 zdaa egzamin z gotowoci bojowej (fot. zesp prasowy SGWP)
10 11
T. Gobiowski: Zarzdzanie strategiczne. Planowanie i kontrola. Warszawa 2001, s. 81. R. W. Griffin: Podstawy zarzdzania organizacjami. Warszawa 2001, s. 585.
72
Sztuka wojenna
onierzy, zgodnie z przewidywanymi stanowiskami. Bd prowadzone zajcia praktyczne dotyczce, na przykad, organizowania patroli, ochrony i obrony bazy, eskortowania, zakadania posterunkw ochronnych i obserwacyjnych. Tematyka szkoleniowa w fazie trzeciej bdzie si z kolei koncentrowa na kontynuowaniu zaj z taktyki dziaania wojsk zwizanej z operacjami reagowania kryzysowego, ale osadzonej gwnie na organizowaniu wicze dowdczo-sztabowych. Pozwoli to na utrzymywanie stanu gotowoci do natychmiastowego kierowania dziaaniami dowdztwa grupy bojowej oraz pododdziaw i innych elementw grupy bojowej, na wszystkich szczeblach dowodzenia. co usprawni i zabezpieczy przybycie gwnych si grupy bojowej w rejon prowadzenia operacji; doposaenie indywidualne onierzy zgodnie z warunkami klimatycznymi panujcymi w rejonie prowadzenia dziaa. Jest to czynno, ktra powinna by w gestii pastw wyznaczajcych kontrybucje do grupy bojowej. Dowdztwo powinno w tej sprawie wyda odpowiednie zarzdzenie bojowe; dodatkowe szczepienia ochronne, jako element zabezpieczenia logistycznego; przygotowanie szczegowego rozkadu przerzutu, ktry powinien by czci planu dziaania i bra pod uwag wczeniej opracowane (ju w fazie szkolenia caoci grupy bojowej) plany; sprawdzenie dokumentacji ewidencyjnej i przewozowej, zezwalajcej na prawne przebywanie poza granicami kraju. Oprcz przedsiwzi typowo organizacyjnych, wane jest przeprowadzenie cyklu zaj na temat sytuacji politycznej, demograficznej, religijnej, socjologicznej, gospodarczej w znanym ju rejonie przyszych
Planowanie i organizowanie dziaa

W fazie czwartej przygotowania grup bojowych kocowej gwnymi czynnociami z chwil otrzymania zadania bdzie planowanie dziaa przez dowdztwo grupy bojowej, postawienie zada poszczeglnym elementom ugrupowania oraz doposaenie
Skala zada grup bojowych Unii Europejskiej jest bardzo dua i wpisuje si w ca gam dziaa okrelonych w koncepcji strategicznej NATO jako operacje reagowania kryzysowego.
stanu osobowego do warunkw panujcych w rejonie przyszych dziaa, w tym wykonanie szczepie ochronnych. Jest to najbardziej dynamiczny okres przygotowania grup bojowych. Wie si on z potrzeb spjnego funkcjonowania wszystkich podsystemw grupy bojowej. Gwne kroki podejmowane na tym etapie dotycz sfery organizacyjnej. Pierwszy to planowanie dziaa zwizanych z otrzymanym zadaniem. Jest to niezwykle istotna czynno w procesie przygotowania, ktra inicjuje dziaanie caoci grupy. Pozwala stworzy plan dziaania na podstawie celu okrelonego przez dowdc, wyda wytyczne koordynujce, a przede wszystkim postawi zadania podlegym elementom ugrupowania, zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami i okrelonymi procedurami. Kolejne kroki to: wysanie wczeniej przygotowanej grupy inicjujcej w rejon przyszych dziaa, dziaa, a take przedstawienie charakteru zakadanych dziaa, zgodnie z otrzymanym zadaniem. Jest to zwizane z jedn z zasad sztuki wojennej zasad celowoci dziaania, ktra odpowiada na pytanie, co si chce osign przez uycie si zbrojnych, oraz umoliwia lepsze wykonywanie zada przez wojsko, a dowdcom i oficerom dowdztwa stwarza moliwo niezbdnej elastycznoci reagowania na zmieniajce si warunki dziaania12. Zapoznanie caego stanu osobowego z charakterem przyszych zada umoliwia ponadto skierowanie wysiku wszystkich elementw ugrupowania grupy bojowej na osignicie wsplnego celu. Koordynacja dziaa, ktrych podstaw jest wsppraca i wsplne cele, zwiksza skuteczno operowania (zasada dziaa poczonych jednoci dziaania)13. Im wicej wiedzy na temat warunkw, w jakich grupa bojowa bdzie funkcjono-
12 13
S. Koziej: Podstawy i zasady sztuki wojennej. Warszawa 1993, s. 7879. M. Wiatr: Uwarunkowania oraz podstawowe zaoenia operacji poczonych. W: Podstawowe zaoenia operacji poczonych. Red. J. Zieliski. Warszawa 2000, s. 23.
73
Sztuka wojenna
wa, oraz charakteru przyszych dziaa nabd jej czonkowie, tym wiksze prawdopodobiestwo osignicia stanu kocowego okrelonego przez czynnik operacyjny oraz dowdztwo grupy bojowej. Szkolenia takie powinny si odbywa w miejscu pobytu komponentw grupy bojowej, jeszcze przed zerodkowaniem w miejscach wyczekiwania do przerzutu. Tematyk szkoleniow naley w dalszym cigu skoncentrowa na aspektach taktyczSzkolenie uwzgldniajce tematyk specyficzn dla rnorodnych pododdziaw i komrek wykonujcych zadania wsparcia i zabezpieczenia dziaa powinno by jednym z podstawowych elementw przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej.
nych prowadzenia dziaa typowych dla reagowania kryzysowego. Ponadto warto prowadzi szkolenia majce na celu doskonalenie umiejtnoci onierzy zgodnie z posiadanymi i przewidywanymi specjalnociami oraz dotyczce wsparcia i zabezpieczenia dziaa. Naley jednak zauway, i przedsiwzicia szkoleniowe w tej fazie nie s zasadnicz metod przygotowawcz. Dominuje planowanie i organizowanie dziaa. Szkolenie, kiedy czas rozpoczcia dziaa bdzie si wydua, powinno mie charakter uzupeniajcy, dostosowujcy pododdziay do wykonania zada w okrelonej misji. * * *
Bezpieczestwo Unii Europejskiej opiera si na bezpieczestwie poszczeglnych pastw czonkowskich. Charakter wspczesnych zagroe wpisuje si w problematyk reagowania kryzysowego (reakcje na terroryzm, oddziaywanie i wpyw niestabilnych mocarstw regionalnych, lokalne starcia na tle etnicznym lub konflikty o zasoby naturalne). Bardzo mao realna jest natomiast groba wybuchu wojny konwencjonalnej. W artykule przedstawiono wizj przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej, tak aby byy one zdolne przeciwstawi si wspczesnym zagroeniom. Badania prowadzone wrd oficerw uczestnikw operacji pokojowych, stabilizacyjnych lub reagowania kryzysowego (grupa badanych N=82) oraz wnioski z dotychczasowych
operacji reagowania kryzysowego, w ktrych uczestniczyy polskie kontyngenty wojskowe, dowiody, e odpowiedni dobr si i procedura ich przygotowania, zgodne z wczeniej przyjtym uporzdkowanym harmonogramem, przyczyni si do skutecznego funkcjonowania grup. Jednym z podstawowych elementw przygotowania grup bojowych Unii Europejskiej powinno by odpowiednie szkolenie, uwzgldniajce tematyk specyficzn dla rnorodnych pododdziaw i komrek wykonujcych zadania wsparcia i zabezpieczenia dziaa. Powinna ona dotyczy take spraw zwizanych z uyciem siy i wykorzystaniem narzdzi militarnych, jak te problematyk ograniczonego oddziaywania militarnego, w tym specjalistycznych elementw wsppracy cywilno-wojskowej, dziaa psychologicznych, wsppracy z mediami, odpowiedzialnych za wspdziaanie z organizacjami pozarzdowymi oraz udzielaniem pomocy finansowej w regionie dziaania. Odrbnym zagadnieniem jest przygotowanie dowdztwa grupy bojowej, ktre w swoim skadzie powinno mie specjalistw zdolnych do koordynowania dziaa podlegych elementw. W tym celu zasadne jest podjcie wielu czynnoci przygotowawczych, ktrych celem jest doskonalenie umiejtnoci dziaania dowdztwa oraz wszystkich elementw ugrupowania bojowego, zgrywanych nastpnie w warunkach moliwie zblionych do tych, jakie mog panowa w rejonach przyszych operacji. Proces szkolenia nie moe jednak funkcjonowa w oderwaniu od pozostaych przedsiwzi zwizanych z organizowaniem grupy. Przygotowanie zaczyna si w momencie podjcia decyzji politycznej o jej utworzeniu, a koczy, gdy grupa bojowa, po otrzymaniu okrelonego zadania, jest w peni gotowa do przerzutu w rejon operacji i podjcia dziaa zgodnie ze sprecyzowanym zadaniem oraz charakterem regionu. Proces ten wypenia wiele przedsiwzi, wrd ktrych najwaniejszymi s dobr si i stworzenie struktury, zorganizowanie dowdztwa, odpowiednie wyposaenie oddziaw, przeprowadzenie szkolenia zakoczonego certyfikacj grupy bojowej, a take stae utrzymywanie gotowoci grupy do podg jcia natychmiastowych dziaa.
74
Mylenie taktyczne relikt przeszoci czy wymg wspczesnoci?

Chocia termin mylenie taktyczne nie jest pojciem nowym, zwaszcza dla czytelnikw Kwartalnika Bellony, warto go jednak przypomnie ze wzgldu chociaby na zmiany, jakie zachodz w siach zbrojnych. Nie bez znaczenia s tu relacje pomidzy nowoczesn technik wojskow a obsugujcym j czowiekiem. W coraz bardziej skomplikowanym ukadzie istniejcych relacji, ktre ksztatuj oblicze mylenia taktycznego, niezmienna wraz z czowiekiem wydaje si pozostawa natura wojny. Rozwaania te legy u podstaw przypomnienia roli, jak odgrywa mylenie taktyczne w sztuce wojennej.
mjr WOJCIECH ROBERT WICEK

asystent w Zakadzie Taktyki Wojsk Ldowych Akademii Obrony Narodowej. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej im. T. Kociuszki we Wrocawiu, Wydziau Wojsk Ldowych AON oraz studiw podyplomowych w Akademii Obrony Narodowej. Suy na stanowisku dowdcy plutonu w 4 Brygadzie Kawalerii Pancernej, zastpcy dowdcy, nastpnie dowdcy kompanii zmechanizowanej w Litewsko-Polskim Batalionie Si Pokojowych w Orzyszu, oficera sztabu 15 Giyckiej Brygady Zmechanizowanej.
Although tactical thinking is not a new term, particularly for the readers of Kwartalnik Bellona, it is worth mentioning particularly due to the changes in the armed forces. The relationship between modern military technology and a man operating it is of some significance here. The nature of war does not change, despite the increasingly complex relations shaping this tactical thinking. The article reminds the role of it in the art of war.
onfrontacje zbrojne na wszystkich poziomach sztuki wojennej od zarania dziejw byy oprcz starcia ora take pojedynkiem intelektw walczcych dowdcw. Dynamiczny rozwj rodkw walki, poczony z masowoci wykorzystania skomplikowanych systemw elektronicznych i nowych technologii we wspczesnych armiach, implikuje niezwykle wane pytanie: jak rol we wspczesnych dziaaniach zbrojnych odgrywa czowiek? Odpowied wydaje si by prosta czowiek jest najwaniejszy. Co powinno wic cechowa wspczesnego dowdc szczebla taktycznego, aby osiga powodzenie w walce? Niewtpliwie oprcz licznych predyspozycji musi si charakteryzowa zdolnoci taktycznego mylenia, ktrej wyrazem jest poczenie wiedzy taktycznej z twrczym talentem do jej wykorzystania. Alvin i Heidi Toffler, w ksice zatytuowanej Wojna i antywojna. Jak przetrwa na progu XXI wieku, tak pisz na temat wymaga stawianych wspczesnym onierzom: nowe wojsko potrzebuje onierzy, ktrzy potrafi posugiwa si swoim umysem, ktrzy zdolni s porozumie si
z przedstawicielami innych narodw i rnych kultur, ktrzy toleruj niejednoznaczno, przejmuj inicjatyw i zadaj pytania, nawet wwczas, gdy prowadz one do kwestionowania autorytetu1. Wykorzystanie umysu, poczone z inicjatyw i chci uczenia si, zawarte w sowach Tofflerw, na poziomie taktycznym mona nazwa zdolnoci taktycznego mylenia. Jest to pojcie znane od lat i niejednokrotnie byo tematem rozwaa teoretykw sztuki wojennej. Zdolno taktycznego mylenia powinna by cech kadego dowdcy na poziomie taktycznym. W prezentowanym artykule podejm prb wyjanienia tego sformuowania i okrelenia jego przydatnoci, jako cechy wspczesnych oficerw na najniszym poziomie prowadzenia dziaa militarnych. Aby wyjani termin mylenie taktyczne, konieczne jest powicenie uwagi samemu pojciu taktyka. Wywodzi si ono ze staroytnej Grecji i dosownie oznacza: ukada, porzdkowa, ustawia w szyku bitewnym. Natomiast w sensie oglnym taktyka jest metod postpowania, umiejtnoci uywania posiadanych si dla osignicia zamierzo-
A. i H. Toffler: Wojna i antywojna. Jak przetrwa na progu XXI wieku. Warszawa 1998, s. 90.
75
Sztuka wojenna
nych celw2. Taktyka jest czci sztuki wojennej, specjalnoci, ktra obejmuje teori i praktyk przygotowania i prowadzenia dziaa przez pododdziay, oddziay i zwizki taktyczne jednego lub kilku rodzajw wojsk ze skadu rnych rodzajw si zbrojnych3. Taktyka jest skadow sztuki wojennej, podobnie jak sztuka operacyjna i strategia, zatem uzyskanie powodzenia na poziomie operacyjnym i strategicznym bdzie uzalenione od osigania sukcesw taktycznych. Nawet najdoskonalsze, oparte na racjonalnych przesankach, decyzje operacyjne i strategiczne nie zapewniaj sukcesu bez skutecznego wykonywania zada na poziomie taktycznym. Wniosek ten implikuje zasadno posiadania przez dowdcw operacyjnych swoistego rodowodu taktycznego, wyraajcego si okrelon wiedz, nabyt podczas dowodzenia jednostkami szczebla taktycznego, i poczon ze zrozumieniem zalenoci i rnic pomidzy szczeblami wojny.
Taktyka jest skadow sztuki wojennej, podobnie jak sztuka operacyjna i strategia, zatem uzyskanie powodzenia na poziomie operacyjnym i strategicznym bdzie uzalenione od osigania sukcesw taktycznych. Nawet najdoskonalsze, oparte na racjonalnych przesankach, decyzje operacyjne i strategiczne nie zapewniaj sukcesu bez skutecznego wykonywana zada na poziomie taktycznym.
Naley jednak pamita, e nie wszyscy dowdcy s zdolni do skutecznego dowodzenia na wyszym szczeblu. Zjawisko takie moemy okreli mianem indywidualnego, granicznego progu szczebla dowodzenia. Niejednokrotnie znakomity dowdca batalionu nie bdzie nawet dobrym dowdc brygady, poniewa nie bdzie w stanie przetworzy w pozytywn, praktyczn dziaalno wiedzy teoretycznej, jaka jest konieczna do dowodzenia oddziaem4. Czsto te utalentowany i pomysowy taktyk nie osignie sukcesw na niwie operacyjnej. Bagatelizowanie przedstawionego zjawiska i wbrew racjonalnym przesankom nierespektowanie istnienia granicznego progu szczebla dowodzenia w praktyce kadrowej moe doprowadzi do niepodanych konsekwencji.
2 3 4 5 6 7 8
Aby rozpocz rozwaania nad meritum tematu, konieczne jest rwnie zdefiniowanie terminu myle, ktry oznacza: uwiadamia sobie co i skupia na tym uwag, usiowa co zrozumie lub rozwiza; sdzi, przypuszcza, mniema; pamita o czym, o kim; nosi si z jakim zamiarem, chcie co zrobi5. Z terminem myle wie si nierozcznie pojcie myl, ktre jest definiowane jako: wytwr pracy umysu; pomys, zamiar, ch; pogld, idea lub koncepcja6. Z rozwaa tych wynika, e zjawisko mylenia taktycznego moemy zdefiniowa jako waciw ocen sytuacji wraz ze zdolnoci rozwizywania okrelonych problemw czy zada podczas planowania i prowadzenia dziaa na poziomie taktycznym. Na rozwijanie umiejtnoci waciwego mylenia taktycznego skada si wiele czynnikw, do ktrych moemy zaliczy: studiowanie wszelkich rde wiedzy taktycznej oraz zagadnie historii sztuki wojennej; posiadanie wasnych pogldw, potwierdzonych naukowo, na zasadnicze kwestie zwizane z dziaaniami taktycznymi; umiejtno podejmowania decyzji na podstawie realistycznych moliwoci posiadanych si i rodkw; dogbn znajomo i twrcze stosowanie zasad sztuki wojennej7; wasne dowiadczenia z wicze oraz udziau w misjach poza granicami kraju. Jak ju wspomniano, zagadnienia dotyczce mylenia taktycznego byy niejednokrotnie tematem rozwaa teoretykw i praktykw zwizanych z problematyk sztuki wojennej. Dostrzegamy to ju w opracowaniu Carla von Clausewitza zatytuowanym O wojnie, w ktrym pisze: wojna jest dziedzin niepewnoci; trzy czwarte tego, na czym s oparte dziaania wojenne, pokrywa mga wikszej lub mniejszej niepewnoci. Tutaj wic przede wszystkim niezbdny jest subtelny, przenikliwy rozum, aby wyczu prawd i trafnie sdzi 8. Clausewitzowsk trafno sdzenia mona z powodzeniem zaliczy do treci istotnych dla zagadnie mylenia taktycznego.
W. Kopaliski: Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych. Warszawa 1985, s. 416. M. Huzarski: Zagadnienia taktyki wojsk ldowych. Toru 1999, s. 19. F. Skibiski: Rozwaania o sztuce wojennej. Warszawa 1972, s. 361. http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=my%B6lenie. Internetowy sownik jzyka polskiego. Ibidem. M. Huzarski: Zagadnienia taktyki, s. 132. C. Clausewitz: O wojnie. T. 1, Warszawa 1958, s. 54.
76
Sztuka wojenna
Zdolno taktycznego mylenia w otoczeniu niepewnoci, jakie nios ze sob dziaania zbrojne, jest nieocenionym atrybutem wspczesnego dowdcy. Dziaania bojowe niejednokrotnie detronizuj niektrych doskonaych dowdcw czasu pokoju i wysuwaj na ich miejsce prawdziwe talenty taktyczne. Konieczne jest wic zachowanie naleytego poziomu realizmu w scenariuszach wicze oraz treningw sztabowych w codziennej dziaalnoci subowej w jednostkach wojskowych. Czas pokoju, bez odpowiedniego przeciwdziaania, wyciska na umysach dowdcw pitno i odwraca niejako waciw hierarchi wanoci. Dotyczy to rwnie zagadnie taktyki, ktre, gdy brakuje realizmu, mog by interpretowane opatrznie i ze szkod dla waciwego taktycznego mylenia, opartego na racjonalnych i zgodnych z zagroeniami przesankach. Z kolei znany polski przedstawiciel myli wojskowej, autor wielu publikacji z dziedziny teorii i praktyki prowadzenia dziaa zbrojnych na wszystkich poziomach sztuki wojennej, gen. dyw. dr Franciszek Skibiski, opisa zasady rozumowania taktycznego, ktre zdefiniowa jako niezmienne i majce na celu osiganie optymalnej wartoci tak zwanego staego czynnika taktycznego. (1) Osignicie niniejszej wartoci, wedug Skibiskiego, jest funkcj zmiennych co do iloci i jakoci parametrw aktualnych rodkw uzbrojenia, transportu, cznoci, walki informacyjnej, warunkw terenowych, czasu i przestrzeni, jak rwnie czynnikw niematerialnych, takich jak morale oraz stan fizyczny, bdcych w dyspozycji wojsk9. Obecnie pojcie staego czynnika taktycznego ulego pewnej dezaktualizacji i mogoby by definiowane jako osignicie celu taktycznego z zaoeniem zadawania przeciwnikowi tylko strat koniecznych i ponoszenia minimalnych strat wasnych, z jednoczesnym uzyskaniem optymalnego efektu medialnego prowadzonych dziaa. Ciekawy pogld na temat mylenia taktycznego wyraa inny polski przedstawiciel myli wojskowej, prof. dr hab. Micha Huzarski. Stwierdzi on, i mylenie taktyczne jest istotnym elementem procedury dowodzenia, poniewa aby decyzja taktyczna prowadzia do zwycistwa, musi by efektem pracy mylowej przeprowadzonej w nastpujcej kolejnoci:
F. Skibiski: Rozwania o, s. 595. M. Huzarski: Zagadnienia taktyki, s. 133. 11 B. Chocha: Rozwaania o taktyce. Warszawa 1981, s. 9.
9 10
zrozumienie otrzymanego zadania (zgodnie z zasad celowoci); ocena posiadanych si i rodkw oraz moliwoci ich wykorzystania w terenie; precyzyjne okrelenie rejonu (pasa) dziaania ze zwrceniem uwagi na linie rozgraniczenia; okrelenie uwarunkowa wykonania zadania z uwzgldnieniem najbardziej niebezpiecznego dla nas dziaania przeciwnika, warunkw terenowych oraz ssiadw; ocena przedsiwzi realizowanych przez przeoonego na nasz korzy; ocena, analiza i porwnanie, a w konsekwencji wybr jednego z wariantw dziaania10. Istotne z punktu widzenia niniejszych rozwaa wydaj si by rwnie treci dotyczce mylenia taktycznego zaprezentowane przez gen. dyw. Bolesawa Choch, wedug ktrego bezporednio na ksztatowanie tej cechy wpywa wiadomo czterech czynnikw: taktyki nie mona nauczy si raz na cae ycie. Wymaga ona cigych studiw, zwaszcza historycznych, oraz wicze i treningw w rnorakich formach i sytuacjach; przewiadczenie w nieograniczone niemale moliwoci techniki nie moe zwalnia od studiw taktycznych. Technika wojskowa wymaga taktyki, tak samo jak taktyka jest zalena od techniki; w czasie pokoju podczas dziaalnoci szkoleniowej musi by zachowany realizm wspczesnych dziaa bojowych; nawet zdolni taktycy nie powinni by faworyzowani, z wyjtkiem racjonalnego przyspieszania w przesuwaniu na wysze stanowiska, ale z poszanowaniem zasady indywidualnego, granicznego progu szczebla dowodzenia11. Zagadnienia zwizane z pojciem mylenia taktycznego nie s novum, stanowiy i stanowi obszar zainteresowania teoretykw i praktykw wojskowoci. Umiejtno mylenia taktycznego wywiera bezporedni wpyw na trafno podejmowanych decyzji oraz kierowanie walk. Brak realizmu w codziennej dziaalnoci szkoleniowej czasu pokoju powoduje wypaczenia w myleniu taktycznym. Fakt, i tylko wojna moe potwierdzi lub zanegowa sposb pracy mylowej dowdcy lub oficera sztabu nie zwalnia nas z obowizku czynienia
WYJANIENIE
NR1
Stay czynnik taktyczny, wedug Franciszka Skibiskiego, polega na wojowaniu w taki sposb, by samemu ponoszc jak najmniejsze straty zadawa jednoczenie przeciwnikowi jak najwiksze.
77
Sztuka wojenna
wszystkiego, by w czasie pokoju nada jej obudow najbardziej realn i odpowiadajc wymogom wspczesnych dziaa zbrojnych. Mylenie taktyczne jest bezporednio zwizane z indywidualnymi predyspozycjami kadego czowieka, a talent taktyczny w dowodzeniu brygad wcale nie musi by jednoczenie talentem w dowodzeniu zwizkiem taktycznym. Istotne wydaje si rwnie poruszenie kwestii zalenoci pomidzy wspczesn technik wojskow a czowiekiem. Obecnie dziaania zbrojne na wszystkich poziomach sztuki wojennej charakteryzuj si, midzy innymi, niezwykle wysokim stopniem zastosowania nowoczesnych technologii, w zasadzie we wszystkich dziedzinach dziaalnoci wojsk. kadanych celw, cho zwolennicy podejcia systemowego dziaa bojowych bazujcych na efektach (Effects of Based Operations) twierdz, e wszelkie problemy, ktre maj miejsce w dziaaniach bojowych, s przewidywalne i mog by atwo rozwizane oraz e dziaania te s odporne na wpyw otaczajcego je rodowiska13. Nasuwa si jednak pytanie: jak w takim razie zmierzy niematerialne czynniki prowadzenia dziaa taktycznych, takie jak na przykad umys i wyobrania dowdcy poczone z niezwykymi zdolnociami przywdczymi i przewidzie oraz rozwiza wynikajce z tego konsekwencje na polu walki? W efekcie, to zawsze czowiek dokonuje wyborw, takich jak okrelenie kierunku gwnego uderzenia czy miejsca skupienia wysiku obrony. Owszem, decyzje podczas planowania i prowadzenia dziaa musz by poparte stosownymi kalkulacjami, ktre jednak s tylko narzdziem wspomagajcym ich podejmowanie przez czowieka. Bro inteligentna jest tak inteligentna, jak obsugujcy j czowiek, a wiat maszyn bez czowieka jest wiatem martwym. Rozwj technologii w niekwestionowany sposb wpywa na prowadzenie dziaa taktycznych, lecz w dalszym cigu pomimo dominacji techniki na polu walki, to czowiek, wraz z jego determinacj, intelektem, twrcz wyobrani i zdolnoci taktycznego mylenia bdzie decydowa o wyniku prowadzenia tych dziaa. Wspczenie, w dobie wysokiego zaawansowania technologicznego konfliktw zbrojnych, rola czowieka pozostaje wana i cigle wzrasta. Dzieje si tak, poniewa podnosi si poziom wzajemnych zalenoci pomidzy poszczeglnymi systemami walki, co w konsekwencji implikuje coraz wieksze potrzeby decyzyjne. Wzrastaj zarazem wymagania, jakie musi spenia dowdca, aby sprosta technologii. Gruntowna wiedza poczona z dowiadczeniem oraz intuicj, jak rwnie umiejtnoci uczenia si oraz zdolnoci taktycznego mylenia, czyni czowieka najwaniejszym elementem we wspczesnych dziaaniach taktycznych. Z pojciem mylenia taktycznego wi si nierozcznie rwnie kategorie pozbawione uzasadnienia naukowego, a mimo to uznawane za prawdziwe. Mowa o onierskim szczciu i intuicji. Te niemate-
Bro inteligentna jest tak inteligentna, jak obsugujcy j czowiek, a wiat maszyn bez czowieka jest wiatem martwym.
We wspczesnych dziaaniach militarnych uncja krzemu w komputerze moe przynie wiksze efekty ni tona uranu12. Zastosowanie zaawansowanych rozwiza technologicznych jest nieuniknione. Prace nad systemami komputerowymi prowadz do powstawania wyrafinowanych i bardziej autonomicznych narzdzi wspomagania dowodzenia, symulacyjnych, rozpoznawczych i innych, co moe wzbudza zudne przewiadczenie, i ranga czowieka maleje, e w niedalekiej przyszoci komputer moe zastpi go na stanowiskach dowodzenia, rwnie szczebla taktycznego. Nie jest to prawd, poniewa mylenie taktyczne powinno by rwnie ukierunkowane na uzyskanie odpowiedzi na pytanie: jak posiadana technika wojskowa moe by najwydajniej i najskuteczniej wykorzystana przez czowieka w celu osignicia powodzenia w dziaaniach taktycznych? Pomimo rozwoju technicznego natura wojny si nie zmienia, gdy prowadzi j czowiek w swej naturze niezmienny. Dlatego cechy, takie jak: niepewno, przypadkowo, nieprzewidywalno, szczcie byy i s cechami wojny. Zmatematyzowanie postaci wspczesnych dziaa taktycznych i przedstawianie ich w formie systemowej wcale nie musi prowadzi do osigania za-
12 13
A. i H. Toffler: Wojna i, s. 83. M. Vego: Systemowe kontra klasyczne podejcie do dziaa bojowych. Kwartalnik Bellona 2009 nr 2, s. 193.
78
Sztuka wojenna
Fot. We wspczesnych dziaaniach militarnych uncja krzemu w komputerze moe przynie wiksze efekty ni tona uranu (US Navy)
rialne czynniki mylenia taktycznego nie pozostaj bez wpywu na podejmowanie decyzji. Niejednokrotnie maj znaczenie podczas przechylania szali zwycistwa na wasn stron14. Dziaania taktyczne s prowadzone w sposb bardziej dynamiczny ni ma to miejsce na innych poziomach sztuki wojennej. Wie si to z koniecznoci podejmowania czstych, taktycznie uzasadnionych decyzji, bdcych antidotum na byskawiczne zmiany sytuacji. Jednak opanowanie sztuki taktycznego mylenia,
Obecnie, w pierwszej dekadzie XXI wieku, w operacjach poza granicami kraju, dowdcy nawet najniszych szczebli wykonuj bardzo odpowiedzialne zadania, niejednokrotnie na samodzielnych kierunkach i bez moliwoci natychmiastowego wsparcia przez przeoonego. Ksztatowanie umiejtnoci mylenia taktycznego jest wic niejako koniecznoci. Dowdcy niesamodzielni, doktrynerzy niezdolni do podejmowania szybkich decyzji i bez wyobrani taktycznej nie rokuj powodzenia stawianym przed
miae mylenie taktyczne poczone z inicjatyw oraz zdecydowaniem jest zatem i jeszcze dugo pozostanie nieodzownym i wymaganym atrybutem dowdcy szczebla taktycznego.
czyli umiejtnoci posugiwania si taktyk w praktyce, nie jest spraw prost. To efekt uciliwych treningw i nieatwych wicze, poczonych z twrczym interpretowaniem przyjtych rozwiza. Zdolno taktycznego mylenia jest przejawem dorosoci taktycznej, kunsztu, ktry objawia si w dojrzaych taktycznie decyzjach, opartych na racjonalnych przesankach, podejmowanych z uwzgldnieniem skalkulowanego ryzyka i wyeliminowaniem elementw asekuranctwa.
14
nimi zadaniom. Pomimo ogromnych nakadw technologicznych, to czowiek we wspczesnych dziaaniach taktycznych zajmuje miejsce kluczowe. Jego myli nadaj bieg wszystkiemu, a technologia jest tylko narzdziem, ktre wprowadza te myli w czyn. miae mylenie taktyczne poczone z inicjatyw oraz zdecydowaniem jest zatem i jeszcze dugo pozostanie nieodzownym i wymaganym atrybutem dowdcy szczebla takg tycznego.
M. Huzarski: Zagadnienia taktyki, s. 136.
79
Sztuka wojenna jako dyscyplina naukowa

W obliczu rozwoju nauk zwizanych z wojskowoci zachodzi potrzeba zwrcenia uwagi na miejsce, jakie powinna zajmowa sztuka wojenna. Autor w analizie historycznego rozwoju tej dyscypliny naukowej przedstawia jej dotychczasowe miejsce i rol w dziedzinie wiedzy, jak s nauki wojskowe. Jednoczenie ukazuje uwarunkowania, ktre stanowi podwaliny dla tezy, e sztuka wojenna, jako dzia wiedzy i dyscyplina naukowa, ma charakter interdyscyplinarny.
pk dr hab. ANDRZEJ CZUPRYSKI

szef Katedry Dziaa Poczonych Wydziau Zarzdzania i Dowodzenia AON. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu oraz Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Doktor nauk wojskowych w specjalnoci sztuka wojenna. Autor podrcznikw i artykuw z dziedziny sztuki wojennej.
As the military sciences develop, the art of war should be paid more careful attention to. The writer in his historical analysis on the development of the art of war as scientific area presents the role it has had so far in the military science. At the same time, he indicates that the art of war, as a science branch, is interdisciplinary.
roblem, czym jest nauka i jaka jest jej klasyfikacja z punktu widzenia naukowego, nie jest rozstrzygnity. Nauce przypisuje si pewne cechy i funkcje, wiadczce o rozwijaniu danej dziedziny wiedzy, ktre w jaki sposb rozgraniczaj jej obszary. Nauka jest to okrelona i specjalna dziaalno ludzi w celu poznania obiektywnej prawdy o rzeczywistoci, zaspokojenia ludzkich potrzeb poznawczych i polepszenia dziaa praktycznych ludzi; dziaalno ujawniajca si w okrelonych wytworach i wynikach tej dziaalnoci1. Jeeli pojcie nauki z punktu widzenia semantycznego ma rne desygnaty, to zdefiniowanie danej dziedziny, dyscypliny i specjalnoci naukowej powoduje pewn trudno metodologiczn. W obrbie wiedzy wyrniano jej dziedziny i dyscypliny naukowe, w ktrych z kolei wyodrbniano specjalnoci naukowe. Taki podzia jest bezporednio zwizany z nadawanym tytuem naukowym i stopniami naukowymi. Wydaje si on zasadny, poniewa kada z tych podgrup ma swoich reprezentantw i szczegowy przedmiot zainteresowania oraz zmierza do jednolitej klasyfikacji nauki. Jednoczenie wyzwala pewnego rodzaju sprzeczno, bowiem nauka nie znosi przecie unifikacji i standaryzacji, poniewa to ogranicza jej rozwj. Jednak, z drugiej strony, wymaga si od niej
pewnego uporzdkowania problemw przez okrelanie kryteriw ich klasyfikacji, co jest zgodne z funkcj systematyzujc nauki. W owym uporzdkowaniu nauki istotne jest wyodrbnienie jej dziedzin, dyscyplin i specjalnoci, ktre nadaj jej cechy systemu wytwarzajcego, zarzdzajcego i klasyfikujcego wiedz. Dlatego na kadym poziomie klasyfikacji nauki jest ona nadsystemem, systemem, podsystemem lub jego elementem. Kryterium podziau nauk mog by: stosowane metody, przedmiot bada, waciwoci badanego przedmiotu, jego logiczny charakter oraz wymagana sprawno umysowa niezbdna w danej nauce2. Wspczesne postrzeganie nauki wskazuje, e kada jej dyscyplina jest interdyscyplinarna, co powoduje, e ich wyodrbnienie pod wzgldem specyficznych metod staje si mao czytelne. W klasyfikacji nauki wyznaczenie granic jej nowych dziedzin, dyscyplin i specjalnoci powinno wynika z cech i funkcji nauki. Do jej cech powszechnie si zalicza: umiejtno uoglniania wynikw dziaalnoci naukowej, czyli widzenia problemw, stawiania pyta i budowania teorii naukowych; obiektywno wypowiadanych sdw i twierdze;
1 2
J. Ratajewski: Elementy naukoznawstwa i gwne kierunki rozwoju nauki europejskiej. Katowice 1993, s. 13. T. Kotarbiski: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warszawa 2003, s. 573580.
80
Sztuka wojenna
ciso i jednoznaczno w formuowaniu przedstawianych sdw i twierdze; zgodno wszelkich dziaa (procedur) w nauce z metodami naukowymi uznanymi przez spoeczno uczonych; wysok informacyjno jzyka uywanego w nauce, umoliwiajc porozumiewanie si uczonych i sprawdzanie przekazanych sdw i twierdze; zasadno, logiczne powizanie oraz pewno sdw i twierdze przekazywanych w komunikacji naukowej; stay krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych sdw (twierdze) oraz postawa cigego sprawdzania istniejcych ju i przekazywanych sdw (twierdze); twrczy charakter wynikw dziaalnoci umoliwiajcy wzbogacanie dotychczasowego dorobku nauki3. Cechy te pozwalaj nam osdzi, czy dany wycinek wiedzy spenia warunki, by by samodzieln dziedzin nauki, jej dyscyplin lub specjalnoci. Kada nauka powinna take spenia funkcje: deskryptywn, eksplanacyjn, diagnostyczn, prognostyczn, metodologiczn, systematyzujc4. Zatem jest zasadne, aby za podstaw podziau nauki przyj wyznaczniki, ktre pozwalaj na wyodrbnienie jej nowych obszarw. Kryterium umoliwiajcym wydzielenie danej dyscypliny naukowej moe by: podmiot, przedmiot, metody, aparat pojciowy, spoeczna potrzeba rozwijania teorii i praktyki. zamierze politycznych pastwa w ksztatowaniu bezpieczestwa zewntrznego i wewntrznego. Historyczna nazwa sztuka wojenna sugeruje, e jej przedmiotem zainteresowania jest wojna. W istocie tak byo pierwotnie, ale wspczenie uleg on znacznej ewolucji. Obecnie jest nim, midzy innymi, udzia si zbrojnych w wojnie. Wojna nie jest jednak, jako kategoria polityczna, filozoficzna i socjologiczna, w tym wypadku gwnym przedmiotem bada. W takim ujciu jest ona obiektem zainteresowania innych dyscyplin naukowych. Sztuka wojenna korzysta z politologii, filozofii, socjologii, ale ich przedmiot bada i ich narzdzia badawcze s traktowane interdyscyplinarnie. Wojna jako kategoria polityczna, filozoficzna i socjologiczna nie jest gwnym przedmiotem bada sztuki wojennej. Gwnym przedmiotem bada sztuki wojennej jest walka zbrojna oraz inne dziaania si zbrojnych w konflikcie. Siy zbrojne uczestnicz w operacjach: wojennych, reagowania kryzysowego i pokojowych. Istot ich dziaania jest pokonanie przeciwnika lub dziaania w sytuacjach kryzysowych lub w czasie kryzysu, przeciwdziaanie powstawaniu lub odnawianiu si konfliktw oraz niesienie pomocy humanitarnej, ponadto prowadzenie akcji ratowniczych, usuwanie skutkw klsk ywioowych, tworzenie stref buforowych lub demonstrowanie gotowoci do dziaania. Wiele z tych zada nie ma cech walki zbrojnej i nie wymaga osignicia zwycistwa. Miar sukcesu jest osignicie celu w ujciu prakseologicznym, wyraanego w sprawnoci dziaania. Jednak to nie upowania nas, by sztuk wojenn nazywa prakseologi walki. W wielu dziaaniach s uywane nie tylko narzdzia, ale rwnie metody walki zbrojnej, a podstaw sprawnego dziaania si zbrojnych jest ich wyszkolenie bojowe. Sztuka wojenna dotyczy wszelkich aspektw uywania i dziaania si zbrojnych, nawet w tych sytuacjach, w ktrych nie stosuje si metod walki zbrojnej. Wspczesna sztuka wojenna wymaga innego definiowania, adekwatnego do przedmiotu jej zainteresowania, wynikajcego ze wspczesnych wyzwa bezpieczestwa personalnego, narodowego, regionalnego i globalnego.
WYJANIENIE
NR1
Podsystem nauk wojskowych

Na podstawie przyjtych zaoe postuluje si, by w dziedzinie wiedzy, ktr s nauki wojskowe (lub nauki o bezpieczestwie), wyszczeglni midzy innymi sztuk wojenn. (1) W minionych latach sztuka wojenna co prawda zdominowaa nauki wojskowe, ale byo to zwizane z pewnymi okresami jej rozwoju, kiedy siy zbrojne widziano jako gwny instrument polityki pastwa. Rozwj sztuki wojennej zawsze by postrzegany z rozwojem spoecznym czowieka i jego myli dotyczcej ksztatowania bezpieczestwa. Naley podkreli, e sztuka wojenna od zarania jej powstania, jako umiejtno i wiedza prowadzenia wojny, przez tysice lat ewoluowaa. Obecnie rozumiemy j jako wiedz i umiejtno uywania narzdzi walki zbrojnej do wspierania
3 4
W klasyfikacji nauki polskiej wyszczeglnia si nauki wojskowe. Trwajca od kilku lat dyskusja wskazuje, e jest zasadne, aby si zastanowi nad obszarem i nazw dotychczasowej dziedziny nauki wojskowe. Wydaje si, e przez zmian nazwy nauki wojskowe na nauki o bezpieczestwie doprecyzuje si sfer zainteresowania tej dziedziny o sprawy bezpieczestwa, ktrymi zawsze nauki wojskowe si zajmoway. Analiza przedmiotu zainteresowania nauk wojskowych wskazuje, e pozostawienie nazwy dotychczasowej zbyt ogranicza sfer ich zainteresowania, ktra zawsze dotyczya szeroko rozumianego bezpieczestwa.
J. Ratajewski: Elementy naukoznawstwa, s. 1320. Ibidem, s. 21.
81
Sztuka wojenna
Sztuka wojenna to dziedzina wiedzy i umiejtno praktycznego uycia si zbrojnych, stosowana do wspierania funkcji pastwa w ksztatowaniu bezpieczestwa rodkami militarnymi oraz metodami odpowiednimi do osiganego celu. Dotyczy twrczego zastosowania potencjau si zbrojnych. Jej integraln czci jest: strategia wojskowa, sztuka operacyjna i taktyka. Przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej jest prognozowanie i planowanie rozwoju si zbrojnych oraz uycie ich w okresie pokoju, kryzysu i wojny. Sztuka wojenna dotyczy przygotowania si zbrojnych do uywania ich w okresie pokoju, kryzysu i wojny w sytuacjach nie zawsze zwizanych z walk zbrojn. Warunkiem jest wspieranie osigania celu politycznego pastwa w sferze bezpieczestwa narzdziami walki zbrojnej. Wyznacznikiem sztuki wojennej przestao by tylko zjawisko walki zbrojnej, jej wyznacznikiem jest sprawne dziaanie w sytuacjach ekstremalnych. Uywanie si zbrojnych nastpuje adekwatnie do zaistniaSztuka wojenna to dziedzina wiedzy i umiejtnoci praktycznego uycia si zbrojnych, stosowana do wspierania funkcji pastwa w ksztatowaniu bezpieczestwa rodkami militarnymi oraz metodami odpowiednimi do osiganego celu.
dotyczy uywania si zbrojnych na wojnie. Obecnie skala zaangaowania si zbrojnych w konflikty poniej progu wojny oraz w dziaania pokojowe wskazuje na coraz liczniejsze zadania wykonywane metodami odmiennymi od walki zbrojnej. Jednak ze wzgldu na angaowanie si zbrojnych do rozwizywania sytuacji na rnych poziomach konfliktw lub sytuacji niebezpiecznych jest zasadne posugiwanie si tradycyjn nazw sztuka wojenna, mimo e wspczenie dotyczy ona szerokiej sfery bezpieczestwa pastwa.
Sztuka czy rzemioso?

Od czasu, gdy Carl von Clausewitz wyrazi wtpliwo: sztuka wojenna czy nauka wojenna, nadal s prowadzone dyskusje, w ktrych si poszukuje miejsca dla teorii i praktyki uywania si zbrojnych do wspierania zamierze politycznych pastwa. Rozrnienie nauki i sztuki wedug kryterium celu znajduje swoje uzasadnienie, ale nie akceptacj na sytuowanie sztuki wojennej tylko w kategoriach umiejtnoci5. Sztuka wojenna, jako dzia wiedzy i dyscyplina naukowa, ma charakter interdyscyplinarny. Nie mona problemw uywania si zbrojnych rozdzieli, poniewa pena wiedza i praktyka sztuki wojennej wymagaj znajomoci wybranych nauk empirycznych i teoretycznych. Podstaw sztuki wojennej jest wiedza i umiejtno jej zastosowania w sytuacjach niestandardowych. Jeeli bdziemy stosowali wiedz o danym przedmiocie tylko w cile okrelony sposb, w precyzyjnie wyznaczonych warunkach, to bdziemy uprawiali rzemioso. Pojcie sztuka pozwala nam natomiast wykorzystywa t sam wiedz na uytek rnych sytuacji i w rnych uwarunkowaniach. Nie mona oddzieli wiedzy od umiejtnoci oraz poznania od oceny, poniewa s to procesy, ktre odbywaj si jednoczenie. Termin sztuka wojenna, z jednej strony, oznacza nauk (dyscyplin naukow), ktrej przedmiotem bada s zagadnienia przygotowania i uywania si zbrojnych do wspierania zamierze politycznych pastwa rodkami i metodami adekwatnymi do osiganego celu. Z drugiej strony, okrela praktyczne postpowanie podczas przygotowania i prowadzenia dziaa militarnych. Termin dziaania militarne w tym kontekcie nie oznacza nic ponad-
ego zagroenia w celu wsparcia organw politycznych w ksztatowaniu bezpieczestwa. Przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej s take sytuacje, w ktrych s wspierane zbrojnie cele polityki bezpieczestwa pastwa.
Nazwa historyczna
Wyodrbnienie w strukturze sztuki wojennej strategii wojskowej, sztuki operacyjnej i taktyki, jako specjalnoci naukowych w naukach wojskowych lub naukach o bezpieczestwie, wskazuje, e sztuka wojenna nadal powinna zachowa swoj nazw historyczn i podzia, ale ze zmienionym przedmiotem bada, ktry w wielu wypadkach niezasadnie jest postrzegany jako wojna. Zachowanie nazwy potwierdza, w wypadku dotychczas wytworzonej wiedzy i jej krytycznego osdu, wi teraniejszoci z przeszoci i przyszoci. Kada zmiana nazwy powoduje utrat tosamoci i utrudnia identyfikacj ewolucji przedmiotu bada. Termin sztuka wojenna wspczenie jest raczej pojciem tradycyjnym ni rzeczywicie oddajcym jego istot. Pierwotnie
C. von Clausewitz: O wojnie. Lublin 1995, s. 113.
82
Sztuka wojenna
to, e cel jest osigany przez siy zbrojne jako organizacj powoan do wspierania polityki pastwa. Sama znajomo teorii sztuki wojennej jako wiedzy lub posiadanie tylko umiejtnoci prowadzenia walki nie wystarczaj do wyksztacenia rozwanych onierzy i dowdcw. Midzy poznaniem naukowym a prawdziw sztuk ley bowiem przepa tak samo w sztuce wojennej, jak i w sztukach pokojowych6. Mona j pokona przez uzupenienie praktyki teori, a teorii praktyk, znalezienie tym samym nowych rozwiza w sztuce wojennej. Sztuka wojenna, zatracajc swoj prostot i zastpujc stosowanie brutalnej siy innymi rozwizaniami, z rzemiosa staa si nauk. Wspczesna sztuka wojenna, bogatsza o nowe dowiadczenia, ewoluuje w kierunku odrzucania brutalnej siy na rzecz efektywnego osigania celw. Podstaw zrozumienia jej rozwoju i istoty jest znajomo zasad i praw prowadzenia walki zbrojnej oraz czynnikw powodujcych ich zmiany. Dziki temu moliwe jest formuowanie prognoz przyszego rozwizywania sytuacji konfliktowych lub kryzysowych narzdziami walki zbrojnej. Podstawowe zaoenia sztuki wojennej, ktrych istot byo wykorzystanie wiedzy i umiejtnoci do osignicia zwycistwa, si zmieniaj. Na pocztku XX wieku sdzono, e przyczyn powstawania duych strat byo zastosowanie nowoczesnych rodkw walki. Gdyby ta teza bya zasadna, to prowadzona dyskusja byaby bezprzedmiotowa, poniewa nie istniaby podmiot dyskusji. Za poziom strat nie odpowiada narzdzie walki, ale czowiek, ktry jest jej podmiotem i przedmiotem. Dlatego jest tak istotne, by nie zatraci sztuki wojennej, jej utrata mogaby by bowiem przeszkod na drodze do identyfikacji praw rozwoju walki i ewolucji stosowania jej narzdzi. Prawie do koca ubiegego wieku paradygmatem w sztuce wojennej by kanon zwycistwa osignitego w wyniku spowodowania maksymalnych strat po stronie przeciwnika, przy minimalnych stratach wasnych. Przeom XX i XXI wieku wskazuje, e czowiek ponownie odnis si do waciwych zaoe sztuki wojennej, w ktrej bitwa i jej skutek s rodkiem do osignicia celu, a nie jej celem. Sztuka wojenna nie jest nauk o zabijaniu, lecz o osiganiu zwycistwa za pomoc rnych narzdzi i metod. Dlatego oddaje istot
6
uywania si i rodkw walki zbrojnej i stosowanych efektywnych metod dziaania. Naley podkreli, e zastosowanie nowoczesnych rodkw walki w istocie moe spowodowa wiksze straty ni w minionych konfliktach, ale pod warunkiem, e bdziemy do nich wiadomie i z determinacj dy. Wspczesna sztuka wojenna poszukuje takich metod zastosowania narzdzi walki zbrojnej, by w efekcie ich uycia nie powodowa nadmiernego zniszczenia. Dlatego jest tak wane, by poprzez teori sztuki wojennej rozwija wyobrani operacyjno-taktyczn i mylenie operacyjne onierzy i dowdcw. Rozwaania o sztuce wojennej jako dyscyplinie naukowej naley rozpocz od ustosunkowania si do coraz czstszych dyskusji odnoszcych si do jej nazwy. Pogldy, e sztuka wojenna nie powinna by postrzegana jako dyscyplina naukowa s mao zasadne. Najwiksze kontrowersje budzi sowo sztuka, ktre niektrzy teoretycy pragn przypisa tylko do umiejtnoci zwizanej z tworzeniem pikna. Tymczasem termin ten oznacza rwnie wysoki poziom umiejtnoci organizowania i prowadzenia dziaa zbrojnych. Wszyscy, co prawda, mog posi ogromny zasb wiedzy z danej dyscypliny, ale nie wszyscy potrafi j zastosowa. Dlatego sztuk jest podejmowanie decyzji w rnych sytuacjach na podstawie niepenych danych.
Przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej jako nauki jest prognozowanie i planowanie rozwoju si zbrojnych oraz ich uycia w okresie pokoju, kryzysu i wojny.
Z teorii dowodzenia wynika, e zasady podejmowania decyzji i kierowania organizacj s analogiczne do innych sfer ycia spoecznego, ale zmienne wpywajce na ksztat merytoryczny decyzji zawsze s niepene. Wskazuje to na konieczno podejmowania wiadomego ryzyka, ktrego granice nie s okrelone naukowo, ale intuicyjnie na podstawie wyobrani i twrczego mylenia operacyjnego. Dlatego racjonalne podejmowanie decyzji, czsto w irracjonalnych warunkach, jest sztuk. Termin sztuka jest zwizany z uznaniem przedmiotu lub pewnego aktu dziaania, ktry wie si z sukcesem. Wynika to z cech epoki lub warunkw osignicia sukcesu.
S. Rola-Arciszewski: Sztuka dowodzenia na Zachodzie Europy. Warszawa 1934, s. 6.
83
Sztuka wojenna
W sztuce wojennej warunkiem powodzenia jest odniesienie zwycistwa, ale wspczenie w niektrych sytuacjach, gdzie nie dochodzi do walki zbrojnej, miar sukcesu jest dotarcie do celu na okrelonych warunkach. Osignicie celu moemy nazwa pewnego rodzaju sztuk, jeeli zrobimy to ponoszc minimalne (konieczne) nakady. Sztuka wojenna, a waciwie rozwane uywanie wiedzy z ni zwizanej, wymaga wyobrani i umiejtnoci mylenia operacyjnego. Umiejtnoci osignicia zwycistwa byy postrzegane jako sprawno intelektualna, ktrej nie mogli posi wszyscy. Dlatego sztuk byo organizowanie i prowadzenie bitwy. Naley si rwnie odnie do teorii sztuki wojennej, w ktrej pomimo funkcjonowania teoretycznego praw wojny, walki zbrojnej oraz zasad sztuki wojennej, o powodzeniu dziaania czsto decydowa przypadek. Jednak tak byo tylko z pozoru, poniewa efekt by nastpstwem podjcia poprawnego dziaania odpowiednimi siami we waciwym czasie i miejscu. Sztuk byo w danej sytuacji postrzeganie relacji (i ich efektw) pomidzy celem, czasem, metod, miejscem i siami dziaajcymi. Byo ni rozpoznanie sytuacji na podstawie niepenych danych i organizowanie dziaa opartych na hipotezach. wojennej staje si osiganie celu dziaania (zwycistwa) przy powodowaniu minimalnych (koniecznych) strat po obu stronach konfliktu. Termin sztuka wojenna by moe jest ju anachroniczny, ale istnieje w wiadomoci spoecznej jako dziaanie si zbrojnych w rnych okresach funkcjonowania pastwa, w specyficznych uwarunkowaniach. w szczeglny charakter wymaga od dowdcy nie tylko rozumienia rzeczywistoci, ale take prognozowania przyszoci przed i w trakcie dziaania. Nazwa jest mniej istotna, poniewa wynika bardziej z tradycji ni z obecnego obszaru zainteresowania, jednak w systemie poj jest wane, by pod tradycyjnym terminem rozumie treci wspczesne. Rozwj sztuki wojennej, jako teorii adekwatnej do rzeczywistych zmian w funkcjonowaniu si zbrojnych, wskazuje, e jest zasadne pozostanie przy tradycyjnych nazwach, poniewa w swych treciach oddaj one przeszo, teraniejszo i prognozowan przyszo ksztatowania bezpieczestwa. Nastpuje cigo systemu wiedzy zakonotowanego w wiadomoci spoecznej. Sztuka wojenna coraz bardziej zmierza w kierunku naukowego uzasadnienia potrzeby wspierania zamierze pastwa zwizanych z kreowaniem bezpieczestwa. Nie oznacza to, e powinna by zmieniona tradycyjna nazwa sztuka wojenna, lecz tylko to, e zachodz w niej istotne zmiany. Nadal jest uzasadnione uywanie terminu sztuka wojenna, poniewa dotyczy on pierwotnych narzdzi i metod zachowania wasnej suwerennoci. Instrumentem bezporednio zwizanym ze sztuk wojenn s siy zbrojne, ktrych misj jest zapewnienie nienaruszalnoci terytorialnej pastwa, a wspczenie ich zadania poszerzono o szeroko rozumiane bezpieczestwo. Dlatego powinna pozosta nazwa tradycyjna, jedynie treci jakie w sobie zawiera powinny by rozszerzone w kierunku wspierania organw pastwa w ksztatowaniu bezpieczestwa.
Paradygmat sztuki wojennej

Wspczesna sztuka wojenna to sztuka uywania narzdzi walki zbrojnej do wywalczenia pokoju na warunkach prawa midzynarodowego. Jej paradygmatem przestaje by powodowanie maksymalnych strat po stronie przeciwnika, staje si nim osignicie celu przy minimalnych (koniecznych) stratach po obu stronach konfliktu. Jest to wynikiem zmian w mentalnoci demokratycznych spoeczestw i kreowania przez ich rzdy polityki pokojowej. Inne cele wojny wymagaj innych rodkw i metod dziaania. Nowoczesne rodki walki, ktre w XX wieku byy uwaane za sprawc ogromnych zniszcze, na pocztku obecnego stulecia s zwiastunem precyzji dziaania, powoduj minimalne straty. Do XXI wieku sztuka wojenna bya oparta na umiejtnoci efektywnego organizowania i prowadzenia kampanii, operacji i walk oraz toczenia zwyciskich bitew. Skuteczno sztuki wojennej bya postrzegana przez pryzmat poziomu strat zadawanych przeciwnikowi. Jeeli nadal miaaby si ona rozwija tylko w tym kierunku, to w istocie naleaoby si zastanowi, dokd zmierza ewolucja takiej wiedzy. Istot wspczesnej sztuki
Sztuka wojenna
z rzemiosa staa si nauk, poniewa zatracia swoj prostot i stosowanie brutalnej siy zastpiono innymi rozwizaniami.
Dzia wiedzy
Sztuka wojenna, jako dzia wiedzy, wyksztacia si wraz z rozwojem spoecznym czowieka i dotyczya osigania istotnych celw pastwa (danej organizacji) za pomoc przemocy. Wspczenie stosowanie przemocy zbrojnej nie ma prowadzi do pozbawienia innych pastw podmiotowoci, tylko do obrony jej i bezpieczestwa (persoKwartalnik Bellona 3/2010
84
Sztuka wojenna
nalnego, narodowego, regionalnego lub globalnego) przed ich utrat. W takich uwarunkowaniach naleaoby rozstrzygn, czy sztuka wojenna jest dyscyplin naukow i czy powinna ni by. Termin nauka jest czony z wieloma pojciami, dlatego trudno ustali jego jednoznaczn definicj. Na pewno, gdy mwimy o nauce, trzeba postrzega jej aspekt: historyczno-geograficzny, statyczny, dynamiczny, treciowy, metodologiczny, strukturalny, jzykowy, aksjologiczny, systemowy, psychologiczny, socjologiczny, organizacyjny, prawny, ideologiczny, polityczny, ekonomiczny7. Dynamiczne zmiany w otoczeniu spoecznym czowieka wymagaj, by w prognozach opartych na badaniach naukowych okreli kierunki zmian w bliszej i dalszej przyszoci. Nie chodzi o przepowiadanie przyszoci, ale okrelanie uwarunkowa zmian i ich kierunkw. By moe w zaoeniach wspczesnej sztuki wojennej mona dostrzec pewnego rodzaju utopi, ktra znajduje wyraz w deniu do celu, tak aby powodowa minimalne straty po obu stronach konfliktu. Sformuowana teza nie wskazuje sposobu rozwizania zadania, uzmysawia tylko, e jest niedopuszczalne, z punktu widzenia prawnego, spoecznego i etycznego, powodowanie niekoniecznych zniszcze. Pierwotnie zwycizcy, by podkreli wag sukcesu, podpalali miasta lub niszczyli wszystko to, co byo zwizane z kultur i cywilizacj przeciwnika. Wspczenie nie walcz ze sob kultury i cywilizacje, tylko ich wytwory. Jeeli paradygmatem we wspczesnym wiecie jest denie do wspistnienia i rozwoju na zasadach partnerstwa i poszanowania podmiotowoci innych, to przyszo powinna by budowana z wielokulturowoci i rnych poziomw cywilizacji. Dlatego, midzy innymi, sztuka wojenna docenia znaczenie wielokulturowoci w okrelaniu i osiganiu celw w dziaaniach zbrojnych. Aspekt metodologiczny nauki wskazuje na warunki naukowoci obowizujcej w danej dziedzinie. Kada z nich ma swj uznany zakres narzdzi i metod badawczych, co wyrnia j spord innych lub wskazuje na zwizki i pokrewiestwa. Jeli wemiemy pod uwag metodologi, wyrniamy nauki dedukcyjne i indukcyjne, teoretyczne i praktyczne. Podstaw klasyfikacji s metody badawcze. Wyznacznikiem naukowoci w tym wypadku staje si zatem: cel, tre, metoda i jzyk poj. Aspekt metodologiczny jest nierozerwalnie zwizany z analizowanymi cechami nauki. W wyniku podejcia metodologicznego nie tylko badamy dany przedmiot, ale dokonujemy jego klasyfikacji, opisu i archiwizacji, a przede wszystkim okrelamy kierunki jego rozwoju. Wedug Karla Poppera, wiedza, ktra nie jest wynikiem dowiadczenia, nie jest nauk. (2) Oznaczaoby to, e prawdziw wiedz tworzy tylko dowiadczenie. Jest to zawenie w stosunku do niektrych dyscyplin nauki i nie mona tych uoglnie przenosi na sztuk wojenn. W sztuce wojennej do badania przeszoci, teraniejszoci i przyszoci s uywane metody z pogranicza nauk teoretycznych i empirycznych. Sztuka wojenna jest interdyscyplinarnym wycinkiem wiedzy, dlatego nie mona jednoznacznie stwierdzi lub zaleci wycznie danej metody jako odpowiedniej. Kady przedmiot i kontekst prowadzonych bada wymaga stosowania odpowiednich metod i narzdzi. Mimo e istnieje podzia nauk ze wzgldu na metody bada, to jednak przy poszukiwaniu drogi do prawdy jest zasadne stosowanie tych metod, ktre w przekonaniu badacza pozwalaj zweryfikowa hipotezy, a nie tylko tych, ktre s oglnie uznane. Interdyscyplinarno wiedzy wymaga stosowania interdyscyplinarnych metod bada. Powszechnie w sztuce wojennej s stosowane metody teoretyczne bada naukowych, ale niektre szczegowe przedmioty bada wymagaj stosowania metod empirycznych lub waciwych dla innych dziedzin naukowych. Naley pokreli, e sztuka wojenna wymaga szerszego opracowania jej podstaw epistemologicznych i metodologicznych. Aspekt strukturalny nauki wskazuje, i nauk postrzegamy jako cao, w ktrej wyrniamy podsystemy wyraane w kierunkach, dziedzinach, dyscyplinach, gaziach i teoriach. Pojawiaj si nauki monodyscyplinarne, interdyscyplinarne, multidyscyplinarne. Dotychczasowe prby zbudowania klasyfikacji nauk wykazay, i ich podzia jest zasadny z danego punktu widzenia, na przykad na potrzeby bibliotek, bada naukowych lub Polskiej Akademii Nauk. Aspekt strukturalny sztuki wojennej
WYJANIENIE
NR2
Karl Raimund Popper (19021994), filozof specjalizujcy si w filozofii nauki i filozofii spoeczestwa. Czsto jest uwaany za jednego z najwikszych filozofw dwudziestego wieku. Jego system filozoficzny zosta przez niego samego nazwany racjonalizmem krytycznym. Stworzy zasad falsyfikowalnoci jako kryterium poznania naukowego (tzw. popperyzm).
T. Pszczoowski: Nauka. W: Nowa encyklopedia powszechna PWN. T. 4, Warszawa 1998, s. 406412.
85
Sztuka wojenna
wskazuje cigo jej ewolucji w kierunku rozwoju: strategii wojskowej, sztuki operacyjnej i taktyki. Gdy si zastanawiamy nad miejscem sztuki wojennej w nauce, trzeba odpowiedzie na pytanie: czy sztuka wojenna odpowiada powszechnie uznanym kryteriom nauki? W kontekcie nauki rozumianej funkcjonalnie i statycznie (3), wspczesna sztuka wojenna spenia kryteria nauki, takie jak umiejtno uoglniania, a przede wszystkim dostrzegania problemw i ich naukowego opracowania. Bardzo wana jest obiektywno sdw i twierdze, poniewa tylko w ich wyniku moe powsta system wiedzy zbudowany na kryteriach, a nie doktrynach8. Naley podkreli, e o obiektywnoci sdw nie decyduj metody, ale badacz je stosujcy i jego poczucie odpowiedzialnoci za wynik poznania naukowego9. Na obiektywno sdw i twierdze wpywa poprawno rozumowania naukowego. Oznacza to, e w rozumowaniu niezawodnym z prawdziwych przesanek powinny wynika prawdziwe wnioski, natomiast w rozumowaniu uprawdopodobniajcym prawdziwo przesanek nie gwarantuje prawdziwych wnioskw, czyni je tylko bardziej prawdopodobnymi i bardziej uzasadnionymi. W sztuce wojennej trudno jest unikn wpywu doktryn, ktre s odzwierciedleniem sytuacji prawnej, ideologicznej, politycznej, ekonomicznej oraz historyczno-geograficznej. Poniewa jej przedmiotem zainteresowania jest przygotowanie i uycie si zbrojnych do wspierania zamierze politycznych pastwa, dlatego jest ona w pewnym stopniu zdeterminowana doktrynami. Czy w zwizku z tym moemy postawi tez, e nie moe by mowy o sztuce wojennej i sztuce operacyjnej, poniewa w ich wypadku mamy do czynienia z niskim poziomem prawdy i racjonalnoci empirycznej. Poziom prawdy i racjonalnoci empirycznej w sztuce wojennej wyraa si w proponowaniu pragmatycznych rozwiza organizowania i prowadzenia dziaa zbrojnych. Dlatego wpyw doktryn nie powinien by postrzegany jako wyznacznik braku naukowoci. Doktryny s czci ycia spoecznego w danej dyscyplinie i ich treci podlegaj ocenie pod ktem wpywu na rzeczywisto. Uyteczno zaoe organizowania i prowadzenia dziaa zbrojnych jest uwzgldniana, natomiast sposb rozwizania danego problemu jest determinowany doktrynami. Wynika to z zalenoci si zbrojnych i sposobu ich uycia od warunkw politycznego dziaania. Siy zbrojne s jednym z wielu instrumentw politycznego oddziaywania, nie mog wic by wolne od wpyww doktrynalnych. Nie zaprzecza to jednak naukowemu poszukiwaniu podstaw rozwizania problemu. Plany uycia si zbrojnych s determinowane doktryn, ale podstawy ich teoretycznego opracowania maj cechy naukowego zbliania si do prawdy empirycznej. Doktryny powinny by odwzorowaniem sytuacji spoecznej, w ktrej nauka powinna wypowiada swoje empirycznie obiektywne sdy. W wypadku sztuki wojennej trudno jest zachowa cech jednoznacznoci sdw i twierdze, poniewa to samo zjawisko postrzegane w rnym czasie, miejscu lub w innym ujciu moe powodowa inne skutki. Takie niebezpieczestwo pojawia si w proponowanym kryterium celu i jego wpywie na wspierany cel polityki pastwa. W sztuce wojennej jednoznaczno sdw i twierdze moe si przejawia w doktrynach opracowanych na podstawie wnioskw z bada, ale naley podkreli, e wyraa si ona w jasnoci i poprawnoci naukowej ich interpretacji. Poprawno stosowanych procedur naukowych podczas rozwizywania problemu przyblia nas do prawdy obiektywnej, ale jej nie gwarantuje. Celem nauki jest dostarczenie wiedzy o otaczajcej nas adekwatnoci empirycznej i poznanie praw rzdzcych badan dyscyplin wiedzy. W sztuce wojennej w cigu dziejw zostay sprecyzowane prawa wojny i walki zbrojnej10, ktrych obiektywno jest warunkowana relatywizmem wobec przyjtych zaoe. Oznacza to, e w nauce powinnimy si zadowala poznaniem prawdy adekwatnej, a nie obiektywnej, ktra jest nieosigalna11. Jeeli w nauce byaby moliwa do poznania prawda obiektywna i byaby ona rozpoznawalna, to oznaczaoby to zmierzch poznania.
WYJANIENIE
NR3
Funkcjonalny charakter nauki jest rozumiany jako kompleks czynnoci badawczych i pomocniczych w danej dyscyplinie, aspekt statyczny z kolei wyraa kompleks prawd poznanych.
J. Ratajewski: Elementy naukoznawstwa, s. 15. K. Szaniawski: O nauce, rozumowaniu i wartociach. Warszawa 1994, s. 817. 10 Prawa wojny i walki zbrojnej zostay opracowane midzy innymi w: M. Popow: Istota praw walki zbrojnej. Moskwa 1964; W. Sawkin: Podstawowe zasady sztuki operacyjnej i taktyki. Warszawa 1972; L. Mucha: Prawa wojny i walki zbrojnej. Warszawa 1978; J. Zieliski: Teoria walki zbrojnej. Warszawa 1993; B. Szulc, J. Zieliski, S. Sadowski: Prawa i reguy walki zbrojnej. Warszawa 1997. 11 Por.: A. Grobler: Prawda i racjonalno naukowa. Krakw 1993, s. 8593.
8 9
86
Sztuka wojenna
Nauka wymaga, by jej jzyk poj by zrozumiay, dlatego jest konieczna wysoka informacyjno jzyka, by podobnie rozumie problem. Istotne jest, by w systemie wiedzy i poj istniaa spjno wskazujca na dedukcyjne lub indukcyjne wynikanie definiowanych zjawisk. Rozpatrywany system wiedzy wymaga krytycznego podejcia, poniewa wiedza i system poj ewoluuj wraz ze zmianami zachodzcymi we wspczesnym wiecie. Natomiast cecha mwica o twrczym podejciu do rozpatrywanych problemw wskazuje, i w sztuce wojennej naley poszukiwa rozwiza innowacyjnych. Kada dyscyplina naukowa ma swj specyficzny system poj, ktry jest sytuowany w ukadzie nadrzdnym i oddziauje na aparat pojciowy w danych specjalnociach naukowych. W nauce jzyk poj jest wyznacznikiem danej dziedziny i dyscypliny naukowej lub jest ich kwantyfikatorem. Nauka ucila jzyk potoczny w formalny, odpowiedni do danej dziedziny i dyscypliny naukowej. Dlatego rwnie w sztuce wojennej jest tworzony specyficzny jzyk poj. System poj danej dyscypliny naukowej ma swoje uzasadnienie tradycjonalne, wskazujce na aspekt historyczny i powizania z teraniejszoci. Jzyk dyscypliny i dziedziny naukowej jest spjny pojciowo. System poj, podobnie jak otaczajca nas rzeczywisto, ulega ewolucji w zwizku z przedmiotem, ktry jest definiowany. Dlatego jest zasadne postrzeganie ewolucji poj odpowiednio do zmieniajcej si rzeczywistoci. Sztuka wojenna, jak wskazuje jej nazwa, dotyczya wojny, przygotowania pastwa i jego si zbrojnych do jej prowadzenia. Nazwa i przedmiot zainteresowania byy spjne do czasu spjnoci funkcji wojskowych i politycznych w pastwie. Gdy osoba wadcy skupiaa funkcje polityczne, gospodarcze i wojskowe, termin sztuka wojenna dotyczy wojny. Wnioski z analizy tego pojcia i jego znaczenia w historii ludzkoci wskazuj, e od zarania dziejw gwnym przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej byo przygotowanie, szkolenie i uywanie si zbrojnych do wspierania zamierze politycznych pastwa. Wynikao to rwnie z definiowania i funkcji przypisanych strategii jako czci sztuki wojennej. Wspczenie rozrnia si strategi bezpieczestwa pastwa oraz strategie innych globalnych podmiotw dziaania. Dlatego sprecyzowanie pojcia strategia wojskowa powoduje, e sztuka wojenna dotyczy sfery przygotowania i uywania si zbrojnych oraz bada warunki ich funkcjonowania i prognozuje kierunki ich rozwoju. Zakres pojciowy sztuki wojennej zosta zawony do przygotowania i dziaania si zbrojnych. Jest to zasadne, poniewa siy zbrojne s jednym z wielu instrumentw polityki pastwa, przeznaczonych do zapewnienia bezpieczestwa i suwerennoci. Ich dziaalno nie moe wic obejmowa caej sfery organizacyjnej pastwa, lecz tylko siy zbrojne i ich metody dziaania. Naley jednak podkreli, e zawsze przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej byy siy zbrojne, ich rozwj i metody ich uywania. Dlatego wydaje si waciwe, by nadal bya ona dyscyplin naukow, poniewa jej przedmiot dziaania (siy zbrojne) w swej natu-
Sztuka wojenna nie jest nauk o zabijaniu, ale o osiganiu zwycistwa za pomoc rnych narzdzi i metod ich uywania.
rze si nie zmieni, natomiast ewolucji ulegaj metody ich uywania, stosowane rodki i rodowisko dziaania. Pomimo rnych propozycji dotyczcych klasyfikacji i postrzegania sztuki wojennej, naley traktowa j jako dyscyplin wiedzy i umiejtnoci speniajce kryteria nauki. Pojcie sztuki wojennej zawiera w sobie nauk, jako zadanie opracowania podstaw naukowego zdefiniowania, zbadania i rozwizania danego problemu w formie okrelonej teorii uywania si zbrojnych. Sfera umiejtnoci w sztuce wojennej sprowadza si do praktycznego wykorzystania zaoe teoretycznych. Dlatego zawsze bd w tej materii wystpoway kontrowersje. Nauka nie zajmuje si bowiem zastosowaniem praktycznym teorii, lecz ich tworzeniem. Natomiast sztuka jest sfer praktycznego stosowania danych zaoe. Sztuka wojenna i jej specjalnoci (strategia wojskowa, sztuka operacyjna i taktyka) odpowiadaj wszystkim aspektom nauki, dlatego jest zasadne, by pozostay jedn z dyscyplin w naukach wojskowych lub w naukach o bezpieczestwie, z zachowaniem dotychczasowej g nazwy.
87
Artyleria w wojnie asymetrycznej

Specyficzno rejonu prowadzonych dziaa bojowych wpywa na zastosowanie waciwej taktyki i rodzaju uzbrojenia, ktre najkorzystniej pozwol zrealizowa postawione zadania. W artykule autorzy dokonuj ciekawych analiz, dotyczcych dowiadcze wykorzystania artylerii przez wojska radzieckie podczas wojny w Afganistanie. Przemylenia i wnioski pynce z prowadzonych dziaa bojowych mog, a niekiedy i powinny, by wykorzystane na dzisiejsze potrzeby prowadzonych operacji militarnych. Artyku poparto ciekawymi, mao rozpowszechnionymi w literaturze wojskowej przykadami. Jest on interesujcym rdem wiedzy rwnie i dla wspczesnego wojska.
pk w st. spocz. ZYGMUNT CZARNOTTA

absolwent Oficerskiej Szkoy Artylerii w Toruniu. Dowodzi 2 Pukiem Artylerii i 32 Bateri Artylerii. By zastpc szefa Wojsk Rakietowych i Artylerii WP.
The specificity of a combat zone imposes the use of the best possible tactics and armament to apply in task execution. The authors conduct an interesting analysis on the use of artillery by Russian troops during the war in Afghanistan. Their feedback and conclusions could, and sometimes even should, be applied in military operations of today. The article is based on interesting and not commonly known in military literature facts, and is a source of knowledge for the military today.
S
pk rez. dr ZBIGNIEW MOSZUMASKI
pracownik Wojskowego Biura Bada Historycznych. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Rakietowych i Artylerii, Wydziau Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej, Podyplomowego Studium Historii Sztuki Wojennej Akademii Obrony Narodowej. Peni rne funkcje: od redaktora do redaktora naczelnego Przegldu Wojsk Ldowych oraz redaktora naczelnego Zespou Redakcyjnego Wojsk Ldowych.
posb prowadzenia wojny i zastosowanie w niej wojskowego sprztu technicznego zale od wielu czynnikw, ktre maj wpyw na jej charakter, to znaczy: teatru dziaa, przeciwnika i celw. Wojna asymetryczna (partyzancka) moe niwelowa niektre przyjte zaoenia. Armia radziecka, potem jej nastpczyni armia rosyjska, do niedawna jeszcze bya nastawiona na prowadzenie duych operacji wojskowych przeciwko regularnym siom zbrojnym pastw przeciwnika. Jednoczenie wojny w Afganistanie i Czeczenii w sposb dotkliwy zweryfikoway dotychczasowe zasady walki. W Rosji ukazao si wiele publikacji i opracowa, w ktrych analizuje si wnioski i dowiadczenia z tych konfliktw. Od niemal dziesiciu lat w Afganistanie toczy si nowa wojna asymetryczna, w ktrej przeciwko ugrupowaniu terrorystycznemu talibw stany midzynarodowe siy zbrojne pod kierownictwem NATO. I chocia nie da si przenie w ramy obecnej wojny dowiadcze z lat osiemdziesitych ubiegego wieku, nie mona wykluczy, e niektre zjawiska mog by podobne, cho ich rozwizywanie moe by atwiejsze ze wzgldu na skok technologiczny, jaki mia miejsce w cigu ostatnich lat, na przykad w sferze rozpoznania, precyzyjnych rodkw raenia.
Kiedy w grudniu 1979 roku do Afganistanu wesza sformowana na obszarze Turkiestaskiego Okrgu Wojskowego radziecka 40 Armia (40 A), nazwana Ograniczonym Kontyngentem Armii Radzieckiej (OKAR), jej zwizki taktyczne i oddziay miay struktur, uzbrojenie i wyposaenie oraz przygotowanie operacyjno-taktyczne przydatne do dziaa w tradycyjnych warunkach wojny i w terenie o przewadze rwninnego. Zadaniem armii byo wsparcie nieudolnej proradzieckiej wadzy Demokratycznej Republiki Afganistanu (DRA). Miaa ona stabilizowa sytuacj wewntrzn kraju do czasu zakoczenia walk przez siy rzdowe ze zbrojn opozycj, ktra swoje dziaania koncentrowaa na wojnie partyzanckiej. Jednostki 40 Armii nie miay bra udziau w wojnie przeciwpartyzanckiej1. Sytuacja zmienia si szybko, gdy niektre jednostki wojsk DRA zaczy przechodzi na stron opozycji i powodowa liczebny wzrost jej formacji zbrojnych mudahedinw. Wtedy siy radzieckie zostay wcignite w wojn, do ktrej nie byy przygotowane pod wzgldem uzbrojenia, wyposaenia i wyszkolenia. Przewaga technologiczna nad przeciwnikiem czsto si okazywaa iluzoryczna. Oddziay i zwizki taktyczne wojsk ldowych, przyzwyczajone do amania obrony przeciwnika zmaso-
http://sill-www.army.mil/Famag/Go_to_War_Primer/pdf_files/Artillery%20and%20Counterinsurgency.pdf. L. Grau: Artillery and Counterinsurgency: The Soviet experience in Afghanistan. Field Artillery Journal 1997, MayJune, s. 3641.
1
88
Dowiadczenia
wanym ogniem artylerii, pocztkowo nie radziy sobie w walce z asymetrycznym wrogiem. Nie sprawdza si te wykonywany przez artyleri radzieck tak zwany ogie normatywny. Jednostki mudahedinw nie uatwiay artylerzystom radzieckim prowadzenia takiego ognia, gdy nie tworzyy regularnego (liniowego) frontu obrony i nie walczyy w jednym miejscu. W cigu niemal dziesiciu lat wojny oddziay 40 Armii w walce byy zalene od ognia artylerii i bezporedniego wsparcia lotniczego. Unikay jednak wykonywania manewrw i star w bezporednim kontakcie (wrcz). W celu ochrony ycia i zdrowia onierzy preferowano silne raenia przeciwnika ogniem. Niekiedy mia on rekompensowa niedostatki piechoty. Byo to kosztowne i nieefektywne dziaanie. Dopiero z czasem onierze radzieccy zaczli przyswaja nowe tendencje prowadzenia dziaa: zmieniali taktyk walki, przygotowanie do dziaa, doskonalili struktur organizacyjn jednostek itp. W tej procedurze uczestniczyy, zarwno zwizki taktyczne, jak i oddziay artylerii oraz wojsk rakietowych. niu celw z powodu trudnoci pozyskiwania penych danych niezbdnych do okrelania nastaw do strzelania. Radziecki system planowania i prowadzenia ognia artylerii by nastawiony na fizyczne unicestwienie bronicego si przeciwnika. Polega na stwarzaniu duego natenia ognia, powizanego z du gstoci obezwadnienia (niszczenia), na stosunkowo maej powierzchni celu. Na przykad, podczas obezwadnienia odkrytej piechoty (siy ywej) i rodkw ogniowych naleao wystrzeli na redniej odlegoci 20 pociskw kalibru 122 mm na 1 hektar; obezwadnienie ukrytej piechoty (siy ywej) i rodkw ogniowych w takich samych warunkach wymagao ju 140 pociskw tego samego kalibru na 1 ha. Podczas niszczenia celu norma ta bya powikszana 23-krotnie. W Afganistanie metoda ta okazaa si mao skuteczna w walkach z mudahedinami. Aby poradzi sobie z przeciwnikiem, pustyni i grami, artylerzyci 40 Armii byli zmuszeni dokona zmian, zarwno w taktyce dziaania, jak i prowadzeniu ognia. Opracowano wic nowe normy zuycia amunicji, sporzdzono nomogramy uatwiajce strzelanie oraz wdroono inne sposoby prowadzenia ognia3. Zastosowano amunicj precyzyjn i rodki zdalnego minowania narzutowego, cho i one nie zapewniy Rosjanom oczekiwanej przewagi w operacjach przeciw mudahedinom. Przekonano si, e podczas strzelania do celw w fadach terenowych, jaskiniach (grotach) skuteczniejsze od haubic byy modzierze. W grach lepiej ni ogie armat i armatohaubic sprawdza si ogie haubic. Artyleryjskie wyrzutnie rakietowe byy skuteczne gwnie podczas strzelania do odkrytej piechoty (siy ywej) i rodkw ogniowych. Sab stron artylerii radzieckiej byo rozpoznanie, ktre do koca wojny afgaskiej nie pozyskao rodkw do szybkiego i dokadnego identyfikowania wanych celw, co umoliwiaoby otwarcie ognia do obiektw przeciwnika zanim te zmieni swoje pooenie.
Ogie normatywny
to ogie niszczcy, burzcy, obezwadniajcy i nkajcy wykonywany za pomoc: zerodkowa ognia, kolejnych zerodkowa ognia (pojedynczych i podwjnych), ogni zmasowanych, waw ogniowych (pojedynczych i podwjnych), staych i ruchomych ogni zaporowych oraz ogni na wprost zgodnie z ustalonym reimem i zuyciem ustalonych norm amunicji.
(G. J. Peredelskij, M. P. Kankov: Artillerijskij divizion v bo. Moskva 1989, s. 2021.)
Bg wojny na ziemi afgaskiej

Artyleria, okrelana przez Rosjan bogiem wojny, zajmowaa w wojskach ldowych ZSRR dominujc rol jako rodek raenia. Wielu analitykw nazywao wojska ldowe armii radzieckiej armi artylerii i mnogoci czogw. I takie te wojska wtargny do Afganistanu. Tam czogi nie wykazay swych wartoci manewrowych i zostay wycofane ju w 1980 roku do ZSRR lub te oddziay czogw przeformowano w jednostki zmechanizowane2. Artyleria okazaa si poyteczniejsza. Jednak i ona w walce z ruchliwymi oddziaami mudahedinw czsto nie bya w stanie pokaza swoich walorw taktycznych i ogniowych. Wszystkie elementy uycia i dziaania artylerii byy dostosowane dotd do dziaa bojowych w ramach duych operacji wojskowych zwizkw pancerno-zmechanizowanych przeciwko podobnemu przeciwnikowi w stosunkowo dobrze dostpnym terenie. Zetknicie si z innym rodzajem wojny, w innym terenie i innym przeciwnikiem stwarzao artylerzystom radzieckim due problemy w szybkim rae2
Struktura artylerii
40 Armia wprowadzia do Afganistanu przez Kuszk, Termez i Chorog4 od 25 do 28 grudnia 1979 roku (rys. 1):
http://www.rsva-ural.ru/library/mbook.php?id=368. Osnovnye boevye soedineni i asti 40-j armii. 285 Puk Czogw 108 DZ zosta przeformowany na 682 Puk Zmechanizowany w kwietniu 1984 r. 12.08.2009. 3 A. Niefiedow: Planowanie zabezpieczenia wietlnego w terenie grzystym. Przegld Wojsk Ldowych 1989 nr 1, s. 164166. 4 Nazwy miejscowoci podano wedug opracowania Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Kraju przy Gwnym Geodecie Kraju pt.: Nazewnictwo geograficzne wiata, z. 5, Azja rodkowa i Zakaukazie. Warszawa 2005.
89
Dowiadczenia
rdo: http://artofwar.ru/s/sukonkin_a_s/text_01301.shtml; http://www.rsvaural.ru/library/mbook.php?id=368. 10.08.2009.
Rys. 1. Struktura organizacyjna artylerii 40 Armii ZSRR na pocztku wojny afgaskiej

artyleri armijn: 353 Brygad Artylerii Armat, 55 Puk Artylerii, 28 Puk Artylerii Rakietowej (od kwietnia 1986 r. puk artylerii), 47 Dywizjon Rakiet Taktycznych una M i 353 Dywizjon Artylerii Przeciwpancernej; artyleri 5, 108 i 201 Dywizji Zmechanizowanych oraz 103 Dywizji Powietrznodesantowej; artyleri 66 i 70 Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej oraz 56 Samodzielnej Brygady Desantowo-Szturmowej; artyleri piciu samodzielnych pukw zmechanizowanych (135, 191, 254, 367, 860 pz) i 345 Puku Powietrznodesantowego5. Na terytorium Turkiestaskiego Okrgu Wojskowego pozostay w gotowoci do wykonania zada na rzecz 40 Armii: 111 Armijna Brygada Rakiet Operacyjno-Taktycznych, uzbrojona w 12 zestaww rakietowych 9K714 Oka w rejonie Baramaly (w pobliu Mary w Turkmenistanie); dywizjony rakiet taktycznych dywizji6 (rys. 2). Armia moga liczy na wsparcie Frontowego Puku Rakiet Operacyjno-Taktycznych, uzbrojonego w pi zestaww rakietowych 9K76 Temp-S z rejonu Kattakorgonu (na pnocny zachd od Samarkandy w Uzbekistanie). Jeli si uwzgldni, e liczba dzia (modzierzy, wyrzutni artyleryjskich) w dywizjonach moga wynosi 18, 24 lub 27 egzemplarzy, 40 Armia w Afganistanie moga zgromadzi od 1050 do 1275 jednostek ogniowych oraz 29 wyrzutni rakiet klasy ziemia ziemia (tab.). Ze sprztu artyleryjskiego moga mie: haubice samobiene 2S1 Godzik i 2S3 Akacja, armaty samobiene 2S5 Hiacynt, haubice cignione 2A65
5 6
http://army.lv/?s=90&id=4197. E. G. Nikitenko: Soverenstvovanie organizacionno-tatnoj struktury 40-j armii i voprosy upravleni. 10.08.2009. Nie ma danych o miejscach dyslokacji dywizyjnych dywizjonw rakiet taktycznych po wycofaniu ich w 1980 r. z Afganistanu. W toku wojny miay miejsce dalsze zmiany struk-
turalne i techniczne w wojskach rakietowych i artylerii 40 Armii.
90
Dowiadczenia
rdo: http://www.rsva-ural.ru/library/mbook.php?id=368. 12.08.2009.
Rys. 2. Rozmieszczenie artylerii 40 Armii w Afganistanie na przeomie 1979 i 1980 roku

Msta-B i D-30; wyrzutnie artylerii rakietowej BM-21 Grad i 9P140 Huragan (z zestawu 9K57), modzierze 2B9 Bawatek (Wasilok) i Podnos kalibru 82 mm, modzierze Sani kalibru 120 mm i samobiene armatomodzierze 2S9 Zawilec (Anona lub Nona-K) kalibru 120 mm, a take modzierze cignione M-240 i samobiene 2S4 Tulipan kalibru 240 mm7. Rozpoznanie wzrokowe (optyczne) opierao si na ruchomych punktach rozpoznawczych PRP-3 i PRP-4, dalmierzach DAK, DS-1, 1D13 i 1D15, ktomierzachbusolach PAB-2A oraz lornetkach B-10 i B-12. Rozpoznanie dwikowe zapewniay zestawy AZK-5, a radiolokacyjne stacje SNAR-10 i ARK-1 oraz przenone PSNR-5. Dowizanie geodezyjne wykonywano za pomoc autotopografw. W dowodzeniu artyleri wykorzystywano zestaw zautomatyzowanego dowodzenia 1W12 Maszyna.
Wybrane zasady uycia artylerii

Oglnie przyjtym, najwaniejszym czynnikiem zadawania strat mudahedinom byo poraenie ogniowe dostosowane kadorazowo do sytuacji, rozmachu i rodzaju operacji (dziaa bojowych). Poniewa wojska 40 Armii prowadziy przeciwko mudahedinom zazwyczaj operacje zaczepne, poraenie ogniowe byo dostosowane do takiego rodzaju dziaa. Operacje obronne wykonywano sporadycznie, zwykle w celu obrony drg komunikacyjnych i to w ostatniej fazie wojny. Poraenie ogniowe w natarciu dzielio si zazwyczaj na trzy okresy: artyleryjskie przygotowanie ataku (APA),
T. J. Maley: Artyleria: dziaa i polowe wyrzutnie rakietowe. Warszawa 2000, s. 74, 78, 80, 30, 22, 118, 122, 146 i 172.
91
Dowiadczenia Tabela. Hipotetyczne zestawienie sprztu artylerii 40 Armii do ognia poredniego w Afganistanie na pocztku 1980 roku
Nazwa jednostki 353 Brygada Artylerii Armat 55 Puk Artylerii 28 Puk Artylerii Rakietowej 47 Dywizjon Rakiet Taktycznych una-M Artyleria 135, 254, 367 pz 1060 Puk Artylerii 5 DZ 307 Dywizjon Artylerii Rakietowej Artyleria 101, 371 pz 1074 Puk Artylerii 108 DZ 646 Dywizjon Artylerii Rakietowej Artyleria 177, 180, 181 pz 998 Puk Artylerii 201 DZ 71 Dywizjon Artylerii Rakietowej Artyleria 122, 149, 395 pz 1179 Puk Artylerii 103 DPD Artyleria 317, 350, 357 ppd Artyleria 66, 70 BZ Artyleria 56 BDSz Artyleria 191, 860 pz i 345 ppd Ogem Rejon dyslokacji Czarikar ? Szindand, Laszkargah Kabul ? Szindand Szindand Szindand Herat Bagram Chajraszan Dabalossarad, Kabul Kunduz Kunduz Taszkurgan, Pole Chumri, Kunduz Kabul Kabul Dalalabad, Kandahar Gardez Ghazni, Bagram, Fajzabad Liczba dzia 72 54 36 18 12 5481 36 5481 1824 3654 24 5481 1824 5481 36 5481 1824 5481 36 24 8 18 54 7298 36 1216 18 5160 3648 36 Rodzaj dzia 152 mm Msta-B 152 mm 2S5 BM-21, 9P140 Huragan R-70 2S1, 2S3, D-30, Wasilok, Podnos, Sani 2S3 BM-21 2S1, 2S3, D-30, Wasilok, Podnos, Sani 2S3 BM-21 2S1, 2S3, D-30, Wasilok, Podnos, Sani 2S3 BM-21 2S1, 2S3, D-30, Wasilok, Podnos, Sani D-30, BM-21-V, 2S9 Anona 2S9? 2S1, D-30, BM-21, Wasilok, Podnos, Sani D-30, modzierze 82, 120 mm 2S1, 2S3 Wasilok, Podnos, Sani
Okoo 10501275 rodkw ogniowych
Uwaga: 28 Puk Artylerii Rakietowej w 1986 r. zosta przezbrojony jako 28 Puk Artylerii na 72 haubice Msta-B kalibru 152 mm. Opis sprztu jest dostpny w opracowaniu: T. J. Maley: Artyleria: dziaa i polowe wyrzutnie rakietowe. Warszawa 2000. Zob. take: Z. Czarnotta: Artyleria Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Przegld Wojsk Ldowych 1993 nr 10, s. 97.
artyleryjskie wsparcie ataku (AWA), artyleryjskie wsparcie dziaa wojsk w gbi ugrupowania bojowego przeciwnika. W system oddziaywania ogniowego artylerii byy wplecione dziaania lotnictwa bezporedniego wsparcia i lotnictwa wojsk ldowych. Artyleryjskie przygotowanie ataku byo prowadzone na gboko 45 kilometrw i trwao rednio 1835 minut. Obejmowao najczciej trzy naway ogniowe (NO):
92
pierwsza bya wykonywana na obiekty czoowe przeciwnika; druga na obiekty na drugiej i trzeciej rubiey celw; trzeci ponownie raono cele obezwadniane w pierwszej nawale ogniowej. W trzeciej nawale ogniowej uywano pociskw dymnych w celu olepienia przeciwnika na przednim skraju i na skrzydach. W terenie wysokogrskim nie stosowano zadymiania, tylko niekiedy dwie naway ogniowe. Wwczas pierwsza bya przeznaczona do burzenia obiektw przeciwnika,
Dowiadczenia
druga za do raenia piechoty (siy ywej). Midzy nawaami ogniowymi pozostawiano pewien czas, aby wprowadzi mudahedinw w bd. W czasie caego czasu przygotowania ataku artyleryjskiego prowadzono ogie na wprost, uywajc do tego celu zazwyczaj cikich haubic 2S3. Lotnictwo prowadzio przygotowanie lotnicze przed rozpoczciem ostatniej naway ogniowej do celw pooonych nie bliej ni 57 kilometrw od linii stycznoci wojsk. Artyleryjskie wsparcie ataku byo prowadzone kolejnymi zerodkowaniami ognia (KZO) pojedynczymi lub podwjnymi, powizanymi z ogniami do celw pojedynczych. W ramach artyleryjskiego wsparcia ataku mogy by wykonywane ognie w celu wzbronienia wycofania si przeciwnikowi w formie staych ogni zaporowych (SOZ). Kolejne zerodkowanie ognia byo planowane do rubiey obiektw, ktre naleao porazi, aby uatwi piechocie pynne prowadzenie natarcia. Mogo by poczone ze strzelaniem ogniem na wprost w sytuacji, gdy trzeba byo burzy trwae obiekty, na przykad w kiszakach (okrelenie wsi w Azji rodkowej). W artyleryjskim wsparciu ataku mg mie zastosowanie pojedynczy wa ogniowy (WO). Planowano go jednak tylko do gwnych rubiey co 200250 metrw w terenie poronitym i co 400600 metrw w terenie otwartym na gboko do dwch kilometrw. W czasie wykonywania wau ogniowego kade trzecie dziao w baterii (dziao kierunkowe) strzelao pociskami dymnymi w celu wskazywania kierunku natarcia. Ogie rozpoczynano salw wszystkich dzia, nastpnie prowadzono ogie cigy do chwili otrzymania od dowdcy batalionu (kompanii) sygnau do przeniesienia. Ogniowe wsparcie natarcia w gbi odbywao si za pomoc ogni nieplanowych, na wezwanie. Byo prowadzone w formie zerodkowa ognia lub ogni do celw pojedynczych bateri, plutonem, a nawet tylko dziaem (modzierzem). Osona ogniem bya te stosowana w wypadku wyjcia wojsk na rubie ataku. Jednak nie dla zwalczania artylerii dalekononej, gdy tak mudahedini nie dysponowali. Suy miaa obezwadnieniu, na wezwanie
8
z pola walki, zasadzek i rodkw ogniowych, ktre mogy razi podchodzce wojska. Zadania te wykonyway pododdziay dyurne artylerii rozwinite na stanowiskach ogniowych lub maszerujce w kolumnach piechoty.
Uycie artylerii w operacjach wojskowych

Planowanie i prowadzenie artyleryjskiego wsparcia dziaa w operacjach o duej skali w Afganistanie nie rnio si od procedur oglnie przyjtych w wojskach ldowych ZSRR. Poniewa w gr wchodzio raenie przeciwnika ogniem zmasowanym, zerodkowanym i innymi jego rodzajami na rzecz okrelonej jednostki oglnowojskowej, organizowano, stosownie do szczebla, grup artylerii: pukow (PGA), brygadow (BGA), dywizyjn (DGA) i armijn (AGA). W razie potrzeby grupy artylerii mogy by dzielone na podgrupy, zwaszcza w ogniwie operacyjno-taktycznym (podgrupa AGA)8. W czasie duych operacji ogie normatywny by wykonywany z duym nateniem i du gstoci obezwadnienia. Artyleria obezwadniaa lub niszczya piechot (si yw) i rodki ogniowe przeciwnika, burzya umocnienia obronne, blokowaa ogniem wane rejony (odcinki terenu) i, dziki stosowaniu zdalnego minowania narzutowego, uniemoliwiaa przeciwnikowi wycofanie. Natarcie byo wspierane waem ogniowym lub kolejnym zerodkowaniem ognia. W ten sposb ogniem byli raeni, zarwno mudahedini, jak i ludno cywilna. Podczas operacji na szczeblu armii i dywizji byo utrzymywane cise wspdziaanie midzy wojskami rakietowymi i artyleri oraz lotnictwem wojsk ldowych i bezporedniego wsparcia. Masowo uycia artylerii uwidocznia si przede wszystkim w czasie dziewiciu duych operacji w dolinie Panczsziru, ktrej bronili bojownicy Ahmada Szaha Masuda. W pitej operacji panczszirskiej w majuczerwcu 1982 roku zgrupowanie radzieckie liczyo 12 tysicy onierzy (20 batalionw wojsk DRA i 16 batalionw wojsk radzieckich), 320 wozw pancernych, 115 dzia i modzierzy, 104 migowce i 26 samolotw9. Due zgrupowania wojsk wraz z organiczn artyleri zerodkowano podczas walk o Zhawar, baz logistyczn mudahedinw
Planowanie i prowadzenie
artyleryjskiego wsparcia dziaa w operacjach o duej skali w Afganistanie nie rnio si od procedur oglnie przyjtych w wojskach ldowych ZSRR.
http://vif2ne.ru/nvk/forum/archive/43/43088. Primenenie rodov vojsk artilleri. L. Grau: Soviet Artillery Planning in the Tactical Defense. Fort Leavenworth 1990. 29.08.2009. Myli si, gdy twierdzi, e w wojskach ldowych ZSRR grupy artylerii nie byy dzielone. W sytuacjach, kiedy to byo konieczne, kada grupa moga by podzielona na podgrupy. 9 http://bratstvo.ucoz.com/publ/1-1-0-9. Associaci veteranov. 1982 god. 11.08.2009.
93
Dowiadczenia
pooon w prowincji Paktia w odlegoci czterech kilometrw od granicy pakistaskiej. W bazie, zoonej z jedenastu tuneli dugoci okoo 500 metrw kady, znajdoway si skady broni, warsztaty, garae, punkt medyczny, centrum radiowe, kuchnie, a nawet meczet i hotel oraz wasny system zasilania w energi elektryczn. Broni jej pisetosobowy puk Zhawar, uzbrojony w haubic D-30, dwa czogi T-55 i sze 12-prowadnicowych wyrzutni rakietowych (chiskich) typ 63 kalibru 107 mm. W pierwszej operacji (wrzesie 1985 r.) baz atakoway 14 i 25 afgaska dywizja pancerna oraz radziecka 56 Samodzielna Brygada Desantowo-Szturmowa. W drugiej operacji (kwiecie 1986 r.), zakoczonej powodzeniem, uyto cztery dywizje piechoty DRA (7, 8, 14, 25 DP) i 38 Brygad Komandosw wraz z ca artyleri organiczn. Podobne zgrupowanie wojsk radzieckich (siy 108 i 201 DZ, 103 DPD, 56 SBDSz, 345 sppd) i si rzdowych (pi dywizji piechoty, brygada pancerna i 10 batalionw policji) brao udzia w operacji Magistrala, ktra miaa przywrci kontrol nad drog GardezChost, uchwyci przecz Kandaw i odblokowa miasto Chost10. Operacj
Przeczesywanie ogniowe to nic innego, jak wa ogniowy prowadzony z wikszym nateniem i gstoci wybuchw. Podczas wykonywania wau ogniowego kademu dziau kalibru ponad 100 mm wyznacza si 25-metrowy pas do ostrzau. Podczas przeczesywania dziau wyznacza si odcinek 8 lub12,5 m.
40 Armii z Afganistanu po drodze Kabul Termez w pobliu doliny Panczsziru12. W celu zapewnienia bezpiecznego wyjcia wojsk zdecydowano si zada maksymalnie due straty zgrupowaniu bojownikw Ahmada Szaha Masuda. Zerodkowano du liczb dzia samobienych 2S5 Hiacynt, wyrzutni rakietowych 9P140 Huragan i BM-21 Grad oraz modzierzy, w tym kalibru 240 mm M-240 i 2S4 Tulipan (z pociskami miaek). Wykonywano rwnie uderzenia rakietami (niewykluczone, e kasetowymi) taktycznymi i operacyjno-taktycznymi. 47 Dywizjon Rakiet Taktycznych tylko w kocowej fazie wojny przeprowadzi 92 uderzenia rakietowe. Gwnym obiektem raenia bya dolina Panczsziru13 i zgrupowane w niej siy mudahedinw. Od kwietnia 1980 roku do wyjcia w 1989 roku 40 Armia przeprowadzia w Afganistanie 416 duych operacji przeciwko mudahedinom.
Wsparcie dziaa taktycznych

Zadania artylerii zwizane ze wsparciem dziaa na szczeblu taktycznym byy rnorodne. Prowadzia ona walk kontrbateryjn, ogniowe przygotowanie i wsparcie ataku, ogie blokujcy i tak zwane przeczesywanie ogniowe w rejonach blokowanych przez piechot, ogie nkajcy i wzbraniajcy (ognie zaporowe), owietlanie i zadymianie terenu i przeciwnika. Stosunkowo czsto bya wykorzystywana do prowadzenia ognia na wprost do celw pojedynczych. Ogie do baterii mudahedinw (najczciej modzierzy i wyrzutni rakietowych) by mao skuteczny podczas wykonywania przez pododdziay piechoty zada ochronnych14, takich jak: ochrona polowych miejsc dyslokacji (baz), lotnisk, linii komunikacyjnych, miast, sztabw, garnizonw, instytucji rzdowych i innych, ktre czsto byy przedmiotem ostrzau z modzierzy i wyrzutni artyleryjskich mudahedinw. Po ostrzelaniu danego obiektu pododdziay mudahe-
w listopadziegrudniu 1987 roku dowodzi dowdca 40 Armii gen. por. Boris V. Gromow. Artyleria, ktra braa w niej udzia, tworzya dywizyjne i armijn grupy artylerii (DGA, AGA), ktre wykonyway ogie normatywny. Atak wojsk radzieckich poprzedzio przygotowanie artyleryjskie, w tym oddzielne podczas szturmu przeczy Kandaw11. Najwiksze zgrupowanie artylerii wystpio w operacji Tajfun, tu przed wyjciem
10
Operacj Magistrala opisano w Internecie: http://www.greendevils.pl/konflikty/afganistan/afganistan.html Operacja Magistrala. 22.09.2009. Informacje tam zawarte s jednak wtpliwe, gdy rni si w szczegach od innych danych, gwnie pod wzgldem uczestnictwa wojsk. Por. http://www.army.lv/ru/evolyutsiya-form-i-sposobov-vedenija-boevih-deystviy/90/4323. J. G. Nikitenko: volci form i sposobov vedeni boevych dejstwij. 23.09.2009; http://www.geocities.com/Pentagon/6453afghanistan.html. A. A. Jalali, L. W. Grau: The Other Side of the Mountain: Mujahideen Tactics in the Soviet-Afghan War. 17.08.2009; http://plaintext.ru/9rota/magistral.htm. B. V. Gromov: Operaci Magistral. 19.09.2009. 11 L. Grau: The Bear Went Over the Mountain: Soviet Combat Tactics in Afghanistan. Washington 1996, s. 60. Zob. te: www.geocities.com/Pentagon/6453/afghanistan. html. A. A. Jalali, L. W. Grau: The Other Side of the Mountain: Mujahideen Tactics in the Soviet-Afghan War. Washington 1995. 17.08.2009. 12 http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/666807. Operaci Tajfun (1989). 30.09.2009. 13 http://nvo.ng.ru/history/2009-02-13/14_Afganistan.html. Esli mne prikaut strelt, prikaz vypoln no seb proklny. Krovava bojn na nom Salange pered vyvodom sovetskich vojsk iz Afganistana. 12.08.2009. Inne operacje s wymieniane w: http://afgankr.spb.ru/ru/sov/09.html. Krupnye operacii. 17.08.2009; http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/95722. Academic dictionaries and encyclopedias. Afganska vojna (19791989). 17.08.2009. 14 Przecitnie na 133 bataliony (rwnorzdne) a 82 wykonywao zadanie ochronne. Do dziaa ofensywnych 40 Armia moga wykorzystywa nie wicej ni 51 batalionw.
94
Dowiadczenia
dinw szybko zmieniay stanowiska ogniowe, zanim artyleria radziecka zdoaa wykona ogie odwetowy. W zwizku z tym zaczto rozmieszcza artyleri w rejonach ugrupowania pododdziaw ochrony (czat) na stanowiskach ogniowych oddalonych od siebie od 10 do 15 kilometrw. Baterie artylerii mogy wspdziaa i wspiera si w czasie prowadzenia ognia do baterii przeciwnika. Podczas natarcia pododdziaom (oddziaom) oglnowojskowym przydzielano i (lub) wyznaczano do wsparcia pododdziay artylerii. Prowadzia ona artyleryjskie przygotowanie i wsparcie ataku (take w grach, osiedlach i kiszakach), osaniaa ruch kolumn w czasie podejcia do rubiey wyjciowej do natarcia czy w czasie przesuni w toku natarcia, blokowaa miejscowoci, osaniaa skrzyda walczcych wojsk, wspieraa natarcie w gbi obrony przeciwnika, uczestniczya w odpieraniu kontratakw itp. Pododdziay artylerii zajmoway ugrupowanie bojowe tak, aby mogy prowadzi ogie w zasigu skutecznej dononoci (zwykle okoo 3/4 maksymalnej dononoci strzelania danego typu dziaa). Artyleria pukowa i brygadowa bya przydzielana batalionom pierwszego rzutu do wsparcia bezporedniego. Najczciej batalionowi piechoty przeznaczano dywizjon artylerii15. Zdarzao si, e batalion by wspierany przez bateri haubic i bateri artylerii rakietowej. W sytuacjach szczeglnych baterie artylerii wspieray kompanie piechoty, ktrym niezalenie od tego przydzielano plutony (baterie) modzierzy, zwaszcza modzierzy kalibru 82 mm 2B9 Wasilok, ktre miay moliwo prowadzenia ognia poredniego i na wprost, zarwno w terenie rwninnym, jak i grzystym. Wanym zadaniem bya osona wojsk podczas podejcia i rozwinicia do ataku. Ogie by planowany na przewidywane miejsca zasadzek przeciwnika. Kiedy ruch kolumny odbywa si drog w dolinie (wwozie, kanionie), zamierzano wykonywa obramowanie ogniowe rwnolegle do niej w oddaleniu okoo 300400 metrw obustronnie od osi drogi. Przy uyciu kilku dywizjonw (grup) artylerii obramowanie ogniowe mogo przyj form tak zwanego korytarza ogniowego. Podczas wsparcia dziaa pododdziaw oglnowojskowych duy nacisk by pooo15 16 17
Fot. 1. Bateria haubic D-30 kalibru 122 mm na stanowisku ogniowym (http://www.pilot.strizhi.info. 20.09.2009.)
ny na wiksz efektywno ognia artylerii. Na przykad, w wypadku natarcia batalionu powietrznodesantowego w ugrupowaniu pieszym w lad za czogami i transporterami opancerzonymi (BTR) przez wsk zielon stref16 dugoci okoo 14 kilometrw w celu oczyszczenia jej z mudahedinw, wozy bojowe powinny osoni spieszonych spadochroniarzy. Ale mudahedini dysponowali granatnikami przeciwpancernymi RPG-7, niebezpiecznymi dla techniki pancernej. W tej sytuacji batalionowi przydzielano dywizjon artylerii. Do kadej kompanii spadochroniarzy z kadej baterii by przydzielony oficer do korygowania ogniem. W miar przesuwania si spadochroniarzy przez zielon stref, dywizjon przenosi ogie w gb, ktry w powizaniu z ogniem czogw i broni pokadowej transporterw opancerzonych (BTR) utrudni prowadzenie mudahedinom celnego ognia z granatnikw do tego stopnia, e nie uzyskali oni adnego celnego trafienia. W cigu trzech dni natarcia czogi i transportery opancerzone ostrzelano 40 razy z RPG-7, jednak bezskutecznie17. Przygotowanie artyleryjskie byo prowadzone take podczas natarcia w grach i osiedlach. Ogie planowano do prawdopodobnych punktw oporu i koncentracji mudahedinw. Ogniem na wprost raono stanowiska strzelcw wyborowych i pojedyncze punkty ogniowe. W celu wzbronienia wycofania przeciwnika z osiedli lub podejcia wzmocnienia dla obrocw artyleria prowadzia ognie blokujce (zwykle
L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 3, 16, 20, 25, 45, 71. Zielon stref nazywano cigi (pasy, strefy) zieleni, czyli tereny pokryte sadami, winnicami i inn rolinnoci, rozcigajce si wok miast, osiedli, wzdu drg itp. L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 1518, 2426.
95
Dowiadczenia
ognie zaporowe) lub minowanie narzutowe. W wyniku tego powstaway due straty wrd ludnoci cywilnej i dlatego w miar ich posiadania zaczto uywa pociskw precyzyjnych18. Wsparcie natarcia w terenie zurbanizowanym byo prowadzone ogniem na wezwanie (ognie nieplanowe). Do osony rejonw opanowanych i odpierania kontratakw stosowano ognie zaporowe. Artyleria bya uywana podczas wsparcia dziaa rozpoznawczo-uderzeniowych w czasie poszukiwania grup partyzanckich w osiedlach wiejskich. Zwykle chodzio o blokowanie i przeczesywanie miejscowoci. W trakcie takiego dziaania byy osaniane ogniem skrzyda, by uniemoliwi wycofanie si przeciwnika z osiedla. Waniejsze jednak byo przeczesywanie osiedli, nawet wtedy, gdy nie byo w nich oznak obecnoci mudahedinw W terenie grzystym ogie artylerii zerodkowywano na przeczach, wyjciach z wwozw (dolin, kanionw), skrzyowaniach drg, a nawet cieek uywanych przez karawany z zaopatrzeniem19.
Oficerowie oglnowojskowi byli przygotowani pod wzgldem teoretycznym do korygowania ognia artylerii. Praktyka jednak wykazaa, e nie zajmowali si tym albo te wrcz nie ufano ich umiejtnociom i nie dopuszczano do kierowania ogniem artylerii.
Artyleria napotykaa w dziaaniach na obszarze Afganistanu na wiele trudnoci. W grach byo ograniczone uycie ruchomych punktw rozpoznawczych (RPR) oraz wozw dowodzenia zestawu 1W12 Maszyna. Trzeba byo si posugiwa lekkim sprztem, takim jak: ktomierze-busole PAB-2A, dalmierze 1D13, lornetki polowe i przenone stacje radiolokacyjne PSNR-5. Ze wzgldu na pooenie celw na przeciwstokach gr ograniczone byo wykorzystanie stacji radiolokacyjnych SNAR-10 i ARK-1. Zestaw rozpoznania dwikowego AZK-5 by mao skuteczny, gdy mudahedini nie dysponowali dziaami duego kalibru. Modzierze kalibru 82 mm byy trudne do lokalizacji. Nieatwe byo przygotowanie geodezyjne ze wzgldu na brak dostatecznej liczby punktw podstawowej sieci geodezyjnej (na przy18 19
kad na 200-kilometrowym odcinku midzy Heratem a Farah nie byo ani jednego takiego punktu). Dowizanie na podstawie mapy z uyciem przyrzdw lub aparatury nawigacyjnej rwnie byo utrudnione, gdy punktw konturowych byo zbyt mao (jeden na 2030 km). Przy czym aparatura nawigacyjna okrelaa pooenie z du niedokadnoci (np. przy kcie nachylenia terenu 1015 bd dowizania by dziesiciokrotnie wikszy anieli w terenie rwninnym). Orientowanie dzia i przyrzdw optycznych prowadzono najczciej za pomoc girokompasw. Kopotliwe byo przygotowanie nastaw do ognia skutecznego. Zazwyczaj polegao na wstrzeliwaniu celu, jako najpewniejszym sposobie okrelania nastaw. Przy czym podczas strzelania punkt upadku pierwszego pocisku wynoszono zwykle w stron przeciwnika, aby unikn ostrzelania wojsk wasnych (tak jak w wypadku strzelania w pobliu wojsk wasnych). Okrelanie nastaw na podstawie przygotowania dokadnego (penych danych o warunkach strzelania), ze wzgldu na warunki meteorologiczne panujce w grach, miao natomiast zastosowanie tylko dla odlegoci rwnej 50% maksymalnej dononoci dzia (haubic D-30 i 2S1 do 8 km, 2S3 9 km, wyrzutni BM-21 do 10 km). Wszyscy oficerowie oglnowojskowi byli przygotowani pod wzgldem teoretycznym do korygowania ognia artylerii. Praktyka jednak wykazaa, e nie zajmowali si tym albo te wrcz nie ufano ich umiejtnociom i nie dopuszczano do kierowania ogniem artylerii. Dowdcy oglnowojskowi zrzekali si ognia artylerii prowadzonego ze stanowisk zakrytych w wypadku kierowania nim przez nieartylerzyst, jeeli ten nie zna dokadnie miejsca swego pooenia. W tej sytuacji uwidacznia si brak oficerw artylerii, ktrzy potrafili kierowa ogniem, zwaszcza w warunkach wojny przeciwpartyzanckiej. Trzeba byo ich bowiem przydziela do batalionw i samodzielnych kompanii piechoty20. Brakowao te oficerw wsparcia ogniowego (etatowo wystpujcych w dywizjonach artylerii)21, gdy w warunkach grskich przy rozrodkowanym ugrupowaniu bojowym artylerii byli oni niezbdni w bateriach,
Dzi uwaa si to za norm. Ponadto zaleca si uycie przeciwpancernych pociskw kierowanych i pociskw artyleryjskich o zmniejszonym promieniu raenia. M. I. Katuev, W. A. Dreynskij: Primenenie artillerii v lokalnych vojnach i vooruonnych konfliktach. Voenna Mysl 1996 nr 56, s. 2627; L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 20. 20 B. V. Gromov: Ograniennyj kontingent. Moskva 1994, s. 186. 21 W Armii Radzieckiej dywizjon by podstawowym ogniowym i taktycznym pododdziaem artylerii. Jednym z elementw ugrupowania bojowego dywizjonu by punkt kierowania ogniem (PKO). Zob. Nastavlenie po vedeni boevych dejstvii raketnych vojsk i artillerii suchoputnych wojsk. Moskva 1978, s. 4, 78.
96
Dowiadczenia
a nawet plutonach ogniowych22. Rozrodkowanie dywizjonu artylerii wymagao bowiem podzielenia obsady punktu kierowania ogniem (PKO), do czego artylerzyci radzieccy nie byli przygotowani. Wobec tego trzeba byo cign oficerw korygowania (kierowania) ogniem i oficerw wsparcia ogniowego z jednostek artylerii z terytorium ZSRR. Oficerowie oglnowojskowi mogli jednak kierowa ogniem na wprost z dzia do pojedynczych celw obserwowanych. Do takich zada byy uywane opancerzone dziaa samobiene (haubice samobiene 2S1, 2S3), rzadziej dziaa polowe (cignione haubice i armaty przeciwpancerne). Do strzelania ogniem na wprost uywano rwnie wyrzutni artyleryjskich BM-21 Grad. Stanowiska ogniowe byy zajmowane pod oson uderze lotnictwa. Niezwocznie po ich wykonaniu salw do wyznaczonego celu dawaa wyrzutnia (lub wicej wyrzutni) BM-21 i natychmiast opuszczaa stanowisko ogniowe, by uda si do punktu adowania wyrzutni. Mudahedini w takiej sytuacji nie byli w stanie reagowa ogniem, nawet jeeli przeyli ostrza23. ogie skuteczny (zwykle zerodkowanie ognia) w celu obezwadnienia lub zniszczenia konkretnego obiektu przeciwnika z zuyciem ustalonej normy amunicji (liczby pociskw na hektar powierzchni), czyli wykonywano tak zwany ogie normatywny. W dziaaniach rajdowych czstym zjawiskiem by pocig za wycofujcym si przeciwnikiem. Aby go opni, mudahedini osaniali si ubezpieczeniem tylnym (ariergard). Ta za, aby unikn ognia artylerii i uderze lotnictwa, staraa si zanadto nie odrywa od cigajcych oddziaw radzieckich (nie wicej ni na 200300 m). Zmuszao to artylerzystw do stosowania takiego sposobu strzelania jak w pobliu wojsk wasnych. Polega on na daniu pierwszego strzau na bezpiecznej dla wojsk wasnych dononoci, nastpnie stopniowym (kolejnym) przyblianiu wybuchw pociskw do celu (ariergardy przeciwnika). Kiedy w armii radzieckiej zastosowano pociski kierowane miaek (Smielczak)24 do modzierzy samobienych kalibru 240 mm 2S4 Tulipan, stay si one skutecznym rodkiem niszczenia (burzenia) ukry, schronw, punktw oporu i innych urzdze fortyfikacyjnych mudahedinw rozmieszczonych w pieczarach, zaamaniach terenu, ktre byy niedostpne dla ognia artylerii lufowej. Ogie z modzierza rozpoczynao si zazwyczaj wstrzeliwaniem 23 pociskami konwencjonalnymi F-864 (burzcymi) na podstawie w miar najdokadniejszego sposobu przygotowania nastaw do strzelania. Nastpnie, po wniesieniu poprawek w dononoci i kierunku, prowadzono ogie skuteczny pociskami miaek do celu podwietlanego laserowym znacznikiem celu i prowadzio go do skutku (zniszczenia, zburzenia). Zuycie pociskw byo zalene od ustalonych norm okrelonych dla wykonania danego zadania i charakteru zwalczanego celu (obiektu).
Pokazowe wiczenie
dziaania rajdowego kompanii zmechanizowanej, wspartej bateri haubic samobienych 2S1, ktrej zadaniem byo zniszczenie stanowiska dowodzenia zwizku operacyjno-taktycznego, zademonstrowano pod koniec lat osiemdziesitych XX wieku na poligonie w Centrum Szkolenia Wojsk Ldowych w Drawsku Pomorskim.
Wsparcie dziaa rajdowych

Do wsparcia dziaa rajdowych pododdziaw piechoty zmotoryzowanej i desantowo-szturmowych najbardziej nadaway si haubice samobiene 2S1 Godzik i armatomodzierze 2S9 kalibru 120 mm, wystpujce zazwyczaj w sile dywizjonu lub baterii. Podczas organizacji rajdu wczeniej ustalano cele do zniszczenia przy wykorzystaniu danych z rozpoznania powietrznego, pomiarowego (dwikowego, radiolokacyjnego) lub wzrokowego (optycznego). Czas prowadzenia ognia do wykrytego celu nie mg przekracza 35 minut. W przeciwnym razie by wykonywany w prni, gdy cel zdyby zmieni swe pooenie. Jeeli w czasie rajdu pododdzia piechoty (lub inny jego wykonawca) zosta ostrzelany przez mudahedinw, pododdzia artylerii rozwija si z marszu, zajmowa stanowisko ogniowe i w miar szybko stara si ostrzela cel, zanim ten zdoa wykona manewr w inne miejsce. Dlatego te wstrzeliwanie celu prowadzono jednymdwoma strzaami, wprowadzano poprawki i wykonywano
Osona wyjcia z walki i odwrotu wojsk wasnych

Najtrudniejsze zadania wykonyway pododdziay desantowo-szturmowe i powietrznodesantowe (niekiedy take bataliony specjalnego przeznaczenia). Byy
22 23 24
Z. Czarnotta: Doskonalenie sposobw dziaania baterii artylerii. Przegld Wojsk Ldowych 1983 nr 5, s. 2831. L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 4852. Wicej na temat zestawu 1K113 miaek w: http://nvo.ng.ru/armament/1999-11-05/6_firstshot.html. A. Karpenko: Porazit pervym vystrelom. Vysokotonye artsnardy
rossijskich Suchoputnych wojsk. 20.08.2009.
97
Dowiadczenia
te otaczajce rejon walki wzniesienia i drogi (cieki) grskie. Najczciej osona odejcia (wycofania) odbywaa si ogniem do kolejnych rubiey (odcinkw) terenu ze skokiem co 150200 metrw do momentu oderwania si od przeciwnika na odlego do okoo trzech kilometrw, to znaczy poza zasig gwnej masy rodkw ogniowych mudahedinw strzelajcych na wprost.
Zasadzki artyleryjskie
Do ochrony miejsc dyslokacji staej, posterunkw ochronnych, instytucji pastwowych i innych obiektw w 40 Armii wykorzystywano artyleri polow cignion, jak: 122 mm haubice D-30, 100 mm armaty przeciwpancerne T-12 oraz przeciwpancerne zestawy rakietowe bdce uzbrojeniem pokadowych bojowych wozw piechoty. Na og w dzie obserwatorzy artyleryjscy zajmowali punkty obserwacyjne na wzniesieniach dominujcych nad terenem, prowadzili rozpoznanie, wykrywali i identyfikowali cele oraz kierowali ogniem. W nocy procedura ta bya utrudniona, jednak tylko do czasu, kiedy w artylerii zastosowano aparatur rozpoznawczo-sygnalizacyjn 1K18 Realia-U oraz 1K124 Tabun25. Aparatur stanowi system czujnikw (sensorw) typu sejsmicznego, ktry umoliwia operatorowi okrela typ i liczb obiektw poruszajcych si rwnolegle do ustawionych w dwch rzdach sensorw. Zestawy 1K18 Realia-U i 1K124 Tabun wykorzystywano, midzy innymi, na potrzeby samoobrony, nadzorowania wyznaczonych rejonw oraz do organizacji zasadzek artyleryjskich (rys. 3). Znany jest przypadek zasadzki artyleryjskiej zorganizowanej w lutym 1982 roku przez pluton haubic kalibru 122 mm D-30 w rejonie miasta Talokan (w prowincji Tachar)26. Dowdca plutonu ogniowego ustawi system Realia-U wzdu cieki wykorzystywanej przez juczne konwoje mudahedinw, ktra bya widoczna z jego punktu obserwacyjnego. Potem zaplanowa na ciece trzy odcinki ognia (cele 110, 111, 112) i obliczy do kadego nastawy do strzelania. Odcinki byy pooone w odlegoci 100150 metrw od siebie. Odcinek 111 znajdowa
rdo: http://artofwar.ru/img/d/dmitrij_m_k/text_0170/7.pdf.12.08.2009.
Rys. 3. Hipotetyczny szkic zasadzki artyleryjskiej

one zmuszone do dziaania w sytuacjach ryzykownych i skrajnie niebezpiecznych. W chwili, gdy koczyy wyznaczony im epizod bojowy, rozpoczynay manewr oderwania si od przeciwnika i odwrt (wycofanie) do bezpiecznych rejonw zerodkowania. Ten moment najczciej wykorzystywali mudahedini i depczc po pitach Rosjanom zaczynali pocig za wycofujcymi si desantowcami. Pododdziay cigajce staray si trzyma blisko za pododdziaami radzieckimi, by z jednej strony unikn strat od ognia artylerii i innych rodkw ogniowych, z drugiej by nie dopuci do oderwania si od ciganych wojsk. Staray si przy tym wykorzystywa zajte przez siebie dominujce nad terenem wyniosoci do ostrzeliwania wycofujcych si onierzy radzieckich. W takim wypadku jedynym skutecznym rodkiem wsparcia wycofujcych si pododdziaw bya artyleria ostrzeliwujca przeciwnika na przeciwstokach i skonach bocznych gr. Ostrzeliwano
25
Szerzej na temat 1K18 Realia-U oraz 1K124 Tabun w: http://117orb.at.ua/publ/5-1-0-56. Razvedyvatelno-signalna apparatura 1K18 Reali-U, 1K124 Tabun, 1K119 Reali-1/10. 20.08.2009. 26 V. Litvinenko: Novo to, to charao zabyto. Armejskij Sbornik 1996 nr 9, s. 46.
98
Dowiadczenia
Fot. 2. Pluton haubic 2S3 Akacja kalibru 152 mm prowadzi ogie skuteczny (http://www.flickr.com/photos/ theatrum-belli/2752483279/in/set-72157606625660548/12.08.2009.)
si w najwszym miejscu wwozu. Dowdca plutonu cyklicznie oblicza poprawki na podstawie komunikatu meteoredni i korygowa nastawy obliczone do strzelania. W nocy operator zestawu Realia-U zameldowa o zblianiu si kolumny okoo 1015 ludzi, dwch ciarwek i piciu zwierzt jucznych przez odcinek 112. Dowdca plutonu poda komend do otwarcia ognia do celu 111. Pluton da salw, nastpnie przenis ogie: pierwszym dziaem do odcinka 110, trzecim dziaem do odcinka 112. Drugie nadal strzelao do odcinka 111. Wystrzelono 12 pociskw. Zniszczono dwie ciarwki Toyota, zabito szeciu mudahedinw oraz cztery zwierzta juczne. Planowano te ogie artylerii do wsparcia zasadzek wojsk wasnych27. Ten rodzaj wsparcia obejmowa ogie: w celu owietlenia terenu pociskami owietlajcymi artylerii; w celu raenia przeciwnika w wyznaczonej strefie; do prawdopodobnych rejonw zerodkowania przeciwnika, zwaszcza po wyjciu przez niego z walki;
wsparcia pododdziau w czasie wyjcia z walki i wycofania si z rejonu zasadzki28.
Osona kolumn ogniem artylerii

W Afganistanie infrastruktura drogowa bya i pozostaa do tej pory sabo rozwinita. Drogi zaopatrzenia 40 Armii miay dugo okoo 1600 kilometrw i prowadziy przez tereny niebezpieczne29. Codziennie na szlakach zaopatrzenia 40 Armii byo 2530 kolumn samochodowych, ktre liczyy ogem 10001500 samochodw. Do ochrony drg musiano ze skadu 40 Armii uy a 15 batalionw piechoty. Prawie drugie tyle wydzielano do osony (konwojowania) kolumn transportowych, ktre na og powoli przemieszczay si od granicy ZSRR do ponad 30 garnizonw radzieckich w Afganistanie (i z powrotem). Do ochrony i obrony kolumn uywano take artylerii. Na og wydzielano bateri artylerii (modzierzy) na kolumn liczc okoo 100 samochodw. Dowdcy kolumn, ktrym przydzielano artyleri, rozmieszczali dziaa samobiene razem z czogami i bojowymi wozami
27 28
S. Kasjanow: Zasadzka. Przegld Wojsk Ldowych 1991 nr 1112, s. 9293. L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 181184, 185190. Niektre rda mwi o dugoci drg okoo 2000 km. Zob.: http://www.army.lv/?s=90&id=4323. L. Grau: The Bear Went Over the Mountain..., s. 134.
J. G. Nikitenko: volci form i sposobov... 12.08.2009.

29
99
Dowiadczenia
piechoty (transporterami opancerzonymi) wzdu caej kolumny, tak aby odlego midzy nimi nie przekraczaa odlegoci rwnej strzaowi bezwzgldnemu. Jeeli nastpi atak mudahedinw, na przykad z zasadzki, pierwsze otwieray ogie dziaa (czogi i inne), ktre znalazy si w strefie raenia ich rodkw ogniowych. Umoliwiay tym samym wyjcie kolumny ze strefy zagroonej (ostrzeliwanego rejonu). Dziaa, ze wzgldu na duy kt podniesienia lufy, lepiej nadaway si do strzelania w terenie grzystym ni czogi (rys. 4). Artyleria moga te towarzyszy kolumnie i wspiera j ogniem, przemieszczaa si w jej skadzie zwartymi pododdziaami, zwykle w trzech grupach w sile baterii, niekiedy dywizjonu artylerii. Pierwsza grupa maszerowaa na czele, druga w rodku, trzecia w ogonie kolumny. Oficerowie korygujcy ogniem byli rozmieszczani po jednym na kade 1015 rodkw transportu rwnomiernie w caej kolumnie. Do chwili ruszenia kolumny artyleria zajmowaa rejon wyjciowy i osaniaa formujc si kolumn z miejsca. Kiedy kolumna ruszya, pododdziay artylerii wczay si w jej skad. Grupy rozwijay si kolejno wzdu drogi marszu i pozostaway na stanowiskach ogniowych do momentu, kiedy czoo kolumny zrwnywao si z maksymalnym zasigiem jej ognia. Wtedy rozwijaa si kolejna grupa artylerii. I tak kolejno skokami rozwijay si one na stanowiskach ogniowych do zakoczenia marszu. Rozwinicie artylerii na stanowiskach ogniowych odbywao si w miejscach rozmieszczenia staych ubezpiecze marszowych (czat, posterunkw) w celu zwikszenia ich bezpieczestwa przed atakami mudahedinw. Atakowali oni zazwyczaj czoo kolumny w celu jej zatrzymania lub dowdc kolumny z zamiarem dezorganizacji dowodzenia ni. Kiedy byo to moliwe, starali si rozerwa kolumn, aby niszczy j czciami30. Ogie artylerii mia temu przeciwdziaa. Pododdziay artylerii byy wyznaczane take do wsparcia staych ubezpiecze drg marszu (oddziaw czat, czat, posterunkw). Zajmoway wtedy stanowiska ogniowe w ich ugrupowaniu bojowym
Rys. 4. Hipotetyczny szkic osony kolumny marszowej ogniem artylerii

30
V. Litvinenko: Novo to..., s. 31. Przypominao to nieco fisk taktyk sisisotta z czasw wojny zimowej 19391940. Zob.: Z. Czarnotta, Z. Moszumaski: Wojna zimowa. Warszawa 1994, s. 48.
100
Dowiadczenia
i prowadziy ognie planowe lub na wezwanie. Kiedy rozpoczo si wyjcie wojsk radzieckich z Afganistanu, tylko na drodze DalalabadKabul wystawiono osiem czat wspartych okoo 170 dziaami i modzierzami. wzgldzie sign do zasad Joint Fire Support, gdy nie jest wane, kto zapewni wsparcie ogniowe piechocie i czogom na polu walki migowiec, samolot, dziao, wyrzutnia rakietowa, wane jest przede wszystkim, by otrzymali je szybko. Wydaje si, e naley priorytetowo potraktowa strzelanie ogniem na wprost, jako bardzo skuteczny sposb oddziaywania na niewielkie grupy bojownikw talibskich. Wszelkie wyjcia pododdziaw (patroli, grup rozpoznawczych itp.,) z baz na drogi czy akcje przeciwko talibom powinny skutkowa wyjciem dzia artyleryjskich na stanowiska ogniowe dla osony ich dziaa. W ugrupowaniu piechoty powinien si znajdowa oficer (podoficer), ktry umie korygowa (kierowa) ognie artylerii. Wydaje si, e
Kilka uwag i refleksji

Wojska radzieckie w Afganistanie, zamiast elastycznie stosowa manewr i ogie, zdecydowanie preferoway ten drugi. Ale ogie bez manewru rwnie nie zapewni oczekiwanych efektw w walce. Chodzio o rekompensat niedostatku piechoty lekkiej, ktrej stanowczo byo za mao, aby toczy walk w grach. Poza tym ogie prowadzono z zamiarem fizycznego unicestwienia przeciwnika. Nawet najbardziej zmasowany nie by jednak w stanie zastpi piechoty. Masowe wykorzystywanie artylerii przyczynio si do poniesienia przez ni w Afganistanie duych strat, ktre wyniosy wedug danych dowdztwa 40 Armii okoo 433 egzemplarzy sprztu (co byo rwne ponad 1/3 caoci sprztu artyleryjskiego armii)31. Trudno dzi sugerowa Midzynarodowym Siom Wsparcia Bezpieczestwa (International Security Assistance Force ISAF) i wojskom wchodzcym w ich skad, aby bezkrytycznie wzoroway si na dowiadczeniach si zbrojnych ZSRR i 40 Armii z dziaa bojowych w Afganistanie. Na niektre momenty jednak warto zwrci uwag. Chodzi przede wszystkim o wykorzystanie artylerii na obszarze tego kraju, bez ktrej nie zapewni si skutecznych warunkw walki z przeciwnikiem, jakim s talibowie. Dziaom artyleryjskim, choby wystpoway w niewielkiej liczbie, powinno si stworzy warunki do szybkiego reagowania ogniowego, to jest w czasie krtszym od czasu niezbdnego na opuszczenie przez talibw zajmowanych pozycji (stanowisk ogniowych), czyli umoliwi im reagowanie ogniowe w czasie zblionym do realnego. Naley bra pod uwag, e nawet najlepiej uzbrojone migowce bojowe nie zastpi cakowicie artylerii naziemnej. Midzy migowcami (take lotnictwem bezporedniego wsparcia wojsk ldowych) i artyleri powinno by utrzymywane cise wspdziaanie. Naleaoby w tym
Wydarzenia z Nangar Khel pokazay, e naley dokadnie identyfikowa cele, aby unikn raenia celw ubocznych, rozumianych jako obiekty cywilne i ludno cywilna.
jako wzr mogyby posuy niemieckie Joint Fire Support Team. Wydarzenia z Nangar Khel pokazay, e naley dokadnie identyfikowa cele, aby unikn raenia tak zwanych celw ubocznych, to znaczy zadawania strat obiektom ubocznym, rozumianym jako obiekty cywilne i ludno cywilna. Dlatego te byoby wskazane wdraanie takich rodkw rozpoznania, ktre pozwalayby skutecznie wykrywa obiekty przeciwnika, bez naraania wasnych onierzy na jego oddziaywanie ogniowe, a wic bezzaogowych statkw powietrznych. Naleaoby te rozway uycie precyzyjnych rodkw raenia na wzr radzieckiego zestawu miaek i wykorzystanie przeciwpancernych pociskw kierowanych, niekoniecznie z gowicami kumulacyjnymi. Wreszcie dobrze byoby skoncentrowa wysiek na szkoleniu polskiego kontyngentu wojskowego w prowadzeniu wojny asymetrycznej, take przy wsparciu artylerii, skoro dzi taki charakter przyjg muj dziaania talibw.
31
A. Lchovskij: Tragedi i doblest Afgana. Moskva 1995, zacznik. Zob. take: http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/95722. Academic dictionaries... 20.08.2009.
101
Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym

Wsplnota Niepodlegych Pastw, aby zagwarantowa wasne bezpieczestwo, podja inicjatyw powoujc do ycia Organizacj Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym. Autorzy artykuu zapoznaj czytelnikw z jej gwnymi celami oraz zadaniami. Zwracaj uwag na podejmowane inicjatywy zblienia z NATO. Jednoczenie materia pozwala pozna histori i dotychczasowe osignicia organizacji we wsppracy wojskowej.
pk dr ZDZISAW LIWA
peni sub w Departamencie Operacyjnym w Batyckiej Akademii Obrony w Estonii. Absolwent, m.in. AON oraz Centrum Studiw Strategicznych Uniwersytetu Obrony Narodowej Armii Chiskiej. By m.in. szefem Oddziau Planowania Operacyjnego J-5 w DOSZ RP.
The Commonwealth of Independent States, in order to guarantee its own security, established the Collective Security Treaty Organization. The writers acknowledge the readers with its main objectives and tasks. They also point to other initiatives about closer relations with NATO. The article also recalls some history and achievements of the organization in military cooperation.
ppk dr DARIUSZ BRKIEWICZ

szef Wydziau Organizacji Studiw Akademii Obrony Narodowej, wczeniej adiunkt Instytutu Bada Strategicznych AON. Doktor nauk wojskowych o specjalnoci bezpieczestwo pastwa. Zainteresowania badawcze koncentruje na zagroeniach bezpieczestwa wspczesnego wiata ze szczeglnym uwzgldnieniem czynnikw spoeczno-politycznych, militarnych i ekologicznych.
ozpad Zwizku Radzieckiego by wydarzeniem politycznym koca ubiegego wieku, ktre w duej mierze wpyno na zmiany w ukadzie si na wiecie oraz dokonujce si przemiany polityczne, zarwno w Europie, jak rwnie w Azji. Tym samym przyczynio si do powstania nowej sytuacji geopolitycznej w wiecie. Rosja, jako naturalny spadkobierca Zwizku Radzieckiego, stana w obliczu wielu wyzwa. Jednym z waniejszych byo utrzymanie dotychczasowych wpyww w byych republikach radzieckich, ktre zyskay niepodlego i mogy samodzielnie decydowa o kierunku swojego rozwoju. Nowa sytuacja bya jednak uwarunkowana wieloma czynnikami, zwaszcza wizami gospodarczymi minionego systemu oraz dotychczasow zalenoci nowych krajw od ukadw bezpieczestwa zbiorowego. Wynikao to porednio z faktu braku tradycji penej niezawisoci i posiadania samodzielnego pastwa przez niektre nowe byty polityczne w Azji Centralnej. Dlatego te szybko doszo do powstania nowych organizacji o charakterze regionalnym, takich jak Wsplnota Niepodlegych Pastw (WNP; ang. Commonwealth of Independent States CIS) czy te podpisania Ukadu o bezpieczestwie zbiorowym (Collective Security Treaty CST), zwanego te ukadem taszkienckim. (1) Posunicia te byy utosamiane z prb kontynuacji poprzed-
nich relacji politycznych oraz deniem Rosji do zachowania wpyww w byych republikach radzieckich.
Geneza
Ukad o bezpieczestwie zbiorowym podpisano 15 maja 1992 roku w Taszkiencie. Jednak faktyczn dziaalno na jego podstawie rozpoczto 20 kwietnia 1994 roku. Pierwotnie kart CST podpisay: Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadykistan oraz Uzbekistan. We wrzeniu 1993 roku doczy Azerbejdan, w grudniu za sygnatariuszami ukadu stay si rwnie Gruzja i Biaoru. Z kolei Modowa i Ukraina przyjy status obserwatorw. Sekretarzem generalnym zosta mianowany rosyjski genera i polityk Nikoaj Bordiua. Ukad podpisano na czas okrelony na pi lat z moliwoci jego przeduenia. W wyniku ewolucji sytuacji politycznej w regionie doszo do znacznych zmian w skadzie pastw sygnatariuszy. 2 kwietnia 1999 roku jedynie sze krajw kontynuowao wspprac, ktrej podstaw by Ukad o bezpieczestwie zbiorowym. Azerbejdan, Gruzja i Uzbekistan wycofay si z niej, Ukraina i Modowa za przestay by zainteresowane integracj wojskow tej grupy pastw. W tym kontekcie naley wspomnie o zapocztkowaniu wsppracy przez Gruzj, Ukrain, Azerbejdan i Modow w ramach
102
Dowiadczenia
organizacji na rzecz rozwoju demokracji i gospodarki GUAM, ktr czasowo wzmocnio w latach 19992005 przystpienie do niej Uzbekistanu (GUUAM). (2) Przyczynio si to w znacznym stopniu do zmiany sytuacji politycznej w regionie. GUAM jest jednoczenie postrzegana jako organizacja sprzyjajca budowaniu wpyww Stanw Zjednoczonych oraz Europy Zachodniej (Unii Europejskiej i NATO) w regionie, a tym samym forum osabienia pozycji Rosji. Zmiany polityczne w Europie, zwaszcza zacienienie wsppracy euroatlantyckiej i rozszerzenie NATO na wschd oraz zwikszajce si uniezalenienie byych republik radzieckich od rosyjskiej strefy wpyww, spowodoway rwnie ewolucj wsppracy w ramach ukadu o bezpieczestwie zbiorowym. Wynikiem byo powoanie przez jego sygnatariuszy w 2002 roku Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym (Collective Security Treaty Organization CSTO)1. W tym samym czasie (2000 r.) powstaa inna wana organizacja o charakterze gospodarczym Eurazjatycka Wsplnota Gospodarcza EAWG (Eurasian Economic Community EurAsEC). Jej czonkami s: Rosja, Biaoru, Kazachstan, Kirgistan, Tadykistan oraz od stycznia 2006 roku Uzbekistan. Pocztkowo Kart CSTO podpisali prezydenci szeciu pastw: Armenii, Biaorusi, Kazachstanu, Kirgistanu, Rosji oraz Tadykistanu, po czym 23 czerwca 2006 roku wczesny prezydent Rosji Wadimir Putin ogosi, e do organizacji, jako sidme pastwo, przystpi rwnie Uzbekistan. Powodem bya gwnie sytuacja wewntrzna Uzbekistanu i rozruchy spoeczne w Andianie w maju 2005 roku. (3) Bardzo ostra reakcja rzdu i uycie siy spowodoway jednoznacznie negatywn reakcj wiata zachodniego, tym samym zbliyo to Uzbekistan do Rosji, ktra nie potpia rzdu uzbeckiego. Powoywaa si przy tym na zasad nieingerencji w sprawy wewntrzne. Wydarzenia w Andianie miay istotne konsekwencje. Rozluniy si kontakty Uzbekistanu z USA, ktry zwrci si w kierunku Rosji. Bezporednim skutkiem tego
1
byo wycofanie zgody na stacjonowanie si amerykaskich w bazie lotniczej w Karshi-Khanabad (K2) na terenie Uzbekistanu. Prezydent tego kraju Islam Karimow, gdy mwi o nowej sytuacji w regionie, stwierdzi, e sytuacja w wiecie oraz w Azji Centralnej wymaga od Uzbekistanu, co Uzbekistan uwaa na konieczne, przywrcenia czonkostwa w CSTO. Wydarzenie to zwrci uwag tych, ktrzy s daleko od miejsca, gdzie jestemy obecnie2. Wypowied ta wyranie akcentowaa gboki zwrot w polityce zagranicznej Uzbekistanu, ktrego du rol i znaczenie w regionie wskazywa Zbigniew Brzeziski, okrelajcy to pastwo jako klucz do Azji Centralnej3. Godny zauwaenia jest fakt, e jednoczenie Karimow okreli EurAsEC i CSTO jako wewntrznie powizane organizacje, realizujce wsplne zadania. Przystpienie do Eurazjatyckiej Wsplnoty Gospodarczej i ponowne podjcie wsppracy na podstawie Ukadu o bezpieczestwie zbiorowym zbliyo Uzbekistan do pastw Azji Centralnej i Rosji w sferze bezpieczestwa, gospodarki oraz przeciwstawiania si zagroeniom niemilitarnym w caym regionie. Jednoczenie Uzbekistan wstpi do innej wanej organizacji azjatyckiej Szanghajskiej Organizacji Wsppracy SOW (Shanghai Cooperation Organization SCO), ktrej liderami s dwie potgi azjatyckie Chiny i Rosja, a nale do niej pastwa Azji Centralnej.
WYJANIENIE
NR1
Wsplnota Niepodlegych Pastw powstaa w 1991 roku; obecnie zrzesza dziesi pastw: Armeni, Azerbejdan, Biaoru, Kazachstan, Kirgistan, Modow, Rosj, Tadykistan, Ukrain i Uzbekistan. Turkmenistan posiada status czonka stowarzyszonego. Gruzja wystpia z WNP 14 sierpnia 2008 roku w wyniku konfliktu z Rosj.
WYJANIENIE
NR2
GUAM nazwa organizacji powstaej w 1997 roku pochodzi od pierwszych liter nazw pastw j tworzcych: Gruzja, Ukraina, Azerbejdan, Modowa. Po przystpieniu Uzbekistanu GUUAM.
Pastwa czonkowskie
Podstawowy dokument Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym Karta CSTO zosta podpisany przez gowy pastw czonkowskich 7 padziernika 2002 roku. Wrd jego zapisw szczeglnie wane jest wskazanie moliwoci rozszerzenia obszarw wsppracy wewntrznej. Zaznaczono, e organizacja jest zdeterminowana do dalszego rozwoju i intensyfikacji wsppracy wojskowej oraz politycznej w interesie zapewnienia i wzmocnienia bezpieczestwa narodowego, regionalnego i midzynarodowego4. Zapis ten koresponduje z celami organizacji, ktrymi s: wzmocnienie pokoju, bezpieczestwa midzynarodowego i regionalnego oraz stabilizacji dla
WYJANIENIE
NR3
W Andianie doszo do niepokojw spoecznych, ktre 13 maja 2005 roku zostay krwawo stumione przez siy rzdowe. Stany Zjednoczone i Unia Europejska ostro potpiy rzd Uzbekistanu za amanie praw czowieka i wprowadziy embargo na dostawy broni oraz sankcje ekonomiczne.
Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym (OUBZ); ang. Collective Security Treaty Organization (CSTO); ros. Organizacija Dogovora o kollektivnoj bezopasnosti (ODKB). Oficjalnym jzykiem jest rosyjski. 2 V. Socor: Uzbekistan Accedes to Collective Security Treaty Organization. Uzbek Television Channel One. 27.06.2006. 3 Z. Brzezinski: The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives. New York 1997, s. 124132. 4 Charter of the Collective Security Treaty Organization. Wstp. Tekst w jzyku rosyjskim (Ustaw Organizacii Dogovora o kollektivnoj bezopasnosti) i angielskim dostpny na stronie organizacji: http://www.dkb.gov.ru.
103
Dowiadczenia
Biaoru
Rosja
Kazachstan
Armenia Uzbekistan
Kirgistan Tadykistan
Rys. Pastwa czonkowskie CSTO

zapewnienia kolektywnej obrony niepodlegoci, integralnoci terytorialnej oraz suwerennoci krajw czonkowskich, w relacji do ktrych kraje czonkowskie powinny ustanowi priorytety w odniesieniu do rodkw politycznych5. Jednoczenie rozdzia VIII Karty CSTO wskazuje, e czonkostwo w organizacji jest otwarte dla kadego pastwa, ktre akceptuje jej cele, wartoci i zasady, jak te jest gotowe do wzicia na siebie obowizkw wynikajcych z zapisw dokumentw normatywnych. Karta CSTO potwierdza denie wszystkich czonkw do powstrzymywania si przed uyciem lub grob uycia siy w rozwizywaniu konfliktw; jednoczenie agresja zbrojna przeciw ktremu z nich podobnie jak w artykule 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego bdzie traktowana jako agresja przeciw wszystkim. Ponadto zawiera te istotne ograniczenia zwizane z przystpowaniem pastw CSTO do sojuszy militarnych i innych grup pastw. Naley zauway, e obecny ksztat organizacji nie jest zbiorem zamknitym, co potwierdzi sekretarz generalny CSTO Nikoaj Bordiua w maju 2007 roku, gdy wypowiedzia si na temat przystpienia do niej Iranu: CSTO jest organizacj otwart. Jeli Iran zoy wniosek zgodny z nasz Kart, aplikacja ta zostanie rozwaona6. Wsppraca z Iranem w zwalczaniu handlu narkotykami ju ma miejsce, tak wic Iran jest sprzymierzecem CSTO w przeciwdziaaniu zagroeniom niemilitarnym. Rola i znaczenie na forum organizacji, jak te stopie uzalenienia od Rosji w zakresie wsppracy politycznej, gospodarczej i wojskowej, s w wypadku poszczeglnych pastw czonkw CSTO rne. Specyficzna jest zwaszcza pozycja Biaorusi lecej na strategicznym styku Europy rodkowej z Europ Wschodni i stanowicej wany element polityczno-terytorialny w odradzajcej si mocarstwowoci Federacji Rosyjskiej. Pastwo to ma rwnie szczegl-
Symbol Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym
5 6
Charter of the Collective Security, rozdz. II, art. 3. www.globalresearch.ca. Iran Invited to Join Central Security Treaty Organization. Raport, 18.05.2007.
104
Dowiadczenia
ne znaczenie polityczno-wojskowe wobec rozszerzenia NATO na wschd oraz dyskusji na temat przystpienia Ukrainy do europejskich struktur wojskowych i polityczno-ekonomicznych. Inny wymiar ma czonkostwo pozostaych pastw sygnatariuszy CSTO, jako istotnych elementw regionalnych dziaa Rosji na Kaukazie i w Azji Centralnej. Wrd nich Armenia jest jedynym pastwem czonkowskim lecym na obszarze Kaukazu. Tym samym stanowi przeciwwag dla prozachodniej Gruzji. Ponadto bardzo zoone stosunki z ssiadami (konflikt z Azerbejdanem o Grski Karabach, zamknite granice z Turcj) uzaleniaj j od wsparcia ze strony Rosji. Na terenie Armenii stacjonuje rosyjska 102 Baza Wojskowa, najwiksza i najlepiej uzbrojona jednostka wojskowa na Kaukazie Poudniowym, ktra porednio wpywa na stabilizacj sytuacji w tym regionie. Wynika to z faktu, e zaostrzenie sytuacji i podjcie dziaa zbrojnych moe powodowa bezporednie zaangaowanie wojskowe Rosji, jako sojusznika Armenii oraz lidera CSTO. Geopolityczne pooenie Armenii na Kaukazie wyranie wskazuje na due znaczenie tego kraju jako partnera Rosji w regionie7. Kluczowe znaczenie Azji Centralnej wynika z jej pooenia, posiadanych surowcw naturalnych i drg ich tranzytu oraz odgrywanej roli strefy buforowej dla Rosji. W regionie tym due znacznie dla Rosji i CSTO ma Kazachstan, ktry pretenduje te do roli lidera w Azji Centralnej. Rola Kazachstanu jest nastpstwem zarwno jego ogromnej powierzchni, dugiej granicy z Rosj, licznej mniejszoci rosyjskiej (ponad 30 procent ludnoci kraju), jak te posiadania ogromnych z ropy naftowej i gazu ziemnego. Uwarunkowania te sprawiaj, e Kazachstan jest istotnym partnerem Rosji w kwestiach bezpieczestwa i ekonomii. Midzy innymi dlatego Rosja dostarcza mu bro po cenach rosyjskich. Ponadto na terenie Kazachstanu znajduje si kosmodrom Bajkonur, ktry jest wanym elementem rosyjskiego programu kosmicznego8. Wobec pozostaych trzech pastw czonkowskich CSTO Kirgistanu, Uzbekistanu, Tadykistanu pooonych w Azji Centralnej, Rosja prowadzi polityk ukierunkowan na osabienie wpyww Stanw Zjednoczonych oraz Chin i ich uzalenienie ekonomiczne. W Kirgistanie due znaczenie ma rosyjska obecno wojskowa w bazie lotniczej Kant koo Biszkeku. Rosja to rwnie gwarant granic Kirgistanu wobec roszcze Chin i Uzbekistanu oraz wsparcie w walce ze zorganizowan przestpczoci i handlem narkotykami. Stacjonowanie wojsk rosyjskich jest wic traktowane jako czynnik stabilizujcy sytuacj wewntrzn. Wpywy Rosji wynikaj rwnie z faktu, e Kirgistan jest jednym z biedniejszych krajw regionu, w ktrym jest widoczne silne oddziaywanie kultury rosyjskiej, a systematyczne redukowanie jego zaduenia przez Rosj sprawia, e dziaania prezydenta i rzdu Kirgistanu zyskuj spoeczn akceptacj tym samym wzmacniaj si wpywy rosyjskie. Dobrym stosunkom Kirgistanu i Rosji sprzyjaj porozumienia o wsppracy energetycznej i w sektorze naftowo-gazowym, jak na przykad memorandum o udziale Gazpromu w prywatyzacji Kirgizgazu.
Karta CSTO potwierdza denie wszystkich czonkw do powstrzymywania si przed uyciem lub grob uycia siy w rozwizywaniu konfliktw.
Uzbekistan graniczy ze wszystkimi pastwami regionu (Kazachstanem, Kirgistanem, Tadykistanem, Turkmenistanem i Afganistanem). Jest jednoczenie najludniejszym krajem Azji Centralnej (ponad 27 mln). Jest wic dla Rosji wanym elementem polityki utrzymania wpyww. Przeomowym wydarzeniem bya w zwizku z tym reakcja si porzdkowych Uzbekistanu na demonstracje w Andianie i jednoznaczna krytyka pastw Unii Europejskiej i USA, a w efekcie jak wspomniano ponowne przystpienie do sygnatariuszy ukadu o bezpieczestwie zbiorowym i wstpienie do Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. Naley te zwrci uwag na aspekt ekonomiczny w ramach porozumie dwustronnych Gazprom uzyska kontrol nad przechodzcym przez Uzbekistan odcinkiem gazocigu Azja Centralna Centrum, ktrym jest transportowany gaz z Turkmenistanu. Tym samym Rosja zdobya instrument bezporedniego nacisku na pastwa po-
7 8
http://osw.waw.pl. W. Konoczuk: Fiasko integracji. WNP i inne organizacje midzynarodowe na obszarze proradzieckim 19912006. Prace OSW, maj 2007. M. Falkowski: Polityka Rosji na Kaukazie Poudniowym i w Azji Centralnej. Prace OSW, czerwiec 2006.
105
Dowiadczenia
wizane z eksportem (Turkmenistan) i importem (Ukraina) gazu. Tadykistan, ktry graniczy z Afganistanem, stanowi istotny bastion eliminujcy zagroenia wynikajce z ssiedztwa z krajem radykalnego islamu, terroryzmu i przemytu narkotykw. Celem Rosji jest wzmocnienie wojskowe tego pastwa, jak te ograniczenie w nim wpyww amerykaskich i chiskich. Dlatego te dziki umowom politycznym (dwustronnym i wielostronnym, jak CSTO i SCO) oraz obecnoci rosyjskiej 201 Dywizji Zmechanizowanej i nadaniu jej statusu staej bazy Rosja kreuje sytuacj zwizan z bezpieczestwem. rodkiem do tego jest te prowadzona polityka uzaleniania, szczeglnie spoecznego i finansowego. Przykadem jest migracja zarobkowa Tadykw szacuje si, e w Rosji pracuje ich okoo 600 tysicy. Podobnie jak w Uzbekistanie, take w Tadykistanie Rosja ma due wpywy w sektorze gazowym. W maju 2003 roku Gazprom zawar dwudziestopicioletni umow o strategicznym partnerstwie z Tadykistanem. Na jej podstawie pastwo to kupuje obecnie gaz rosyjski9 . rwno CSTO, jak te jej poszczeglnych czonkw.
Wsppraca wojskowa
Due znaczenie w Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym przypisuje si wsppracy wojskowej, ktrej zasady i rozwj byy przedmiotem dyskusji od pocztku powstania CSTO. Naley zauway, e dyskusja o umieszczeniu w Polsce i Czechach elementw amerykaskiej tarczy antyrakietowej oraz wojna w Gruzji spowodoway przyspieszenie dziaa i decyzji. W konsekwencji podpisano a szesnacie porozumie, ktre sprzyjaj wewntrznej konsolidacji i wzmocnieniu sojuszu. Bardzo silnie s akcentowane, podobnie jak w Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, zapisy Ukadu o bezpieczestwie zbiorowym odnoszce si do obowizku udzielenia pomocy ktremukolwiek zaatakowanemu pastwu czonkowskiemu CSTO przez pozostae pastwa. Narzdziem umoliwiajcym szybkie dziaanie jest stae, poczone dowdztwo z siedzib w Moskwie z ormiaskim generaem Jurim Chaczaturowem na czele oraz siy szybkiego reagowania. Wymiernym elementem wsppracy si zbrojnych jest gotowo do prowadzenia wsplnych, skoordynowanych i zharmonizowanych dziaa w zwalczaniu: midzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu i separatyzmu; nielegalnego tranzytu narkotykw, substancji psychotropowych i broni; transgranicznej przestpczoci zorganizowanej; nielegalnej migracji ludnoci oraz innych zagroe niemilitarnych wpywajcych na bezpieczestwo krajw czonkowskich. Istotne znaczenie dla CSTO maj jego kolektywne siy szybkiego reagowania (Collective Rapid Reaction Forces CRRF), ktre systematycznie podczas wsplnych wicze wojskowych podnosz poziom swojego wyszkolenia i swoje moliwoci. Ich utworzenie ma due znaczenie praktyczne. Pozwala na szybkie podjcie dziaania w sytuacji kryzysowej. Siy te pocztkowo (2002 r.) liczyy 1500 onierzy, obecnie okoo 4500. S one bezporednio podporzdkowane poczonemu dowdztwu11. Aby systematycznie zwiksza ich poziom interoperacyjnoci oraz doskonali przygotowanie dowdztw i onierzy do potencjalnych
W Karcie CSTO
stwierdza si, e zbrojna agresja przeciw ktremu z pastw czonkowskich podobnie jak w artykule 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego bdzie traktowana jako agresja przeciw wszystkim.
Struktura
Struktura Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym jest bardzo rozbudowana. W efekcie na rnych szczeblach s reprezentowane najwaniejsze osoby sceny politycznej i wojskowej poszczeglnych pastw. Gwnym organem CSTO jest Rada Bezpieczestwa Zbiorowego, w ktrej skad wchodz prezydenci wszystkich pastw czonkowskich. Inne wane organy to: Rada Ministrw Spraw Zagranicznych, Rada Ministrw Obrony, Komitet Sekretarzy Bezpieczestwa, Zjednoczony Sztab CSTO oraz sekretarz generalny CSTO10. Struktura taka i zaangaowanie w niej najwyszych wadz pastwowych wiadcz o istotnym miejscu CSTO w polityce poszczeglnych pastw czonkowskich, jak te duym znaczeniu w zabezpieczeniu interesw Rosji w Eurazji. Organizacji tej przyznano status obserwatora Zgromadzenia Oglnego ONZ. Poniewa Rosja jest staym czonkiem Rady Bezpieczestwa i dysponuje prawem weta, moe blokowa wybrane inicjatywy, tym samym reprezentuje na forum midzynarodowym interesy zaIbidem. http://www.dziennik.pl/swiat M. Potocki: Plany Moskwy. Rosja tworzy NATO-bis. Dziennik, 9.09.2008.
10 11
Fissures in the force Multilateral Co-Operation Can Only Go So Far. Janes Intelligence Review, 1.06.2007, s. 2.
106
Dowiadczenia
zada, corocznie odbywaj si wiczenia wojskowe na terenie rnych pastw. Najwiksze wiczenia Rubie 2008 miay miejsce w Rosji i Armenii. Kontyngenty wszystkich siedmiu pastw czonkowskich CSTO, liczce ogem 4000 onierzy, bray udzia w wiczeniach wieloszczeblowych, podczas ktrych szczegln uwag zwracano na zwikszenie efektywnoci si reagowania. Wane byo przeprowadzenie tego przedsiwzicia na wszystkich poziomach sztuki wojennej. Faza pierwsza (Moskwa) obejmowaa wypracowanie propozycji i decyzji politycznych w sytuacji agresji zewntrznej przeciw pastwom czonkowskim CSTO. W fazie drugiej, w ramach poczonego dowdztwa, prowadzono wsplne planowanie operacyjne. Faza trzecia i czwarta (z udziaem wojska) wicze odbya si na terenie Armenii, gdzie wykonywano zadania zwizane z organizowaniem i prowadzeniem dziaa obronnych. Oprcz wydzielonych kontyngentw i si CRRF, w wiczeniach bray udzia siy rosyjskiej 102 Bazy Wojskowej. Co wane, byy to pierwsze wiczenia organizowane na Kaukazie, gdy poprzednio prowadzono je zawsze w Azji Centralnej12. W opinii ministra obrony Armenii Seirana Ohaniana, wiczenia miay due znaczenie strategiczne dla utrzymania stabilnoci w regionie i na wiecie13. Rwnolegle, 21 sierpnia 2008 roku, zaplanowano posiedzenie ministrw obrony pastw CSTO, co akcentowao spjny polityczno-wojskowy wymiar organizacji. Wane dla intensyfikacji wsppracy wojskowej byo rwnie podpisanie w Erewaniu, w czasie posiedzenia ministrw obrony, 28 listopada 2008 roku, porozumienia dotyczcego wsppracy w latach 20102014. Podczas obrad dyskutowano tam, midzy innymi, o wsplnym systemie przeciwlotniczym, wiczeniach wojskowych w ramach programu Rubie 2008 oraz sprzeday broni14. szczyt w Duszanbe w padzierniku 2007 roku. Unaoczni on denie organizacji do przeksztacenia si w silny pakt polityczno-wojskowy dcy do zwikszenia wpyww w Azji. Zdecydowano tam, midzy innymi, o powoaniu midzynarodowych si pokojowych oraz moliwoci zakupu przez pastwa czonkowskie rosyjskiej broni po specjalnych cenach15. Decyzje te stwarzay warunki do powstania brygady si pokojowych o statusie si midzynarodowych, ktrych, jak stwierdzi Nikoaj Bordiua, obszarem operacji pokojowych moe by kady zagroony rejon wiata w ramach mandatu ONZ. Jednak, zgodnie z zaoeniami, w sytuacji zaangaowania tych si w ramach operacji pokojowych na obszarze odpowiedzialnoci obejmujcym pastwa czonkowskie CSTO, nie bdzie wymagana zgoda Rady Bez-
W wypadku zaangaowania midzynarodowych si pokojowych CSTO na obszarze odpowiedzialnoci obejmujcym jej pastwa czonkowskie nie bdzie wymagana zgoda Rady Bezpieczestwa ONZ.
pieczestwa ONZ. W razie zaistnienia potrzeby uycia tych si sekretariat organizacji poinformuje jedynie o takich planach. Przewiduje si, e siy pokojowe bd mogy nadzorowa zawieszenie ognia pomidzy stronami konfliktu wewntrznego w ktrym z pastw czonkowskich lub te chroni granic, na przykad midzy Tadykistanem i Afganistanem, ktra jest drog przerzutu narkotykw i broni. Mog te suy stabilizowaniu sytuacji wewntrznej pastw sygnatariuszy ukadu o bezpieczestwie zbiorowym w obliczu dziaa organizacji terrorystycznych dcych do obalenia rzdu, aktywnie wspieranych przez podmioty zagraniczne. Moe to legitymizowa uycie si pokojowych, gdy ich mandat obejmuje obron przed zagroeniami zewntrznymi16. Siy te, do roku 2010, zostan wyposaone w najnowsze uzbrojenie, gwnie pro-
Funkcjonowanie organizacji
Wanym wydarzeniem majcym na celu wzmocnienie roli i znaczenia CSTO by
12
http://osw.waw.pl/news/08/080820.htm. wiczenia OUBZ w Armenii. Wiadomoci, nr 145. 20.08.2008. http://www.armtown.com/news/en/. CSTO Rubezh 2008 Exercise Kicks Off in Armenia. 22.07.2008. 14 http://www.psz.pl/tekst-15162/. D. Suwaa: Pastwa OUBZ dyskutuj o zwikszeniu bezpieczestwa. 28.11.2008. 15 http://www.kommersant.com/. A. Gabuev, V. Solovyev: Gendarme of Eurasia. Moscow Takes a Closer Took at Former Soviet Republics. Kommersant Publishing House. 8.10.2007. 16 http://www.worldpoliticsreview.com/article.aspx?id=1531. R. Weitz: Is the Collective Security Treaty Organization the Real Anti-NATO? World Politics Review Exclusive. 23.01.2008.
13
107
Dowiadczenia
Fot. 1. Spotkanie przywdcw pastw czonkowskich Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym, 4.02.2009 (http://www.president.am)
dukcji rosyjskiej. Wprawdzie utrzyma to zaleno od dostaw broni z Rosji, jednak bdzie sprzyja standaryzacji sprztu, taktyki dziaania i doktryn poszczeglnych si zbrojnych, co uatwi prowadzenie wsplnych operacji pokojowych. Rwnie korzystna dla pastw CSTO jest moliwo zakupu broni dla si zbrojnych i sub specjalnych po niszych cenach, co samo w sobie jest zacht do kontynuacji czonkostwa. Tym bardziej e zapotrzebowanie na ni, w zwizku z modernizacj armii poszczeglnych pastw i budow silnych, nowoczesnych si zbrojnych zdolnych zapewni porzdek wewntrzny oraz obron granic, jest bardzo due. W ramach szczytu w Duszanbe opracowano te i zatwierdzono procedury autoryzacji przez pastwa czonkowskie przeprowadzenia poczonych operacji pokojowych. Wyraono rwnie zgod na ustanowienie formalnych wizi z Szanghajsk Organizacj Wsppracy w sprawach bezpieczestwa. Stworzono w ten sposb warunki do ewentualnego podjcia w przyszoci bliszej wsppracy pomidzy tymi organizacjami.
Znamienny by rwnie szczyt CSTO w Moskwie we wrzeniu 2008 roku, podczas ktrego ministrowie spraw zagranicznych Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym poparli aktywn rol Federacji Rosyjskiej w pracy na rzecz pokoju i wsppracy na Kaukazie17. Nie zadeklarowali jednak uznania niepodlegoci Osetii Poudniowej oraz Abchazji, na czym zaleao Rosji. Reakcja na konflikt w Gruzji wskazaa wyranie na brak penego i bezkrytycznego poparcia dla Rosji przez inne pastwa organizacji. W efekcie, podczas szczytu potpiono agresj Gruzji, poparto wysiki pokojowe Rosji oraz wezwano NATO do powstrzymania ekspansji i rozmieszczania nowych systemw obrony powietrznej18. Znamienne byo rwnie porwnanie w rezolucji CSTO Kosowa i Osetii Poudniowej w kontekcie stosowania podwjnych standardw w polityce midzynarodowej19. Szczyt pokaza jednoczenie, e w wypadku niektrych problemw Rosja traktuje zapisy Karty CSTO w sposb wybirczy. Uycie wojsk w Gruzji nastpio bez kon-
http://www.turkishweekly.net. Russia Seeks Backing Over Georgia at CSTO Summit. Journal of Turkish Weekly. 5.09.2008. http://www.jamestown.org. E. Marat: CSTO Summit Disappoints Moscow, Unites Central Asia. The Jamestown Foundation. 12.09.2008. 19 www.globalresearch.ca/. G. Ozkan: The Caucasus, SCO, CSTO, Energy And The New Multipolarity Russia and the remaking of the near abroad. Global Research. 30.09.2008.
17 18
108
Dowiadczenia
sultacji z partnerami, od ktrych oczekiwano, e popr fakty dokonane, w celu wsparcia stanowiska Rosji na arenie midzynarodowej. Podobna sytuacja miaa miejsce na szczycie Szanghajskiej Organizacji Wsppracy w sierpniu 2008 roku, gdzie mimo zabiegw wadz Rosji rwnie wstrzymano si z uznaniem nowych pastwowoci na Kaukazie20. Takie podejcie pastw Azji Centralnej nie jest tylko efektem ich prozachodniej polityki, ale raczej prb balansowania pomidzy Rosj i Chinami. Szczeglnie Chiny s zdecydowanie przeciwne wszelkim ruchom secesjonistycznym na kontynencie. Stanowisko pastw regionu jest te uwarunkowane wzajemnymi zalenociami. Na przykad Kirgistan z uwag oczekuje na reakcje Kazachstanu z powodu swego uzalenienia w duej mierze od dostaw prdu i gazu z tego pastwa. Daje to Kazachstanowi znaczne wpywy i predestynuje go do roli lidera w regionie. Zalenoci te byy wyranie widoczne w trakcie ataku zimy 2007/2008. CSTO, jako organizacja, nie bya w stanie wesprze Tadykistanu w trudnym okresie, mimo i powoano w niej departament na rzecz dziaa kryzysowych i zwalczania skutkw katastrof naturalnych. Udzielona pomoc bya wynikiem stosunkw dwustronnych. Na forum organizacji problem Abchazji i Osetii Poudniowej bdzie zapewne wci CORF). Po pierwsze, w szczycie nie wzi udziau prezydent Biaorusi, Aleksander ukaszenko, ktry zbojkotowa spotkanie z powodu sporw z Rosj i tym samym nie podpisa porozumienia. Po drugie, prezydent Uzbekistanu Islam Karimow zgosi swoje wtpliwoci zwizane z moliwoci uycia si pastw czonkowskich CSTO do ewentualnej ingerencji w sprawy wewntrzne i wstrzyma si z podpisaniem porozumienia. Utworzone siy operacyjnego reagowania nie maj staych struktur dowdczo-sztabowych, a moliwo ich uycia ley w kompetencjach przywdcw pastw czonkowskich. Siy te mog liczy okoo 1015 tysicy onierzy. Zadania jakie im przypisano s do szerokie, obejmuj midzy innymi: przeciwdziaanie agresji militarnej poprzez walk z terroryzmem, przemytem narkotykw, zorganizowan przestpczoci oraz likwidacj skutkw katastrof21.
Rola w regionie i na wiecie

Eksperci, na podstawie analizy zada i dziaania organizacji, rozwaaj jej rol i znaczenie w kontekcie budowania wpyww USA w regionie, jak te obecnoci wojskowej si amerykaskich i sojuszu pnocnoatlantyckiego w Afganistanie.
Aby systematycznie podnosi poziom interoperacyjnoci si szybkiego reagowania CSTO oraz doskonali przygotowanie dowdztw i onierzy do potencjalnych zada, corocznie odbywaj si wiczenia wojskowe na terenie rnych pastw.
jednak istnia, gdy lider Abchazji Siergiej Bagapsz zapowiedzia, e rozwaa wystpienie o przyznanie czonkostwa w Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym oraz we Wsplnocie Niepodlegych Pastw. Podczas szczytu dyskutowano ponadto nad perspektywami i priorytetami organizacji oraz wdraaniem programw zwalczajcych terroryzm i handel narkotykami. Zdecydowanie inn wymow mia szczyt CSTO w Moskwie 14 czerwca 2009 roku, podczas ktrego podpisano porozumienie o utworzeniu si operacyjnego reagowania (Collective Operational Reaction Forces
20
Sekretarz generalny CSTO zaprzeczy, e organizacja ta dy do hamowania wpyww amerykaskich w regionie i zapobiegania poszerzeniu obszaru dziaania NATO. Stwierdzi, e nie mamy planw konkurowania z NATO, przeciwnie dymy do wsppracy z NATO. Jako przykad poda wysiki w celu kooperacji w zakresie powstrzymywania przemytu narkotykw z Afganistanu do Azji Centralnej22. Wsppraca ta nie przybraa jednak wymiaru praktycznego, gdy NATO dy raczej do wspdziaania z poszczeglnymi pastwami, a nie CSTO jako organizacj, poniewa mogoby to stanowi element legitymizacji organizacji
E. Marat: CSTO Summit Disappoints Moscow... http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/tnw97.pdf. Rosja tworzy siy reagowania operacyjnego w ramach OUBZ. Tydzie na Wschodzie nr 22 (97), 17.06.2009, s. 13. 22 R. Weitz: Is the Collective Security Treaty Organization
21
109
Dowiadczenia
midzynarodowej zdominowanej przez Rosj. W zwizku z takim podejciem, 18 czerwca 2005 roku, podczas spotkania Rady Bezpieczestwa Zbiorowego CSTO w Astanie, zosta przyjty dokument zatytuowany O gwnych kierunkach wsppracy CSTO i NATO. Sojusz pnocnoatlantycki nie odpowiedzia na zaoenia w nim zawarte, odrzuci tym samym propozycje wsppracy, co z nieukrywanym rozczarowaniem komentowali przywdcy najwyszych wadz Rosji. Ch zblienia CSTO do NATO jest na Zachodzie postrzegana jako element przeciwdziaania aktywnoci sojuszu pnocnoatlantyckiego na obszarze Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Ocenia si, e podkrelanie znaczenia i roli CSTO na arenie midzynarodowej ma na celu wzmocnienie pozycji Rosji w Azji Centralnej. Dugofalowe niepodejmowanie przez NATO bliszej wsppracy mogoby okaza si jednak
Pastwa zachodnie zbytnio si skoncentroway na Szanghajskiej Organizacji Wsppracy jako potencjalnym zagroeniu ich interesw w Azji Centralnej, tymczasem to Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym stanowi wiksze wyzwanie w najbliszym czasie.
niekorzystne, jeeli powiodyby si wysiki majce na celu jego izolacj w regionie, zwaszcza w sytuacji zacienienia stosunkw Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym z Szanghajsk Organizacj Wsppracy, Wsplnot Niepodlegych Pastw, Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie czy te Eurazjatyck Wsplnot Gospodarcz. Przykadem prb takiego zblienia moe by szczyt EurAsEC w Soczi, ktry odby si 1517 wrzenia 2006 roku, gdzie dyskutowano, midzy innymi, o zacienieniu wsppracy z CSTO. Bardzo dobitnie znaczenie takiej wsppracy odda Wadimir Putin. Stwierdzi, e nie mona rozwija ekonomii bez zapewnienia najpierw bezpieczestwa23. Prezydent Uzbekistanu Islam Karimov podnis rwnie kwesti poczenia obu organizacji, jednak nie spotkao si to z aprobat wszystkich uczestnikw szczytu. W opinii Richarda Weitza z Instytutu Hudsona, pastwa zachodnie zbytnio si skoncentroway na Szanghajskiej Organizacji Wsppracy jako potencjalnym zagroeniu ich interesw w regionie. Tymczasem to
23 24
wanie Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym stanowi wiksze wyzwanie w najbliszym czasie24. Wany jest zwaszcza fakt przynalenoci piciu pastw Kazachstanu, Kirgistanu, Rosji, Tadykistanu, Uzbekistanu zarwno do CSTO, jak i SCO. Sprawia to, e pokrywaj si obszary odpowiedzialnoci, zwaszcza w sferze bezpieczestwa, a porozumienia pomidzy nimi korzystnie wpywaj na wspprac w wielu dziedzinach, takich jak: zwalczanie terroryzmu i separatyzmu, zapobieganie przestpczoci transgranicznej, przeciwdziaanie handlowi narkotykami i innych wymagajcych wsppracy regionalnej. Ewentualne podpisanie porozumienia pomidzy CSTO i SCO moe pozwoli w przyszoci na prowadzenie wsplnych wicze, co na razie si nie udao, mimo zacht Rosji, w wypadku wicze si SCO Peace Mission 2007. Z kolei bliska wsppraca w sferze bezpieczestwa w duej mierze moe sprzyja prowadzeniu wsplnych operacji wojskowych na terenie Azji i zbliy zwaszcza Chiny do CSTO. Nie zmienia to jednak faktu, e w ramach Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym Rosja zachowuje prawo do podjcia ewentualnej interwencji na terenie Azji Centralnej bez potrzeby zgody Chin, co moe mie miejsce w razie poczenia organizacji lub bliszej wsppracy. W efekcie, w razie poczenia, kade dziaanie bdzie wymaga wsplnej decyzji (tak jak w wypadku SCO), co nie zawsze moe sprzyja interesom obu gwnych si tych organizacji. Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym od kilkunastu lat jest i pozostanie wanym podmiotem polityczno-wojskowym w Eurazji, na ktrego forum lider organizacji Rosja, dy do rozwizywania kwestii spornych i konfliktw, ktre si znajduj w sferze jej zainteresowania. Przykadem by konflikt militarny Rosji z Gruzj w sierpniu 2008 roku, gdy inne pastwa CSTO jednoznacznie potpiy Gruzj, ale mimo to nie uznay niepodlegoci Osetii Poudniowej i Abchazji. Charakterystyczne jest relatywnie niewielkie dostrzeganie CSTO przez pastwa Unii Europejskiej. Funkcjonowanie tej organizacji jest postrzegane jedynie przez pryzmat ich czonkw, czyli pastw Azji Centralnej. Inaczej znaczenie CSTO jest odbierane w samej Azji Centralnej, gdzie jest
http://www.cacianalyst.org/. R. Weitz: Sochi Summit Strengthens EURASEC. Central Asia-Caucasus Analyst. September 2006 no 6, s. 9. Ibidem.
110
Dowiadczenia
ona istotnym elementem zapewnienia bezpieczestwa w regionie. Sprzyja temu zwaszcza duy nacisk, jaki w ostatnim okresie jest wywierany na rozbudow militarnych elementw organizacji oraz wsplne wiczenia wojskowe. Poprawia to w tej zoonej politycznie czci wiata wizerunek Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym, przede wszystkim jednak Rosji jako pastwa stojcego na drodze budowaniu wpyww przez radykaw muzumaskich przenikajcych z Afganistanu i Pakistanu. Nie ulega wtpliwoci, e po 11 wrzenia 2001 roku znaczenie CSTO si zwikszyo, zwaszcza w wyniku dziaa polityczno-militarnych na terenie Europy i Azji. Organizacj uwanie obserwuj inne pastwa regionu, przede wszystkim Turkmenistan, ktry jednak prowadzi polityk niezawisoci, a ktrego wstpienie do CSTO byoby dla niej wielkim sukcesem, jeli wemiemy pod uwag jego pooenie oraz zoa surowcw naturalnych. Nie naley jednak zapomina, e w ramach Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym poszczeglne pastwa Azji Centralnej prowadz wasn polityk i wykorzystuj sprzecznoci pomidzy Rosj a wiatem zachodnim na swoj korzy. Dotyczy to zwaszcza Kazachstanu i Uzbekistanu. Kolejnym wanym aspektem budowania wpyww w ramach organizacji i w regionie jest zacienianie wizi gospodarczych i ekonomicznych poprzez umowy dwustronne dotyczce gwnie dostpu do surowcw mineralnych i kontroli drg ich przesyu. Pozwala to jednoczenie na uniemoliwienie wdroenia projektw, ktrymi s zainteresowane pastwa zachodnie w kontekcie dywersyfikacji dostaw ropy naftowej i gazu (np. projekt rurocigu Nabucco). Jednym z wyznacznikw roli Rosji i CSTO bdzie przebieg rurocigw, zwaszcza e 2 wrzenia 2008 roku Rosja zawara porozumienia z Uzbekistanem (rurocig do przesyu okoo 30 mld m3 gazu rocznie z Uzbekistanu do Rosji z poczeniem z Turkmenistanem ) oraz w maju 2007 roku z Turkmenistanem (okoo 80 mld m3 gazu rocznie przez dwadziecia pi lat)25. Rywalizacja ta jest istotna dla stabilizacji w regionie, gdy surowcami s zainteresowane rwnie Chiny, ktre, na przykad, w kwietniu 2006 roku podpisay umow
G. Ozkan: The Caucasus, SCO, CSTO, Energy... Rurociag nosi nazw Central Asia Gas Pipeline (CAD Pipe). http://www.newscentralasia.net/. China, Turkmenistan Sign Landmark Gas Deal. News Central Asia.
Fot. 2. Nieformalne spotkanie przywdcw CSTO w Moskwie, 8.05.2010 (http://www.dkb.gov.ru)
z Turkmenistanem o budowie do koca 2009 roku rurocigu do transportu okoo 30 mld m3 gazu rocznie przez trzydzieci lat26. Polityka energetyczna wpynie zatem bezporednio na bezpieczestwo w regionie, co jest zwizane z du rywalizacj na tym obszarze, a wojna w Gruzji daa wiele do mylenia liderom pastw CSTO. Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym funkcjonuje stosunkowo krtko. Jednak jej pastwa czonkowskie s sobie bliskie, gdy wi je relacje historyczne. Jednoczenie polityka nieingerencji w sprawy wewntrzne pozwala na kontynuacj sprawowania wadzy przez obecnie rzdzce elity. Przestrog moe by przykad Gruzji. Prowadzone tam dziaania wojenne wskazay na denie Rosji do utrzymania wpyww i moliwoci modelowania jej najbliszego ssiedztwa, jak te zachowania wielobiegunowego porzdku midzynarodowego. Tym bardziej e gwarancje bezpieczestwa dawane przez pastwa zachodnie s raczej odlege. Organizacja Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym oraz Szanghajska Organizacja Wsppracy stanowi wic obecnie dla pastw Azji Centralnej, regionu, gdzie podobnie jak na Kaukazie, cieraj si denia USA i Europy oraz Rosji i Chin do wywierania wpyww polityczno-ekonomicznych, najlepsz drog budowania relacji w sferze bezpieczestwa i stag bilnoci politycznej.
25 26
18.07.2007.
111
Rola oficerw sztabu w planowaniu operacyjnym

Autor, dowiadczony oficer sztabowy, analizuje prac sztabw i planowanie operacyjne w okresie midzywojennym ubiegego wieku. Swoje rozwaania koncentruje na sprawnoci oficerw sztabw podczas dwch istotnych dla historii naszego pastwa kampanii: Bitwy Warszawskiej (1920 r.) i we wrzeniu 1939 roku. Przedstawia wyniki pogbionych analiz i kalkulacji prac sztabowych, rzuca nowe wiato na wysiki i umiejtnoci oficerw operacyjnych sztabw wojskowych.
pk w st. spocz. dr EDWARD PRZEWODZKI

Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Pancernych i Akademii Sztabu Generalnego WP. Tytu doktora nauk wojskowych uzyska w Akademii Obrony Narodowej. Suy, midzy innymi, jako dowdca i oficer operacyjny w POW, Gwnym Zarzdzie Szkolenia Bojowego WP oraz Sztabie Generalnym WP; peni take funkcj zastpcy dyrektora Departamentu Bezpieczestwa Midzynarodowego oraz szefa Oddziau Strategiczno-Obronnego w Departamencie Systemu Obronnego. W czasie pracy w Sekretariacie Kierownictwa MON uczestniczy w przygotowywaniu koncepcji Planu mobilizacji gospodarki oraz strategicznych gier obronnych.
The author, an experienced staff officer, analyzes the work of staffs and operational planning in the interwar period of the last century. He focuses on the staff officers effectiveness during both vital for the history of Poland campaigns: the Battle of Warsaw (1920) and the September campaign (1939). He presents the results of detailed analyses and calculations of staff work, shedding light on the efforts and skills of the operational military staff officers.
ybrane aspekty wojennych przygotowa obronnych, planowania operacyjnego oraz szkolenia operacyjnego sztabw Wojska Polskiego w okresach po roku 1918 i 1945 wymagaj obiektywnej oceny i bada naukowych prowadzonych bez emocji politycznych. Dotyczy to rwnie dziaalnoci oficerw operacyjnych sztabw Wojska Polskiego wszystkich szczebli, tak zwanych operatorw. W dziaalnoci operacyjnej sztabw, szczeglnie podczas wojny lub wicze operacyjnych, operatorzy nie mieli czasu na rozwaania polityczne. Liczyo si zaplanowanie operacji, wykonanie zadania, obrona pastwa lub jak najlepsze przygotowanie wicze z wojskami. Wiedza na temat planowania operacyjnego wybranych dziaa w wojnach roku 1920 i 1939 jest niezwykle cenna dla oficerw operacyjnych naszych obecnych sztabw. Jeli chcemy odnie si do roli oficera operacyjnego w procesie planowania dziaa oraz dowodzenia wojskami, naley zwrci uwag na opracowanie powicone obronie Pomorza w lutym i marcu 1945 roku przez niemieck Grup Armii Wisa (odpowiednika dowdztwa frontu) dowodzon przez Henricha Himlera, zatytuowane Klucz do Berlina1. Opisano w nim, z jakimi zadania-
mi i w jaki sposb zmaga si z nimi szef oddziau operacyjnego sztabu grupy armii. Dziaalno operacyjna sztabw Wojska Polskiego po 1945 roku opieraa si na dowiadczeniach z okresu midzywojennego oraz dziaa bojowych drugiej wojny wiatowej. Wykorzystywano procedury armii obcych (zachodnich i wschodnich podobnie jak bezporednio po 1918 roku). Obecnie stanowi ona istotny dorobek praktyczny oraz teoretyczny polskiej sztuki operacyjnej. Oficerowie operacyjni sztabw WP, kierowani przez szefw sztabw, byli bezimiennymi autorami planw i zwycistw w wojnach i bitwach toczonych przez onierzy polskich. Od ich dziaalnoci zaleaa operatywno dowodzenia. To oni, wykorzystujc swoj wiedz i zdolnoci, wpywali na funkcjonowanie sztabw. (1)
Znaczenie operatywnoci sztabw

Nie jest moim zamiarem szczegowe omawianie planw wojen, przebiegu dziaa zbrojnych oraz przygotowa i wicze, poniewa opisano je ju dokadnie w wielu publikacjach. Ponadto objto artykuu uniemoliwia szczegow analiz problematyki planowania operacyjnego. Bd wic odnosi si tylko do wybranych wydarze
J. Korczak: Klucz do Berlina. Warszawa 1966, s. 4652.
112
Dowiadczenia
oraz dziaalnoci dowdcw, szefw i oficerw nieznanych oficerw operacyjnych sztabw wszystkich szczebli Wojska Polskiego. Tak zwani operatorzy stanowili zawsze bezporednie zaplecze merytoryczne wszystkich dowdcw, decydentw, oficjalnych reprezentantw decyzji operacyjnych i zwycistw Wojska Polskiego. Ogrom wykonywanej przez nich pracy jest nierozerwalnie zwizany z czasem, ktry nieubaganie upywa dla obydwu walczcych stron. W trakcie wicze mona okresowo stosowa czas umowny operacyjny ktry pozwala ponownie rozegra epizod wicze lub pomin ich mniej wany etap. W wypadku rzeczywistych dziaa bojowych nie mona go zatrzyma, wic sprawniejsza dziaalno sztabw bya kluczem do zwycistw odnoszonych przez onierzy polskich, nawet przy przewadze przeciwnika, czego przykadem jest wojna polsko-rosyjska w 1920 roku (stosunek si wynosi 1:1,35 na korzy wojsk rosyjskich). Operatywno dowodzenia podlegymi dowdcami i wojskami umoliwia odniesienie zwycistwa w wojnie lub przynajmniej w jej poszczeglnych etapach w bitwach. Dotarcie do oddziaw rozkazu o podjciu dziaa decyduje o terminie uruchomienia caej machiny wojennej, w zalenoci od szczebla dowodzenia, o godziny lub doby wczeniej ni wojska przeciwnika. Ze wzgldu na czste niedocenianie sukcesw wojsk polskich w bitwach wojny obronnej 1920 roku oraz w kampanii wrzeniowej 1939 roku, chciabym zwrci uwag na pozytywne aspekty dziaa dowdcw i ich bezporednich pomocnikw oficerw operacyjnych, oficerw sztabw wszystkich szczebli wanie w tym okresie. Ich prac mona porwna do zaj matematykw, poniewa wszelkie zamiary, decyzje i rozkazy, przed ich podjciem wymagaj cisego skalkulowania pod wzgldem moliwoci czasowo-przestrzennych, zgodnie ze wzorami do kalkulacji i oblicze operacyjnych2. Celem jest postawienie zada realnych, moliwych do wykonania przez pododdziay oraz zgrupowania operacyjne wojsk. Dziaalno operacyjna dowdcw i oficerw sztabw oraz ich dobrze skalkulowane decyzje byy rdem zwycistwa w Bitwie Warszawskiej oraz caej wojnie polsko-rosyjskiej w 1920 roku3. Sprawno dowodzenia w Wojsku Polskim bya rwnie widoczna w kampanii wrzeniowej 1939 roku, szczeglnie w pierwszym tygodniu wrzenia w bitwach pod Wizn, Maw, nastpnie nad Bzur i pod Kockiem4. Obrona strefy granicznej w 1939 roku, mimo poraki spowodowanej olbrzymi przewag przeciwnika, jest pozytywnym przykadem organizacyjnym. Przygotowanie i przeprowadzenie przeciwuderzenia przez onierzy polskich nad Bzur (pod Kutnem wedug rde niemieckich), od 9 do 15 wrzenia 1939 roku, pokazuje wyjtkowe umiejtnoci operacyjne dowdcw polskich. Przeciwuderzenie to jest do dzi niedoceniane w polskiej sztuce operacyjnej. Przygotowanie przez Polakw nocami, w sytuacji braku panowania w powietrzu i zmczenia onierzy, przeciwuderzenia dziewicioma dywizjami jest pierwszym w drugiej wojnie wiatowej tak znaczcym manewrem operacyjnym. Takiej operacji w tej wojnie nie byo a do grudnia 1941 roku, kiedy Rosjanie przeprowadzili przeciwuderzenie pod Moskw. Mona jedynie rozpatrywa problem opnienia wykonania przeciwuderzenia nad Bzur z operacyjnego punktu widzenia byo wskazane, by wykona je ju od 4 do 67 wrzenia. Armia polska nie bya jeszcze tak umczona dziaaniami oraz panowaniem lotnictwa niemieckiego. Powstaa wwczas sytuacja operacyjna moga przyczyni si do wstrzymania natarcia niemieckiego na innych kierunkach oraz wymuszenia reakcji i dziaa bojowych zachodnich sojusznikw Polski. Przegrana Wojska Polskiego we wrzeniu i padzierniku 1939 roku wynikaa wic przede wszystkim z olbrzymiej przewagi agresorw wojsk niemieckich i radzieckich najwikszych wczesnych potg militarnych na wiecie5. Kluczem do zwycistwa w walce, operacji i wojnie jest operatywno dowodzenia, polegajca na uprzedzeniu przeciwnika w procesie decyzyjnym oraz stawianiu wojsku zada. Sprawnie i szybko podjta
WYJANIENIE
NR1
Plan operacji dokument zawierajcy decyzj dowdcy zwizku operacyjnego opracowywany przez sztab planujcy operacj (komrk operacyjn, wydzia w sztabie dywizji, oddzia w sztabie armii, zarzd w sztabie frontu lub sztabie generalnym), przy wsppracy sztabw dowdcw rodzajw wojsk i sub. Przygotowuje si go w formie graficznej na mapie wraz z czci opisow (legend) i niezbdnymi zacznikami. Zawiera, midzy innymi, zamiar dziaa, terminy wykonania zada, gbokoci, kierunki i wysiki dziaa.
(Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa 1979, s. 305.)
2 3 4 5
Podstawowe kalkulacje operacyjno-taktyczne. Warszawa 1988, sygn. Szt. Gen. 1299/87. J. Pisudski: Pisma zbiorowe. T. VII. Rok 1920. Warszawa 1937, s. 213217; J. Pisudski: O pastwie i armii. Warszawa 1985, s. 138139. F. Berna, J. Mikulska-Berna: Najazd. Warszawa 1964, s. 270297. M. Porwitt: Komentarze do historii polskich dziaa obronnych w 1939 roku. Warszawa 1983.
113
Dowiadczenia
decyzja oraz przygotowane i przekazane zadania przez sztaby armii, dywizji, brygad dowdcom batalionw, kompanii (taktycznym wykonawcom decyzji operacyjnych) wiadcz o sprawnoci sztabu. Niekiedy si uwaa, e lepsza jest decyzja ryzykowna, szybka, czasem gorsza ni adna, poniewa uruchamia dziaania wojsk i prowadzi do zwycistwa. Postawione wczeniej ni u przeciwnika zadania zwizkom taktycznym, jednostkom wojskowym oraz szczeglnie pododdziaom (batalionom i kompaniom) jednostek bojowych powoduj, e uderzaj one na nieprzyjaciela, ktry nie granic Polski. W konsekwencji, wiosn 1919 roku zapocztkowano na wschodzie dziaania militarne i polityczne7. 25 kwietnia 1919 roku rozpocza si ofensywa, ktra przesza do historii pod nazw wyprawy kijowskiej. Pisudski, gdy zaczyna operacj, liczy, e zanim z pnocy ruszy na Polsk przygotowywana wyprawa rosyjska, zdy opanowa Ukrain po Dniepr8. Jego przewidywania potwierdziy fakty. Rosjanie zgromadzili niezbdne siy, ktre poczyli w dwie, nastpnie w cztery armie i w rejonie Poocka rozpoczli ofensyw na Wilno. Dowdztwo polskie zostao zmuszone do przerzucenia czci si z Ukrainy na Biaoru. Pierwsz ofensyw rosyjsk pod dowdztwem Michaa Tuchaczewskiego powstrzymay oddziay 1 Armii generaa Stanisawa Szeptyckiego. Front stan na linii rzek Auta i Berezyna. Jednak przeciwnik, 4 lipca 1920 roku, wznowi dziaania zaczepne i jego wojska zbliay si do Warszawy oraz do rubiey rzeki Wisy (ok. 22 dywizje). W tym okresie w kraju przygotowywano w naczelnym dowdztwie polskim Sztabie Generalnym Wojska Polskiego koncepcj odzyskania inicjatywy operacyjno-strategicznej9, opracowywan pod kierunkiem pukownika Jzefa Jaklicza przez oficerw operacyjnych. 22 lipca 1920 roku naczelny wdz Jzef Pisudski mianowa generaa Tadeusza Rozwadowskiego szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a generaa Jzefa Hallera dowdc Frontu Pnocnego. Dowdztwo rosyjskie, pewne zwycistwa, uwaao Wojsko Polskie za pobite i nie oczekiwao pod Warszaw oporu. 6 sierpnia 1920 roku rano, Pisudski, podczas konferencji w Belwederze, w obecnoci ministra spraw wojskowych generaa Kazimierza Sosnkowskiego, szefa Sztabu Generalnego generaa Rozwadowskiego oraz szefa Wojskowej Misji Francuskiej generaa Maximea Weyganda przedstawi zamiar zwizany z dalszymi dziaaniami oraz zarys decyzji dotyczcej kontrofensywy znad rzeki Wieprz. Wydany tego dnia rozkaz naczelnego wodza, ustala szczegowy plan manewru.
Oficerowie operacyjni sztabw Wojska Polskiego byli bezimiennymi autorami planw i zwycistw w wojnach i bitwach toczonych przez onierzy polskich.
przyj ugrupowania obronnego (lub zaczepnego). Przeciwnik moe si jeszcze znajdowa na drogach marszu, w rejonach odtwarzania zdolnoci po marszach lub oczekiwa na kolejne zadania od wyszych przeoonych, ktrzy jeszcze trac czas na wielokrotnym weryfikowaniu wariantw, kolejnych kalkulacjach i trwaj w niezdecydowaniu. Tak przegrywano bitwy jeszcze nawet nierozpoczte, na przykad w maju 1940 roku we Francji oraz w czerwcu lipcu 1941 roku w Zwizku Radzieckim6. Wojska obrocw znajdoway si wwczas czsto, midzy innymi, na stacjach wyadowczych lub przemieszczay si kolej.
Bitwa Warszawska
W listopadzie 1918 roku Polska nie miaa uksztatowanych granic, a o jej miejscu w Europie oraz moliwoci istnienia jako pastwa niepodlegego, miao decydowa rozstrzygnicie kwestii granic, w tym bardzo skomplikowanych zagadnie dotyczcych europejskiego adu na Wschodzie. Jzef Pisudski, ktry zdawa sobie spraw z niebezpieczestw dla Polski, zwizanych z bolszewizmem, zauway, e rewolucja na tyle osabia Rosj, i istnieje szansa na uksztatowanie wasnymi siami wschodniej Europy pod wzgldem politycznym, w tym
F. Berna, J. Mikulska-Berna: Na podbj wiata. Warszawa 1965. N. Davies: Orze Biay, czerwona gwiazda. Krakw 2007. Ibidem. J. Pisudski: Pisma zbiorowe. T. 7. Rok 1920, s. 204213.
6 7 8 9
114
Dowiadczenia
STOSUNEK SI
POLSKICH ROSYJSKICH 1 : 1,3
PRUSY WSCHODNIE
NIEMCY
SKAD STRON SIY POLSKIE

Front Pnocny w skadzie: 1, 2, 5 Armia, w tym 9 dywizji piechoty, dywizja ochotnicza, brygada rezerwowa, dywizja jazdy, brygada kawalerii, Grupa wojsk, zaoga twierdzy Modlin; Front rodkowy w skadzie: 3, 4 Armia, w tym 5 dywizji piechoty, 1, 3 Dywizja Legionw, brygada kawalerii, grupa jazdy; Front Poudniowy polsko-ukraiski w skadzie: 6 Armia, w tym ok. 4 dywizji piechoty i Armia Ukraiska.
SIY ROSYJSKIE
Front Zachodni w skadzie: 4 armie, w kadej od 5 do 6 dywizji piechoty, Korpus Konny, Grupa Mozyrska; Front Poudniowo-Zachodni w skadzie 2 armie, w kadej od 4 do 5 dywizji, Armia Konna.
rdo: materiay szkoleniowe Sztabu Generalnego WP; J. Pisudski: Pisma zbiorowe. T. 7, Warszawa 1937.
Rys. 1. Bitwa Warszawska 1920 roku

Do 12 sierpnia zwizki operacyjne Wojska Polskiego otrzymay zadania i przyjy niezbdne ugrupowanie operacyjne. Front Pnocny dowdca genera Jzef Haller mia wykona zadania siami trzech armii (A). 5 Armia, pod dowdztwem generaa Wadysawa Sikorskiego, w skadzie czterech dywizji, miaa utrzyma lini (rubie) od granicy pruskiej do Putuska i zapobiec prbie oskrzydlenia Warszawy od pnocy. Zadaniem 1 Armii, dowodzonej przez generaa Franciszka Latynika, dziaajcej w centrum ugrupowania operacyjnego wojsk polskich w skadzie piciu dywizji piechoty, byo utrzymanie warszawskiego przyczka mostowego. 2 Armia dowdca genera Bolesaw Roja ktra w skadzie dwch dywizji operowaa na poudniu ugrupowania frontu, miaa broni rubiey Wisy od Warszawy do Dblina. Front rodkowy dowdca genera Edward Rydz-migy jako grupa manewrowa, uderzeniem znad Wieprza, mia spowodowa klsk si bolszewickich walKwartalnik Bellona 3/2010
czcych o Warszaw. Zadanie wykonywa w skadzie dwch armii. 4 Armia, dowodzona przez generaa Leonarda Skierskiego, gwna grupa uderzeniowa, w skadzie trzech dywizji piechoty i brygady piechoty, zerodkowana midzy Dblinem a Kockiem, uderzaa w kierunku na Misk Mazowiecki. 3 Armia, pod dowdztwem generaa Zygmunta Zieliskiego, osaniaa koncentracj 4 Armii i dwiema dywizjami piechoty wspieraa natarcie grupy uderzeniowej znad Wieprza. Front Poudniowy dowdca genera Wacaw Iwaszkiewicz wykonywa zadanie w skadzie dwch armii: 6 Armii, pod dowdztwem generaa Wadysawa Jdrzejewskiego, Armii Ukraiskiej, generaa Michaja Pawlenki, oraz samodzielnej dywizji jazdy pukownika Juliusza Rmmla. Jego rol byo osania prawe skrzydo zgrupowania uderzeniowego (Frontu rodkowego), broni Lwowa i obszaru Galicji, nastpnie przej do wykonania zada na poudniowym kierunku operacyjnym.
115
Dowiadczenia
Kiedy dowdztwo rosyjskie w dalszym cigu dyo do zdynamizowania ofensywy na Warszaw, dowdztwo polskie wydao rozkaz przegrupowania wojsk, take transportami kolejowymi, w celu utworzenia zgrupowa uderzeniowych, zgodnie z decyzj Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Wydany 6 sierpnia 1920 roku, jako pierwszy, rozkaz Pisudskiego do kontrofensywy, nakazywa uderzenie z jednego skrzyda znad Wieprza oraz w bitwie obronnej zaamanie natarcia wojsk rosyjskich pod Warszaw10. Natomiast dowdca rosyjski Micha Tuchaczewski wyda szczegowy rozkaz do zdobycia Warszawy dopiero 8 sierpnia. Dowdztwo polskie wyprzedzio zatem pod wzgldem czasu Rosjan o dwie doby. 10 sierpnia Pisudski wydaje kolejny rozkaz11. Nakazuje rwnie zaplanowanie uderzenia z drugiego skrzyda pnocnego znad Wkry. Tym samym uzyskuje dwustronne oskrzydlenie zgrupowania zaczepnego wojsk radzieckich pod Warszaw. Manewr zaplanowany pocztkowo jako jednoskrzydowy, zmieni si wic w okrajcy dwuskrzydowy klasyczny manewr kanneski. (2) Dowodzi to wiedzy merytorycznej oraz kunsztu operacyjno-planistycznego dowdcw i oficerw operacyjnych Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Dalszy przebieg dziaa, w skrcie, przedstawia si nastpujco. 12 sierpnia naczelny wdz Jzef Pisudski obj osobicie dowdztwo grupy uderzeniowej. 13 sierpnia wieczorem oddziay rosyjskie opanoway Radzymin i generaowie z misji francuskiej oceniali sytuacj jako krytyczn. W tym czasie bowiem 4 Armia rosyjska kontynuowaa marsz ku dolnej Wile. Jej oddziay czoowe podchodziy do Brodnicy, Sierpca i Pocka. 16 Armia z kolei toczya walki o Warszaw. Grupa Mozyrska wysza na rubie: Garwolin, ukw, Radzymin Podlaski i dya do uchwycenia przepraw na Wile na pnoc od Dblina. 15 sierpnia Polacy, w wyniku wczeniej zaplanowanego koncentrycznego uderzenia, odzyskali Radzymin i sytuacja na kierunku warszawskim zacza si stabilizowa. 16 sierpnia rozpoczto ofensyw oddziaw polskich znad Wieprza. Dwie dywizje poznaskie 14 i 16, dwie dywizje legionowe 1 i 3 oraz 21 Dywizja Grska, 4 Brygada Kawalerii rozpoczy natarcie na rozcignit wzdu stukilometrowej linii frontu Grup Mozyrsk. Tempo natarcia byo bardzo due. Oddziay polskie w cigu dnia przesuny si 3550 kilometrw na pnoc. 16 sierpnia, do wieczora, 14 Dywizja Piechoty opanowaa Garwolin i wysza na tyy lewoskrzydowych jednostek 16 Armii rosyjskiej. 17 sierpnia opanowano ukw i Siedlce. Zbliono si do Brzecia nad Bugiem. W tym czasie 14 Dywizja Piechoty osigna lini rzeki wider. 18 sierpnia naczelny wdz Jzef Pisudski wyda dwa kolejne rozkazy, w ktrych stawia nowe zadania operacyjne12. 3 Armia, generaa Zygmunta Zieliskiego, miaa osania Lubelszczyzn przed rosyjsk 12 Armi. Zadaniem 4 Armii, generaa Leonarda Skierskiego, byo sforsowanie Bugu na odcinku BarokGranne i wyparcie nieprzyjaciela w kierunku granicy pruskiej. 1 Armia, generaa Franciszka Latynika, otrzymaa rozkaz prowadzenia pocigu na kierunku Ostrwoma. 5 Armia, generaa Wadysawa Sikorskiego, miaa kontynuowa uderzenie na Przasnysz, Maw, zniszczy korpus konny Gaja Dimitriewicza i cz 15 Armii rosyjskiej. Na caym froncie oddziay polskie podjy dziaania pocigowe. Jeszcze sprawniejsze przygotowanie operacyjne oraz przebieg miaa operacja zwizana z forsowaniem Niemna przez siy polskie 2 Armi, dowodzon przez generaa Rydza-migego ktr si okrela jako operacj niemesk, decydujc o rozbiciu wojsk Tuchaczewskiego. (3) 25 sierpnia 1920 roku zakoczy si pocig za wycofujcymi si znad Wisy armiami rosyjskimi. Cz wojska, ktra nie zdya si wycofa na wschd, schronia si w Prusach. W rezultacie Bitwy Warszawskiej: wzito do niewoli okoo 70 tysicy jecw, zdobyto 200 armat oraz opanowano obszar o szerokoci i gbokoci okoo tysica kilometrw13. Wszystkie dywizje rosyjskie
WYJANIENIE
NR2
Manewr kanneski nazwa pochodzi od manewru wykonanego podczas drugiej wojny punickiej przez Hannibala pod Kannami w 216 r. p.n.e. Polega na podwjnym dwustronnym okreniu wojsk rzymskich, pocztkowo z powodzeniem nacierajcych w centrum walk. Bitwa pod Kannami bya najwikszym zwycistwem wojsk kartagiskich nad rzymskimi podczas tej wojny. Dziki zastosowaniu nowatorskiej taktyki mniej liczne wojska Hannibala odniosy miadce zwycistwo nad armi dowodzon przez Emiliusza Paulusa i Terencjusza Warrona.
WYJANIENIE
NR3
Dywizja liczya wwczas od okoo trzech do siedmiu tysicy onierzy, a armia od okoo dwudziestu do okoo trzydziestu tysicy. Informacja ta jest istotna w kontekcie wiedzy o wspczesnych potencjaach osobowych dywizji, korpusw i armii oraz pozwala oceni, jakie mogy by operacyjne wskaniki stosunkw si oraz nasycenia si i rodkw na kilometr frontu walki. Na podstawie powyszych informacji mona wnioskowa, e istniay due odcinki frontu dziaa nieobsadzone wojskami, czyli luki w ugrupowaniu operacyjnym wojsk, umoliwiajce du swobod manewru oraz oskrzydlenie przeciwnika lub wychodzenie grupami szybkimi (w tym okresie kawaleryjskimi) na tyy jego wojsk. Decyzje oraz dziaania te mogli podejmowa dowdcy odwaniejsi, sztaby sprawniejsze i lepiej organizujce operacje.
10 11 12 13
N. Davies: Orze Biay, s. 242. Ibidem. W. Sikorski: Nad Wis i Wkr. Studium do polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lww 1928. N. Davies: Orze Biay, s. 310321.
116
Dowiadczenia
zostay rozbite. Nie dotkno to adnej z polskich dywizji, co wiadczy o sprawnoci dowodzenia polskimi zwizkami taktycznymi. Z przygotowania i przebiegu Bitwy Warszawskiej oraz caej wojny obronnej w 1920 roku mona wysnu wnioski, e o powodzeniu Wojska Polskiego decydoway: przygotowana i skutecznie prowadzona obrona na wybranych odcinkach frontu, poczona z wykonywaniem zwrotw zaczepnych; manewrowe dziaanie si i rodkw w skali operacyjnej wykonanie miaego zwrotu zaczepnego: manewru operacyjnego na tyy ugrupowania przeciwnika; skupienie w decydujcym miejscu i czasie si w celu wykonania decydujcego uderzenia, rozcinajcego ugrupowanie przeciwnika na czci; sprawne pod wzgldem organizacyjnym wykorzystanie przestrzeni operacyjnej do stworzenia duego zgrupowania uderzeniowego oraz uderzenie na du gboko operacyjn. Dowdcy oraz sztaby Wojska Polskiego doskonale znali, rozumieli i stosowali podstawowe zasady sztuki wojennej polegajce, midzy innymi, na koncentracji wysiku, aktywnoci w obronie i natarciu, maskowaniu dziaa w celu zaskoczenia przeciwnika, wykorzystaniu manewru oraz przestrzeni operacyjnej i organizacji wspdziaania. Potwierdza to tez o bardzo dobrym przygotowaniu operacyjnym dowdcw i sztabw Wojska Polskiego. Po 1945 roku ocena funkcjonowania Polski okresu midzywojennego bya obciona negacj polityczn prowadzon na zapotrzebowanie wadz Polski Ludowej oraz Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Chodzio o przedstawienie w jak najgorszym wietle Polski tego okresu imperialistycznej, znienawidzonej w ZSRR midzy innymi za klski wojny z 1920 roku. Rwnie w ocenach zachodnich podkrelano wszystkie moliwe negatywne zjawiska, w celu uzasadnienia bezczynnoci Zachodu w okresie tragicznej i krwawej wojny we wrzeniu 1939 roku.
Edgar Vincent lord dAbernon uzna Bitw Warszawsk za osiemnast, ktra zadecydowaa o losach wiata.
Czas spojrze obiektywnie na sytuacj i przebieg wydarze oraz wskaza rwnie aspekty pozytywne, poniewa rozwaano rne sposoby rozwizania konfliktu od uderze prewencyjnych, przez dziaania interwencyjne do zdecydowanie obronnych. Na szczegln uwag zasuguje wielomiesiczne, od marca 1939 roku, przygotowanie obronne pastwa, stopniowe selektywne mobilizowanie i operacyjne rozwijanie si zbrojnych14. Kierownictwo Ministerstwa Spraw Wojskowych, przede wszystkim komrki Sztabu Gwnego Wojska Polskiego, prowadzio systematyczn, cig ocen sytuacji midzynarodowej. Polityka sojusznikw oraz ssiadw spowodowaa konieczno samodzielnej obrony pastwa, ktr prowadzono kilka tygodni duej ni wymagay zobowizania sojusznicze. Z pewnoci popeniono bdy, jednak dugotrwao obrony i wykonywane przeciwuderzenia zwroty zaczepne byy wanym elementem w procesach decyzyjnych.
Przygotowania obronne Polski w 1939 roku

W latach 19351939 Polska staa si w miar sprawnym organizacyjnie i dojrzaym podmiotem midzynarodowym. Ocena wczesnej sytuacji oraz pozycji pastwa polskiego, jego stanu organizacji wewntrznej i budowanych niezbdnych zdolnoci obronnych, powinny zosta zweryfikowane w kierunku pozytywnej oceny dokona, ktre bezsprzecznie miay miejsce. Jest to podyktowane obecnym stanem wiedzy, dostpnoci rde, wczeniej ukrywanych, na przykad o tajnych porozumieniach oraz rozgrywkach midzynarodowych, prowadzonych zarwno przez przeciwnikw, jak sojusznikw Polski.
14
Struktury administracji wojskowej oraz dowodzenia operacyjnego

Administracja centralna Wojska Polskiego w latach 19351939 liczya 3069 onierzy 1,3 procent stanu armii w tym 1925 oficerw, 696 podoficerw, 446 szeregowych, z tendencj wzrostow do 3135 onierzy (1948 oficerw, 751 podoficerw, 436 szeregowych od 1938 r.)15. Ministrem spraw
Niezwykle cennym wkadem dokumentacyjnym do analiz operacyjnych dziaalnoci Sztabu Gwnego w okresie przedwrzeniowym oraz do przygotowa i przebiegu dziaa wojennych w 1939 roku jest publikacja Lecha Wyszczelskiego W obliczu wojny. 15 L. Wyszczelski: W obliczu wojny. Wojsko Polskie 19351939. Warszawa 2008, s. 61135.
117
Dowiadczenia
wojskowych od 1 stycznia 1936 roku by genera dywizji Tadeusz Kasprzycki, ktremu bezporednio podlegao dwch wiceministrw: pierwszy zastpca ministra genera brygady Janusz Guchowski oraz drugi zastpca ministra genera dywizji Felicjan Sawoj-Skadkowski. W tym okresie w Ministerstwie Spraw Wojskowych byo zatrudnionych 610 oficerw, 25 podoficerw, 16 szeregowych, 304 urzdnikw pastwowych16. Gabinetem Ministra Spraw Wojskowych kierowa pukownik Wadysaw Kiliski. W skadzie ministerstwa funkcjonoway: biura: personalne, wyzna, prokuratura, kontrolerzy, kuria; Departament Dowodzenia Oglnego; dowdztwa specjalistyczne: Kierownictwo Marynarki Wojennej, Dowdztwo Obrony Przeciwlotniczej; pion pierwszego wiceministra: departamenty dowodzenia oglnego, piechoty, kawalerii, artylerii, uzupenie, oraz dowdztwa lotnictwa, broni pancernej, saperw, cznoci, andarmerii, taborw i remontu; Szefostwo Administracji Armii: biura oglnoadministracyjne, budetowe, przemysu wojennego, oraz departamenty intendentury, uzbrojenia, zdrowia, sprawiedliwoci, budownictwa, kierowane przez szefa administracji w randze wiceministra (drugi zastpca ministra); Gabinet Wojskowy Prezydenta (302 osoby); Kwatera Gwna, ktrej komendantem by major Jzef Suchacki; Kierownictwo Administracji Pieninej; w ktrym funkcj szefa peni major Zdzisaw Marian Machino17. Departamentowi Dowodzenia Oglnego podlegao dziesi dowdztw okrgw korpusw (DOK), ktre byy przewidziane do objcia na czas wojny dowodzenia grupami operacyjnymi lub armiami (etapami). Generalny Inspektorat Si Zbrojnych (GISZ) zajmowa si przygotowaniem propozycji, planw, aktw wykonawczych, inspekcji prowadzonych przez generalnego inspektora si zbrojnych. W jego gestii znajdowao si przygotowanie i planowanie wojenne. Czci GISZ by Inspektorat Obrony Powietrznej oraz Sztab Gwny. Podlega mu Komitet Wyszej Szkoy Wojennej i Komitet Uzbrojenia i Sprztu. Na czele Sztabu Gwnego Wojska Polskiego po 1935 sta genera brygady Wacaw Teofil Stachiewicz, jego zastpc by genera brygady Tadeusz Malinowski. Sztab w swojej strukturze mia kancelari przyboczn oraz cztery oddziay18: organizacyjno-mobilizacyjny (oddzia I), szef pukownik Jzef Wiatr; informacyjno-wywiadowczy (II) z kontrwywiadem i biurem szyfrw, szef pukownik Tadeusz Peczyski, nastpnie pukownik Jzef Smoleski; operacyjny (III), szef pukownik Jzef Jaklicz, nastpnie pukownik Stanisaw Kopaski. W skad oddziau wchodzia ekipa Wschd, liczca pi referatw, i Zachd (dwa referaty) oraz pi referatw samodzielnych; kwatermistrzowski (IV) jako organ operacyjno-kwatermistrzowsko-mobilizcyjny, ktry si skada z szeciu referatw Wschd i Szefostwa Komunikacji. Szefem by pukownik Jan Hyc, nastpnie podpukownik Mieczysaw Sulisawski. Najwaniejszym zadaniem Sztabu Gwnego byo studiowanie przygotowa wojennych Niemiec i Rosji, przygotowanie organizacyjno-materiaowe obrony pastwa, planowanie wojenne i mobilizacyjne uycia si zbrojnych, modernizowanie armii oraz wydawanie rozkazw wykonawczych do zarzdze generalnego inspektora si zbrojnych. 31 sierpnia 1939 roku, po ogoszeniu powszechnej mobilizacji, Sztab Gwny wszed w skad Kwatery Gwnej Naczelnego Wodza, ktrym by wwczas marszaek Edward Rydz-migy. Liczya ona 282 oficerw, 172 podoficerw, 367 szeregowych, 45 pracownikw cywilnych19. Szefem Sztabu Naczelnego Wodza zosta szef Sztabu Gwnego genera dywizji Wacaw Teofil Stachiewicz. Sztab Naczelnego Wodza w swojej strukturze mia dwa piony. W skad pierwszego, ktry podlega zastpcy szefa sztabu pukownikowi Jzefowi Jakliczowi, wchodzi: Oddzia III Operacyjny (szef pk Stanisaw Kopaski), Oddzia II Wywiadowczy (pk Jzef Smoleski) oraz szefowie komunikacji wojskowej w polu (pk Wadysaw Spaek) i cznoci (pk Heliodor Cepa).
Kluczem do zwycistwa
w bitwie, operacji i wojnie jest sprawno dowodzenia, polegajca na uprzedzeniu przeciwnika w procesie decyzyjnym oraz postawieniu wojsku zada.
16 17 18 19
Ibidem. Ibidem. Ibidem. Ibidem.
118
Dowiadczenia
Pion drugi, podporzdkowany naczelnemu kwatermistrzowi zastpcy szefa sztabu pukownikowi Jzefowi Wiatrowi, skada si z: Oddziau I Mobilizacyjno-Organizacyjnego szef podpukownik Jzef Juliusz Bischow, Oddziau IV Zaopatrzenia szef podpukownik Mieczysaw Sulisawski oraz szefw: wojsk etapowych inspektor genera brygady Stanisaw Kwaniewski, poczty polowej naczelny dyrektor podpukownik Henryk Doskoczyski, intendentury, andarmerii, suby zdrowia, taborw, uzbrojenia, sprawiedliwoci, weterynarii, suby geograficznej, propagandy20. po drugie, likwidowanie wama, wykonywanie kontratakw, zwrotw zaczepnych oraz przeciwuderze za pomoc odwodw we wspdziaaniu z siami pierwszego rzutu (przykadem byo wykonanie przeciwuderzenia nad Bzur); po trzecie, chronienie czci si do czasu ofensywy aliantw, do przeprowadzenia wasnej kontrofensywy (spowodowao to niewykorzystanie w walce si, ktre zostay internowane w Rumunii lub przejte przez wkraczajce wojska radzieckie22). W dziaaniach wojennych przeciwko Niemcom zamierzano rozwin siedem armii oraz trzy grupy operacyjne23. Tym samym operowaoby ogem od 23 (czynnych, ktre osigny na czas gotowo bojow) do 39 dywizji piechoty (ogem z rezerwowymi) oraz od omiu (czynnych, ktre osigny terminowo gotowo bojow) do jedenastu brygad kawalerii, dwie brygady zmotoryzowane (pancerno-motorowe) oraz trzy brygady piechoty grskiej. cznie byoby to: 375 batalionw piechoty, 2063 dziaa do ognia poredniego, 774 dziaa ppanc i 475 czogw i tankietek24. Na gwnych kierunkach uderze przeciwnika skoncentrowano dwanacie dywizji piechoty czynnych oraz dwie rezerwowe, pi
Potencja gospodarczo-przemysowy i technologiczny pastwa polskiego oraz budetowy naszego wojska w 1939 roku by zdecydowanie mniejszy od Niemiec i ZSRR, nie pozwala wic na zbudowanie si zbrojnych, niezbdnych do zaspokojenia potrzeb obronnych, wynikajcych z zagroenia zewntrznego.
Doktryna wojenna Polski

W polskiej doktrynie wojennej zaoono prowadzenie obrony operacyjnej, w tym dziaa manewrowych: osonowych, odwrotowych oraz okresowo obrony staej i wykonywania zwrotw zaczepnych (przeciwuderze operacyjnych)21. Kierowano si zasad utrzymywania w obronie (operacji obronnej) od dwch trzecich do jednej drugiej si, ktre powinny by gotowe do przeprowadzenia przeciwuderzenia. Na szczeblu taktycznym zamierzano prowadzi obron sta, ruchow i dziaania opniajce. Dywizja piechoty (DP) w obronie staej powinna broni pasa o szerokoci dziesiciu kilometrw i wykorzystywa w pierwszym rzucie do dwch pukw piechoty. Brygada kawalerii (BK) miaa broni odcinka o szerokoci od trzech do czterech kilometrw. Przewidywano jednak, e przede wszystkim bdzie ona wykonywaa zwroty zaczepne i wychodzia na tyy zgrupowania przeciwnika. Potencja gospodarczo-przemysowy i technologiczny pastwa oraz budetowy Wojska Polskiego by zdecydowanie mniejszy od Niemiec i ZSRR, nie pozwala wic na zbudowanie si zbrojnych, niezbdnych do zaspokojenia potrzeb obronnych, wynikajcych z zagroenia zewntrznego. Ostatecznie, latem 1939 roku, zaoeniem polskiej doktryny wojennej w odniesieniu do wojny z Niemcami byo: po pierwsze, wizanie czci si (ponad 50 procent) nieprzyjaciela na pozycji gwnej (zrealizowano do pitegoszstego dnia wojny);
20 21 22 23 24 25
brygad kawalerii, 10 Brygad Kawalerii i kilka batalionw obrony narodowej. Niemcy przeciwko Polsce skierowali pi armii (majcych w swoich skadach do osiemnastu korpusw armijnych), ktre dysponoway: pidziesicioma dywizjami piechoty, siedmioma dywizjami pancernymi, czterema dywizjami zmechanizowanymi, czterema zmotoryzowanymi oraz trzema piechoty grskiej. W ugrupowaniu bojowym wystpowao: 559 batalionw piechoty, 2800 czogw, 11 tysicy dzia (4 tys. dzia ppanc), okoo 2 tysicy samolotw, siy morskie, 1,8 miliona onierzy. Ogem do wojny Niemcy zmobilizoway cznie 4,5 miliona onierzy25.
Ibidem. Ibidem, s. 138144. Ibidem, s. 160170. Ibidem, s. 171192. Ibidem, s. 500505. Ibidem.
119
Dowiadczenia
Polskie oceny wielkoci si przeciwnika oraz kierunkw gwnych uderze niemieckich byy trafne. Pokadano nadziej w manewrowym opnianiu dziaa zaczepnych przeciwnika oraz uderzeniu aliantw zachodnich, zgodnie z zawartymi sojuszami. Samotna konfrontacja z agresorem niemieckim skazaa Polsk na przegran, ktr przyspieszyo wkroczenie 17 wrzenia 1939 roku Armii Czerwonej. W planowaniu wojennym do dziaa obronnych przeciwko ZSRR zaoono rozwinicie piciu armii26: Wilno (1, 19, 29 DP, Suwalska i Wileska Brygady Kawalerii); Baranowicze (9, 18, 20, 28 DP, Kresowa i Nowogrdzka Brygady Kawalerii); Polesie (8, 30 DP, Mazowiecka Brygada Kawalerii); Woy (2, 3, 13, 27 DP, Woyska Brygada Kawalerii); Podole (5, 11, 12, 22, 24 DP, Podolska Brygada Kawalerii). W odwodzie naczelny wdz zamierza utrzymywa dwanacie dywizji piechoty, dwie brygady kawalerii oraz 10 Brygad Kawalerii. W planie W przewidywano moliwo utworzenia z tych si trzech zgrupowa operacyjnych: Armii Lida (7, 10, 26 DP), Armii Lww (6, 21, 23 DP, Krakowska BK) oraz Odwodu Naczelnego Wodza (4, 14, 15, 16, 17, 25 DP, Pomorska i 10 Brygady Kawalerii). Polskie dowdztwo wierzyo w sprawniejsze od Rosjan przeprowadzenie mobilizacji (1272 godz.) oraz osignicie po 1012 dniach gotowoci do dziaa. Wyprzedzono by wwczas o 810 dni Rosjan. Przewidywano, e ZSRR moe rozwin przeciwko Polsce do osiemdziesiciu dywizji piechoty po 2226 dniach od rozpoczcia mobilizacji. Pene moliwoci mobilizacyjne Zwizku Radzieckiego oceniano natomiast na zdolno rozwinicia do dwustu dywizji, co oznaczao moliwo ponadtrzykrotnej oglnej przewagi w siach i rodkach, a na gwnych kierunkach uderze jeszcze wikszej27. W ramach operacyjnego rozwinicia wojska, w planie transportowym przewidywano wykorzystanie do 3000 transportw kolejowych, w tym na liniach dwutorowych wyekspediowanie 4872 par pocigw na dob, a na liniach jednotorowych 2436 par pocigw na dob28.
Rozwinicie si polskich
Strategiczne rozwinicie oraz operacyjne rozmieszczenie zwizkw operacyjnych Wojska Polskiego wynikao z koncepcji marszaka Edwarda Rydza-migego. Wydarzenia midzynarodowe groce wybuchem wojny z Niemcami, skoniy go do wprowadzenia 23 marca wojennego systemu dowodzenia Wojskiem Polskim oraz zarzdzenia tajnej czciowej mobilizacji alarmowej. Do etatu wojennego uzupeniono 9, 20, 26 i 30 DP oraz Nowogrdzk Brygad Kawalerii. Nastpnie wprowadzono etat wojenny, powoano rezerwistw i wzmocniono pi okrgw korpusw na obszarze przygranicznym z Niemcami (I, IV, V, VII i VIII DOK). Uzupenione do etatu wojennego zwizki taktyczne (ZT), gwnie dywizje piechoty, przemieszczono transportami kolejowymi do zachodniej i pnocnej Polski. Tego samego dnia marszaek Rydz-migy, po zleceniu dowdcom przyszych zwizkw operacyjnych (armii i grup operacyjnych) kolejnych zada, nakaza opracowa plany dziaa, przegrupowa, wyadunku z transportw kolejowych oraz obrony wyznaczonych rejonw koncentracji. Od 23 marca 1939 roku, codziennie o godzinie dziesitej, prowadzono u szefa Sztabu Gwnego odprawy dotyczce oceny stopnia narastania zagroenia pastwa29. Pod koniec marca dowdcy operacyjni wydali rozkazy dla podlegych ZT o wzmocnieniu osony granicy pastwowej. Od 7 kwietnia w oddziaach nadgranicznych wprowadzono pogotowie alarmowe oraz przeprowadzono mobilizacj Stray Granicznej. Zabezpieczono w ten sposb lini stycznoci z Niemcami na zachodniej i pnocnej granicy Polski. Kwatery gwne dowdcw zwizkw operacyjnych (sztabw armii) w zachodniej czci Polski osigny stany do 120 oficerw. Dono jednoczenie do zachowania tajemnicy i dlatego cz z nich rozlokowano w Warszawie30. Kolejn faz wzmocnienia potencjau obronnego pastwa i gotowoci wojsk byo
Bardzo negatywnie
przygotowania obronne oraz przebieg kampanii wrzeniowej oceniono, midzy innymi, w kontrowersyjnym raporcie Przyczyny klski wrzeniowej 1939, opracowanym pod kierunkiem generaa Izydora Modelskiego we Francji w 1940 roku (wyd. Paryska Kultura). Dokument powsta na zlecenie generaa Wadysawa Sikorskiego.
26 27 28 29 30
Ibidem. Ibidem. Ibidem. Ibidem. Ibidem.
120
Dowiadczenia
STOSUNEK SI
POLSKICH NIEMIECKICH 1 : 1,5
OTWA LITWA
NIEMCY
ZSRR
NIEMCY
Pooenie wyjciowe stron 1 IX 1939 r.
SOWACJA
Rejon bitew w Pd. Lubelskiem
Polskie orodki oporu i dziaania Dziaania wojsk polskich w kocowym etapie kampanii i niemieckich do 8 IX 1939 r. Radzieckie podstawy wyjciowe Pooenie wojsk polskich do uderzenia na Polsk 8 IX 1939 r. Kierunki dziaa wojsk radzieckich Dziaania stron od 9 IX 1939 r. 1 Grupa ytomierska, od 16 IX Szepetowska, od 18 IX Pnocna, od 23 IX 5 armia 2 Grupa Winnicka, od 16 IX Wooczyska, od 24 IX Wschodnia, od 28 IX 6 armia 3 Grupa Kawaleryjska, od 16 IX Kamieniecka, od 20 IX Poudniowa , od 24 iX 12 armia
WGRY RUMUNIA
rdo: materiay szkoleniowe Sztabu Generalnego WP.
Rys. 2. Kampania wrzeniowa 1939 roku

zwikszenie stanw oddziaw, dziki zatrzymaniu w subie rocznika przewidywanego do zwolnienia oraz powoywanie rezerwistw. W pierwszej kolejnoci uzupeniano do etatu wojennego puki stacjonujce w garnizonach w strefie nadgranicznej z Niemcami. W wyniku tych dziaa do koca marca gotowo bojow osigny bataliony piechoty pierwszorzutowych pukw oraz ich artyleria, saperzy i pododdziay cznoci. W kwietniu przeprowadzono drugi etap operacyjnego rozwinicia wojsk i koncentracji w rejonach operacyjnego przeznaczenia (do obrony). Wzmocniono granic poudniow oraz Hel i obszar wok Puszczy Augustowskiej. W czerwcu przesunito 9 Dywizj Piechoty na Pomorze w okolice Bydgoszczy. Wzmocniono w ten sposb korytarz pomorski oraz zademonstrowano nieugito przygotowa obronnych w celu zapewnienia nienaruszalnoci integralnoci terytorium Polski. 13 sierpnia 1939 roku marszaek Rydz-migy zarzdzi drug faz mobilizacji alarmowej w DOK Lublin. Podjto przygotowanie dwch rezerwowych dywizji piechoty (RDP) 35 i 38 DP, aby rozpocz formowanie korpusu interwencyjnego i przetransportowanie si kolej do korytarza pomorskiego. Trzeba tu podkresli wzorowy i terminowy przebieg mobilizacji. 23 sierpnia 1939 roku, Rydz-migy zarzdzi mobilizacj alarmow we wszystkich szeciu DOK graniczcych z Niemcami31. W nocy z 24 na 25 sierpnia, zgodnie z planem transportowym, dziki sprawnym operatorom, rozpoczto przemieszczanie
31
E. Piwowarski: Mobilizacja marcowa 1939. Wojskowy Przegld Historyczny 1995 nr 12, s. 99119.
121
Dowiadczenia
rozwijane w okresie wojny), stosownie do zada zawartych w planie wojny z Niemcami. Do 1 wrzenia 1939 roku, Wojsko Polskie przyjo nastpujce ugrupowanie operacyjne (od pnocy wzdu granic z Niemcami do poudniowej granicy ze Sowacj)32: Samodzielna Grupa Operacyjna Narew (dwie DP i dwie BK), Armia Modlin (dwie DP i dwie BK), Grupa Operacyjna Wyszkw (dwie DP), Armia Pomorze (pi DP i BK), Armia Pozna (cztery DP i BK), Armia d (trzy DP i BK), Armia Krakw (pi DP, BK, 10 Brygada Kawalerii, BPG), Armia Karpaty (dwie BPG); Armia Prusy (z planowanych do rozwinicia, z powodu odwoania 29 sierpnia, w wyniku nacisku aliantw, mobilizacji powszechnej, do planowanego rejonu rozwinicia jako Odwodu Naczelnego Wodza nie dostarczono siedmiu DP i BK). Linia frontu polskiego przeciw Niemcom o dugoci od 1300 do 1400 kilometrw, obsadzona linearnie przez wymienione zwizki operacyjne, spowodowaa, e poszczeglne dywizje piechoty miay przydzielone pasy obrony o szerokoci od pidziesiciu do siedemdziesiciu kilometrw. Dlatego niektre odcinki granicy (frontu) byy tylko dozorowane, a wic atwe do przekroczenia dla przeciwnika. Strategiczna moliwo wyboru przez przeciwnika (agresora) czasu, miejsca, gwnych kierunkw uderzenia pozwalaa Niemcom skoncentrowa gwne uderzenie siami dwudziestu dwch dywizji na cztery dywizje polskie (7, 10, 28, 30 DP bronice si na linii stycznoci Armii d i Armii Krakw). Armia niemiecka miaa du przewag ilociow w porwnaniu do si polskich. Na przykad w piechocie stosunek si wynosi 1,8:1, w artylerii 3:1, w czogach 4:1, samolotach 5:1. Samotna konfrontacja z niemieck machin wojenn sprawiaa, e Polska bya skazana na przegran, ktr przyspieszyo wkroczenie 17 wrzenia 1939 roku Armii Czerwonej. Naley jednak zaznaczy, e do 17 wrzenia 1939 roku Niemcy zuyli ogromne zapasy amunicji, paliwa i innych rodkw walki33, a mieli jeszcze do pokonania oko-
Fot. 1. Polska kawaleria w bitwie nad Bzur. Przeciwuderzenie przeprowadzone przez onierzy polskich nad Bzur (915.09.1939) jest do dzi niedoceniane w polskiej sztuce operacyjnej (www.uroczystosci.udskior.gov.pl/index.php?ids=49)
trzydziestu zwizkw taktycznych, w tym pitnastu dywizji piechoty, dziewiciu rezerwowych dywizji piechoty oraz szeciu brygad kawalerii. Akcja przebiegaa od 25 do 31 sierpnia sprawnie i pomylnie. Pozostae siy (siedemnacie ZT: w tym jedenacie DP, pi BK, 10 Brygada Kawalerii) miay przyby do rejonw obrony marszem. 29 sierpnia 1939 roku marszaek Rydz-migy wyda rozkaz dowdcom zwizkw operacyjnych natychmiastowego zajcia wyznaczonych rejonw obrony przez zwizki taktyczne dywizje piechoty, zgodnie z planem ich rozmieszczenia. Tego samego dnia po poudniu, ogoszono w Polsce powszechn mobilizacj, ktra jednak zostaa odwoana w wyniku natarczywej interwencji ambasadorw Francji i Wielkiej Brytanii. Zdezorganizowao to oraz uniemoliwio zmobilizowanie i pene osignicie gotowoci bojowej przez odwd strategiczny naczelnego wodza Armi Prusy (nazw przyjto w celu dezinformacji dowdztwa niemieckiego, poniewa rzeczywisty rejon rozwinicia armii znajdowa si w okolicach Radomia, Kielc i Ostrowca witokrzyskiego). Przed 1 wrzenia 1939 roku, zmobilizowane zwizki taktyczne (nazywane rwnie wielkimi jednostkami) zostay wczone w skad zwizkw operacyjnych (siedmiu armii i trzech grup operacyjnych), zajy wyznaczone rejony obrony (ZT pierwszorzutowe) oraz operacyjnego przeznaczenia (drugorzutowe, odwodowe i dodatkowo
Ibidem; L. Wyszczelski: W obliczu wojny, s. 487505. F. Berna, J. Mikulska-Berna: Najazd
32 33
122
Dowiadczenia
o 50 procent Wojska Polskiego oraz opanowanie 60 procent pozostaego terytorium Polski, na gboko okoo czterystu kilometrw. Wszystko to w padziernikowych, deszczowych warunkach pogodowych. Dlatego dziaania wojenne mogy przeduy si do listopada oraz ostatecznie wymusi dziaania zaczepno-odwetowe aliantw. Pancerna35, oraz generaa Stanisawa Maczka dowdcy 1 Dywizji Pancernej. * * *
Ocena kampanii wrzeniowej

W podsumowaniu przygotowa obronnych Polski oraz wynikw kampanii wrzeniowej 1939 roku naley doceni powicenie Wojska Polskiego. Zmuszano potg niemieck do maksymalnego wysiku i przeciwstawiano si olbrzymiej przewadze Armii Czerwonej. Zdoano wyprowadzi z kraju rzd i wielotysiczn armi, jako zalki organw pastwa i si zbrojnych na Zachodzie. Nie podpisano kapitulacji. Utworzono na obczynie zwycisk, czwart w wiecie co do wielkoci, liczc okoo 600 tysicy onierzy, si zbrojn w skadzie obozu alianckiego. Jest to olbrzymi sukces Polski, jej si zbrojnych oraz narodu polskiego. W efekcie Polska i jej wysiek zbrojny doprowadziy do wsplnego z aliantami zwycistwa nad Niemcami w maju 1945 roku. Przygotowanie operacyjne dowdcw, oficerw oraz sztabw Wojska Polskiego byo bardzo dobre, o czym wiadczyy pniejsze dziaania 2 Korpusu Polskiego, 1 Dywizji Pancernej, 1 i 2 Armii Wojska Polskiego oraz 1 Korpusu Pancernego w czasie drugiej wojny wiatowej. Sprawno wojsk polskich, umiejtnoci oficerw operacyjnych sztabw Wojska Polskiego owocoway zwycistwami nawet przy przewadze przeciwnika, jeli w odniesieniu do zgrupowa operacyjnych nie bya ona wiksza ni dwukrotna. Wida to byo w wybranych dziaaniach wojen w roku 1920 i 1939, szczeglnie w bitwach: Warszawskiej, niemeskiej, nad Bzur, pod Wizn, Maw, Kockiem, stoczonych przez oddziay Hubala, w Lasach Janowskich, pod Wilnem, pod Lenino, Monte Casino i Koobrzegiem, przy zdobywaniu Berlina i Wilhelmshaven. Potwierdzenie sprawnoci dziaa sztabw i wojsk polskich mona rwnie odnale, midzy innymi, we wspomnieniach generaa Franciszka Skibiskiego, zatytuowanych O sztuce wojennej na pnocno-zachodnim teatrze dziaa wojennych34 i Pierwsza
Pod wzgldem wyszkolenia operacyjnego oficerowie operacyjni dowdztw i sztabw Wojska Polskiego zawsze si wyrniali sprawnoci organizacyjn, odpornoci na trudy dziaa wojennych oraz wielodniowych wicze. Charakteryzowao ich koncepcyjne podejcie do rozwizywanych zoonych sytuacji operacyjnych oraz krtki czas podejmowania decyzji i stawiania zada wojskom w toku dziaa. Cechy te miaem okazj wielokrotnie obserwowa podczas rnego rodzaju wicze, kierowaem bowiem zespoami zgrywajcymi przy 1, 2, 5, 8, 15 i 16 dywizji oraz dla POW, OW i WOW w latach 19861993. Podobn funkcj peniem przy dywizjach armii NRD i radzieckiej.
Oficerowie operacyjni Wojska Polskiego zawsze si wyrniali sprawnoci organizacyjn, odpornoci na trudy dziaa wojennych oraz wielodniowych wicze.
Dowdztwo i sztab Pomorskiego Okrgu Wojskowego (POW) wydzielajce na okres wicze i wojny zwizek operacyjny (1 Armi) byy znane ze szczeglnie sumiennego i dokadnego przygotowania planw, wicze i zaoe operacji oraz umiejtnego dowodzenia w polu podlegymi jednostkami (8 i 12 DZ, 16 i 20 DPanc.) Jednoczenie przygotowywano do dziaa w ramach frontowej operacyjnej grupy desantowej do dyspozycji dowdztwa frontu 7 DD i 15 DZ oraz na okres wojny mobilizowano jedn rezerwow dywizj zmechanizowan. Dojrzao operacyjna dowdztwa i sztabu POW bya zwizana z do dugim dowiadczeniem wojennym sztabu 1 Armii (na jego bazie sformowano sztab POW), ktry w latach 1944 i 1945 prawie przez rok dowodzi rnymi operacjami, na przykad zwizanymi z forsowaniem Wisy w sierpniu 1944 roku, wyzwoleniem spod okupacji niemieckiej Warszawy, pocigowym marszem na odlego okoo 300 kilometrw
34 35
F. Skibiski: O sztuce wojennej na pnocno-zachodnim teatrze dziaa wojennych: 19441945. Warszawa 1977. F. Skibiski: Pierwsza Pancerna. Warszawa 1966.
123
Dowiadczenia
dzc siami 5, 10 i 11 DPanc., 2 i 4 DZ oraz mobilizujc jedn rezerwow dywizj zmechanizowan, prezentowa praktycznie potencja armii pancernej i stanowi najsilniejszy zwizek operacyjny Wojska Polskiego w skadzie frontu polskiego. Umiejtnoci wyjtkowo sprawnego i dynamicznego dowodzenia przez sztab lskiego Okrgu Wojskowego uwidoczniy si szczeglnie podczas wicze Czerwiec92. Dowdztwo i sztab Warszawskiego Okrgu Wojskowego (WOW) z ktrego na okres wicze i wojny wydzielano 4 A wyspecjalizowao si w planowaniu uzupenie mobilizacyjnych stanw osobowych oraz podnoszeniu ich gotowoci bojowej. Byo to zwizane z potrzeb znacznego uzupenienia stanw osobowych podlegych mu zwizkw taktycznych 1, 3 i 9 DZ, przygotowaniem do skadu frontowej grupy desantowej 6 DPD oraz mobilizacyjnego rozwinicia kilku (23) rezerwowych dywizji zmechanizowanych. Przeprowadzone przez SGWP na pocztku lat dziewidziesitych ubiegego wieku wiczenia ze zwizkami operacyjno-taktycznymi (korpusami), organizowanymi na bazie si WOW, byy ukierunkowane na obron wschodniego obszaru kraju, przy znaczcej przewadze przeciwnika (wiczenia Wrzesie92). Akademia Sztabu Generalnego WP bya przygotowywana do rozwinicia jako rezerwowe dowdztwo armii do zastpienia zniszczonego w wojnie ktrego ze sztabw armii. Gwny Zarzd Szkolenia Bojowego Wojska Polskiego, jako dowdztwo frontu polskiego, mia mozliwoci do przejcia dowodzenia na okres wojny trzema armiami wydzielanymi z okrgw wojskowych oraz grup desantow. Organizowane w latach 19181939 oraz po 1945 i 1990 roku szkolenia operacyjne dowdztw i sztabw Wojska Polskiego pokazuj caoksztat polskiej szkoy sztabowej, wykorzystujcej zarwno dowiadczenia wasne i dorobek naukowy polskiej sztuki wojennej, jak i innych sztabw i armii. Wydarzenia przeomu maja i czerwca 2010 roku zwizane z powodzi w poudniowej i rodkowej Polsce, take wymagay sprawnego zaplanowania dziaa oraz kierowania udziaem komponentw Wojska Polskiego (ok. 5 tys. onierzy) przez wielu nieznanych operatorw oficerw sub g operacyjnych.
Fot. 2. Organizowane w latach 19181939 szkolenia operacyjne oficerw dowdztw i sztabw Wojska Polskiego przyczyniay si do doskonalenia ich umiejtnoci (fot. CAW)
na Pomorze oraz walkami w lutym i marcu 1945 roku o Pomorze i Koobrzeg, forsowaniem Odry w kwietniu, bra te udzia w operacji berliskiej w maju 1945 roku. Prowadzone przez Sztab Generalny WP wiczenia Czerwiec91 i Wrzesie93 pokazyway bardzo dobre przygotowanie dowdztwa, sztabu oraz wojsk POW do operacji w obronie obszaru okrgu. Stwarzane przez SGWP sytuacje konieczno czstych zmian pooenia stanowisk dowodzenia przy przewadze przeciwnika nie zakcay procesu planowania operacyjnego oraz wykonania zada przez wojska POW skutecznej obrony wyznaczonych rubiey i pasw na obszarze okrgu i kraju. Dowdztwo i sztab lskiego Okrgu Wojskowego (OW) wydzielajce na okres wicze i wojny zwizek operacyjny (2 A) cechowaa miao i dynamizm podejmowanych decyzji, mimo e ich dowiadczenia wojenne, jako spadkobiercw 2 Armii Wojska Polskiego, byy krtsze ni w wypadku sztabu POW (zwizane z dziaaniami bojowymi od kwietnia do poowy maja 1945 r.). Jednak dowodzenie operacyjne dziaaniami 2 A, midzy innymi, podczas forsowania Odry, w czasie operacji budziszyskiej czy wyzwolenia Pragi czeskiej przez 1 KPanc., skutkowao zdobyciem dowiadczenia w dowodzeniu podczas wyjtkowo zoonej sytuacji operacyjnej, bez przewagi nad przeciwnikiem. W okresie powojennym dowdztwo i sztab OW, z ktrego na okres wicze i wojny wydzielano organ dowodzenia operacyjnego 2 A dowo-
124
Molestowanie seksualne w wojsku

Wraz ze zmianami, ktre nastpiy w sferze stosunkw spoecznych w naszych siach zbrojnych, z chwil szerszego otwarcia si na sub wojskow kobiet, gbszej analizy wymagaj nowo powstae relacje. Pomimo i bogatsz tradycj i sprawdzone rozwizania systemowe, dotyczce suby kobiet, maj inne armie sojusznicze, to uzyskane dowiadczenia wskazuj na konieczno cigego ich doskonalenia. Problematyka gwarancji rwnoci pci jest take w centrum zainteresowania Unii Europejskiej. Z tego te wzgldu stosowne raporty dotyczce gender w misjach wojskowych unii s przekazywane cyklicznie do naczelnych organw struktur wojskowych. W artykule poruszono problematyk zwizan z wystpowaniem zjawiska dyskryminacji pci i molestowania seksualnego w rodowisku wojskowym.
pk BEATA CZUBA
gwny specjalista w Wojskowej Akademii Technicznej. Absolwentka psychologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Obecnie doktorantka na Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego. Interesuje si psychologi, socjologi, w szczeglnoci problematyk kulturowej tosamoci pci. Bya penomocnikiem ministra obrony narodowej do spraw wojskowej suby kobiet.
Along with the changes in social relations in our armed forces and with the more frequent presence of women in the military such newly formed relations require more profound analysis. Although other armies do have traditional and proven solutions regarding the womens military service, still these experiences indicate the need for continuous improvement. The question of sexual equality is also interesting to the European Union, and the reports on gender issues in military missions are regularly provided to the chief military institutions. The article deals with sex discrimination and sexual harassment in the army.
ostatnich latach mona zauway wzrost liczby prac socjologicznych, ktre nawizuj do przeobrae w wojsku w sferze stosunkw spoecznych, w kontekcie rekrutacji kobiet1. Obejmowanie stanowisk wojskowych przez kobiety zmienia charakter relacji midzyludzkich midzy onierzami, a przez to kieruje uwag na poszukiwanie sposobw osigania ich dobrej integracji, penego wykorzystania kompetencji, przeciwdziaania dyskryminacji ze wzgldu na pe. Zmiana, ktra dokonuje si w wojsku wprawdzie nie w sposb rewolucyjny, lecz drog ewolucyjn, metod maych krokw skania do przyjcia pespektywy analizy zachodzcych zjawisk przez pryzmat pci kulturowej, czyli spoecznie skonstruowanych postaw i zachowa, zorganizowanych zwykle dycho-
tomicznie jako msko i kobieco2. Postulat ten coraz czciej pojawia si w analizach dotyczcych sytuacji kobiet w siach zbrojnych, jak rwnie przywieca inicjatywom edukacyjnym kierowanym do kobiet i mczyzn onierzy3. Na rol edukacji w ksztatowaniu pci kulturowej wskazuje wiele koncepcji teoretycznych, zarwno psychologicznych, jak i socjologicznych4.
Kobiety w armii
Nierwnoci zwizane z pci kulturow s przedmiotem analizy socjologw. Wedug funkcjonalistw, obserwowany w wikszoci kultur fakt dominacji mczyzn nad kobietami, uprzywilejowanej pozycji mczyzn, wie si z tym, i taki model relacji midzypciowych jest dla spoeczestwa funkcjonalny, korzystny. Podzia pracy,
M. Cielarczyk, M. Marciniuk: Droga kobiet do kariery wojskowej. Wojsko i Wychowanie1999 nr 7, s. 52 i nr 8, s. 40; B. Laszczak: Kobieta w armii III Rzeczypospolitej: rzeczywisto i wyzwania. Przegld Wojsk Ldowych 2000 nr 1, s. 97100; M. Kloczkowski: Problemy wojska i suby wojskowej w recepcji suchaczek szk wojskowych. Raport z bada. Wojskowe Biuro Bada Socjologicznych, Warszawa 2002; B. Laszczak: Pe kulturowa a kobieta w roli onierza. Myl Wojskowa 2006 nr 6, s. 215219; B. Laszczak: Udzia kobiet w formacjach mundurowych. Psychologiczne i socjologiczne aspekty obecnoci kobiet w wojsku. W: Zarzdzanie zasobami osobowymi na rzecz bezpieczestwa pastwa. Red. W. Szynowski. Warszawa 2007, s. 140145; A. Dbska: Kobiety w mundurze jako potencjalna tosamo zbiorowa. W.: Tosamo spoeczna grup dyspozycyjnych. Red. J. Maciejewski, W. Nowosielski. Wrocaw 2007, s. 4754; A. Szlachta: Logistyczne, i nie tylko, problemy kobiet w onierskich mundurach. W: Tosamo spoeczna, s. 181186; J. Dziedziora-Frelich: Uwarunkowania biologiczne a tosamo kobiet i mczyzn w grupach dyspozycyjnych.W: Tosamo spoeczna, s. 219227. 2 C. M. Renzetti, D. J. Curran: Kobiety, mczyni i spoeczestwo. Warszawa 2005, s. 44. 3 Raport: Funkcjonowanie wojskowej suby kobiet w dobie profesjonalizacji Si Zbrojnych RP. Departament Kadr MON, penomocnik MON ds. wojskowej suby kobiet. Warszawa 2009, s. 8. 4 Teorie psychoanalityczne (Z. Freud), teoria spoecznego uczenia si (A. Bandura), teoria rozwoju poznawczego (S. Bem, J. Piaget). C. M Renzetti, D. J. Curran: Kobiety, mczyni, s. 119.
1
125
Edukacja
w ktrym kobieta odpowiada za prowadzenie domu i opiek nad dziemi, a mczyzna za zdobywanie rodkw na utrzymanie, zapewnia optymalne warunki dla przetrwania rodziny w spoeczestwie: Rodzina potrzebuje wyspecjalizowanych rl: przywdcy uczuciowego, ktry dba o relacje wewntrzne, oraz przywdcy zadaniowego (instrumentalnego), ktry czy rodzin ze wiatem zewntrznym5. Teoria konfliktu zakada, e nierwno pci jest zwizana z deniem do utrzymania wadzy jednej pci nad drug. Pozycja mczyzn w spoeczestwie pozwala na zdobycie przewagi ekonomicznej nad kobietami i mczyni s zainteresowani utrzymaniem tego stanu rzeczy6. Z perspektywy feminizmu liberalnego, ktry stawia sobie za cel przeciwdziaanie niszej pozycji kobiet w spoeczestwie, poprzez likwidacj seksizmu i dyskryminacji kobiet w pracy, w rodkach przekazu oraz w instytucjach edukacyjnych, jest podnoszona konieczno tworzenia regulacji prawnych i podejmowania innych rodkw, ktre mog zmienia wiadomo spoeczestwa. Feminizm liberalny zwraca uwag na przekazywane w trakcie socjalizacji stereotypy kulturowe na temat kobiet i mczyzn, ktre wzmacniaj dyskryminacj7. Pojcie stereotypu zostao wprowadzone do nauk spoecznych przez Waltera Lippmanna. Wedug niego oznacza ono: typowy obraz, ktry nasuwa si czowiekowi w zwizku z konkretn grup spoeczn8. Stereotypy nie zawsze musz prowadzi do dyskryminacji. Maj one charakter funkcjonalny, adaptacyjny, pozwalaj bowiem przetwarza informacje na temat kategorii spoecznych. Jednak odgrywaj one rol w powstawaniu uprzedze, czyli postaw wzgldem pewnych grup spoecznych (osb), a te z kolei mog prowadzi do dyskryminacji9. Dyskryminacja jest definiowana, midzy innymi, jako: Niewaciwe traktowanie poszczeglnych jednostek z powodu ich przynalenoci grupowej wybircze, nieuzasadnione, negatywne zachowanie wobec czonkw stereotypizowanej grupy. Zachowania dyskryminujce mog obejmowa: bezporednie krzywdzenie, odmawianie pomocy, zachowania niewerbalne oraz jawne ocenianie czonkw grupy obcej10. Dyskryminacj ze wzgldu na pe jest kade niepodane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszcym si do pci, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci pracownika, w szczeglnoci stwarzanie wobec niego zastraszajcej, wrogiej, poniajcej, upokarzajcej lub uwaczajcej atmosfery; na zachowanie to mog skada si fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne)11. Koncepcje wyjaniajce przyczyny patologii spoecznej, do ktrej zaliczamy zjawisko dyskryminacji, koncentruj si, midzy innymi, na szukaniu przyczyn nieprawidowych zachowa w funkcjonowaniu jednostki w grupach, w okrelonym kontekcie kulturowym, w strukturach spoecznych. Teoria anomii Emile Durkheima wskazuje na przyczyny patologii lece wprawdzie w naturze ludzkiej, ktra jest niedoskonaa, jednake defekty natury czowieka ujawniaj si dopiero w specyficznych uwarunkowaniach spoecznych, gdy zawodzi system spoecznej kontroli. Czowiek jako istota egoistyczna, nastawiona na zaspokojenie wasnych pragnie musi mie wiadomo ram ograniczajcych jego potrzeby. Spoeczestwo poprzez system norm i wartoci takie ramy stwarza. Aby ten system odgrywa rol regulacyjn dla jednostki, musi ona zinternalizowa normy, czyli uzna je za wasne. Stan anomii oznacza, e normy przestaj peni funkcj regulacyjn. Zgodnie z tym sposobem mylenia, w odniesieniu do zjawiska dyskryminacji, u podstaw zachowa dyskryminacyjnych leaby brak zinternalizowanych standardw, norm, ograniczajcych negatywne zachowania wzgldem pewnych grup12. Teoria zrnicowanych powiza (teoria asocjacji dyferencyjnej) zakada, e czowiek uczy si zachowa patologicznych, podobnie jak zachowa zgodnych z normami. Spoeczestwo jest zrnicowane,
Czowiek
jako istota egoistyczna, nastawiona na zaspokojenie wasnych pragnie musi mie wiadomo ram ograniczajcych jego potrzeby. Spoeczestwo poprzez system norm i wartoci takie ramy stwarza. Aby ten system odgrywa rol regulacyjn dla jednostki, musi ona zinternalizowa normy, czyli uzna je za wasne.
5 6 7 8 9
N. Goodman: Wstp do socjologii. Pozna 1997, s. 170. Ibidem. B. Szacka: Wprowadzenie do socjologii. Warszawa 2003, s. 358. C. N. Macrae, C. Stangor, M. Hewstone: Stereotypy i uprzedzenia. Gdask 1999, s. 225. Ibidem, s. 226228. C. N. Macrae, C. Stangor, M. Hewstone: Stereotypy, s. 228. Art. 18 3 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. DzU 1974 nr 24, poz. 141, z pn. zm. I. Pospiszyl: Patologie spoeczne. Warszawa 2008, s. 2728.
10 11 12
126
Edukacja
stanowi zbir jednostek i grup o rnych wartociach, normach, celach. S one czsto skonfliktowane: to co wane dla jednej grupy, nie musi by takie dla innej. Rodzi to konflikty i moe prowadzi do patologii w relacjach midzyludzkich13. Teoria kontroli Andrew Hirscha zakada, e przestrzeganie norm musi by postrzegane przez jednostk jako opacalne; wtedy bd one miay skuteczn moc regulacyjn. Jednostka liczy si z osobami znaczcymi dla niej w otoczeniu spoecznym. Nieprzestrzeganie norm naraa czowieka na odrzucenie przez otoczenie. Im silniejsze wizi ze znaczcymi innymi, tym skuteczniejsza sia oddziaywania normy i mniejsze prawdopodobiestwo wystpienia zachowa dewiacyjnych14. efekt kilkuletnich dowiadcze w pracy autorki z kobietami onierzami oraz przebytych wasnych szkole z dziedziny gender mainstreaming (1), prowadzonych dla personelu wojskowego przez organizacje pozarzdowe15. Proponowane zajcia maj form warsztatw, aktywizujcych wszystkich uczestnikw, ktrzy wsplnie, w podgrupach i na forum oglnym, wypracowuj stanowisko w danym obszarze problemowym. Rol prowadzcego jest nadanie waciwego kierunku pracy uczestnikw oraz dostarczenie wiedzy, poprzez stosowny komentarz, wspomagany ilustracjami w postaci slajdw, filmu i innych materiaw. Zajcia powinny si zakoczy sprawdzianem wiedzy zdobytej przez uczestnikw podczas szkolenia oraz omwieniem wynikw przeprowadzonego testu. Prowadzcy powinni zadba o przyjazn atmosfer szkolenia. Naley pamita, e dotycz one zagadnie, ktre w odbiorze niektrych uczestnikw mog powodowa skojarzenia z osobistymi przeyciami, by moe traumatycznymi. Wykadowcy s zobligowani do zapewnienia poczucia bezpieczestwa psychologicznego uczestnikw. Zaleca si, aby zajcia byy prowadzone w 1516-osobowych grupach koedukacyjnych. Wymagane warunki techniczne to: komputer z projektorem i ekran, tablice z odpinanymi kartkami, kartki i dugopisy dla uczestnikw, identyfikatory do wpisania imienia, materiay pomocnicze dla kadego uczestnika, test sprawdzajcy, a take slajdy. Zaprezentowany program obejmuje propozycje piciu zagadnie szkoleniowych. W czci pierwszej prowadzcy i uczestnicy zawieraj tak zwany kontrakt, czyli uzgadniaj zasady wzajemnej komunikacji oraz uczestnictwa. Omawiana cz ma nastpujcy przebieg: przedstawienie si prowadzcych i uczestnikw, prezentacja celw szkolenia, przedstawienie oczekiwa uczestnikw oraz zasad wsppracy i programu szkolenia. Prowadzcy przedstawiaj si i prosz o to samo uczestnikw. Wszyscy wpisuj
WYJANIENIE NR1
Cele i zaoenia warsztatw

Przedstawiony w artykule program warsztatw ma na celu dostarczenie uczestnikom kobietom i mczyznom, kandydatom na onierzy zawodowych, wiedzy na temat przeciwdziaania molestowaniu seksualnemu, jako jednej z form dyskryminacji pci. U podstaw tworzenia ich koncepcji leao przekonanie autorki, i warunkiem dobrej integracji oraz wsppracy mczyzn i kobiet w wojsku jest internalizacja normy szacunku dla odmiennoci pci. Uksztatowanie postawy wolnej od wzajemnych uprzedze, ktre mog prowadzi do dyskryminacji, moliwe jest poprzez zdobycie wiedzy na temat zachowa stanowicych norm i patologi, ukazanie negatywnych konsekwencji patologii dla jednostki i grupy. Refleksja nad dotychczasowymi sposobami definiowania pewnych zjawisk oraz ich rekonstrukcja moe by drog do bardziej wiadomego reagowania na zoone sytuacje w relacjach interpersonalnych. Warsztaty naley realizowa na etapie suby kandydackiej, chocia mog by one rwnie prowadzone w warunkach zawodowej suby wojskowej w stosunku do osb, ktre takiego przeszkolenia nie przechodziy. Propozycja treningu powstaa jako
13 14
Gender mainstreaming pojcie to nie ma polskiego tumaczenia, cho pojawia si w dokumentach programowych funduszy strukturalnych i, jako wytyczna unijna, obowizuje rwnie w Polsce. Jest tumaczone zatem najczciej jako wczanie problematyki pci do gwnego nurtu polityki. Oznacza to systematyczne ledzenie obecnoci kwestii rwnociowych w planowaniu i realizowaniu wszystkich decyzji wsplnoty oraz podczas oceny ich efektw. Wszystkie proponowane zmiany prawne, programy i decyzje Unii Europejskiej, a take korzystajce z unijnego finansowania projekty, musz by weryfikowane pod wzgldem gwarancji rwnych szans obu pciom. Rwno pci w praktyce polega na tym, e zarwno kobiety, jak i mczyni w rwnym stopniu korzystaj z moliwoci europejskiej polityki i pienidzy unijnych.
(http://rownosc.ngo.pl/ x/76880)
Ibidem, s. 4243. Ibidem, s. 4445. 15 W 2005 r. Fundacja Partners Polska zorganizowaa (ze rodkw MON, w ramach zadania zleconego w dziedzinie obrony narodowej) cykl szkole dla kadry dydaktycznej uczelni wojskowych warsztaty z zakresu rwnoci pci, ktrych czci by temat molestowania seksualnego. W efekcie powstaa broszura pt. Koedukacyjna armia, przeznaczona jako materia pomocniczy dla osb prowadzcych zajcia z zakresu rwnoci pci w szkoach wojskowych. Materia upowszechniany w kolejnych latach przez penomocnika MON ds. wojskowej suby kobiet w jednostkach wojskowych zawiera zagadnienia na temat prawnych gwarancji rwnego statusu kobiet i mczyzn, stereotypw na temat kobiet i mczyzn, problemw zwizanych z integracj kobiet w wojsku, ekspresji potrzeby seksualnej, komunikacji kobiet i mczyzn, a take przykady szkolenia na temat przeciwdziaania molestowaniu seksualnemu prowadzonego w armii Stanw Zjednoczonych. W 2008 roku byy organizowane rwnie szkolenia z dziedziny gender mainstreaming dla kadry kierowniczej i dowdczej w wojsku. Szkolenia prowadzia Fundacja Feminoteka.
127
Edukacja
swoje imi na identyfikatorze, ktry umieszczaj w widocznym miejscu. Wykadowcy omawiaj cele szkolenia. Jego podstawow funkcj jest doprowadzenie do lepszego rozumienia zjawiska molestowania seksualnego i sposobw unikania zachowa, ktre nim s lub mog by potraktowane jako molestowanie. W czasie warsztatw uczestnicy bd mieli okazj odnie si do rzeczywistych przykadw molestowania oraz sposobw radzenia sobie z niechcianymi zachowaniami. Zostanie rwnie zaprezentowana procedura postpowania w sytuacji bycia ofiar molestowania, jak rwnie omwione konsekwencje dyscyplinarne (karne) dla sprawcw molestowania. Uczestnicy zapisuj na kartkach swoje oczekiwania dotyczce zaj. Prowadzcy zbieraj karki i odczytuj je gono, komentuj krtko moliwo ich spenienia podczas tego spotkania. Omawiaj te zasady pracy w grupie. Uczestnicy mog rwnie zgasza swoje zasady, jeli grupa je zaakceptuje s zapisywane na tablicy. Plansza z wymienionymi zasadami powinna by widoczna podczas caego warsztatu i w razie potrzeby zasady przyjte przez grup powinny by przywoywane. spoeczny, w ktrym jest analizowane zjawisko molestowania seksualnego, wojsko, charakter rodowiska, zada i relacji midzyludzkich, najczciej spotykane zagroenia i patologie w relacjach midzyludzkich. Przebieg tej czci jest nastpujcy: 1. Prowadzcy wprowadza do zagadnienia. 2. Uczestnicy dziel si na cztery grupy, kada z nich otrzymuje inne zadanie: grupa pierwsza wymienia cechy wojska jako organizacji, ktre rni j od instytucji cywilnych, grupa druga okrela cechy relacji midzyludzkich charakterystyczne dla organizacji wojska, grupa trzecia wskazuje wartoci, ktre s istotne dla czonkw tej organizacji, grupa czwarta wymienia patologie i zagroenia, ktre pojawiaj si najczciej w relacjach midzyludzkich. 3. Wyniki pracy kadej grupy s zapisywane s tablicach. Kada grupa przedstawia swoje dokonania na forum. Uczestnicy z pomoc prowadzcego ustalaj najbardziej specyficzne dla wojska waciwoci w relacjach midzyludzkich, wartociach i celach organizacji. Prowadzcy zapisuje te ustalenia na tablicy. W tej czci uczestnicy maj okazj zdefiniowania wojska jako miejsca pracy szczeglnego ze wzgldu na wykonywane zadania i sposb przygotowania wykonawcw tych zada onierzy, ale take pracownikw cywilnych. Na kultur organizacyjn wojska skadaj si, midzy innymi, wartoci, o ktrych naley wspomnie podczas szkolenia. onierz jest zobowizany do przestrzegania zasady honoru, powicenia dla dobra innych, poszanowania godnoci drugiego czowieka. Niezalenie od tego, czy dziaa w czasie pokoju, czy konfliktu zbrojnego, obowizuje go dbao o przestrzeganie zasad wspycia spoecznego, a take poszanowania wartoci spoecznoci reprezentujcych odmienn kultur, jeli wykonuje zadania w misjach poza granicami kraju. Naley w tym miejscu powoa si na zapisy zawarte w Ustawie z dnia 11 wrzenia 2003 roku o subie wojskowej onierzy zawodowych: art. 3 ust. 2: onierze zawodowi peni zawodow sub wojskow dla dobra Rzeczypospolitej Polskiej. Suba ta wymaga zdyscyplinowania, lojalnoci i powicenia; art. 108 a: Zasady etyki oraz honoru i godnoci onierzy zawodowych okrela
Molestowanie dotyczy nie tylko relacji heteroseksualnych, ale rwnie homoseksualnych.

Zawarcie kontraktu polega na ustaleniu zasad zachowania si uczestnikw wzgldem siebie w czasie zaj oraz po ich zakoczeniu. Prowadzcy proponuje, aby uczestnicy zwracali si do siebie na czas treningu po imieniu, co uatwi wzajemn komunikacj (identyfikatory z imieniem). Zapisuje te na tablicy zasady, na ktrych przestrzeganie umawia si z uczestnikami, na przykad: kady wypowiada si w swoim imieniu i ma prawo do wyraenia wasnej opinii na dany temat; wszyscy traktujemy si z szacunkiem; nie przerywamy sobie nawzajem podczas wypowiedzi; mamy moliwo wypowiedzenia si w sposb dobrowolny; nie oceniamy si nawzajem; informacje ujawnione na tematy osobiste s zachowywane w tajemnicy, nie mog by przekazane innym osobom poza grup szkoleniow. Po krtkiej przerwie w czci drugiej s omawiane zagadnienia takie, jak: kontekst
128
Edukacja
,,Kodeks honorowy onierza zawodowego Wojska Polskiego, opracowany i przyjty przez organy przedstawicielskie onierzy zawodowych16. Szkolenie wojskowe, a take wykonywanie zada w warunkach poligonw, misji, sprzyja deprywacji (niezaspokojeniu) istotnych dla czowieka potrzeb (bliskoci, akceptacji, odpoczynku, seksualnej, mioci). onierze, gdy przebywaj daleko od swoich bliskich i wykonuj zadania w stanie stresu, bardziej ni w innych okolicznociach swojego ycia s naraeni na wystpienie reakcji negatywnych, ktrych konsekwencje mog dotyka inne osoby. Molestowanie seksualne jest rodzajem dyskryminacji ze wzgldu na pe. Pojawia si rwnie w warunkach rutynowych, w miejscu suby. (2) Jest jednym z przykadw nieprawidowoci w relacjach midzyludzkich, ktre s stwierdzane w wojsku (oprcz narkomanii, alkoholizmu, mobbingu, korupcji). Sprzyja mu nie tylko deprywacja potrzeby seksualnej, ale take nieprawidowo zaspokajana potrzeba wadzy. Motywy wadzy, sprawowania kontroli, czsto si znajduj w tle aktw molestowania. Sprzyja im formalny stosunek zalenoci pomidzy onierzami. Jednak molestowanie dotyczy rwnie relacji osb, ktre peni funkcje na niezalenych (rwnorzdnych) pozycjach. Naley podkreli, e molestowanie seksualne jest przestpstwem, z ustalonymi w zalenoci od kategorii czynu konsekwencjami dyscyplinarnymi i karnymi. Przestrzeganie okrelonych zasad postpowania pomaga zachowa odpowiedni klimat w miejscu suby. Kady onierz i pracownik ma prawo suy (pracowa) w warunkach przyjaznego rodowiska spoecznego. Wpywa to na dobry stan psychiczny, a przez to na jako wykonywanych zada. W konkluzji tego panelu powinno zosta wyartykuowane, e wojsko jest specyficznym miejscem pracy, w ktrym silniej ni w innych rodowiskach czowiek staje si zaleny od formalnego autorytetu, a stosunki wadzy (dominacji podlegoci) bardzo wyranie zdefiniowane. Jednym z zagroe i patologi, ktra moe si pojawi, jest molestowanie seksualne. Prowadzcy podsumowuje prac podczas tej czci stwierdzeniem, e wok tego zagadnienia naroso wiele mitw i nieporozumie. Kolejny panel ma suy odczarowaniu tabu na ten temat i przeamaniu faszywych wyobrae, a take dostarczy wiedzy na temat molestowania seksualnego. Temat molestowania nie jest problemem jedynie wojska, moe dotyczy kadego rodowiska zawodowego. Omwienie specyficznego kontekstu spoecznego i zawodowego, ktre miao miejsce wczeniej, bdzie suy lepszemu zrozumieniu realiw, ktre mog wzmacnia dziaanie mechanizmw lecych u podstaw molestowania seksualnego (np. motyw wadzy), jak rwnie pozwoli lepiej zrozumie sytuacj psychologiczn osb molestowanych. Cz trzeci warsztatw powicono omwieniu: definicji molestowania seksualnego, form molestowania seksualnego, mitw i faktw na jego temat. Przebieg tego etapu jest nastpujcy: uczestnicy dziel si na cztery grupy. Otrzymuj opis kilku sytuacji i oceniaj, ktre s molestowaniem seksualnym. Kada grupa koczy prac prb sformuowania definicji molestowania seksualnego. Zapisuje t definicj na tablicy. Uczestnicy na forum dziel si wynikami swojej pracy: prowadzcy podaje definicj molestowania seksualnego; uczestnicy wykonuj kolejne zadanie w tych samych grupach. Dwie grupy maj poda przykady molestowania werbalnego i niewerbalnego. Pozostae wymieniaj najczciej spotykane stereotypy na temat molestowania seksualnego, na przykad: kobiety same s winne, e s molestowane, gdy prowokuj mczyzn swoim wyzywajcym zachowaniem lub strojem; na forum s omawiane podane przykady. Prowadzcy porzdkuje te informacje poprzez stosowny komentarz (rodzaje molestowania, poziomy zachowa zwizanych z molestowaniem seksualnym). Prowadzcy odnosi si do wypracowanych w grupach definicji molestowania seksualnego i podaje waciw ze stosownym komentarzem. Wykadowca zwraca uwag na aspekt subiektywnego odbioru sytuacji molestowania przez ofiar molestowania (zachowanie niepodane). Porzdkuje wypracowane przez grupy przykady (formy molestowania), a take komentuje prawdziwe i nieprawdziwe twierdzenia, ktre dotycz tego zjawiska. Praca w tej czci powinna da wiedz na temat zachowa, ktrych naley zdecydowanie unika, gdy bezwzgldnie s aktami molestowania (np. propozycje pracy w zamian za seks, przesy-
WYJANIENIE
NR2
Dyskryminacj ze wzgldu na pe jest kade niepodane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszcym si do pci, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie godnoci pracownika, w szczeglnoci stwarzanie wobec niego zastraszajcej, wrogiej, poniajcej, upokarzajcej lub uwaczajcej atmosfery; na zachowanie to mog skada si fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne.)
(Art. 18 3 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. DzU 1974 nr 24, poz. 141, z pn. zm.)
16
Ustawa z dnia 11 wrzenia 2003 r. o subie wojskowej onierzy zawodowych. DzU 2003 nr 179, poz. 1750 z pn. zm.
129
Edukacja
anie pornograficznych treci drog elektroniczn), a take takich zachowa, przy ktrych osoba ryzykuje, e moe by posdzona o molestowanie (np. poufae dotykanie, czy komentarze o podtekcie seksualnym w stosunku do osb, z ktryTEST SPRAWDZAJCY Czy to jest molestowanie? Przeczytaj ponisze pytania i wska te, ktre wedug ciebie opisuj zachowania lub sytuacje (jedynie w kontekcie zawodowym), ktre mona zakwalifikowa jako molestowanie. 1. Pawe i Ewa pewnego dnia wybrali si wsplnie na obiad po pracy. Od tego momentu Pawe regularnie dzwoni do Ewy i od czasu do czasu zostawia jej liciki. Ewa nie jest zainteresowana kontynuowaniem tej znajomoci w sensie towarzyskim i zachowanie Pawa jest dla niej przykre, o czym mu powiedziaa wprost. 2. Uzalenianie przeduenia umowy o prac od zgody na nawizanie bliszego kontaktu osobistego jest molestowaniem seksualnym. 3. Jednorazowy, spontaniczny flirt jest molestowaniem. 4. Jednorazowy, przypadkowy dotyk lub inny rodzaj przypadkowego kontaktu fizycznego moe by molestowaniem. 5 Komentowanie czyjego wygldu i okrelanie go mianem seksownego jest molestowaniem seksualnym. 6. Zadawanie pyta typu, np. Czy zdradziaby pani ma, jest molestowaniem. 7. Niechciane i niepodane zachowanie jest czci definicji molestowania. 8. Opowiadanie rasistowskich i wulgarnych dowcipw wsppracownikom jest molestowaniem. 9. Zapraszanie wsppracownika/wsppracowniczki na randk jest molestowaniem. 10. Mwienie komu, e jej /jego fryzura wyglda adnie, jest molestowaniem. Odpowiedzi na pytania testu: Sytuacje opisane w pkt 1, 2, 5, 6, 7, 9 s molestowaniem. Sytuacja 3. To nie jest molestowanie, poniewa jest to zachowanie jednorazowe, epizodyczne. Istotne jest tu sowo jednorazowy. Jeeli kto prbuje ze mn flirtowa, a ja powiem nie i mj sprzeciw zostanie potraktowany powanie, czyli osoba ta przestanie zachowywa si w ten sposb, to nie mwimy wwczas o molestowaniu. Sytuacja 4. Kluczowym sowem jest wyraenie przypadkowy. Naley przeprosi i przej nad tym do porzdku dziennego. Sytuacja 8. Jeeli ludzie opowiadaj sobie dowcipy wtpliwej wartoci, ale podoba im si to, nie bdzie to wwczas molestowanie. Sytuacja 9. Proponowanie komu randki nie jest molestowaniem. Zachowanie to moe sta si molestowaniem, jeeli zapraszana strona powie nie, a propozycje wci bd ponawiane. Sytuacja 10. Komplementowanie kogo nie jest molestowaniem tak dugo, dopki nie zostanie wyraony wobec tego sprzeciw, lub osoba, ktra nas komplementuje, nie przekroczy granicy i komplementy nie stan si zbyt osobiste.
(Koedukacyjna armia. Fundacja Partners Polska, Warszawa 2005, s. 43.)
mi nie jest si w zayych kontaktach, lub wobec podwadnych). W tej czci uczestnicy powinni si dowiedzie rwnie, ktre zachowania nie s molestowaniem. Jest istotne, aby wyeksponowa motywy lece u podstaw molestowania, wrd nich motyw wadzy, nie tylko podanie seksualne. Wane, aby podkreli, e molestowanie dotyczy nie tylko relacji heteroseksualnych, ale rwnie homosek130
sualnych. Molestowa mog rwnie kobiety, cho statystycznie zdarza si to rzadziej ni molestowanie kobiety przez mczyzn. Cz czwarta warsztatw jest powicona omwieniu: sposobw reagowania na molestowanie, przykadw poprawnego i bdnego zachowania, procedurze postpowania w razie bycia ofiar molestowania. Na tym etapie wicze uczestnicy dobieraj si w pary. Kada para otrzymuje opis sytuacji (cztery sytuacje), w ktrej dochodzi do molestowania. Zadanie polega na tym, aby wybra poprawny sposb zachowania w kadej z nich. Na forum jest omawiany kady przypadek. Prowadzcy prezentuje procedur postpowania w razie molestowania seksualnego. Wane, aby kada para otrzymaa przykady rnych form molestowania (werbalnego, fizycznego, wizualnego). Prowadzcy podkrela znaczenie asertywnego wyraenia sprzeciwu wobec danego zachowania. Zauwaa rwnie, e molestujcy powinien otrzyma wyrany sygna, i osoba molestowana nie yczy sobie danego traktowania. Przy tej okazji omawia si rwnie przykady nieskutecznej, nieprawidowej odpowiedzi na molestowanie i konsekwencje, do ktrych prowadzi taka postawa. Prowadzcy w razie potrzeby wyjania, co oznacza asertywny styl odmawiania. Na forum uczestnicy analizuj zaproponowane odpowiedzi poprawnych i bdnych zachowa. Poprawne zachowania to takie, ktre wyranie wskazuj na brak akceptacji dla okrelonej sytuacji. Prowadzcy wskazuje na konsekwencje waciwej i niewaciwej reakcji osoby molestujcej. Ponadto wane jest podkrelenie, e: ofiarom molestowania wojsko powinno zapewni stosown pomoc; kade postpowanie wyjaniajce powinno by prowadzone z naleyt delikatnoci (dyskrecj) i bez zwoki; przeoeni s zobowizani do reagowania na zgoszenie molestowania; wszystkie zainteresowane osoby (strony) powinny by powiadamiane o wynikach trwajcego postpowania wyjaniajcego. Prowadzcy podaje sposoby postpowania w sytuacjach molestowania. razie takich incydentw, jak: dziaaW nia, groby, usiowania manipulowania czyj karier w zamian za przysugi seksualne, zmuszanie do kontaktu fizycznego (gwat, inne wymuszone akty o charakterze seksualnym), sprawca moe si spodziewa:
Edukacja
usunicia z zawodowej suby wojskowej, wymierzenia kary przewidzianej w kodeksie karnym (w zalenoci od kwalifikacji czynu). Osoba pokrzywdzona zgasza spraw przeoonemu, a gdy on jest sprawc zwraca si do wyszego przeoonego. W razie zachowa typu: pytania i komentarze o charakterze seksualnym, arty seksistowskie, pomwienia nawizujce do ycia intymnego, ponawiane prby dotykania, nawizania kontaktu fizycznego, eksponowanie plakatw, zdj, rysunkw, tekstw lub atrybutw o charakterze seksualnym osoba molestowana powinna wyrazi sprzeciw wobec tego zachowania. Osoba pokrzywdzona powinna przeprowadzi rozmow z molestujcym, moe rwnie poprosi inn osob o rozmow ze sprawc molestowania (w obecnoci osoby molestowanej lub na osobnoci). Jeli nie odniesie to skutku, o problemie naley zameldowa przeoonemu. Ten jest zobowizany przeprowadzi postpowanie wyjaniajce. Jeli przeoony zignoruje raport, naley zoy go kolejnemu przeoonemu. Kada osoba (strona) zaangaowana w spraw moe si odwoa od wynikw postpowania wyjaniajcego. Jeli osoba molestowana ma wtpliwoci, czy dane zachowanie jest molestowaniem seksualnym, powinna sobie odpowiedzie na pytania: czy zachowanie ma charakter seksualny, czy zachowanie jest niechciane, czy pojawio si w rodowisku pracy (suby) lub ma wpyw na miejsce pracy? Jeli odpowiedzi na te pytania s twierdzce, z pewnoci mamy do czynienia z molestowaniem seksualnym. W czci pitej przewiduje si: prezentacj filmu zatytuowanego Jak radzi sobie molestowaniem seksualnym, nastpnie sprawdzian wiedzy. Przebieg tego etapu jest nastpujcy: projekcja pgodzinnego filmu17, po niej wykonanie zadania sprawdzajcego wiedz. Po zakoczeniu pracy prowadzcy podaje prawidowe odpowiedzi. Po obejrzeniu filmu uczestnicy mog wyrazi swoje opinie, w jakim stopniu zaprezentowany materia pomaga uporzdkowa wiedz zdobyt wczeniej podczas warsztatw. Wane jest zwrcenie uwagi na pokazane w filmie psychologiczne konsekwencje molestowania dla ofiary. Po krtkiej dyskusji przeprowadza si test sprawdzajcy wiedz wyniesion z warsztatw. Uczestnicy wykonuj go samodzielnie. Po zakoczeniu warsztatw test omawia si na forum. Prowadzcy podaje, w razie potrzeby, poprawne odpowiedzi wraz z uzasadnieniem. Uczestniczy kocz spotkanie kady krtkim podsumowaniem na temat wrae, jakie odnis w czasie szkolenia.
Wnioski
Funkcjonowanie w dobie szybko zmieniajcej si rzeczywistoci wymaga od czowieka jak zauwaa Anthony Giddens refleksyjnoci oraz akceptacji faktu, i grupy spoeczne dotychczas marginalizowane, uzyskuj prawo do uczestnictwa w spoeczestwie na zasadach demokratycznych. Istot dokonujcych si zmian jest, midzy innymi, to, i dotychczasowe, tradycyjne sposoby interpretacji wiata nie
Molestowanie seksualne jest przestpstwem, z ustalonymi w zalenoci od kategorii czynu konsekwencjami dyscyplinarnymi i karnymi. Temat molestowania nie jest problemem jedynie wojska, moe dotyczy kadego rodowiska zawodowego.
wystarczaj: Refleksyjno spoeczna oznacza, e wci analizujemy okolicznoci naszego ycia18. Proponowane warsztaty edukacyjne maj na celu wanie rozwijanie owej spoecznej refleksyjnoci onierzy w procesie wsplnego wykonywania zada przez kobiety i mczyzn w wojsku. Program szkolenia moe by modyfikowany w zalenoci od potrzeb, kontekstu spoecznego, ktry jest istotny dla szkolcej si grupy, na przykad suba podczas misji wojskowych. Istotne, aby uczestnicy mieli okazj zweryfikowania swoich czsto faszywych przekona na temat molestowania (konfrontacja faktw i mitw), a take by przeyte podczas warsztatw dowiadczenia byy przydatne w uruchamianiu strategii adaptacyjnych onierzy, korzystnych dla wsplnej suby i pracy kobiet i mg czyzn w wojsku.
17 18
Jak sobie radzi z molestowaniem seksualnym. Video Studio Gdask i Wytwrnia Filmw Owiatowych Synergia. Gdask 2007. A. Giddens: Socjologia. Warszawa 2006, s. 698.
131
Kobieta onierz w spoeczestwie informacyjnym

Rezultaty ogromnego tempa postpu technologicznego mona obserwowa take w wojsku. Jego konsekwencj s zmiany spoeczne. Autorzy podjli inicjatyw ukazania jego wpywu na funkcjonowanie armii. Szczegln uwag zwracaj na znaczenie Internetu, jako systemu komunikacji spoecznej, w eksponowaniu roli kobiety onierza. Badania socjologiczne, jakie przeprowadzono w zwizku z rozpoczciem przez kobiety suby wojskowej, pozwalaj zaobserwowa zmiany w armii i okreli nowe wyzwania.
AGATA JAGIEO
pracownik dydaktyczny Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego i Central European University, ukoczya podyplomowe studia bezpieczestwa narodowego na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW.
The effects of a quick technological progress could also be observed in the army. One of them are social changes. The writers make attempts to indicate how influential they may be on the armys functioning. The Internet is given as an example of the social communication system where the role of a female soldier is characterized. The sociological research related with the introduction of women into the military service allows for observing the changes in the army and defining new challenges.
a amach Polityki moglimy swego czasu przeczyta bardzo dzi aktualn wypowied Edwina Bendyka: W ycie wchodz kolejne roczniki pokolenia sieci, dla ktrych medium centralnym nie jest ju telewizja, lecz Internet1. W nieodlegej przyszoci bd one samodzielnie ksztatoway nasz rzeczywisto spoeczn.
Spoeczestwo informacyjne
Nieustanny rozwj gospodarczy i technologiczny jest wpisany w dzieje ludzkoci. Jego nastpstwem jest cigy proces zmian spoecznych. Obecnie moemy mwi o ksztatowaniu si nowej organizacji spoeczestwa spoeczestwa informacyjnego, ktre si opiera na szybkiej, atwo dostpnej i osigalnej informacji oraz komunikacji z wykorzystaniem sieci teleinformatycznych, w szczeglnoci sieci globalnej, jak jest Internet. Staje si on gwnym medium, ktre pozwala na urzeczywistnienie zasad spoeczestwa informacyjnego [] na to,
JAROSAW TONDERA
oficer rezerwy WP, tumacz wojskowy, absolwent Uniwersytetu Jagielloskiego i Akademii Obrony Narodowej, stypendysta Uniwersytetu w Lublanie oraz Uniwersytetu w Kajpedzie.
aby tworzenie, dystrybucja, wykorzystanie i manipulacja informacj byy dziaalnoci znaczc pod wzgldem ekonomicznym, politycznym i kulturalnym2. Wedug Centrum Badania Opinii Spoecznej (CBOS), obcowanie z Internetem staje si istotnym wyznacznikiem pozycji spoecznej, a w miar przenoszenia ycia spoecznego i ekonomicznego do sieci, moliwo i umiejtno korzystania z niej to warunek penego w nim uczestnictwa3. Kompetencje cyfrowe, rozumiane jako umiejtno korzystania z nowoczesnych technologii zapewniajcych dostp do zasobw sieci, decyduj m.in. o jakoci ycia, mobilnoci, moliwociach rozwoju zawodowego4. Internet sta si narzdziem na tyle powszechnym, e zaczyna si wrcz mwi o prawie obywatela do niego. Osoby, ktre z jakich powodw nie s w sieci obecne, przestaj by penoprawnymi czonkami spoeczestwa. Na pojawienie si terminu spoeczestwo informacyjne5 duy wpyw wywary tech-
1 2 3 4 5
E. Bendyk: www.anonim.kapital. Polityka 2009 nr 28, dodatek nr 18, s. 1417. Spoeczestwo informacyjne. Red. J. Papiska-Kacperek. Warszawa 2008, s. 136. Portret internauty. Komunikat z bada CBOS. Bs/33/2009. Warszawa, marzec 2009. Ibidem. Spoeczestwo informacyjne, s. 14.
132
Edukacja
nologie intelektualne, ktrych rozwj zosta zapocztkowany w okresie drugiej wojny wiatowej (badania operacyjne, programowanie liniowe, symulacja, teoria decyzji, teoria gier, cybernetyka, sztuczna inteligencja oraz teoria informacji i kryptologia). Jednak samo pojcie spoeczestwo informacyjne (jap. Johoka Shakai) zostao stworzone przez japoskiego etnologa Tadao Umesao, ktry w 1963 roku opublikowa artyku dotyczcy teorii spoeczestwa opartego na przetwarzaniu informacji6. Stao si Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operattion and Development OECD) ju w 1975 roku. W maju 1998 roku w sprawozdaniu ze spotkania jej Komitetu ds. Polityki Informatyzacji, Komputeryzacji i Telekomunikacji (Committee for Information, Computer and Communications Policy ICCP) zapisano, e gospodarka jutra bdzie w duym stopniu gospodark informacyjn, a spoeczestwo bdzie w rosncym stopniu spoeczestwem informacyjnym7. Z punktu widzenia spoecznego podziau pracy spoeczestwem informacyjnym nazywa si zbiorowo, w ktrej co najmniej poowa plus jedna osoba spord czynnych zawodowo jest zatrudnionych przy przetwarzaniu informacji. Wedug definicji przedstawionej przez Tomasza Gobana-Klasa i Piotra Sienkiewicza, jest to spoeczestwo posiadajce nie tylko rozwinite rodki przetwarzania informacji i komunikacji, lecz dla ktrego przetwarzanie informacji jest podstaw tworzenia dochodu narodowego, rdem utrzymania wikszoci spoeczestwa8. W naszym kraju rwnie podejmuje si kroki ku implementacji zaoe spoeczestwa informacyjnego. W 2001 powstaa pierwsza polska strategia wdraania spoeczestwa informacyjnego dokument ePolska Plan dziaania na rzecz rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce na lata 20012006, przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki i przyjty przez Rad Ministrw 11 wrzenia 2001 roku. W przywoywanym ju komunikacie (z marca 2009 roku) z bada CBOS podano, e liczba osb, ktre korzystaj z sieci internetowej przynajmniej raz w tygodniu, zbliya si do poowy dorosych Polakw. W sporzdzonym portrecie internauty pe jest jednym z czynnikw, ktry tylko w niewielkim stopniu rnicuje korzystanie z sieci, chocia uytkownikw Internetu jest relatywnie wicej wrd mczyzn 53 procent z nich korzysta z sieci, ni wrd kobiet, z ktrych 45 procent to internautki. Manuel Castells konstatuje, e w wyniku dramatycznych zmian spoecznych, towarzyszcych technologicznym i gospodarczym procesom transformacji, w wielu spoeczestwach patriarchalizm zosta zaatakowany i odrzucony mimo trudnoci, jakie napotyka proces przemian pooenia
WYJANIENIE
NR1
Fot. 1. Profesor Tadao Umesao jako pierwszy, w 1963 roku, posuy si terminem spoeczestwo informacyjne (http://www.minpaku.ac.jp.)
Od lat szedziesitych dwudziestego wieku pojawiay si rne terminy zwizane z obecnym pojciem spoeczestwo informacyjne, na przykad: wiek transmisji elektronicznej lub globalnej wioski (Marshall McLuhan, lata szedziesite), era technotroniczna (Zbigniew Brzeziski, 1969), spoeczestwo telematyczne (Alain Minc i Simon Nora, 1978), spoeczestwo okablowane (James Martin, 1978), spoeczestwo nadmiaru informacji (Michael Marien), era infromacji trzeciej fali (Alvin Tofler, 1980), spoeczestwo wiedzy (Peter Drucker, 1993), spoeczestwo sieciowe (Manuel Castells, 1996), spoeczestwo komunikacji (Armand Mattelart, 2001). Czsto okrelenia te odnosz si tylko do jednego wybranego aspektu ycia spoecznego.
(Spoeczestwo informacyjne. Red. J. Papiska-Kacperek. Warszawa 2008, s. 14.)
ono do szybko popularne na terenie Stanw Zjednoczonych. W Europie termin spoeczestwo informacyjne pojawi si pod koniec lat siedemdziesitych dwudziestego wieku, jednak na znaczeniu zyska dopiero w latach dziewidziesitych. 17 maja kadego roku, na podstawie postanowienia wydanego przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych w marcu 2006 roku, jest obchodzony wiatowy Dzie Spoeczestwa Informacyjnego. Zdefiniowanie terminu oraz okrelenie czasu powstania spoeczestwa informacyjnego, jako socjologicznie wyodrbnionej grupy, jest niewtpliwie zadaniem cigle czekajcym na opracowanie. (1) Prby zdefiniowania spoeczestwa postindustrialnego, jako protoplasty spoeczestwa informacyjnego, podja Organizacja Wsppracy
6 7 8
Por.: Ibidem, s. 15; T. Goban-Klas: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. WarszawaKrakw 2001, s. 286289. Spoeczestwo informacyjne, s. 17. T. Goban-Klas, P. Sienkiewicz: Spoeczestwo informacyjne: szanse, zagroenia, wyzwania. Krakw 1999, s. 43.
133
Edukacja
kobiet. W znacznej czci wiata stosunki midzy pciami staj si raczej obszarem kontestacji ni kulturowej reprodukcji. Nastpuje zasadnicza redefinicja stosunkw midzy kobietami, mczyznami i dziemi, a w konsekwencji, redefinicja rodziny, seksualnoci i osobowoci9. Obecno kobiet w sieci jest coraz bardziej zauwaalna. Coraz czciej korzystaj one z Internetu, niejednokrotnie podejmuj wyzwanie zwalczania obiegowych opinii na temat ich tradycyjnej roli w spoeczestwie. Mona wic uzna za Joann Rg, e cyberprzestrze staje si dla kobiet nowym polem do rozszerzania moliwoci, nie tylko intelektualnych, a wpyw Internetu moe zasadniczo zmieni sposb ich funkcjonowania w rzeczywistoci spoecznej. Dziki sieci globalnej kobiety poznaj nowe sposoby wasnego rozwoju, opinie na tematy bezporednio dotyczce ich wizerunku10. czenie dla poczucia wpywu na wasn sytuacj. Angaowanie indywidualnego potencjau poznawczego i osobowociowego daje okazj do przeywania swojej podmiotowoci w sposb intensywny i wyrazisty. Grupy dyskusyjne dzieliy si pierwotnie na siedem gwnych kategorii tematycznych oznaczonych nastpujcymi skrtami: comp. komputery i oprogramowanie, news. grupy dyskusyjne sieci Usenet jako temat dyskusji sam w sobie, rec. sport i rnego rodzaju hobby, sci. badania i idee naukowe, talk. rozmowy, misc. wszystkie inne tematy, atl. grupa wielotematyczna i anarchiczna. Obecnie zostaa doczona kolejna kategoria: soc. nauki i zagadnienia spoeczne. W ten sposb grupy dyskusyjne tworz tak zwan wielk semk BIG813. Kada kategoria zawiera podkategorie. Niektre grupy dyskusyjne s moderowane, wiadomoci s oceniane, co pozwala na utrzymanie dyskusji na odpowiednim poziomie, odfiltrowanie spamw, gosw nie na temat i obraliwych uoglnie. Grupy dyskusyjne charakteryzuj si kilkoma szczeglnymi cechami. Ze wzgldu na dostpno mona je podzieli na: powszechne jest to najstarsza platforma spoecznociowa; publiczne; hierarchiczne hierarchia jest spjna dla caej spoecznoci, nastpuje swobodna komunikacja midzy serwerami; oglnodostpne moderowane tylko w wyjtkowych wypadkach, gdy trzeba zadba o relewantno tematyki i zapewni przestrzeganie netykiety14.
Grupy dyskusyjne
WYJANIENIE NR2
Usenet to cz Internetu, gdzie s przechowywane wiadomoci grup dyskusyjnych. Pocztkowo tworzyli go posiadacze systemw operacyjnych UNIX, ale obecnie dostp do niego ma kady uytkownik Internetu.
(Encyklopedia wiedzy komputerowej. Komputer wiat 2003 nr 3, s. 271.)
Ju w pocztkowym okresie rozwoju Internetu powstaj grupy dyskusyjne, ktre s usug pozwalajc uytkownikom sieci wymienia wiadomoci i opinie na ustalony temat. (2) Na zawarto konkretnej grupy skadaj si wysyane poczt elektroniczn artykuy, zapytania i odpowiedzi. Kada z nich ma nazw zoon z przedzielonych kropkami sw, ktra charakteryzuje poruszany temat11. W jzyku potocznym grupa dyskusyjna jest czsto zwana newsami (z ang.). Korzystanie z grup dyskusyjnych wymaga specjalnego oprogramowania, ktre wbudowano w programy pocztowe, midzy innymi Outlook Express (skadnik przegldarki stron WWW Internet Explorer). Wedug Justyny Lipiskiej, grupy dyskusyjne stanowi organizacj sieciow w ujciu atrybutowym, rozumian jako grupa ludzi pozostajcych ze sob w bezporedniej interakcji i dziaajcych w okrelonych jej ramach, tworzc ukad zorganizowanego dziaania w rzeczywistoci wirtualnej12. Duy stopie otwartoci w grupach dyskusyjnych pozwala na swobodne decydowanie o swoim uczestnictwie, co ma istotne zna-
Forum dyskusyjne
Form grup dyskusyjnych, ktra suy do wymiany informacji i pogldw midzy osobami o podobnych zainteresowaniach przy uyciu przegldarki internetowej, a przeniesionych do struktur stron WWW, jest forum dyskusyjne15. Obecnie zyskuje ono na popularnoci. Fora prowadz praktycznie
M. Castells: Spoeczestwo sieci. Warszawa 2008, s. 20. J. Rg: Kobiety w cyberprzestrzeni czyli wirtualny feminizm. W: Technologie informacyjne i ich wpyw na ksztatowanie si nowych wartoci kulturowych i spoecznych. Red. L. Haber. AGH, Krakw 2004, s. 282. 11 Encyklopedia wiedzy komputerowej. Komputer wiat 2003 nr 3, s. 106. 12 J. Lipiska: Kultura grup dyskusyjnych w Internecie. Toru 2008, s. 13. 13 Leksykon: komputery, multimedia, Internet. Warszawa 1997, s. 215. 14 G. Mazurek: Blogi i wirtualne spoecznoci wykorzystanie w marketingu. Krakw 2008, s. 104. 15 http://pl.wikipedia.org/wiki/Forum_dyskusyjne.
9 10
134
Edukacja
wszystkie portale, wikszo wortali, znaczna liczba firm oferujcych usugi dostpu do Internetu (Internet Service Provider ISP). S one take powszechne na stronach wielu instytucji, czasopism, przedsibiorstw, uczelni. Spotyka si take liczne fora zakadane zupenie prywatnie. Kilka pocztkowych forw jest zazwyczaj definiowanych przez administratora lub waciciela. Forum jest podzielone na tematy zwane wtkami, ktre mog tworzy uytkownicy przez napisanie nowej wiadomoci na danym forum. Kolejne osoby odpisuj na wiadomo rozpoczynajc wtek i kontynuuj go. Administrator moe przydzieli prawa moderatorw wybranym uytkownikom (na bardzo maym forum mona si nawet zgosi do tej roli), ktrzy zajmuj si, midzy innymi, tworzeniem nowych forw, monitorowaniem przestrzegania regulaminu forum, kasowaniem wiadomoci, blokowaniem wtkw, w niektrych wypadkach rwnie dbaoci o poprawno jzykow wpisw16. Forum dyskusyjne to odmiana grupy dyskusyjnej, w ktrej do zarzdzania treci su strony internetowe. Ze wzgldu na kryterium dostpnoci mona wyrni forum: anonimowe, panonimowe z uproszczon rejestracj bez weryfikacji, kontrolowane, zamknite. Najczciej spotyka si fora anonimowe i panonimowe. Tak form wypowiedzi zapewniaj zazwyczaj portale internetowe, ktre zezwalaj na komentowanie artykuw lub organizuj odrbne forum powicone tematom oglnym17. Ponadto fora mog by paskie, czyli skadajce si z jednego forum, na ktrym wszystkie kolejno pojawiajce si wtki s sortowane chronologicznie lub alfabetycznie, lub ustrukturalizowane, ktre maj jednolub wielowarstwow struktur, stworzon zazwyczaj przez administratora. Jeli dokonamy podziau ze wzgldu na tre, forum moe by wielotematyczne porusza si wiele tematw podzielonych na kategorie, lub oglnotematyczne, zwizane z wszystkimi tematami w jednej kategorii. Zmiany, jakie zachodz w yciu spoecznym, s spowodowane wielorakimi czynnikami, wrd ktrych naley wyrni rozwj technologii. Nowe medium komunikacji Internet jest swoistym katalizatorem zmian spoecznych, a jednoczenie ich przyczyn18. Dziki Internetowi i dyskusjom prowadzonym w sieci, dostp do informacji zosta znacznie uatwiony. Wpyw Internetu zaczyna by coraz bardziej odczuwalny, rwnie w wiadomoci jego uytkownikw. Peni on funkcj skarbnicy wielu informacji,
Netykieta to zbir regu obowizujcych w kontaktach w Internecie, dotyczcych zarwno poczty elektronicznej, grup dyskusyjnych, jak i innych aspektw cyberprzestrzeni. Ich nieprzestrzeganie moe doprowadzi do zablokowania dostpu uytkownika do grupy dyskusyjnej, w ktrej zachowa si niezgodnie z netykiet. Pomimo braku kodyfikacji zasad postpowania oraz nieprzestrzegania czy te nieaprobowania ich wszystkich w jednakowej mierze, wiele zyskao rang szczeglnych norm etycznych skadajcych si na to, co si okrela jako etyk sieci Netiquette, Nethics, Cybermanners. Amerykaski Computer Ethics Institute uj podstawowe zasady netykiety w nastpujcych dziesiciu przykazaniach: 1) nie uywaj komputera, by szkodzi innym osobom; 2) nie przeszkadzaj innym osobom przy pracy z komputerem; 3) nie grzeb w plikach innych osb; 4) nie uywaj komputera, by kra; 5) nie uywaj komputera dla faszywych zezna; 6) nie uywaj i nie kopiuj programu, za ktry nie zapacie; 7) nie uywaj bez zezwolenia zasobw z komputerw innych osb; 8) nie przypisuj sobie intelektualnych wynikw (intellectual output) innych osb; 9) pomyl o spoecznych konsekwencjach programu, ktry piszesz; 10) uywaj komputera w sposb wykazujcy rozwag i respekt.
(J. Barta, R. Mankiewicz: Internet a prawo. Krakw 1998, s. 251.)
ktrych zdobywanie stao si potrzeb nowo tworzcego si typu spoeczestwa spoeczestwa informacyjnego19. Przewaajcym typem komunikacji w grupach dyskusyjnych jest typ informacyjny uczestnicy dziel si wiedz, wyjaniaj bardziej skomplikowane kwestie, czsto udzielaj instruktau, zazwyczaj bez intencji wpywania na postawy i zachowanie odbiorcw20. Jednak mona take zauway perswazyjny typ komunikacji, szczeglnie w sytuacji, gdy uczestnicy dyskusji odradzaj jakiego rozwizania.
Nowa grupa spoeczno-zawodowa

Rok 1989 przynis wiele istotnych zmian spoeczno-ustrojowych w Polsce. Dotyczy to rwnie suby w Siach Zbrojnych RP. W ramach dostosowywania standardw do przepisw obowizujcych w Organizacji
16 17 18 19 20
Doskonaym przykadem jest moderator Niezalenego Forum o Wojsku, dbajcy nie tylko o przestrzeganie netykiety, ale dokonujcy czsto korekty jzykowej wpisw. G. Mazurek: Blogi i wirtualne spoecznoci, s. 107. J. Rg: Kobiety w cyberprzestrzeni, s. 281. Ibidem. J. Lipiska: Kultura grup dyskusyjnych, s. 93.
135
Edukacja
radczym kierownictwa resortu spraw obronnych w kwestii wojskowej suby zawodowej kobiet. Corocznie s te publikowane informacje na temat wojskowej suby kobiet. Wedug danych na 1 stycznia 2010 roku zawodow sub wojskow w Siach Zbrojnych RP peni 1549 kobiet we wszystkich trzech korpusach osobowych: oficerskim (782), podoficerskim (612), szeregowych zawodowych (155). W szkoach wojskowych, w tak zwanej subie kandydackiej, uczy si 448 kandydatek na onierzy zawodowych, w tym 406 podchorych (kandydatek na oficerw) oraz 42 eleww (kandydatek na podoficerw). Ogem sub czynn peni 1997 kobiet, co stanowi 1,99 procent wszystkich onierzy Wojska Polskiego22.
Fot. 2. Istotnym wtkiem w dyskusjach na forum internetowym jest kwestia umundurowania kobiet (fot. Bogusaw Politowski)
Kobieta onierz w sieci

W artykule dokonano przegldu i analizy licznych forw internetowych powiconych wojskowej subie kobiet w ostatnich dwudziestu latach23. Opracowanie jest nowatorskim podejciem do zagadnienia, jak dotd nie pojawiy si bowiem rozwaania dotyczce obecnoci kobiet onierzy na forach internetowych oraz oglnie w sieci24. Przeanalizowano grupy dyskusyjne najbardziej reprezentatywne dla omawianego tematu, ktre ze wzgldu na form mona podzieli na: paramilitarne na przykad Niezalene Forum o Wojsku, oficjalne strony Ministerstwa Obrony Narodowej, komentarze, artykuy internetowe i komentarze do nich, wtki zakadane ad hoc, inne. Zainteresowanie omawianym tematem jest bardzo due, zarwno w krgach wojskowych, jak i w rodowisku cywilnym. Komentarze s dokonywane przez przedstawicieli obu pci w stopniu porwnywalnym. Poruszana tematyka zwizana z wojskow sub kobiet jest szeroka. Omawiane zagadnienia dotykaj niemale wszystkich aspektw suby kobiet: ich roli i miejsca w wojsku i w spoeczestwie, wymogw dotyczcych wstpienia do wyszych szk
Traktatu Pnocnoatlantyckiego zawodow sub wojskow mog podejmowa rwnie kobiety. W pastwach NATO naczeln zasad jest taki udzia kobiet w siach zbrojnych, ktry nie przyczynia si do obnienia zdolnoci operacyjnych, osabienia gotowoci bojowej, i nie stanowi przeszkody w realizacji zada. Kobiety nie mog stanowi sabego ogniwa. Pastwa natomiast s zobligowane do tworzenia warunkw prawnych i organizacyjnych uatwiajcych godzenie suby z yciem rodzinnym21. Dla armii polskiej jest to rzeczywiste wyzwanie. Kobiety w polskim mundurze wojskowym, nie liczc czasu powsta narodowych i okresu wojen wiatowych, mona byo spotka jedynie w subach medycznych lub pomocniczych i to w bardzo ograniczonej liczbie. Zgodnie z obecnie obowizujcymi przepisami, mog one suy na tych samych stanowiskach co mczyni, jeli tylko speniaj wymagane przepisami normy psychofizyczne i maj odpowiednie kwalifikacje zawodowe. W listopadzie 1999 roku powoano Rad do spraw Kobiet w Siach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, ktrej zadaniem jest reprezentowanie kobiet onierzy, zarwno w kraju, jak i poza jego granicami. Jest ona jednak przede wszystkim organem do21 22
http://www.wojsko-polskie.pl/articles/view/14331/S%C5%82u%C5%BCba%20Wojskowa%20Kobiet.html. Suba wojskowa kobiet. 2.03.2010. Ibidem. 23 W artykule uwzgldniono fora internetowe wedug stanu na 10 lipca 2009 roku. W cytatach pochodzcych z wirtualnych dyskusji zachowano oryginaln pisowni i interpunkcj. Pe uczestnikw okrelono na podstawie wpisw, gwnie uywanych form gramatycznych oraz deklaracji tosamoci pciowej, oczywicie przy zaoeniu, e uczestnicy dyskusji na forum dziaali bona fide (w dobrej wierze) i nie wystpio zjawisko wirtualnej zmiany pci (gender-switching). 24 A. Szymanowicz: Problemy kadry zawodowej Wojska Polskiego w wietle postw internetowych Niezalenego Forum o Wojsku. W: Oficerowie grup dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza procesu bezpieczestwa narodowego. Red. J. Maciejewski, T. Koodziejczyk, D. S. Kozerawski. Wrocaw 2008.
136
Edukacja
wojskowych, rekrutacji oraz poboru, warunkw pracy, socjalno-bytowych, postrzegania kobiet onierzy przez rodowisko, stereotypw, socjobiologii, na refleksjach egzystencjalnych skoczywszy. nych przez mczyzn. Sytuacja w wojsku jest przykadem trudnoci, jakie napotykaj kobiety wkraczajce w patriarchaln sfer zawodow, z ktrej przywilejw mczyni niechtnie rezygnuj, przykadem skazania czasami na izolacj i brak akceptacji26. Cz uczestniczek wirtualnych dyskusji wyrazia zainteresowanie misjami pokojowymi i stabilizacyjnymi, w ktrych bior udzia onierze Si Zbrojnych RP. Odpowiadali niejednokrotnie onierze, czsto ich uczestnicy, ktrzy raczej niechtnie patrz na udzia kobiet onierzy w misjach. Uwaaj bowiem, e potrzebuj one wikszej ochrony, sdz, e szczeglnie w krajach muzumaskich ich obecno moe by bardziej kopotliwa i powodowa problemy. Ciekawymi wypowiedziami s niektre komentarze mwice o typowej dla mczyzn potrzebie chronienia kobiety, zwaszcza tej, w stosunku do ktrej s ywione gbsze uczucia, co w konsekwencji moe doprowadzi do sytuacji konfliktowych podczas penienia misji. Adam pisze: Jak bys si zakocha w swojej podwadnej to nie zawahabys si wysa j na najtrudniejszy odcinek frontu? Ja tam bym nie potrafi27. Innym aspektem s refleksje odnoszce si do umundurowania kobiet28. Gosy dyskutantw w tej kwestii mog zosta podzielone na wypowiedzi osb cywilnych kobiet i mczyzn, oraz onierzy take obu pci. Wiele komentarzy sprowokowaa wypowied prasowa penomocnika ministra obrony narodowej ds. kobiet dotyczca kwestii butw dla kobiet onierzy. Oglne rozbawienie wzbudzia uwaga projektanta mody, ktry sugerowa wysoko obcasw od piciu do omiu centymetrw. W odpowiedzi go pisa: obcas do 8 cm? przeciez kobiety sobie nogi poami w takich butach gdy np. bd chodzi krokiem defiladowym... niech kto si w gowe puknie. Kolejny wpis wydaje si by gosem rozsdku: jak si raz zaprojektuje adne, i klasyczne i to zarwno dla kobiet jak i dla mczyzn to nikomu nie przeszkadza, teraz to kady marudzi a potem to by chcia mie adnie prezentujc si defilad na 11 listopada (autor go)29. Tematyka munduru zostaa te poruszona przez kobiety zamierzajce polubi onie-
Szkoy wojskowe i przebieg suby

Jednym z czstych tematw pojawiajcych si na forach dotyczcych kobiet onierzy jest wybr odpowiedniej szkoy, ktra przygotowuje do kariery w wojsku. Uczestniczki dyskusji to gwnie uczennice szk rednich, czasami licew o profilu wojskowym, zdarzaj si rwnie wypowiedzi gimnazjalistek, ktre ju teraz s zainteresowane karier wojskow. Wymieniaj si one informacjami o warunkach przyjcia do rnego rodzaju szk wojskowych, zarwno oficerskich, jak i podoficerskich. Niektre zamierzaj wstpi bezporednio do korpusu szeregowych. Pytania dotycz przede wszystkim kryteriw przyjcia, warunkw nauki (zauwaalny jest gos studentek wojskowych). Dziewczta czsto opisuj pokrtce swoje osignicia, gwnie sportowe. Poszukuj w ten sposb potwierdzenia wasnej przydatnoci czy te sprawnoci. Na przykad Lka pisze: moe masz wyobraenie o dziewczynach, e bez makijau, butw na obcasach i farby na gowie to nie dziewczyna, ale ja tego nie mam, co one. Jestem naturalna i wysportowana I CHC I DO WOJA. Wspiera j Karola: Damy rad, dziewczyny! Cieszy mnie, e tyle dziewczyn chce i do wojska. Ja te jestem tym zainteresowana. Wybieram si w tym roku do Dblina (oczywicie pod warunkiem e wszystko przejd) i byabym zadowolona, jeli ktra z was te si tam wybiera25. Kolejnym tematem, ktry interesuje przysze onierki, jest ycie codzienne w jednostkach wojskowych, obowizki i prawa oraz ich funkcjonowanie w praktyce. Najczstsze pytania dotyczyy przyjcia w rodowisku, a take traktowania przez kolegw, zwaszcza jeli si rozway postrzeganie przez pryzmat pci, a nie kwalifikacji i speniania wymogw. Anna Dbska uwaa, e wymogiem zmieniajcej si rzeczywistoci spoecznej, jest zrobienie miejsca dla kobiet w dziedzinach zdominowahttp://doza.o2.pl/?s=4097&t=11630. 2.03.2010.
Cyberprzestrze
staje si dla kobiet nowym polem do rozszerzania moliwoci, nie tylko intelektualnych. Wpyw Internetu moe zasadniczo zmieni sposb ich funkcjonowania w rzeczywistoci spoecznej. Dziki sieci globalnej kobiety poznaj nowe sposoby wasnego rozwoju i opinie na tematy bezporednio dotyczce ich wizerunku.
(J. Rg: Kobiety w cyberprzestrzeni czyli wirtualny feminizm. W: Technologie informacyjne i ich wpyw na ksztatowanie si nowych wartoci kulturowych i spoecznych. Red. L. Haber. Krakw 2004, s. 282.)
25 26 27
A. Dbska: Kobieta w mundurze, czyli nowa jako w systemie bezpieczestwa pastwa. Toru 2004, s. 48. http://groups.google.pl/group/pl.misc.militaria/browse_thread/thread/de04e2f3a69f03d0/fd05dfb6506306c8?hl=pl&ie=UTF-8&q=kobieta+%C5%BCo%C5% http://www.pardon.pl/artykul/3033/zolnierki_pokaza_nogi. W. Wowra: onierki poka nogi. 2.03.2010. http://www.nfow.pl/viewtopic.php?t=17039&postdays=0&postorder=asc&start=30. 2.03.2010.
82nierz#fd05dfb6506306c8. 2.03.2010.
28 29
137
Edukacja
estw wojskowych, kwestie urlopw macierzyskich, wychowawczych, a przede wszystkim przydziaw subowych. Byy rwnie rozwaane kwestie maestw, w ktrych kobieta jest wysza rang lub naley do korpusu oficerskiego, a m do podoficerskiego. S to niewtpliwie sprawy trudne do uregulowania, ale wskazuj na du tolerancj rodowiska wojskowego (w armii amerykaskiej, na przykad, tego rodzaju sytuacje s raczej niewskazane). Poruszono take problem komisji wojskowych organizowanych przez wojskowe komendy uzupenie (WKU). Dziewczta, ktre zostan obowizkowo objte t procedur (np. po szkoach medycznych), zadaway konkretne pytania dotyczce przebiegu komisji, wymaganych dokumentw itp. Pytania wyraay obawy typowe przed stawieniem si przed komisj, wynikajce ze stereotypw i braku rozpowszechnionych rzetelnych informacji. Niestety, na rozpatrywanym forum uczestnicy, zwaszcza pci mskiej, odbiegli od zadanego pytania. Komentowali sam obecno kobiet w wojsku, obrzucali si inwektywami. Ale przeway rozsdek zaoycielki wtku onierki: Interesowaa mnie tylko cz przyjcia do wojska, ktra w prospektach i informatorach jest pomijana komisja wojskowa dla dziewczt oraz pierwszy dzie w wojsku. Doinformowaam si o tym od kobiet, ktre s ju w armii. Szkoda tylko, e na mj temat odpowiaday osoby, ktre nie maj nic do powiedzenia, gdy kilka odpowiedzi odbiego od rzeczywistego tematu a kilka jest tylko fantazj ... A uwagi i opinie o wojsku prosz zamieszcza na waciwym forum32.
Fot. 3. Wskanikiem stopnia aprobaty dla kobiet onierzy zawodowych jest ich akceptacja przez mczyzn jako dowdcw (fot. Jacek Szustakowski)
rza lub funkcjonariusza sub mundurowych. Znalazy si tutaj raczej artobliwe komentarze, ale te trafne uwagi dotyczce, na przykad, policjantek w mundurach. Kwesti umundurowania dla kobiet zajto si rwnie przy okazji opublikowania zdjcia z okazji ukoczenia szkoy w Dblinie. Jako motyw przewodni pojawiaj si buty oraz dugo spdnic do stroju galowego. W dyskusjach poruszano take spraw poboru do wojska. Wiele komentarzy byo odzewem na artyku opublikowany w Gazecie Wyborczej Wojsko wzywa kobiety!30, dotyczcy studentek psychologii, ktre otrzymay wezwanie do stawienia si przed komisjami poborowymi. Brak rzetelnych informacji spowodowa wrcz panik i zdezorientowanie wrd nich sprawa oczywicie zostaa szybko wyjaniona. Autorka artykuu zwrcia take uwag na form wezwania, ktra nie przewidziaa form eskich: Pan Siennika Katarzyna [] wzywam Pana do osobistego zgoszenia si do poboru w dniu 26.04.2006. Komentarze dotyczyy funkcji psychologa w wojsku. Wikszo gosw popieraa jego obecno, zastrzeenie zgosia jedynie psycholozka2: tylko specjalista moze przydac sie wojsku. Losowo wybrany absolwent psychologii bedzie tak samo przydatny jak jakikolwiek31. Inne tematy zwizane z wojskow sub kobiet poruszane na forach to problemy ma30 31
Stereotypy i przywileje
Dziki rodkom masowego przekazu te same treci trafiaj do rzeszy odbiorcw, w nastpstwie czego zostaje wykreowana podobna wizja otaczajcego wiata. Jak zauwaa Joanna Rg, zmienia si te wizerunek kobiety. Z jednej strony ujednolica si, nie powoduje ju gwatownych reakcji i wydaje si by neutralny. Z drugiej strony trudniejsze jest zadanie zmieniania go na lepszy, na taki, ktry wiadczy o wartoci kobiety jako istoty samej w sobie33. Przykadem wartym odnotowania jest wtek zaoony na pl.misc.militaria w pa-
http://miasta.gazeta.pl/warszawa/1,34862,3245766.html. A. Krzyaniak-Gumowska: Wojsko wzywa kobiety! 2.03.2010. http://forum.gazeta.pl/forum/w,752,39441659,39449509Wojsko_bierze_warszawianki_w_kamasze.html. 2.03.2010. 32 http://forum.o2.pl/temat.php?id_p=5044419&start=30. 2.03.2010. 33 J. Rg: Kobiety w cyberprzestrzeni, s. 280.
138
Edukacja
dzierniku 1999 roku, czyli w okresie, kiedy kobiety pojawiy si w subie kandydackiej na uczelniach wojskowych. Zosta on zatytuowany Kobiety w armii prba komentarza34. Dyskusja obja szerokie spektrum zagadnie zwizanych z wojskow sub kobiet. Analiza zamieszczonych wpisw (rwnie ze wzgldu na formy gramatyczne) mogaby skania do przypuszczenia, e uczestnicy to sami mczyni (oczywicie naley bra pod uwag zjawisko gender-switching), rwnie ze wzgldu na podjty temat poboru, ktrym ma by wkrtce objty jeden z uczestnikw forum i rady udzielane przez innych dyskutantw. Wpis osoby o pseudonimie Uded Naczelny Pobiesow, jednoczenie zaoyciela wtku, ukazuje, e moliwe jest rozpatrzenie kwestii obecnoci kobiet w wojsku w sposb rzeczowy, racjonalny, przemylany, na wysokim poziomie. Dyskusj mona uzna za dobry przykad prby przeamywania stereotypw. Uczestnicy forum omawiaj, na przykad, temat sprawnoci fizycznej kobiet i mczyzn w wietle wymogw wojskowych i cywilnych. Pisz o rnych standardach sprawnociowych z wychowania fizycznego w szkoach, ktre maj potwierdza mniejsz wytrzymao i si fizyczn kobiet. Uded Naczelny Pobiesow susznie zauwaa, e porwnania nie powinny dotyczy kobiet i mczyzn, ale raczej onierzy obu pci: Co to jest przecietny facet i przecietna kobieta? Mow ==> przecietny zolnierz i zolnierka. Ci moga i bede rowni to kwestia treningu i szkolenia35. Wtpliwoci dyskutantw, e tylko jedna kobieta na sto, spord tych, ktre przeszy testy sprawnociowe, naprawd nadaje si do suby wojskowej, ripostuje: Mysle, ze gdyby obnizyc prog wstepny i wyrownac prog dalszy (np. po 3 miesiacach) kobiet w woju byloby wiele, wiele wiecej. Pamietaj z powodow spolecznych i kulturowych kobiety maja nierowny start. Za pare lat byc moze to sie wyrowna. Wlasciwie to juz powoli sie wyrownuje36. Zaoyciel wtku stawia kolejn tez, tym razem dotyczc wojskowego sprztu tech34
nicznego, tak zaawansowanego, e mona go obsugiwa tylko po zdobyciu odpowiedniej wiedzy, a kwestie fizyczne mog powoli zacz traci na wanoci: Zostanie przyjety pewien pulap, jakie dany czlowiek MUSI spelniac, aby byc pelnowartosciowym zolnierzem, lecz jego przekraczanie bedzie juz sprawa osobistego treningu37. Krzysztof z kolei zwraca uwag, e na wspczesnej wojnie licz si zalety umysu, a nie ciaa. I to na wszystkich szczeblach38. W odpowiedzi RED BARON zauwaa, e stwierdzenie to nie do koca jest suszne. A nawet jesli to: zrownajmy nasze plcie inteligencja, otrzymamy np: inteligentnego faceta i inteligentna kobiete. Z tym ze przecietnie facet bedzie silniejszy, bardziej wytrzymaly. No i co nam wyjdzie? Kto bedzie lepszym zolnierzem?39. Inny uczestnik forum ktabaczynski zauwaa, e nie jest to dyskusja o zmianach w biologii czowieka, lecz o nadchodzcych zmianach w organizacji armii. Podaje przykady kobiet sucych w armiach i ich udziau w dziaaniach wojennych: wszelkiego rodzaju partyzantki polska, algierska, filipiska, nikaraguaska mona wymienia bez koca; prace naukowo-badawcze np. pani admira US Navy wprowadzia do wiatowej informatyki jzyk Cobol, ale takich byo duo wicej; lotniczki Armii Radzieckiej w WWII40. Pojawiaj si rwnie gosy, ktre wpywaj na zmian stereotypw, wizerunku kobiety onierza, niweluj powszechnie panujc i powielan rwnie przez niektre kobiety na forach opini o babochopiew mundurze. System spoeczny wojska cigle si ksztatuje i podlega modyfikacjom. Nowa struktura organizacyjna wymusza w pewien sposb charakter stosunkw spoecznych, wzory rl zawodowych, typizacj interakcji, porednio wpywa te na atmosfer suby i obyczajowo oniersk. Anna Dbska i Marian Kloczkowski zauwaaj, e Kultura organizacyjna, w tym bogactwo zwyczajw i wojskowego ceremoniau zostay stworzone przez mczyzn pod ktem ich sposobu patrzenia na wiat, zawd czy wreszcie na kobiety41. Na forum podjto wan kwesti macierzystwa i urlopw macierzyskich oraz
Mimo pozytywnego nastawienia do kobiet onierzy,

uczestnicy dyskusji na forum internetowym przewanie uywaj form mskich nazw zawodw i specjalnoci. Podawanie ich form eskich jest zjawiskiem stosunkowo nowym, jednak ju zauwaalnym, zarwno w mediach, jak i w jzyku potocznym. Niewtpliwie zajmujca dyskusja na temat form eskich nazw zawodw i stopni wojskowych pojawia si w Internecie ju w lutym 2002 roku na: pl.hum.polszczyzna.
http://groups.google.pl/group/pl.misc.militaria/browse_thread/thread/de04e2f3a69f03d0/fd05dfb6506306c8?hl=pl&ie=UTF-8&q=kobieta+%C5%BCo%C5% 82nierz#fd05dfb6506306c8. 2.03.2010. 35 Ibidem. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 Ibidem. 39 Ibidem. 40 Ibidem. 41 A. Dbska, M. Kloczkowski: Kobieta w wojsku. Wyzwanie dla wojska i socjologii. W: Socjologiczne aspekty bezpieczestwa narodowego. Red. J. Maciejewski. Wrocaw 2001, s. 88.
139
Edukacja
wychowawczych, rwnie ze wzgldu na konieczno zastpienia kobiety onierza na czas urlopu. Powsta mgby wwczas problem natury ekonomicznej, jako e po powrocie z urlopu mamy do czynienia ze zjawiskiem nadmiarowoci. Zwracano rwnie uwag, i ze wzgldu na wojskow sub kobiet powinny nastpi zmiany zarwno w mentalnoci rodowiska wojskowego, jak i w caym spoeczestwie. Dywagacje i spostrzeenia uczestnikw dyskusji internetowych znalazy potwierdzenie w badaniach dotyczcych charakterystyki socjograficznej kobiet w Siach Zbrojnych RP przeprowadzonych przez Jana Maciejewskiego w 2001 roku. Wyniki bada empirycznych nie s gosem w dyskusji o kwestiach oczywistych [] raczej regulacje wewntrzne budzce obecnie najwiksze kontrowersje, do tej pory nie rozstrzygnite, bd obowizujce tymczasowo. Jest to na pewno problem norm sprawnoci fizycznej na egzaminach do uczelni wojskowych, umundurowania, nazewnictwa, szczegowych uregulowa zwizanych z okresem macierzystwa, czy w kocu kwestia wieku emerytalnego kobiet42. Autor konstatuje, e rozwizaniem mogyby by dwie strategie. Jedna z nich uwzgldnia potrzeby i ograniczenia pci; druga wymagaaby koniecznoci dostosowania si kobiet do istniejcych norm, rygorw bojowych czy wzorw umundurowania obowizujcych msk cz kadry zawodowej WP. Zarysowana grupa problemw odnoszca si do funkcjonowania kobiet onierzy zawodowych w przestrzeni spoecznej WP oddaje skal zmian, jakie, obok przeksztace strukturalnych, czekaj polsk kadr zawodow [...] w sferze wiadomociowej, kultury organizacyjnej i wojskowego obyczaju43. Zachowanie mczyzn onierzy w stosunku do kobiet onierzy jest rwnie czsto podejmowanym wtkiem na innych forach. Wypowiadajce si kobiety onierze pitnuj szarmanckie zachowanie kolegw, ktre nie uwzgldnia stopnia wojskowego, oczekuj rwnego traktowania bez wzgldu na pe. Tatikola, na przykad, wymienia kilka najbardziej typowych niestosownych zachowa: 1. cmok w rczk 2. przepuszczanie przez starszych stopniem przodem 3. noszenia naszego sprztu/bagay44. Naley w tym miejscu jednake odnotowa fakt, e cz kobiet onierzy toleruje tego rodzaju sytuacje, a nawet wymusza. Naleaoby si zastanowi, czy takie jest ich nastawienie od pocztku suby, czy te moe zostay one poddane swoistej socjalizacji, gdy znalazy si w zmaskulinizowanym rodowisku wojskowym. Zagadnienia poruszane na forum z 1999 roku: Kobiety w armii prba komentarza, wpisuj si w wyzwania dla wojska zwizane z zawodow sub kobiet opracowane w 2001 roku przez Ann Dbsk i Mariana Kloczkowskiego45. Interesujcym wskanikiem stopnia aprobaty lub dezaprobaty dla kobiet onierzy zawodowych jest odpowied na pytanie projekcyjne skierowane do kadry Wojska Polskiego: Jaka byaby Pana reakcja, gdyby Pana bezporednim przeoonym zostaa kobieta? oraz do onierzy suby zasadniczej: Czy nie miaby Pan nic przeciwko temu, aby kobieta bya Pana przeoonym? W tabeli przedstawiono rozkad uzyskanych odpowiedzi. Uczestnik forum Krzysztof, onierz (jak wynika z wpisw), podaje przykady kobiet onierzy z innych krajw, potwierdza ich sprawno, wiedz wojskow itp. Opowiada o swoich dowiadczeniach z kobietami onierzami sucymi w jednostkach bojowych: kobiety te [...] take byy psychologami, specjalistami PR, informatyki, lekarzami, specjalistami od
Tabela. Stopie aprobaty dla kobiet onierzy zawodowych

Reakcja zdecydowanie pozytywna raczej pozytywna byoby mi to obojtne raczej negatywna zdecydowanie negatywna trudno powiedzie kadry na przeoonego kobiet [%] 16 23 30 16 8 7 onierzy suby zasadniczej na przeoonego kobiet [%] 40 24 * 14 16 6
*Ta kategoria odpowiedzi nie wystpia w pytaniu do onierzy suby zasadniczej. rdo: A. Dbska, M. Kloczkowski: Kobieta w wojsku. Wyzwanie dla wojska i socjologii. W: Socjologiczne aspekty bezpieczestwa narodowego. Red. J. Maciejewski. Wrocaw 2001, s. 90.
J. Maciejewski: Sylwetka kobiety w siach zbrojnych RP charakterystyka socjograficzna. W: Wojskowa suba kobiet a restrukturyzacja si zbrojnych. Pruszkw 2002, s. 41. 43 Ibidem. 44 http://www.nfow.pl/viewtopic.php?t=17039&postdays=0&postorder=asc&start=30. 2.03.2010. 45 A. Dbska, M. Kloczkowski: Kobieta w wojsku, s. 8485.
42
140
Edukacja
cznoci z Polski i z innych krajw. Byy one doskonale wyszkolone i posiaday imponujc wiedz, a ich koledzy z jednostek, jedynie co artobliwie im zarzucali to fakt, e na pocztku nie mogli si skupi, patrzyli si na poladki i na piersi46. Autor tego wpisu uwaa, e kobiety mog by i s rwnorzdnymi partnerami dla mczyzn w armii, nie jest przeciwny kobietom onierzom podwadnym lub przeoonym. W dyskusjach internetowych poruszono take wan kwesti dopuszczenia kobiet na stanowiska bojowe. Zdecydowana wikszo ich uczestnikw pci mskiej, a czciowo take eskiej, jest stanowczo przeciwna wprowadzeniu kobiet onierzy do dziaa bojowych. Sprawa ta w krajach NATO jest regulowana rnie. Generaln zasad jest ocena zaistniaej sytuacji, efektywno dziaania wojska i stopie zagroenia bezpieczestwa narodowego. Aleksandra Skrabacz z kolei uwaa, e dopuszczenie kobiet do wszystkich stanowisk wojskowych, w szczeglnoci bojowych, jest spraw trudn, wymagajc rozwagi i wci dyskusyjn47. Problematycznym zagadnieniem jest rwnie objcie przez nie innych stanowisk48, a take ograniczenie wiekowe. Wikszo uczestniczek forum sdzi, e pidziesit lat to wiek zbyt niski, aby zakoczy sub zawodow, midzy innymi dlatego, e kobietom trudno bdzie osign, na przykad, stopie generaa. Zagadnieniem budzcym kontrowersje jest tak zwany system kwotowy naboru do suby wojskowej, dziki ktremu mogoby rozpoczyna j wicej kobiet. Zarwno w badaniach dotyczcych parytetw w polityce49, jak i na forach, gosy s podzielone. Uczestnik dyskusji na ten temat katopo zastanawia si, czy nie byoby warto wprowadzi, e minimum 1015% przyjtych to kobiety50. Z drugiej jednak strony Czesaw uznaje parytet za politycznie poprawny idiotyzm w najczystszej postaci, w ktrego wyniku z wojska zostaliby relegowani wietnie wyszkoleni onierze, eby przyj zamiast nich kobiety.
46 47
Teraz feminizm jest w modzie ale prosz trzymajmy polityk z dala od armii, bo w ten sposb obraamy te nieliczne kobiety, ktre do wojska naprawd si nadaj51.
Tosamo
Naleaoby si rwnie zastanowi nad uwarunkowaniami, ktre potencjalnie sprzyjaj wyonieniu si identyfikowalnej tosamoci zbiorowej kobiet onierzy w ramach zbiorowoci kolektywnej, jak jest cae rodowisko wojskowe. Naley pamita, e samo zaistnienie odpowiednich uwarunkowa wewntrz danej instytucji, w tym wypadku wojska, nie musi automatycznie implikowa uksztatowania si w niej nowej tosamoci zbiorowej. (3) Na podstawie bada Wojskowego Biura Bada Spoecznych dotyczcych suby wojskowej kobiet52, Anna Dbska dokonaa analizy tosamoci grupowej kobiet onierzy53. Stwierdzia, e: obserwujemy rwnie uwiadamianie sobie podstawowych interesw grupy kobiet, ktre stanowi mniejszo w instytucjach zdominowanych przez mczyzn. Kobiety onierze potrafi wyartykuowa potrzeby i interesy wasnej zbiorowoci, wikszo z nich rozumie, e same musz zadba o ich realizacj, ale nie s gotowe na wspprac z innymi przedstawicielkami wasnej pci. Przede wszystkim jest to dla nich trudne mentalnie, poniewa nigdy nie solidaryzoway si z obcymi kobietami. Jednak gwnym problemem jest brak wiedzy na temat rodkw zaradczych i mechanizmw skutecznych w sferze publicznej54. Obecno kobiet onierzy w Internecie w peni potwierdza ich uksztatowan ju tosamo zbiorow, za wirtualne dyskusje w duej mierze dotycz ich specyficznego interesu grupowego.
WYJANIENIE
NR3
O tosamoci zbiorowej moemy mwi wtedy, gdy dana grupa, na przykad kobiety onierze, sama potrafi zdefiniowa sw odrbno, a take zaakcentowa specyficzno swoich interesw grupowych.
Wirtualna zmiana pci

Kwestia tosamoci w medium komunikacyjnym, jakim jest sie, prowadzi do pojawienia si tego zjawiska w nowym wymiarze. Ze wzgldu na brak dostpu do wielu trady-
http://home.agh.edu.pl/Lists/military/military.199910 2.03.2010. A. Skrabacz: Kobiety w obronie narodowej Polski u progu XXI wieku. Warszawa 2002, s. 98. 48 Por.: Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet. Red. A. Titkow. ISP, Warszawa 2003. 49 Por. np.: M. Fuszara: Kobiety w polityce. Warszawa 2007. 50 http://www.wojsko-polskie.pl/threads/view/19379,Kobiety+w+wojsku.html. 2.03.2010. 51 Ibidem. 52 M. Wojtachnio-Baran: Suba wojskowa kobiet. WBBS, Warszawa 2007. 53 A. Dbska: Kobiety w mundurze jako potencjalna tosamo zbiorowa. W: Tosamo spoeczna grup dyspozycyjnych. Red. J. Maciejewski, W. Nowosielski. Wrocaw 2009. Por. take: A. Titkow: Interes grupowy polskich kobiet. W: Kobiety w Polsce na przeomie wiekw. Nowy kontrakt pci? Red. M. Fuszara. Warszawa 2002, s. 4549. 54 A. Dbska: Kobiety w mundurze, s. 49.
141
Edukacja
cyjnych informacji mamy do czynienia z wiksz anonimowoci, pojawia si moliwo manipulowania swoj tosamoci55. Informacji o uytkowniku dostarcza przewanie dostpny adres e-mailowy oraz sygnatura zawierajca najczciej imi i nazwisko, dowolny tekst (czsto maksym filozoficzn) oraz adres strony internetowej. Uczestnicy forum czsto uywaj pseudonimw (nicknames) i adresw e-mail. Nick jest podawany przez uytkownika, adres e-mail czsto jest generowany przez program. Joanna Lipiska, gdy opisuje zachowania grupowe czonkw grup dyskusyjnych, przedstawia zagroenia zwizane z moliwoci zafaszowania tosamoci, ukrywaniem pewnych informacji56. Jednym z rodzajw manipulacji tosamoci w sieci komputerowej jest wirtualna zmiana pci gender-switching. W wypadku omawianego tematu jest ona tym bardziej niebezpieczna, gdy moe wpywa negatywnie na postrzeganie grupy spoecznej kobiet onierzy. (4) k koedukacyjnego rodowiska suby wojskowej59. I naley tu wnie za Ann Dbsk postulat integracji obu pci, ktra ma na celu uwiadomi, e wane jest tak naprawd to, co je czy wsplne cele, wartoci i wsplna spoeczna przestrze, w ktrej musz si pomieci60. Piotr Sienkiewicz i Anna Dbska zauwaaj, e redefinicja umowy spoecznej midzy mczyznami i kobietami, wpisujcej si w proces indywidualizacji i pluralizacji ycia spoecznego, jest zgodna z oczekiwaniami kierowanymi pod adresem spoeczestwa otwartego, spoeczestwa wiedzy61. Podstawowe zaoenia spoeczestwa informacyjnego nie ograniczaj szans i moliwoci mczyzn i kobiet, traktowanych jako grupy czy kategorie spoeczne pe nie wystpuje tutaj jako kategoria naturalnych podziaw czy nierwnoci, a take nie stoi w sprzecznoci z moliwociami aktywnego uczestnictwa kobiet w ksztatujcych si dopiero strukturach spoeczestwa informacyjnego, zaistnienia w cyberprzestrzeni, kreowania cyberkultury62. Gdy si podejmuje wyzwanie monitorowania nowego zjawiska, jakim jest obecno kobiet onierzy w polskiej armii63, nie naley zapomina o ich obecnoci w rzeczywistoci wirtualnej, w cyberprzestrzeni. Wyaniajce si cyberspoeczestwo umoliwia kobietom tworzenie ich tosamoci, wasnego obrazu, ktry moe by przez nie same kreowany oraz perspektyw atwiejszej ni w wiecie rzeczywistym obrony wasnych opinii. Dziki zmianie swojego tradycyjnego wizerunku poprzez dziaalno w Internecie kobiety mog jednoczenie wyj z cyberprzestrzeni z nowymi pomysami do wiata rzeczywistego i wciela je w ycie spoeczne, zmieniajc tym samym swj wizerunek nie tylko w cyberprzestrzeni64. Kobiety onierze s dzi penoprawn grup spoeczno-zawodow, s te znaczcym elementem spoeczestwa informacyjnego, a ich obecno w sieci potwierdza ponad p miliona postw pokazywanych w wyszukiwarce g Google przy hale kobieta onierz.
WYJANIENIE
NR4
Niepodane zachowania w sieci to take trolling prowokowanie, i flaming podeganie do sporw. Do najbardziej pitnowanych spoecznie zachowa w komunikacji za porednictwem sieci komputerowych, rwnie w grupach dyskusyjnych, naley take impersonation podawanie si za inn osob.
(J. Lipiska: Kultura grup dyskusyjnych w Internecie. Toru 2008, s. 64.)
Uwagi kocowe
Ludzko wkroczya w czysto kulturowy wzorzec spoecznych interakcji i spoecznej organizacji. Informacja staje si kluczowym elementem organizacji spoecznej, przepywy wiadomoci i obrazw midzy sieciami tworz podstawow ni struktury spoecznej57. Dziki narzdziom i platformom technologicznym, takim jak grupy dyskusyjne czy fora internetowe, powstaj spoecznoci internetowe. Narzdzia te stanowi jedynie podstaw nawizywania wizi i relacji midzy internautami, jednak to dziki nim zamazuje si tradycyjny podzia na twrcw treci i odbiorcw58. Koniec dwudziestego wieku okaza si momentem przeomowym cywilizacji zachodniej, wyonienia si spoeczestwa sieci, spoeczestwa postindustrialnego. Jest on rwnie momentem przeomowym w spoeczestwie obywatelskim Rzeczypospolitej Polskiej i w Wojsku Polskim, ktre podjo zadanie, bdce niewtpliwym wyzwaniem, rozwizania kwestii zwizanych ze specyfi-
55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Por.: J. Lipiska: Kultura grup, s. 5759. Ibidem, s. 62. M. Castells: Spoeczestwo, s. 474. G. Mazurek: Blogi..., s. 104. J. Maciejewski: Sylwetka kobiety, s. 41. A. Dbska: Kobieta w mundurze, s. 48. P. Sienkiewicz, A. Dbska: Kobiety w spoeczestwie informacyjnym. W: Socjologiczne spojrzenie na rozwj technologii informacyjnych. Red. L. Haber. Krakw 2006. Ibidem, s. 270. A. Dbska, M. Kloczkowski: Kobieta w wojsku, s. 79. J. Rg: Kobiety w cyberprzestrzeni..., s. 283.
142
Wojna sprawiedliwa a wspczesne konflikty zbrojne

Wojna, nierozerwalnie zwizana z histori ludzkoci, zawsze budzia i wci budzi wiele kontrowersji, zwaszcza w wypadku jej definiowania. Autor podejmuje si wyjani interpretacj pojcia wojny, zwanej wojn sprawiedliw. Baz suc analizie tak pojmowanego charakteru wojny s pogldy i stanowiska staroytnych i wspczesnych znanych mylicieli, ludzi polityki i przedstawicieli nauk filozoficznych. Ponadto analiza licznych wojen posuya autorowi do przedstawienia zarysu rozwoju koncepcji wojny sprawiedliwej. Wreszcie, autor odnosi si do wojen prowadzonych obecnie, w ramach utrzymania bezpieczestwa na wiecie.
PRZEMYSAW FURGACZ
publicysta, absolwent kierunku stosunki midzynarodowe w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego, obecnie doktorant w tym samym instytucie. W krgu jego zainteresowa badawczych znajduj si m.in. polityka zagraniczna i polityka bezpieczestwa USA, stosunki midzynarodowe na Bliskim i Dalekim Wschodzie, midzynarodowe stosunki ekonomiczne.
War, a phenomenon that has been with a human race from time immemorial, has at the same time been very controversial, particularly when it came to defining it. The writer makes an attempt to provide an interpretation of a war called a just war. His analysis is based on the views and opinions of ancient and contemporary scientists and academics, politicians and philosophers, as well as illustrated by numerous examples of wars. He finally refers to the wars of today, fought to maintain peace and security in the world.
ojna od niepamitnych czasw towarzyszy ludzkoci. Jest nieodcznie zwizana ze stosowaniem przemocy, najczciej fizycznej, ale nie tylko. Przynosi mniejsze lub wiksze cierpienia, zniszczenia, niesprawiedliwoci, krzywdy, mier, nieszczcia. Czsto towarzysz jej gd i zaraza. Postrzeganie wojny zaley od krgu kulturowego, w ktrym si wychowalimy i w ktrym yjemy. Zmienia si rwnie w miar upywu czasu, wraz z rozwojem materialnym i duchowym ludzkoci jako caoci oraz poszczeglnych spoeczestw. Przez wieki przeobraay si take rodki, narzdzia i sposoby, ktrymi si wojn prowadzi. Mimo rnic w widzeniu wojny w poszczeglnych krgach kulturowych, naley zauway, e w zdecydowanej wikszoci wspczesnych spoeczestw jest ona traktowana jako wielkie zo, co niekorzystnego, co co by moe czasami jest nieuchronne, ale jednak niepodane, niechciane, nielubiane, co co nie powinno mie miejsca, czego naley unika, jeli tylko jest to moliwe. W przeszoci przekonanie to nie byo wcale tak dominujce jak dzisiaj,
jednak nie brakuje wiadectw, e ju w najdawniejszych czasach funkcjonoway pogldy oceniajce wojn jednoznacznie negatywnie. W staroytnoci istniay sekty czy te ruchy radykalnie pacyfistyczne, jak na przykad esseczycy w staroytnej Palestynie czy stoicy w Grecji. W Prawach Platona jeden z uczestnikw dyskusji z nieskrywanym alem stwierdza, e pokj, o ktrym wielu ludzi mwi jest tylko sowem1. Potpienie wojny i utosamienie jej ze zem jest obecne w pismach wielu staroytnych cywilizacji, na przykad chiskiej i indyjskiej. W staroytnych Chinach profesja onierza bya jedn z najbardziej pogardzanych. Najsynniejszy teoretyk sztuki wojennej Sun Zi wcale nie zachca do stosowania przemocy, gdy twierdzi, e nie jest sztuk wygra wojn pokonujc nieprzyjaciela w niezliczonych bitwach, lecz zrobi to nie staczajc ani jednej bitwy2. W wielu utworach literatury staroytnej pojawia si motyw alu, lamentu nad wojn i zem, jakie ona ze sob przynosi. Pragnienie pokoju, tsknota za nim nie byy obce staroytnym. Niewiele osb wie
1 2
R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo midzynarodowe publiczne. Warszawa 2002, s. 37. http://www.brainyquote.com/quotos/ quotos/s/suntzu138179.htm.
143
Edukacja
o tym, e na fasadzie gmachu Organizacji Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku s wyryte sowa starotestamentowego proroka Izajasza: I przekuj ludy miecze na lemiesze, a wcznie na sierpy; jeden nard nie podniesie miecza przeciwko drugiemu i nie bd zajmoway si wojn (Iz 2, 4)3. W mitach i legendach wielu ludw i narodw z rnych stron wiata pojawia si motyw zotej epoki, kiedy ludzie nie prowadzili ze sob wojen. ci trzy dni na zadouczynienie ze strony obwinionego pastwa. Jeli takowe nie nastpio, ponownie wyruszali do nieprzyjaznego pastwa i oficjalnie ogaszali, e jego postpowanie jest niegodziwe, po czym raz jeszcze wracali do Rzymu, gdzie skadali sprawozdanie ze swojej misji przed senatem. Decyzj o wyruszeniu na wojn podejmowa senat. Czstokro zanim si na to zdobyto, sigano po wrby, aby wiedzie, czy bogowie w razie wojny bd sprzyja Rzymianom, czy te nie. Gdy ju postanowiono o wszczciu wojny, fecjaowie najpierw odprawiali mody, potem udawali si nad granic z wrogim pastwem, by przeprowadzi specjalny rytua polegajcy na zanurzeniu dzidy we krwi i rzuceniu jej w stron ziemi nieprzyjacielskiej. Dla Rzymian wojna niesprawiedliwa to taka, ktra nastpia z pogwaceniem tych wszystkich zasad sakralnych i prawnych. Naley jednak podkreli, e owe procedury i ceremonie nie obowizyway w razie wojen domowych, napaci obcego pastwa czy w trakcie wojen z ludami uwaanymi przez Rzymian za barbarzyskie. Inne, od tych dominujcych w staroytnym Rzymie, przekonania na temat wojny sprawiedliwej mia Cyceron. Warunkiem sine qua non do jej zaistnienia byo dla niego doznanie krzywdy realnej i powanej, a nie wyimaginowanej i bahej. Kad te nacisk na to, by wojna zostaa uprzednio naleycie wypowiedziana. Jego zdaniem, adna wojna nie jest sprawiedliwa, jeeli nie zostaa wypowiedziana i jeeli nie zostaa wszczta na skutek doznanej krzywdy4. Wedug Cycerona, dobre pastwo podejmuje sprawiedliwe wojny dla swojego ratunku lub aby dochowa wiernoci zawartym przymierzom lub traktatom. Z drugiej jednak strony trzeba pamita, e podchodzi on dosy bezkrytycznie do swojej ojczyzny. Praktycznie wszystkie prowadzone przez ni wojny uwaa za sprawiedliwe. Innymi sowy, w jego przekonaniu niesprawiedliwe wojny prowadzili inni, Rzym jedynie sprawiedliwe.
W staroytnym Rzymie
Pojcie wojny sprawiedliwej w europejskim krgu kulturowym byo ju znane w staroytnoci. Za prekursorw koncepcji wojny sprawiedliwej w naszej czci wiata uznaje si najczciej Cycerona, yjcego na przeomie II i I wieku p.n.e., oraz witego Augustyna, ktry y na przeomie III i IV wieku n.e. Jednake ju w Starym Testamencie moemy dostrzec pewne jej elementy. Na przykad w Ksidze Powtrzonego Prawa Bg nakazuje Izraelowi: Jeli podejdziesz pod miasto, by z nim prowadzi wojn, ofiarujesz mu pokj, a gdy ono ci odpowie pokojowo i bramy ci otworzy, niech cay lud, ktry si w nim znajduje, zejdzie do
Wojna propagandowa czy medialna najczciej si zaczyna jeszcze przed oddaniem pierwszych strzaw.
rzdu robotnikw pracujcych przymusowo, i bd ci suyli. Jeli ci nie odpowie pokojowo i zacznie z tob wojowa, bdziesz je oblega (Pwt 20, 1012). Mamy tu wic niejako nakaz denia do pokojowego rozstrzygnicia sporu, zanim si signie po przemoc. Staroytni Rzymianie znali okrelenie wojna sprawiedliwa bellum iustum, jednake jego rozumienie sprowadzao si do waciwego jej wypowiedzenia, zgodnie z istniejcymi zwyczajami sakralnymi i prawnymi. Zanim wyruszyli na wojn, wysyali do pastwa, z ktrym zamierzali wojowa, kapanw nazywanych fecjaami. W imieniu Rzymu dali oni zadouczynienia doznanym niesprawiedliwociom. Po przedstawieniu swoich oczekiwa fecjaowie wracali do Rzymu i czekali trzydzie-
W myli chrzecijaskiej
Radykalne potpienie stosowania przemocy, a wic rwnie i wojny, przynosi chrzecijastwo. Przytaczane do licznie przez
Cytaty z Biblii pochodz z wyda: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Pallotinum, Pozna, Wydawnictwo witego Krzya, Opole, 2005; Nowy Testament. Towarzystwo R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo midzynarodowe, s. 38.
Biblijne w Polsce. Warszawa 1994.

4
144
Edukacja
ewangelistw w Nowym Testamencie domniemane wypowiedzi Jezusa Chrystusa nie pozostawiaj wtpliwoci, e uwaa on stosowanie przemocy za wielkie zo, ktrego naley unika za wszelk cen. Jezus du wag przykada do przebaczania. Zachca swoich uczniw i zwolennikw do wybaczania doznawanych krzywd. Syszelicie, e powiedziano: Bdziesz miowa bliniego swego, a bdziesz mia w nienawici nieprzyjaciela swego. A ja wam powiadam. Miujcie nieprzyjaci waszych i mdlcie si za tych, ktrzy was przeladuj (Mt 5, 4344). Kiedy indziej zaleca: Syszelicie, i powiedziano: Oko za oko, zb za zb. A ja wam powiadam: Nie sprzeciwiajcie si zemu, a jeli ci kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi (Mt 5, 3839); czy te Bogosawieni pokj czynicy, albowiem oni Synami Boymi bd nazwani (Mt 5, 9). Co znamienne, w ewangeliach znajduje si te bezporednie odniesienie do tego, jak si powinni zachowywa onierze. Pytali go [Jana Chrzciciela] te onierze, mwic: A my co mamy czyni? I rzek im: Na nikim nic nie wymuszajcie, ani nie oskarajcie faszywie dla zysku, lecz poprzestawajcie na swoim odzie (k 3, 14). Kiedy w ogrodzie Getsemanii onierze rzymscy przyszli pojma Jezusa, jeden z jego uczniw sign po miecz i odci onierzowi ucho. Jezus upomnia go wwczas tymi sowami: W miecz swj do pochwy; wszyscy bowiem, ktrzy miecza dobywaj, od miecza gin (Mt 26, 52). Podobne przesanie ma wiele polskich przysw ludowych, na przykad: Nosi wilk razy kilka, ponieli i wilka albo Trafia kosa na kamie. Niewane ile bitew i wojen wygrasz, ilu wrogw pokonasz, prdzej czy pniej doznasz goryczy poraki. To tylko kwestia czasu. Prdzej czy pniej gdzie popenisz bd, ktry wykorzysta twj nieprzyjaciel; natrafisz na kogo silniejszego, bystrzejszego lub bardziej bezwzgldnego. Kiedy los przestanie ci sprzyja i poniesiesz klsk. W historii nie brakuje przykadw potwierdzajcych t yciow mdro. Jeden z ojcw Kocioa i wybitny filozof chrzecijaski wity Augustyn w swoich pismach duo uwagi powici zagadnieniu wojny sprawiedliwej. Przyznaje on, e ideaem byoby, gdyby wojny nie miay miejsca. Niestety, poniewa yjemy w wiecie niedoskonaym, przeto s one nieuniknione. Wybuchaj bowiem
wtedy, gdy ludzie grzesz, a wic ami prawa boskie. wity Augustyn uwaa, e czowiek wewntrz swojego jestestwa cigle toczy walk duchow. Ludzie maj obowizek zabiega o rozwijanie w sobie dobrych cech charakteru i wykorzenianie skonnoci do grzechu. S take zobowizani do walki na zewntrz o zaistnienie na ziemi Pastwa Boego (Civitas Dei). wity Augustyn dopuszcza prowadzenie wojen w celu nawrcenia pogan na chrzecijastwo i zwalczenia herezji. Takie wojny s wedug niego usprawiedliwione. Jednake myliciel w podkrela, e w wojnie nie naley si kierowa lepym i bezmylnym okruciestwem. Wojn mona prowadzi tylko w takim stopniu, aby potpi nieprawoci, a nie w celu zaspokojenia pragnienia wyrzdzenia za tym, ktrzy si wczeniej za dopuszczali.
Nawet najwybitniejsi wodzowie i zdobywcy, tacy jak Gustaw II Adolf, Napoleon Bonaparte czy Stanisaw kiewski, prdzej czy pniej przegrywali bitwy. Gustawowi Adolfowi mier przyniosa bitwa pod Luetzen. Dla Napoleona Bonaparte klsk skoczya si kampania rosyjska, w ktrej straci lwi cz swojej Wielkiej Armii; bitwa pod Lipskiem, gdzie w ostatniej chwili zosta zdradzony przez wojska saksoskie czy bitwa pod Waterloo, gdzie do zwycistwa zabrako mu troch szczcia. Jedyn bitw, ktr przegra Stanisaw kiewski bya bitwa pod Cecor, podczas ktrej dokona ywota. Nawet najpotniejsze armie w kocu ponosiy klski. Zawsze przychodzi czas, kiedy nawet najwiksze imperia i mocarstwa upaday. Komentatorzy Biblii i antropolodzy kulturowi zwracaj uwag, e miecz, jako podstawowe narzdzie suce do zabijania, w bardzo wielu kulturach od niepamitnych czasw by alegori bd symbolem wojny. Potpienie uycia miecza jest wic niejako potpieniem wojowania. Ponadto naley zauway, e krzy aciski emblemat chrzecijastwa jest odwrotnoci archetypicznego przedstawienia miecza. A zatem krzy aciski, symbolizujcy pokj i dobro, naleaoby interpretowa jako przeciwiestwo miecza, symbolizujcego wojn i zo.
Przekonywa jednak, e mimo wszystko wojny naley unika. Najpierw trzeba dy do zadouczynienia krzywdom na drodze pokojowej, dopiero, gdy to si nie powiedzie, mona sign po or. Krzywdy, jakie uprawniaj do wypowiedzenia wojny, to bezprawne zagarnicie dbr bd ziemi nalecych do pokrzywdzonego pastwa albo wyrzdzenie szkd przez mieszkacw lub wadcw obwinianego pastwa mieszkacom lub wadcom pastwa poszkodowanego. Jeeli winne krzywdzie pastwo z jakiego powodu odmawia zadouczynienia niegodziwoci, to wtedy pastwo poszkodowane ma prawo wszcz wojn. W swoim najsynniejszym dziele De Civitas Dei wity Augustyn pisa, e prowadzenie wojen, ujarzmianie narodw i rozszerzanie granic pastwa wydaje si ludziom zym szczliwoci, ludziom dobrym za osta145
Edukacja
tecznoci5. Zdaniem w. Augustyna, onierze i narody, ktre bior udzia w wojnie, nie powinni nienawidzi swoich wrogw. Tego wymaga bowiem wiara chrzecijaska6. Koncepcja wojny sprawiedliwej w. Augustyna, aczkolwiek prekursorska i jak na czasy, w ktrych przyszo y i pisa temu wybitnemu filozofowi, bardzo nowatorska, nie jest pozbawiona wad i saboci, szczeglnie z dzisiejszej perspektywy. Najbardziej oczywistym pogldem, ktry dzi zdecydowanie odrzucamy, jest na przykad prawo do prowadzenia wojen w celu nawracania pogan. W redniowieczu filozofowie ponownie podjli wysiek intelektualny nad zagadnieniem wojny sprawiedliwej. Tematyk t zajmowali si, midzy innymi, wity Izydor Sewilski (VII w.), Rajmund z Perjafort (XIII w.) czy Henryk z Seguzy (XIII w.). Zdaniem w. Izydora Sewilskiego, jest wane, by wojna bya prawidowo wypowiedziana. Z kolei Henryk z Seguzy przekonywa, i wojna sprawiedliwa to wojna, jak toczy wadca chrzecijaski z niewiernymi. Gdy istnieje stan wojny midzy pastwami chrzecijaskimi, to nie jest to mie Bogu. W takim wypadku wojna moe by uznana za sprawiedliw tylko, gdy jest prowadzona w obronie wasnej lub z upowanienia wadzy wyszej.
Warunki witego Tomasza

Najbardziej znanym filozofem redniowiecza, ktry zajmowa si zagadnieniem, czy i ewentualnie kiedy wojna moe by uznana za sprawiedliw, jest wity Tomasz z Akwinu (12251274). By to pierwszy myliciel, ktry stworzy caociow koncepcj wojny sprawiedliwej i waciwie do dzi w duej mierze pozostaje ona aktualna. Wedug w. Tomasza, celem wojny zawsze powinno by ukaranie za i przywrcenie adu. Poprzez wojn naley dy do pokoju. Jak pisa: osiga si pokj nie dla wojny, lecz wojn si prowadzi dla osignicia pokoju7. Co ciekawe, w. Tomasz potpia amanie obietnic i okamywanie wroga, ale za dozwolone uwaa niewyjawianie nieprzyjacielowi swoich intencji i zamiarw. Wane jest, by wojna bya: wypowiedziana i ogoszona przez legaln wadz (auctoritas principis); jej przyczyna (casus belli) musi by suszna, nie moe by wydumana lub wyimaginowana (iusta causa); wojna musi by prowadzona ze sprawiedliw, szlachetn intencj (recta intentio). Jeli wemiemy pod uwag te warunki, mona mie wtpliwoci, czy, na przykad, amerykaski atak na Irak rzeczywicie mona uzna za wojn sprawiedliw. Zreszt, jeli si zastanowimy nad warunkami koniecznymi, wedug w. Tomasza, dla usprawiedliwienia wojny, problemy si pojawiaj w wypadku wielu wojen. Po pierwsze, nie zawsze jest jasne, ktra wadza jest legalna, a ktra nie. We wspczesnym prawie midzynarodowym publicznym przyjmuje si, i o legalnoci danego rzdu decyduje jego akceptacja na arenie midzynarodowej. Innymi sowy, jeli dany rzd jest uznawany przez inne pastwa za legalny, to jest on legalny. Jeli za nie, to jest nielegalny. Czasami jednak bywa tak, e rne kraje uznaj rne rzdy za legalne. Dzi, na przykad, przytaczajca wikszo pastw uznaje rzd Chiskiej Republiki Ludowej za jedyny legalny rzd Chin, ale w przeszoci tak nie byo na przykad pastwa obozu socjalistycznego uznaway
Fot. 1. wity Tomasz z Akwinu najbardziej znany filozof redniowiecza, ktry zajmowa si problemem, czy wojna moe by sprawiedliwa (http://www.cptryon.org/prayer/special/guidaquin. html.)
5 6
w. Augustyn: O pastwie Boym przeciw poganom ksig XXII. T. 1, Warszawa 1977, s. 237. O teorii wojny sprawiedliwej w. Augustyna patrz: G. Minois: Koci i wojna. Od czasw Biblii do ery atomowej. Warszawa 1998, s. 6271. 7 w. Tomasz z Akwinu: Suma teologiczna, 22. T. XVI, Londyn 1967, s. 238.
146
Edukacja
rzd w Pekinie, a pastwa obozu kapitalistycznego rzd w Tajpej. Ponadto naley uwzgldnia, e zdanie ludnoci danego pastwa w takim ujciu nie jest brane pod uwag. Po drugie, poczucie krzywdy jest czsto dosy wzgldne, podobnie jak uznanie jakiej przyczyny za casus belli. Jednym z gwnych powodw pierwszej wojny wiatowej bya wiadomo krzywdy odczuwana przez niemieckie elity polityczne i du cz spoeczestwa niemieckiego. Niemcy zjednoczyy si dosy pno, a co si z tym czy pno si wczyy do wycigu mocarstw europejskich o uzyskanie kolonii zamorskich. Do tego czasu, wikszo terytorium wiata zostaa ju podzielona przez Wielk Brytani, Francj i inne europejskie imperia kolonialne. Wolnych, niepodbitych i nieskolonizowanych ziem pozostawao ju stosunkowo niewiele, dlatego te niemieckie imperium kolonialne byo duo mniejsze ni francuskie, nie mwic ju o brytyjskim. Niemcy postrzegay ten stan rzeczy jako bardzo niesprawiedliwy. Uwaay, e im si naley wicej i e zostay oszukane przy podziale wiata, przy czym zdanie kolonizowanych ludw w ogle nie byo brane pod uwag. Na pocztku XX wieku wikszo Niemcw uznaa, e jest to suszny powd do wojny. Dzi jednak trudno byoby znale przynajmniej w Polsce czowieka, ktry by si zgodzi z t opini. Podobna sytuacja wystpia przed drug wojn wiatow. Niemcy, jako nard, w jeszcze wikszym stopniu ni przed pierwsz wojn wiatow czuli si pokrzywdzeni, upokorzeni i oszukani. Traktat wersalski, ktry zosta im narzucony, zawiera surowe postanowienia, nakadajce na nich obowizek spaty olbrzymich odszkodowa za spowodowane przez ich wojska straty w minionej wojnie i to w warunkach cikiego powojennego kryzysu, a pniej jeszcze ciszego Wielkiego Kryzysu. Na dodatek pozbawiono Niemcw kolonii i pewnej czci terytorium w Europie. Mocarstwa zachodnie pogwaciy swoj obietnic, e bd respektowa wol ludnoci przy ustalaniu granic w Europie. Tak si na przykad stao po plebiscytach na lsku, ktre oglnie rzecz biorc wygraa opcja proniemiecka. Jednak wskutek trzeciego powstania lskiego i poparcia Parya dua cz spornego terytorium przypada, na mocy decyzji mocarstw sprzymierzonych, Polsce. Obiektywnie Niemcy miay wiksze powody do tego, aby czu si bardziej skrzywKwartalnik Bellona 3/2010
dzonymi przed drug wojn wiatow ni przed pierwsz, ale czy to uzasadniao ich prawo do wszczcia wojny? (1) Po trzecie, jak susznie zauway w. Augustyn, naley zwraca uwag na intencje stron wojujcych. Jeeli s szlachetne i szczere, to wojna moe by uznana za sprawiedliw. Problem w tym, e zgbienie czyich intencji i motyww skaniajcych do wojny nie jest spraw atw. Pastwa czy politycy prawie nigdy nie przyznaj, e maj ze zamiary. Nawet najbardziej agresywni i demoniczni dyktatorzy twierdzili, e maj dobre intencje. Adolf Hitler w swoich przemwieniach dosy czsto podkrela, e pragnie dla Niemiec i Europy pokoju. Zwizek Radziecki take akcentowa, e pragnie pokoju i braterstwa midzy narodami, a jeli prowadzi jakie wojny, to wycznie obronne. Wroga zawsze utosamiano w tym kraju z agresorem. Oczywicie pokj w wykonaniu hitlerowskiej III Rzeszy czy stalinowskiego Zwizku Radzieckiego niewiele miaby wsplnego z Civitas Dei witego Augustyna. Bardzo czsto motywem sucym za uzasadnienie podbojw jest szerzenie misji cywilizacyjnej, swoista krucjata moralna. Ten rodzaj usprawiedliwiania i racjonalizowania wojny pojawia si w rnych wariantach i zmienia si w czasie, ale w zasadzie dotyczy tego samego. I tak nie zawsze chodzi o szerzenie cywilizacji, ale czasami o szerzenie postpu, rozpowszechnianie demokracji, komunizmu, niesienie jedynej prawdziwej wiary (chrzecijastwa, islamu itp.). W takim wypadku nard jest mobilizowany za pomoc jakiej szczytnej idei, ktr ma za zadanie krzewi, ba taki ma obowizek. Tworzy si tu opozycj my ludzie cywilizowani kontra oni barbarzycy, poganie, ludzie zacofani. Nasz nard jest narodem wybranym przez Boga, los, histori do owiecania, cywilizowania innych narodw, wskazywania drogi, jak maj poda. Naszym obowizkiem moralnym jest podbi dane ludy i pokaza im, jak maj y, w ktre dogmaty wierzy, jaki ustrj spoeczno-gospodarczy maj przyj. Jest to nasz wity obowizek, z ktrego nie mamy prawa si zwolni. Nie powinnimy mie adnych wtpliwoci w tej materii. Dobro stoi po naszej stronie. Musimy wykorzeni zo. Ci, ktrzy chc nam w tym przeszkodzi, reprezentuj siy ciemnoci, swoist ciemn stron mocy. Motyw ten jest charakterystyczny dla narodw imperialnych i supermocarstw.
WYJANIENIE
NR1
Zanim si skoczya pierwsza wojna wiatowa wojska niemieckie pokonay na froncie wschodnim Rosj i Rumuni i ustanowiy tam nowy porzdek polityczny. Traktaty, jakie zawary z pokonanymi narodami, na przykad z Rumuni czy z utworzonym przez siebie marionetkowym rzdem ukraiskim hetmana Skoropadskiego, byy bardzo niekorzystne dla tych narodw i rwnie byy dyktatem, tyle e niemieckim, a nie brytyjsko-francuskim.
147
Edukacja
WYJANIENIE NR2
Pierwszy Rzym upad, poniewa jego mieszkacy grzeszyli i odeszli od jedynych susznych dogmatw wiary. Drugi Rzym Konstantynopol powtrzy te bdy i straci moralne prawo do przewodzenia prawosawiu. Wobec tego Trzecim Rzymem staa si Moskwa, ktra ma obowizek zjednoczy wszystkie ziemie prawosawne, a najlepiej wszystkie ziemie sowiaskie pod swoim berem.
WYJANIENIE
NR3
,,Koncepcja Boskiego przeznaczenia (Manifest Destiny) haso sformuowane i uyte po raz pierwszy w lipcu 1845 roku przez redaktora Democratic Review Johna L. OSullivana. W jednym ze swych artykuw wyrazi pogld, e prawo Stanw Zjednoczonych do przejcia Oregonu ley w naszym boskim przeznaczeniu do rozprzestrzeniania i zajcia caego kontynentu, ktry Opatrzno nam ofiarowaa. Do myli tej wielokrotnie nawizywano. W 1885 roku ukaza si esej pod tytuem Boskie przeznaczenie (Manifest Destiny) autorstwa Johna Fiskea, w ktrym autor dowodzi potrzeby dominacji Anglosasw na wiecie.
Arabowie swoje podboje tumaczyli obowizkiem dihadu, rozpowszechniania wiary muzumaskiej. Podobnie, w pniejszym okresie Turcy osmascy. Hiszpanie i Portugalczycy swoje podboje kolonialne uzasadniali koniecznoci krzewienia wiary chrzecijaskiej. Imperialna Rosja wypracowaa ideologi Trzeciego Rzymu. (2) Europejskie imperia kolonialne szczeglnie brytyjskie te motywoway swoje podboje, jak uj to Rudyard Kipling (1865 1936), koniecznoci niesienia brzemienia biaego czowieka, ucywilizowania dzikusw. III Rzesza przypisaa sobie misj ucywilizowania Wschodu i zniszczenia raz na zawsze ydobolszewizmu. Cesarskiej Japonii bogowie powierzyli zadanie wygnania biaych otrw i kolonizatorw z Azji oraz zjednoczenia tamtejszych narodw pod przewodnictwem kog by innego, jak nie Japoczykw wanie. Zwizek Radziecki by pastwem, ktry mia wyzwoli ludzko od krwiopijcw i wyzyskiwaczy oraz zaprowadzi nowy komunistyczny porzdek, w ktrym ludzie mieli y bogo, dostatnio i pokojowo. Stany Zjednoczone miay w swoich podbojach doj a do Pacyfiku i zbudowa w Nowym wiecie Nowe Jeruzalem (3). Dzi za maj misj krzewienia demokracji na wiecie, zwaszcza na Bliskim Wschodzie. Myl, e w istocie w tych wszystkich przykadach chodzio o podbj, dominacj i hegemoni, ale trzeba byo jako ludzi przekona do wiary w to, e ich przywdcy i oni sami postpuj dobrze.
Nastpcy witego Tomasza

Myliciele, ktrzy si odwoywali do rozwaa witego Tomasza, nie podwaali ich, najwyej uzupeniali lub uszczegowiali. wity Antonin (XV w.) zwrci uwag na to, by wadcy przed wyruszeniem na wojn przeprowadzili dogbn kalkulacj plusw i minusw rozpoczcia wojny, przewidywanych zyskw i strat. Decyzja o wojnie nie moe zapada pochopnie lub pospiesznie, lecz dopiero po wnikliwym przeanalizowaniu sytuacji. Wadca, ktry wszcz wojn niesprawiedliw, powinien naprawi wszystkie szkody i wynagrodzi wszelkie krzywdy, jakich doznali jego poddani, ktrzy zostali zmuszeni do wzicia w niej udziau8.
WYJANIENIE
NR4
Gdyby Vittoria y w dzisiejszych czasach, zapewne sprzeciwiaby si atakowi Izraela na Iran, gdy posunicie to spowodowaoby gwatowny i znaczny wzrost cen ropy naftowej, a to mocno dotknoby znajdujc si ju bez tego w powanych tarapatach gospodark wiatow.
Inny myliciel Filip z Mziers (XIV w.) wystpi z dosy oryginalnym pomysem. Postulowa, by wadca napadnity w wojnie sprawiedliwej odstpowa od razu przed przelewem krwi dwie trzecie spornych ziem, gdy w konsekwencji wojny i tak by je straci, a tak przynajmniej oszczdzi cierpie ludziom. Jak si mona byo spodziewa, aden wadca nigdy nie skorzysta z tej rady. Na szczegln uwag zasuguj pogldy na wojn Francisco de Vittorii (ok. 1492 1546)9. By on teologiem z Salamanki w Hiszpanii. Napisa ksik zatytuowan De iure belli (O prawie wojny). Vittoria, jak wielu jego poprzednikw, za sprawiedliw uwaa wojn obronn. Ale co ciekawe, dopuszcza take w pewnych wypadkach wojn ofensywn, jeliby tylko bya ona odpowiedzi na jaki haniebny czyn ze strony nieprzyjaciela. Nie mona bowiem zgodzi si na to, by bezczelno i poczucie bezkarnoci triumfoway. Vittoria postulowa wypracowanie jakiej uniwersalnej procedury arbitrau, ktra zapobiegaaby wojnom i rozwizywaa spory na drodze pokojowej. Podobnie jak w. Antonin, zwraca uwag na absolutn konieczno gruntownego rozwaenia potencjalnych zyskw i strat wynikajcych z wypowiedzenia i prowadzenia wojny. Jednake w swoich rozwaaniach wprowadzi pewien zupenie nowy element, ktry do tej pory nigdy si nie pojawia. Mwi o konsekwencjach wojny dla pastw trzecich, ktre te trzeba wzi pod uwag, gdy si j planuje. Vittoria pisze: Jeliby wojna bya korzystna dla jednej tylko prowincji lub dla jednego tylko pastwa, ale przyniosaby wielkie szkody caemu wiatu [] taka wojna byaby niesprawiedliwa10. (4) Hiszpaski teolog podkrela, e w czasie wojny naley stroni od okruciestwa, nie wolno zabija niewinnych, ludzie ci bowiem nie odpowiadaj za krzywd, lec u podstaw wojny. Vittoria by jednak czowiekiem twardo stpajcym po ziemi. Zdawa sobie spraw, e w ferworze bitwy czasem jest niezwykle trudno odrni niewinnych od winnych, tak wic za przypadek usprawiedliwiajcy zabijanie niewinnych uwaa sytuacj, gdy nie mona ich rozrni wrd winnych lub gdy wymagaj tego wzgldy strategiczne. W praktyce takie rozumowanie dawao olbrzymie pole do naduy.
8 9
R. Olszowski: Wojna sprawiedliwa w tradycji cywilizacji zachodniej. W: Irak. Dylematy amerykaskiej interwencji. Red. W. Dzielski, W. Michnik. Krakw 2007, s. 147. Mona si te spotka z inn form pisowni jego nazwiska Vitoria. G. Minois: Koci i wojna. Od czasw Biblii do ery atomowej. Warszawa 1998, s. 212.
10
148
Edukacja
Vittoria opowiada si rwnie za rozstrzyganiem sporw w drodze rokowa. Podkrela zalety kompromisu. W sporach terytorialnych zaleca podzia spornej ziemi. Jeeli wadca nie ma niepodwaalnych dowodw na to, e druga strona wyrzdzia mu krzywd lub e ma prawo do jakiej ziemi, to nie powinien wszczyna wojny. Zdaniem myliciela, ze zwycistwa w wojnie naley korzysta z umiarem i w duchu chrzecijaskim. Erazm z Rotterdamu (14691536) by zdecydowanym przeciwnikiem wojen i kad z nich uwaa za obudn. Wedug niego pod szczytnymi hasami i penymi grnolotnych sw frazesami, uzasadniajcymi wojny, kryje si zwyka dza wadzy i zysku. Erazm gorco potpia szerzenie chrzecijastwa ogniem i mieczem, jednak przyznawa, e w wypadku obrony wojna jest wprawdzie zem, ale zem koniecznym. nie upw zagarnitych wczeniej przez napastnika. Innym, yjcym ponad wiek pniej, znanym polskim mylicielem, ktremu nie byy obce rozwaania nad wojn by Andrzej Frycz Modrzewski (15031572). Jego najsynniejszym dzieem jest ksika zatytuowana De republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej). W ksidze powiconej wojnie Modrzewski przeprowadzi radykaln jej krytyk. O wadcach, ktrzy wywouj wojny, pisa: Ci, ktrzy daj si popchn
Pamita trzeba, e s pastwa, ktre, obiektywnie rzecz biorc, spotkay krzywdy krzywdy realne, a nie wyimaginowane czy wyolbrzymione. Finlandia w 1940 roku zostaa zaatakowana przez Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich. By to ewidentny przypadek niczym niesprowokowanej agresji. Mae, sabo zaludnione pastwo, niemajce ani duej, ani nowoczesnej armii, ze sabymi tradycjami wojskowymi nie zagraao w aden sposb olbrzymiemu i uzbrojonemu po zby Zwizkowi Radzieckiemu. Finlandia zostaa zmuszona do oddania czci Karelii z miastem Wyborg agresorowi. Finowie, ktrzy zamieszkiwali te tereny, musieli je opuci raz na zawsze. Spotkaa ich ewidentna krzywda. Tereny te zaludniono etnicznymi Rosjanami. Czy wobec tego po siedemdziesiciu latach Finlandia ma prawo do tych ziem? Czy ma prawo wypowiedzie wojn Rosji i przyczy utracone z dawna terytorium do swojego pastwa?
Wkad polski
Pod koniec epoki redniowiecznej, w czasach monarchii Jagiellonw, uksztatowaa si polska szkoa prawa wojny, jak na owe czasy bardzo postpowa. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli Stanisaw ze Skarbimierza (13651431), rektor Akademii Krakowskiej i profesor prawa kanonicznego, oraz Pawe Wodkowic (ok. 1370 1435), rektor Akademii Krakowskiej, duchowny i dyplomata zarazem. Najbardziej znanym dzieem tego pierwszego jest Kazanie o wojnach sprawiedliwych. Stanisaw ze Skarbimierza przekonywa, e wadcy chrzecijascy maj prawo do zawierania przymierzy z wadcami pogaskimi, szczeglnie za wtedy, gdy pastwo chrzecijaskie zostao napadnite i prowadzi wojn obronn. Jego linia argumentacji odzwierciedlaa sytuacj, w jakiej si znalazy Polska i Litwa pod koniec redniowiecza, mianowicie wsplnego zagroenia ze strony pastwa krzyackiego. Pawe Wodkowic przeszed do historii w zwizku ze swoimi synnymi przemwieniami na soborze w Konstancji, kiedy to dosy skutecznie odpiera zarzuty dyplomatw krzyackich. Przekonujco argumentowa, e wiara nie powinna pochodzi z przymusu. Niedopuszczalne s wic wojny w celu nawrcenia pogan. Niesprawiedliwe s take wojny, ktrych intencj jest zdobycie upu lub ziemi. Wojny sprawiedliwe to wojny obronne i majce na celu odebra11
do wojny nie jak inn koniecznoci, ale dz sawy i rozszerzaniem swego panowania, najmniej troszcz si o sprawy ludzkie. Bo, podczas gdy chc rozsawi swoje imi, naraaj na niebezpieczestwa mienie i gowy obywateli, napeniaj wszystko rzezi i niekoczcymi si klskami obu stron, a sami przy tym nie do sobie zdaj spraw z tego, czego tak bardzo podaj11. Za przyczyny, ktre uzasadniaj rozpoczcie wojny, Modrzewski uznawa tylko pooenie kresu bezprawiu i obron niewinnej ludnoci. Jednake nawet w takiej sytuacji uwaa, e naley podj negocjacje, ktre miayby zapobiec wojnie i naprawi niesprawiedliwo. Jego zdaniem, wadcy musz postpowa odpowiedzialnie, musz zdawa sobie spraw z konsekwencji swoich decyzji. Modrzewski bardzo mocno akcentowa, mocniej ni jego poprzednicy, ktrzy rozmylali nad wojn, konieczno jej prowadzenia w sposb humanitarny, jak najmniej uciliwy dla ludnoci cywilnej. Stanowczo potpia okruciestwa i przeladowania ludnoci, ktre niemal zawsze wojnie towarzysz. Na uwag zasuguj rwnie pogldy braci polskich, znanych te jako arianie. Byli oni radykalnymi pacyfistami. Odmawiali suby w wojsku, szlachcice wyznania ariaskiego demonstracyjnie zamiast szabel czy
A. Frycz Modrzewski: O poprawie Rzeczypospolitej. Wrocaw 2002, s. 51.
149
Edukacja
czekanw nosili drewniane miecze albo kije. Ich pogldy, jak na owe czasy, byy bardzo rewolucyjne. Przez reszt szlachty byli traktowani w najlepszym razie jako dziwacy. Szczeglnie mocno pacyfistyczne i antywojenne pogldy mieli arianie krakowscy, ktrych najbardziej znanym przedstawicielem by Grzegorz Pawe z Brzezin (ok. 15251591)12. Ju tylko te przedstawione koncepcje wojny sprawiedliwej prowokuj do przemyle nad wybranymi problemami zwizanymi z wojnami wspczesnymi. rzeniu nowego, prosperujcego i wolnego Iraku13, jak uj to prezydent Bush w przemwieniu do narodu wygoszonym 17 marca 2003 roku. Z czasem goszone wszem i wobec cele strategiczne amerykaskiego zaangaowania w Iraku zmieniono. Ju w listopadzie 2005 roku w oficjalnym dokumencie administracji USA, zatytuowanym Narodowa strategia na rzecz zwycistwa w Iraku (National Strategy for Victory in Iraq), za dugookresowe cele stacjonowania amerykaskich si zbrojnych w Iraku uznano uczynienie z niego: pokojowego, zjednoczonego, stabilnego, bezpiecznego, dobrze zintegrowanego ze spoecznoci midzynarodow w peni uczestniczcego w globalnej wojnie z terroryzmem pastwa14. Jednoczenie od samego pocztku interwencji zbrojnej w Iraku rni publicyci, komentatorzy, badacze, dziennikarze, politycy, aktywici i dziaacze spoeczni, z USA i z innych pastw, publicznie dawali wyraz swoim wtpliwociom co do szczeroci zapewnie Biaego Domu. Przekonywali, e prawdziwych powodw operacji Iracka wolno (Iraqi Freedom) powinno si szuka gdzie indziej. Najczciej w tym kontekcie wymienia si trzy nieoficjalne przyczyny, dla ktrych USA zdecydoway si na zaatakowanie Iraku i obalenie Saddama Husajna. Pierwsza z nich to denie Stanw Zjednoczonych do zapewnienia sobie kontroli nad gigantycznymi zoami ropy naftowej, ktre znajduj si na terenie Iraku. Irak dysponuje drugimi co do wielkoci potwierdzonymi zoami ropy naftowej na wiecie (zaraz po Arabii Saudyjskiej). W 2003 roku oceniano je na okoo 15,1 mld ton, co si rwnao 10,8 procent oglnowiatowych zasobw tego surowca15. Zoa te s tym cenniejsze, e cechuj si bardzo niewielkimi kosztami ich eksploatacji. Zazwyczaj wystpuj tu pod powierzchni ziemi lub na niewielkich gbokociach. Dziki temu koszty wydobycia czarnego zota w Iraku s niskie. Dlatego dostp do tych z jest bardzo atrakcyjny dla koncernw naftowych. Stany Zjednoczone za s zarwno najwikszym konsumentem, jak i najwikszym importerem ropy naftowej na wiecie. A do
Intencje i prawdziwe przyczyny

Deklarowane przez politykw oficjalne przyczyny wojny mog si czasem bardzo rni od faktycznych. Pierwsze najczciej s szlachetne, wzniose i grnolotne, drugie przyziemne, niskie i prymitywne. Wydaje si, e najlepszym przykadem z ostatnich lat na potwierdzenie tej prawidowoci jest druga wojna w Zatoce Perskiej. Deklarowanymi przez administracj Georgea W. Busha celami amerykaskiej interwencji zbrojnej w Iraku byo: obalenie dyktatury Saddama Husajna, zniszczenie zdolnoci Iraku do produkowania broni masowego raenia, zapobieenie dostaniu si jej w rce terrorystw, a w duszej perspektywie czasowej udzielenie Irakijczykom pomocy w utwo-
Fot. 2. Irak dysponuje drugimi co do wielkoci potwierdzonymi zoami ropy naftowej na wiecie (fot. Tehrantimes)
12 13 14 15
Szerzej o wojnie sprawiedliwej por.: A. Gaganek: Historia teorii stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2009. C. Dale: Operation Iraqi Freedom: Strategies, Approaches, Results, and Issues for Congress. Congressional Research Service Report for Congress, May 2008, s. 8. Ibidem, s. 9. H. M. Krlikowski, C. Marcinkowski: Irak 2003. Warszawa 2003, s. 7.
150
Edukacja
sierpnia 2007 roku zuycie tego strategicznego surowca w USA stale wzrastao. W ostatnich latach jeszcze szybciej ni w USA konsumpcja ropy naftowej zwiksza si w byskawicznie rozwijajcej si pod wzgldem gospodarczym Chiskiej Republice Ludowej. Z perspektywy Biaego Domu przyjazny Stanom Zjednoczonym rzd w tak obfitym w rop kraju jak Irak jest niewtpliwie duym plusem. Za czasw Saddama Husajna Irak podpisa wiele umw, o wartoci miliardw dolarw, na wydobycie z ropy naftowej z rosyjsk kompani naftow ukoil oraz z francuskim gigantem naftowym Total. Jedn z pierwszych decyzji, jakie podja tymczasowa administracja amerykaska po inwazji na Irak, byo anulowanie tych kontraktw. W ostatnich latach amerykaskie i brytyjskie koncerny naftowe mogy si pochwali rekordowymi zyskami. Przykadowo, w 2007 roku amerykaska spka naftowa ExxonMobil osigna zarwno najwikszy przychd roczny (404,5 mld USD), jak i najwikszy roczny zysk netto (40,6 mld USD) w swojej historii. Inna wielka amerykaska kompania naftowa Chevron zarobia netto w 2007 roku 18,7 miliarda dolarw. Z kolei brytyjsko-holenderski Royal Dutch/Shell w tym samym roku mg si poszczyci rekordowym zyskiem netto 31,3 miliardw dolarw. By to najwikszy zysk netto jakiejkolwiek korporacji europejskiej w historii gospodarczej Europy. Te gigantyczne profity byy spowodowane gwnie wysokimi cenami ropy naftowej na rynkach wiatowych, na co wpyw miaa midzy innymi wojna domowa w Iraku. George W. Bush zanim zosta gubernatorem stanu Teksas, a potem prezydentem amerykaskim, by teksaskim nafciarzem. Jego samego, jak te wielu czonkw jego administracji oraz kongresmanw republikaskich, czyy bliskie zwizki z anglosaskimi kompaniami naftowymi. Druga przyczyna interwencji amerykaskiej w Iraku, podawana przez komentatorw, to denie przez silne w USA lobby izraelskie/ydowskie do zwikszenia bezpieczestwa Izraela poprzez pozbawienie wadzy Saddama Husajna jednego z najzacieklejszych nieprzyjaci tego pastwa.
16
Najsilniejsz frakcj w onie Partii Republikaskiej w czasie prezydentury Georgea W. Busha bya frakcja neokonserwatystw. W latach dziewidziesitych XX wieku nawoywali oni do obalenia Saddama Husajna. Z kolei wikszo najbardziej znanych i prominentnych neokonserwatystw amerykaskich jest pochodzenia ydowskiego. (5) Z tez, e w podjciu decyzji o inwazji na Irak kluczow rol odegrali amerykascy neokonserwatyci pochodzenia ydowskiego wystpili w 2006 roku na amach London Review of Books dwaj znani amerykascy profesorowie politologii z Uniwersytetu Harvarda Stephen Walt i John Mearsheimer. Rok pniej doprecyzowali oni swoje pogldy w ksice zatytuowanej Izraelskie lobby a polityka zagraniczna Stanw Zjednoczonych (The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy). Zdaniem Walta i Mearsheimera, w ostatnich dziesicioleciach kolejne administracje w Stanach Zjednoczonych nadzwyczaj czsto podejmoway dziaania, ktre z tych czy innych wzgldw byy niekorzystne dla USA, natomiast byy korzystne dla Izraela. Obaj politolodzy twierdz, e Saddam Husajn absolutnie nie stanowi adnego rzeczywistego zagroenia dla USA, ale ewidentnie zagraa Izraelowi. Zatem prawdziwym powodem, dla ktrego Waszyngton zdecydowa si na wojn z Irakiem w 2003 roku, byo wedug nich denie do zwikszenia bezpieczestwa Izraela poprzez obalenie nieprzychylnego mu dyktatora. Krtko mwic, Stephen Walt i John Mearsheimer przekonuj, e Stany Zjednoczone do napaci na Irak pchno lobby proizraelskie z neokonserwatystami na czele. Jako trzeci przyczyn interwencji w Iraku podaje si lobbowanie amerykaskiego kompleksu militarno-przemysowego za rozpoczciem wojny, ktra w efekcie doprowadzia do powanego zwikszenia wydatkw budetowych USA przeznaczanych na zbrojenia i przyniosa amerykaskim koncernom przemysu obronnego oraz prywatnym kompaniom militarnym16 pokane zyski. W roku budetowym 2008 wydatki wojskowe Stanw Zjednoczonych oszacowano na 623 miliardy dolarw17. Jeszcze w 2002 roku wynosiy one 382 miliardy. Rok pniej przede wszystkim z powodu napaci
WYJANIENIE
NR5
Neokonserwatystami amerykaskimi pochodzenia ydowskiego s m.in.: Paul Wolfowitz, Douglas Feith, Richard Perle, Robert Kagan, William Kristol, Irving Kristol, David Frum, Randy Scheunemann, Lewis Libby, Norman Podhoretz, Charles Krauthammer Elliott Abrams. Wszyscy oni byli mniej lub bardziej zwizani z Georgeem W. Bushem i jego administracj.
Private military companies/contractors (PMC) lub private security contractors (PSC). Obie te nazwy okrelaj t sam bran prywatnych firm wiadczcych usugi ochroniarsko-najemnicze. 17 http://www.globalsecurity.org/military/world/spending.htm.
151
Edukacja
na Irak i kosztw z tym zwizanych zwikszyy si do 500 miliardw dolarw18. Tak wic w stosunku do 2002 roku, w roku 2008 wydatki wojskowe Stanw Zjednoczonych wzrosy znaczco o 63 procent. Zyski, co nie moe dziwi, trafiy w wikszoci na konta amerykaskich korporacji zbrojeniowych i kontraktorw armii. Cakowit kwot, jak wygospodarowano z budetu federalnego USA na pokrycie kosztw wojny w Iraku, szacuje si na 683 miliardy dolarw19. Suma ta obejmuje wszystkie dodatkowe koszty, jakie ponis budet federalny USA w wyniku wojny w Iraku od jej pocztku a do koca roku fiskalnego 2009, czyli do 30 wrzenia 2009 roku. Najwikszymi beneficjentami tych wydatkw s amerykaskie korporacje zbrojeniowe, prywatne kompanie militarne i inni kontraktorzy armii amerykaskiej. Amerykaska brana zbrojeniowa czerpie te wielkie zyski z zamwie rzdu irackiego na bro20. Podobnie jak w wypadku przemysu naftowego wielu wpywowych czonkw administracji Georgea W. Busha miao bardzo bliskie zwizki z rozmaitymi amerykaskimi przedsibiorstwami z brany zbrojeniowej. Przykadem na potwierdzenie tej tezy jest najwikszy amerykaski koncern zbrojeniowy Lockheed Martin. W powoanym z inicjatywy Biaego Domu Komitecie ds. Wyzwolenia Iraku, zdecydowanie lobbujcym za przeprowadzeniem inwazji na Irak i obaleniem Saddama Husajna, zasiadali, midzy innymi, Bruce Jackson (byy wiceprezes Lockheed Martin), Charles Kupperman (wwczas wiceprezes Lockheed Martin) i Douglas Graham (w owym czasie dyrektor ds. systemw obrony Lockheed Martin). Danielle Brian szefowa pozarzdowej organizacji Project on Government Oversight trafnie podsumowaa te relacje tymi sowami: Trudno stwierdzi, gdzie koczy si rzd, a zaczyna Lockheed Martin21. Symptomatyczny jest fakt, e notowania akcji koncernu Lockheed Martin wzrosy z 41 dolarw za jedn akcj w dniach poprzedzajcych amerykask interwencj zbrojn w Iraku w marcu 2003 roku do 120 dolarw za jedn akcj w sierpniu 2008 roku, a wic a o 190 procent22. Zblione wzrosty odnotoway w tym czasie take i inne wielkie amerykaskie korporacje przemysu obronnego: Boeing, Northrop Grumman, Raytheon, General Dynamics. Zwolennicy tezy, e powody wojen prowadzonych przez USA na Bliskim Wschodzie s zupenie inne ni te deklarowane opinii publicznej, przytaczaj czasami przykad Korei Pnocnej. Ot pastwo to kilka lat temu oficjalnie przyznao si do posiadania i wytwarzania broni jdrowej. Co wicej, przeprowadzio podziemn eksplozj jdrow odnotowan przez stacje sejsmiczne w caej Azji, co dodaje wiarygodnoci temu owiadczeniu. Mimo to Korei Pnocnej nie spotkao uderzenie ze strony USA. Natomiast Irak tak, a Iran najprawdopodobniej niedugo spotka, tyle e ze strony Izraela. Czemu tak si stao? Podaje si cztery wyjanienia. Stany Zjednoczone nie zaatakoway Korei Pnocnej, poniewa uwaaj j za chisk stref wpyww i obawiaj si bardzo negatywnej reakcji Chin na ewentualn interwencj zbrojn na Pwyspie Koreaskim. Stany Zjednoczone nie zaatakoway Korei Pnocnej, poniewa nie ma tam adnych pokanych z ropy naftowej, gazu ziemnego czy innych strategicznych surowcw, a takie s w Iraku czy Iranie. Stany Zjednoczone nie zaatakoway Korei Pnocnej, gdy pastwo to nie zagraa Izraelowi, natomiast Irak zagraa, a Iran nadal zagraa. Japoczycy czy mieszkacy Korei Poudniowej nie maj za takich wpyww w USA, jak ydzi; Stany Zjednoczone nie zaatakoway Korei Pnocnej, gdy pastwo to ju dysponuje broni jdrow i na ewentualny atak mogoby odpowiedzie jej uyciem, co pocignoby za sob ofiary liczone w setkach tysicy ludzi. Z drugiej strony nale-
W roku budetowym 2008

wydatki wojskowe Stanw Zjednoczonych oszacowano na 623 miliardy dolarw. W 2002 roku wynosiy one 382 miliardy. Rok pniej zwikszyy si do 500 miliardw. W latach 20022008 zatem wzrosy znaczco o 63 procent. Cakowit kwot, jak wygospodarowano z budetu federalnego USA na pokrycie kosztw wojny w Iraku, szacuje si na 683 miliardy dolarw. Suma ta obejmuje wszystkie dodatkowe koszty, jakie ponis budet federalny USA w wyniku wojny w Iraku od jej pocztku a do koca roku fiskalnego 2009.
http://www.fcnl.org/now/pdf/2006/mar06.pdf. C. Hellman: The Runaway Military Budget: An Analysis. Friends Committee on National Legislation Washington Newsletter, March 2006, s. 34. 19 A. Belasco: The Cost of Iraq, Afghanistan, and Other Global War on Terror Operations Since 9/11. Congressional Research Service Report for Congress, 28 September 2009, s. 2. 20 http://www.altair.com.pl/start-2578. Irak najwikszym importerem uzbrojenia. 3.03.2009; http://www.altair.com.pl/start-1693. Irak kupuje F-16. 7.09.2008; http://www.altair.com.pl/start-2226. Irak kupi od USA bro za 6 mld $. 12.12.2008; http://www.altair.com.pl/start-806. Iracki budet przyjty. 16.02.2008. http://www. altair.com.pl/start-1012. Irak zamwi samoloty Boeinga za 5,5 mld $.1.04.2008. 21 N. Klein: Doktryna szoku. Warszawa 2008, s. 358. 22 Ibidem; patrz te: http://investor.shareholder.com/lmt/stockChart.cfm.
18
152
Edukacja
y jednak zauway, e jeli w istocie to wyjanienie jest prawdziwe, to takie postpowanie USA wrcz zachca rnego rodzaju dyktatorw do jak najszybszego wyprodukowania broni masowej zagady, gwarantuje to bowiem, e ich pastwa nie zostan zaatakowane przez USA, a oni sami nie zostan w wyniku takiego najazdu obaleni. Polityka Stanw Zjednoczonych, ktra oficjalnie ma na celu powstrzymywanie rozprzestrzeniania si broni masowego raenia na wiecie byaby w tym wypadku kontrproduktywna, gdy powoduje skutki dokadnie przeciwne do zamierzonych. prbuj j odpowiednio urobi, by ta opowiedziaa si za wojn.
Czy wojny rozwizuj problemy?

Krytycy wojen podkrelaj, e co prawda czasem rozwizuj one jakie problemy, ale jeszcze czciej tworz nowe, trudniejsze do rozwikania. Ponownie przykadem mog by amerykaskie interwencje zbrojne z ostatnich lat. Amerykanie przyczynili si do obalenia reimu talibw w Afganistanie. Dzi ustrj obowizujcy w tym kraju jest bardziej
Wynik i konsekwencje wojny

Wojny, ich wynik i konsekwencje s z natury nieprzewidywalne. Same za wojny czsto wykazuj tendencj do samoeskalacji. Pierwsza wojna wiatowa, ktra rozpocza si pod koniec lipca 1914 roku, miaa by krtka i stosunkowo mao krwawa. Politycy wojujcych stron obiecywali, e do wit Boego Narodzenia ich ojczyzny wygraj wojn i onierze powrc do domw. To, co miao trwa kilka miesicy, w istocie przeduyo si do kilku lat i przerodzio w wyczerpujc i krwaw wojn na wyniszczenie. W planach nazistw najazd na Zwizek Radziecki mia si skoczy szybkim i atwym zwycistwem do koca 1941 roku. Jak byo w rzeczywistoci, wszyscy dobrze wiemy. Podobnych przykadw mona poda dziesitki. Politycy podejmujcy decyzj o wszczciu wojny nie s w stanie przewidzie wszystkich jej skutkw, konsekwencji i efektw ubocznych, nawet tych krtkookresowych, a co dopiero dugofalowych. Nie znaj wszystkich zmiennych. Czsto opieraj si na bdnych zaoeniach (na przykad casus Napoleona czy Hitlera, ktrzy przystpili do ataku na Rosj/ ZSRR). Rozpoczynaj wojn na podstawie danych fragmentarycznych i niepewnych. Nie mog wic przewidzie jej przebiegu ani finau. Najczciej te cen za ich bdne kroki pac nie oni, lecz ich poddani lub obywatele, ktrym przyszo walczy, odnosi rany i gin. Inna sprawa, e politycy czstokro doskonale zdaj sobie spraw, e ich decyzja o rozpoczciu wojny pocignie za sob olbrzymie koszty dla spoeczestw i narodw, ktrymi rzdz, ale mimo to wiadomie mami, zwodz i okamuj opini publiczn,
Wojna jest traktowana jako wielkie zo, co niekorzystnego, co co by moe czasami jest nieuchronne, ale jednak niepodane, niechciane, nielubiane, co co nie powinno mie miejsca, czego naley unika, jeli tylko jest to moliwe.
demokratyczny ni przed interwencj USA (cho niektrzy, w wietle ostatnich ewidentnie sfaszowanych wyborw prezydenckich w Afganistanie, mog si z t opini nie zgodzi). Kobiety ciesz si troch wikszymi prawami, podobnie jak wyznawcy innych religii. Z drugiej jednak strony, plusem reimu talibw byo to, e skutecznie walczy on z produkowaniem opium i rozprowadzaniem heroiny. Za rzdw talibw produkcja narkotykw w Afganistanie znacznie zmalaa, z kolei po amerykaskiej interwencji ta tendencja si odwrcia. Produkcja heroiny w Afganistanie wyranie wzrosa i co gorsza nadal ronie. Szacuje si, e obecnie okoo 90 procent heroiny na rynkach wiatowych pochodzi wanie z Afganistanu. Podobne wnioski nasuwaj si w zwizku z Irakiem. W wyniku interwencji amerykaskiej obalono okrutn dyktatur Saddama Husajna, ale jej skutkiem byy take due zniszczenia infrastruktury gospodarczej, staa si ona rwnie gwn przyczyn wojny domowej w Iraku. Kwestia liczby irackich ofiar cywilnych amerykaskiej interwencji zbrojnej w Iraku oraz nastpujcej po niej wojny domowej jest kontrowersyjna. Rne orodki przytaczaj rozmaite statystyki, ktre niejednokrotnie bardzo si od siebie rni. I tak, przykadowo, brytyjska organizacja pozarzdowa Iraq Body Count szacuje, e midzy pocztkiem interwencji a poow 2009 roku w Iraku, w wyniku dzia153
Edukacja
cj amerykask Irakijczycy nie popadli w jeszcze wiksze kopoty ni za czasw rzdw Saddama Husajna?
Propaganda
Wojna w obronie wasnej lub napadnitych sojusznikw to wojna sprawiedliwa co do tego istnieje konsensus wrd niemal wszystkich teoretykw zajmujcych si tym zagadnieniem. W teorii jest tu wszystko jasne, w praktyce jednak czasem bardzo ciko jest ustali, ktra strona konfliktu zbrojnego jest agresorem, a ktra si broni. Kada bowiem twierdzi, e to ona zostaa napadnita. Wydaje si, e przysowie, i pierwsz ofiar wojny jest prawda, wyjtkowo dobrze odzwierciedla rzeczywisto. Bardzo dobrym przykadem jest tu wojna na Kaukazie, tak zwana piciodniowa (sierpie 2008 r.). Wraz z jej pierwszymi strzaami od razu rozpocza si propaganda wojenna obu stron. Gruzini twierdzili, e to strona osetyjsko-rosyjska pierwsza ostrzelaa ich pozycje, a oni tylko odpowiedzieli ogniem. Rosja z kolei mwia zgoa co przeciwnego. Gruzja powtarzaa, e wojska rosyjskie pierwsze wkroczyy do Osetii Poudniowej przez wwz Roki i w ten sposb naruszyy jej terytorium. Wedug Rosji, jej wojska owszem wkroczyy, ale dopiero w odpowiedzi na ostrzelanie Cchinwali przez Gruzinw. Prawd powiedziawszy, wojna propagandowa czy medialna najczciej si zaczyna jeszcze przed oddaniem pierwszych strzaw. Potwierdza to wojna medialna dotyczca Iranu. Nagonienie przez amerykaskie i europejskie rodki przekazu pewnych spraw karnych toczcych si w Iranie na pewno nie jest przypadkowe. Wojnie prawie zawsze towarzyszy propaganda. Czasami nawet same dziaania wojenne nie s okrelane mianem wojny, lecz na przykad mwi si o interwencji humanitarnej. Nienazywanie rzeczy po imieniu, stosowanie eufemizmw to jeden z najbardziej klasycznych i powszechnych zabiegw propagandowych. Przykadw mona poda mnstwo. Ja ogranicz si tylko do jednego. Rosyjskie wadze, a za nimi wiksza cz mediw rosyjskich, wojn w Gruzji okrelay mianem wymuszania pokoju. Rosyjska ulica odpowiedziaa na to dowcipem o tym, e na mocy dekretu wadz wojn nazywa si
Fot. 3. Wojna w Iraku spowodowaa olbrzymie straty, midzy innymi z irackiego Muzeum Narodowego skradziono setki niezwykle cennych antykw (http://commons.wikimedia.org.wiki/)
a zbrojnych i zamachw terrorystycznych, zgino od 93 do 102 tysicy osb. Dane te wydaj si jednak powanie zanione. Inne orodki podaj tu liczby wysze lub zdecydowanie wysze. Wedug wiatowej Organizacji Zdrowia, tylko od marca 2003 roku do czerwca 2006 roku w Iraku mier ponioso okoo 151 tysicy cywilw23. Jeszcze wysz liczb ofiar mona znale w brytyjskim pimie medycznym The Lancet. Z bada dziennikarzy owego periodyku, przeprowadzonych wsplnie z naukowcami z bagdadzkiego uniwersytetu Al-Mustansiriya oraz baltimorskiego John Hopkins University, wynika, e midzy marcem 2003 roku a poow 2006 roku w Iraku zgino od 426 do 794 tysicy ludzi24. S to wic liczby wyranie wiksze ni oficjalnie przyznaj orodki zwizane z rzdem amerykaskim. Zdaniem ekspertw Opinion Research Business, w Iraku od pocztku wojny do koca 2007 roku mogo zgin nawet 1 440 000 osb. Tym razem jednak szacunki wydaj si zawyone. Amerykaska inwazja na Irak przyniosa przecie take olbrzymie straty dla irackiej i wiatowej kultury. Naley tu wspomnie przede wszystkim o Irackim Muzeum Narodowym w Bagdadzie, z ktrego skradziono setki niezwykle cennych antykw. Cz staroytnych eksponatw, ktre przetrway liczne wczeniejsze dziejowe burze, zostao bezpowrotnie zniszczonych. Nasuwa si wic naturalne i zrozumiae w tej sytuacji pytanie: czy wraz z interwen-
23 24
H. Fischer: Iraqi Civilian, Police, and Security Forces Casualty Statistics. Congressional Research Service Report for Congress, September 2009, s. 6. H. Fischer: Iraqi Civilian Deaths Estimates. Congressional Research Service Report for Congress, August 2008, s. 34.
154
Edukacja
teraz wymuszeniem pokoju, a rozbj wymuszeniem hojnoci. Inne czsto spotykane eufemizmy propagandowe zwizane z wojn to, na przykad, nazywanie partyzantw terrorystami czy tortur specjalnymi metodami przesucha. Due wtpliwoci budzi take ustalenie, co mona uzna za agresj, a co nie. Coraz wicej przedstawicieli wojska, politykw i politologw, na przykad, gowi si, czy atak cybernetyczny przeprowadzony na masow skal mona uzna za casus belli, za akt agresji usprawiedliwiajcy uycie si zbrojnych pastwa, przeciw ktremu przeprowadzono takowy atak. Jest to sprawa jak najbardziej aktualna, zwaywszy na wydarzenia z 2007 roku, kiedy to estoskie serwery i strony internetowe pady ofiar zmasowanego ataku cybernetycznego, o ktrego zorganizowanie i przeprowadzenie podejrzewano Rosj. dzia. W oczach wczesnych Niemcw wojna z Polsk bya wic w peni usprawiedliwiona. Druga wojna czeczeska zacza si od krwawych zamachw terrorystycznych na budynki mieszkalne w Moskwie, Wogodosku i Bujnaksku oraz w metrze moskiewskim. Prezydent Wadimir Putin oskary o ich przeprowadzenie terrorystw czeczeskich i wyda rozkaz przywrcenia porzdku konstytucyjnego w Czeczenii, a wic do rozpoczcia wojny. Znany magnat rosyjski Borys Bieriezowski, gdy porni si z now ekip kremlowsk, zacz powszechnie gosi na emigracji, e za zamachami w istocie staa Federalna Suba Bezpieczestwa, ktra je zorganizowaa. Zamachy miay si sta pretekstem do wkroczenia do Czeczenii i spacyfikowania oporu tamtejszej ludnoci. (6) W oczach wikszoci Rosjan przywoanie Czeczenii do porzdku po owych zamachach byo jak najbardziej suszne i sprawiedliwe. Do dzi wikszo z nich jest przekonana, e za zamachami stali Czeczecy, a dziaania wojenne byy konieczn, suszn i w peni usprawiedliwion odpowiedzi na te gone akty terroryzmu25. Najsynniejszy zbieg z Mossadu byy funkcjonariusz tej suby wywiadowczej Victor Ostrovsky twierdzi, e zamach terrorystyczny na dyskotek berlisk, w ktrej zgino kilku onierzy amerykaskich, a ktry sta si bezporednim powodem zbombardowania Libii w 1986 roku, nie by dzieem terrorystw arabskich wspieranych przez libijskie suby specjalne, jak twierdzi Waszyngton, ale wanie Mossadu. W oczach Amerykanw zbombardowanie Libii byo wic suszn akcj odwetow. A jeli Victor Ostrovsky mwi prawd? W Stanach Zjednoczonych dziaa prny ruch pod nazw 9/11 Truth Movement, ktry gosi, e oficjalna wersja wydarze 11 wrzenia 2001 roku jest kompletnie przekamana i nielogiczna. Powstay nawet organizacje: Architekci i Inynierowie za Prawd w sprawie 9/11 (Architects and Engineers for 9/11 Truth Inc.), Straacy za Prawd w sprawie 9/11 (Firefighters for 9/11 Truth), Piloci za Prawd w sprawie 9/11 (Pilots for 9/11 Truth), zrzeszajce przedstawicieli tych zawodw, ktre twierdz, e upa-
WYJANIENIE
NR6
Prowokacje
Dosy czstym zjawiskiem w polityce s rnego rodzaju prowokacje. Dotyczy to rwnie wojen. Dziaania pod faszyw flag s stare jak wiat. W XVI czy XVII wieku korsarze na Karaibach niekiedy dziaali pod obc bander. Atakowali i rabowali obce statki handlowe, ale nie chcieli by identyfikowani z wasn ojczyzn. Inny przykad. Przed rozpoczciem kampanii wrzeniowej SS zorganizowao osawion prowokacj gliwick. Grupie kryminalistw, z pochodzenia lzakw, odsiadujcym wyroki w wizieniach niemieckich, obiecano wolno w zamian za udzia w prowokacji wymierzonej w Polsk. Winiowie ci w przededniu hitlerowskiej napaci na Polsk przebrali si w mundury onierzy Wojska Polskiego i napadli na radiostacj gliwick. Rozstrzelali wikszo jej pracownikw, wykrzykiwali przy tym sowa w jzyku polskim. W prasie i radiu niemieckim rozptaa si natychmiast burza, w ktrej, w ostrych sowach o napa oskarano rzd polski. Dzi, kiedy wszyscy zdajemy sobie dobrze spraw z natury reimu nazistowskiego, wydaje si to mieszne i bardzo gupie, ale wtedy olbrzymia wikszo Niemcw bya przekonana, e napaci owej naprawd dokonali onierze Wojska Polskiego. Ba, nawet cz prasy naszych zachodnich sojusznikw tak twier-
T sam wersj co Boris Bieriezowski gosi otruty polonem przed trzema laty byy funkcjonariusz FSB Aleksander Litwinienko. Napisana przez niego ksika o tych wydarzeniach nie zostaa dopuszczona do druku w Rosji, jej rozpowszechnianie jest karalne. To samo twierdzia synna dziennikarka rosyjska Anna Politkowska. Ona rwnie zostaa zamordowana. Take Siergiej Kowaliow znany rosyjski obroca praw czowieka organizatorw wspomnianych zamachw widzi nie w Czeczenii, ale na Kremlu i w Federalnej Subie Bezpieczestwa.
25
O prawdziwych organizatorach i zleceniodawcach zamachw terrorystycznych w Rosji w 1999 r. por.: A. Zambrowski: Tajemnice Kremla wedug Aleksandra Litwinienki.
Niezalena Gazeta Polska, 5.01.2007, s. 1819; J. Felsztinski, W. Pribyowski: Korporacja zabjcw. Rosja, KGB i prezydent Putin. Warszawa 2008, s. 115123 oraz A. Litwinienko, J. Felsztinski: Wysadzi Rosj. Pozna 2007.
155
Edukacja
dek wie wiatowego Centrum Handlu (Word Trade Cetnre WTC) nastpi na skutek tak zwanego kontrolowanego wyburzenia, co oznacza e adunki wybuchowe byy rozmieszczone wewntrz budynkw WTC. W tym kontekcie najczciej o przeprowadzenie zamachw oskara si amerykaskie suby specjalne za wiedz i zgod kluczowych czonkw poprzedniej administracji Biaego Domu. To samo twierdz niektrzy politycy, na przykad byy prezydent Woch Francesco Cossiga, byy brytyjski minister rodowiska w gabinecie Tonyego Blaira Michael Meacher czy byy niemiecki minister i sekretarz stanu ministerstwa obrony Andreas von Buelow. Czy i w tym wypadku mamy do czynienia z prowokacj? sze jako pierwsze ucieka si do uycia siy, gdy sabszy wojny nie chce. Oczywicie i od tej reguy s wyjtki. W sztuce wojennej bardzo czsto zaskoczenie i przejcie inicjatywy decyduje o sukcesie lub przynajmniej zwiksza szans na zwycistwo strony, ktra atakuje jako pierwsza. A zatem bywa i tak, e strona sabsza, kiedy jest przekonana, e wojna jest nieunikniona, decyduje si zaatakowa pierwsza, by zniwelowa przewag nieprzyjaciela. Problem pojawia si te w okreleniu, ktra strona jest sabsza, a ktra silniejsza. Jeli si wemie pod uwag konflikt Gruzja versus Osetia Poudniowa, to stron silniejsz jest Gruzja. Natomiast jeli si wemie pod uwag konflikt Gruzja vs Osetia Poudniowa i Rosja, to stron silniejsz jest strona rosyjsko-osetyjska. Jeszcze inaczej bdzie, gdy bdziemy rozpatrywa konflikt Gruzja i USA vs Osetia Poudniowa i Rosja. W tym wypadku stron silniejsz jest strona amerykasko-gruziska. Z ktrym z powyszych przypadkw mielimy do czynienia w sierpniu 2008 roku? wiadomo stosowania zabiegw propagandowych. Jeli zdajemy sobie spraw z mechanizmw manipulacji medialnych, czarnego PR, propagandy czy prowokacji moemy w duej mierze si na nie uodporni. Strona, ktra amie prawo wojenne, nawet jeli dziaa w obronie wasnej, traci prawo moralne do twierdzenia, e walczy w wojnie sprawiedliwej. Gdy wojujce pastwo dokonuje zbrodni wojennych, uywa broni uwaanej za niehumanitarn, amie konwencje genewskie traci prawo moralne do twierdzenia, e to po jej stronie stoi racja moralna. Innymi sowy, wojna powinna by prowadzona po rycersku, tak by oszczdzi niepotrzebnego cierpienia niewinnym. Uywane rodki powinny by proporcjonalne do krzywdy. Nie sigamy po przemoc z bahych powodw. Rzdy nie powinny eskalowa konfliktu. Odpowied na akt agresji powinna by proporcjonalna do jego skali i powagi. Odrzucenie koncepcji wojny prewencyjnej. W praktyce tak zwana wojna prewencyjna tworzy olbrzymie pole do naduy. Mniej lub bardziej odlega historia daje na to wiele przykadw. Konieczno brania pod uwag konsekwencji wojny dla stron trzecich. Innymi sowy, nie wywoujemy wojny nawet wtedy, gdy mamy po temu prawo moralne, jeli tylko jej rezultaty mogyby dotkliwie godzi g w pastwa trzecie.
Postulaty do rozwaenia
Jakie wnioski mamy wycign z przedstawionych rozwaa? Jak my obywatele powinnimy ustosunkowywa si do kwestii wojny i pokoju? Proponuj przyj kilka zasad, ktre w pewnym stopniu uodporniyby nas na manipulacj i uczuliy na wojny niesprawiedliwe: Czujno. Wojna to zbyt powana sprawa, by decyzj o jej podjciu lub nierozpoczynaniu pozostawia wycznie politykom i generaom. Pierwsi nazbyt czsto nie mwi prawdy, by lepo wierzy w ich uzasadnienia, intencje, motywy czy wyjanienia, ktre podaj. Naley szuka drugiego dna, ukrytych motyww postpowania grup, w ktrych interesie ley wywoanie wojny.
Deklarowane przez politykw oficjalne przyczyny wojny mog si czasem bardzo rni od faktycznych. Pierwsze najczciej s szlachetne, wzniose i grnolotne, drugie przyziemne, niskie i prymitywne.
Warto rozway, czy tak jak w staroytnych Atenach decyzji o wojnie lub pokoju nie powinni podejmowa wszyscy obywatele. Myl, e tego rodzaju postanowienia powinny zapada w drodze referendum. Racja zazwyczaj po stronie sabszego. Czy nam si to podoba, czy nie, niestety, yjemy w wiecie, w ktrym nader czsto silniejszy znca si nad sabszym, duy bije maego, bogatszy wyzyskuje sabszego, szybszy przeciga wolniejszego, a sprytniejszy oszukuje gupszego. Myl, e w wikszoci wypadkw agresorem jest strona silniejsza. Zwykle to pastwo silniej156
Trudna inicjatywa pastw NATO

Od wielu lat zainteresowane pastwa NATO prowadz aktywne badania naukowe w celu zintegrowania systemu dowodzenia i rozpoznania. Jednym z istotnych jego elementw ma by sojuszniczy system obserwacji z powietrza obiektw naziemnych, ktry bdzie si skada z najnowszej generacji radarw do ledzenia obiektw wojskowych. Specjalistyczne, bezzaogowe platformy powietrzne pozwol na dugotrwa prac umieszczonych tam urzdze oraz prowadzenie lotw obserwacyjnych na duych i bezpiecznych wysokociach. Przewiduje si, e elementy budowanego systemu bd naleay do pastw wspfinansujcych t inicjatyw.
Pk rez. nawig. JZEF MACIEJ BRZEZINA

absolwent Wyszej Oficerskiej Szkoy Lotniczej, Akademii Obrony Narodowej, Netherlands Defence College w Rijswijk oraz NATO Defence College w Rzymie. Suy w Sztabie Generalnym WP, Biurze Penomocnika MON ds. Budowy i Wdraania Narodowego Centrum Wspomagania Operacji Powietrznych i Departamencie Polityki Zbrojeniowej.
The NATO states for many years now have been conducting scientific research with an objective to integrate the command and reconnaissance system. The NATO air surveillance system with radars for tracking ground military targets should be one of the systems crucial elements. Specialist, unmanned air platforms will be fitted with devices of high endurance and hence be capable of conducting air surveillance missions at high and safe altitudes. It is anticipated that some element of a developed system will be owned by the states co-financing the project.
rajowi dyrektorzy do spraw uzbrojenia (National Armament Directors) z dwudziestu piciu pastw NATO, w tym z Polski, 16 kwietnia 2004 roku, po dziesiciu latach dyskusji i poszukiwa, podjli decyzj o rozpoczciu budowy sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza (Alliance Ground Surveillance AGS). W tym czasie bya to jedna z najbardziej oczekiwanych decyzji, ktra rzutowaa na przyszy ksztat Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego (NATO) i jej moliwoci operacyjnego przeobraania si. Budowa czci zasadniczej systemu, to znaczy elementu wsplnego pastw budujcych go (AGS-Core), miaa by finansowana i utrzymywana solidarnie przez wszystkie pastwa NATO. Wybray one koncepcj budowy systemu przygotowan przez specjalnie utworzone midzynarodowe konsorcjum przemysowe Transatlantyck Propozycj Przemysow (Transatlantic Industrial Proposed Solution TIPS), zoone z firm przemysu zbrojeniowego pastw nalecych do inicjatywy budowy systemu. W jego skad weszy rwnie polskie przedsibiorstwa przemysowe z brany elektronicznej i informatycznej, ktre z kolei utworzyy Polsk Grup Przemysow AGS (PGP AGS). Cz zasadnicza systemu miaa osign wstpn gotowo operacyjn (Initial Operational Capability IOC) w grudniu 2010 roku. Pocztkowo system mia si skada
z dwch samolotw zaogowych Airbus 321 (A321) i dwch bezzaogowych statkw powietrznych (BSP) typu RQ-4 Global Hawk. Dostawy sprztu miay si zakoczy w 2013 roku, co oznaczaoby osignicie penych zdolnoci operacyjnych (Full Operationl Capability FOC). W odpowiedzi na liczne wnioski pastw NATO zredukowano cakowite koszty budowy elementw systemu z 3,5 mld euro do poziomu obecnego 1,4 mld euro. Wynikao z tego, e zdecydowano si na znacznie taszy wariant budowy AGS, jak wtedy naiwnie sdzono, na miar moliwoci wszystkich pastw NATO. Wraz z obnieniem kosztw musiano si liczy, e moliwoci wybranego wariantu systemu bd znacznie mniejsze (tab. 1). W tym znacznie taszym rozwizaniu flota powietrzna AGS-Core miaa by wyposaona w strategiczne bezzaogowe statki powietrzne RQ-4B Global Hawk w wersji Block 40. Po redukcji kosztw zrezygnowano z budowania systemu zgodnie z koncepcj zaproponowan przez konsorcjum TIPS. Za realizacj wybranego wariantu odpowiada nowo utworzona midzynarodowa korporacja przemysowa pastw NATO, ktrego liderem jest Northrop Grumman Corporation (NGC). Gwne zadanie, jakim jest przygotowanie odpowiedniej dla systemu wersji bezzaogowych statkw powietrznych Global Hawk,
157
Technika i logistyka Tabela 1. Podstawowe zmiany w architekturze AGS w 2007 roku

AGS do czerwca 2007 roku Segment powietrzny Segment naziemny (podstawowe elementy) Koszty Radar 7 sztuk BSP Global Hawk + 5 sztuk Airbus 321 30 sztuk MGS 19 sztuk TGS MGS Mobile Ground Station ~3,5 mld euro TCAR AGS zgodnie z now koncepcj, po zmianach w 2007 roku 8 sztuk BSP Global Hawk 11 sztuk MGS 4 sztuki TGS TGS Transportable Ground Station ~1,4 mld euro MP-RTIP
wydarzenia bardziej szczegowo opisano w artykule.
Decyzja o zmianie architektury systemu

W 2008 roku ostatecznie zarzucono plan wykorzystania w segmencie powietrznym systemu NATO AGS-Core samolotw zaogowych A321 z wsplnym radarem transatlantyckim (Transatlantic Cooperative AGS Radar TCAR). Nowy radar mia by specjalnie zbudowany dla tego systemu jedynie przez sze pastw (Francj, Niemcy, Stany Zjednoczone, Hiszpani, Wochy i Holandi), ktre dysponoway odpowiednimi technologiami. Decyzja o rezygnacji z radaru TCAR staa si, oprcz rnicy w pogldach na kwesti rozwoju technologii radarowych, formalnym impulsem do zmian struktury przemysowej projektu i w rezultacie odejcia z programu kilku pastw, majcych istotny dorobek w tej dziedzinie. Francja, Belgia i Hiszpania wycofay si z programu AGS w zwizku z oparciem projektu w duej mierze na typowym rozwizaniu amerykaskim. Global Hawk i niedostpny technologicznie poza Stanami Zjednoczonymi nowy radar wieloplatformowy program dodatkowej technologii radarowej (Multi Platform Radar Technology Insertion Program MP-RTIP), budowany od kilku lat przez Stany Zjednoczony na potrzeby amerykaskich si powietrznych Stanw Zjednoczonych (United States Air Force USAF), sta si wanym powodem do rozwodu tych pastw, ktre w programie postawiy przede wszystkim na wspprac przemysow.
ma wykona ich producent NGC. Inne elementy systemu, przede wszystkim segmentu naziemnego, maj by zbudowane przez przemys trzynastu pastw europejskich i Kanady. Zgodnie z wczeniejszymi uzgodnieniami, Polska w cigu omiu lat budowy systemu miaa za zadanie wyoy na ten cel (z budetu MON) kwot okoo 56 mln euro. Byo to 3,91% cakowitych kosztw projektu, obecnie szacowanych na okoo 1,4 mld euro. Decyzja podjta w kwietniu 2009 roku o wycofaniu si Polski z tego programu zamkna przed naszym przemysem szans na bezporedni wspprac. A bya to dobra okazja, aby polskie czoowe firmy przemysu zbrojeniowego wczyy si do wsplnych prac i rozwoju nowych technologii. Historia powstawania sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza jest lekcj prowadzenia negocjacji w bardzo licznym gronie pastw. adne z midzynarodowych przedsiwzi, w ktre si zaangaowao wiele pastw, nie jest atwe i wymaga dodatkowego czasu na godzenie interesw stron. Do tej pory wykorzystano ju wiele moliwoci, aby ruszy z miejsca ten gigantyczny ze wzgldu na skal trudnoci program, ktry wci jest modyfikowany. Woono wiele wysikw, aby uratowa t cenn dla bezpieczestwa, nie tylko NATO, inicjatyw. Przez lata, kiedy gwnie dyskutowano, sojusz zdy si powikszy. Kiedy w Brukseli rozpoczynano prace nad t inicjatyw, Polska nie bya jeszcze czonkiem NATO. Historia budowy AGS ma ju osiemnacie lat. Wybrane dane dotyczce tej inicjatywy przedstawiono w tabeli 2. Ostatnie
158
Decyzja o wycofaniu
Krajowy dyrektor do spraw uzbrojenia (podsekretarz stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej), reprezentujcy Polsk w NATO w sprawach dotyczcych budowy sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza, podczas Konferencji Krajowych Dyrektorw ds. Uzbrojenia (Conference National Armaments Directors CNAD) 3 kwietnia 2009 roku poinformowa oficjalnie Polsk Grup Przemysow AGS o podjciu, ze wzgldw ekonomicznych, decyzji o niepodpisywaniu przez Polsk porozumienia midzynarodowego AGS (Program Memorandum of Understanding AGS PMOU), ktrego efektem miao by zobowizanie do przystpienia razem z pozostaymi pitnastoma pastwami NATO do programu AGS. Celem pastw decydujcych si na podpisanie porozumienia
Technika i logistyka Tabela 2. Historia budowy systemu AGS

Rok 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 Przedsiwzicie Komitet Wojskowy NATO zgasza potrzeb budowy AGS dla NATO. Rada Pnocnoatlantycka stawia zadanie czonkom Konferencji Narodowych Dyrektorw ds. Uzbrojenia (CNAD), aby gremium to podjo wszelkie moliwe kroki zmierzajce do wcielenia w ycie idei budowy systemu. Ministrowie obrony pastw NATO poparli rekomendacj CNAD na okrelenie minimalnych si AGS NATO wystarczajcych do zapewnienia potrzeb operacyjnych, wspieranych przez speniajce wymagania interoperacyjnoci siy narodowe AGS. Amerykanie skadaj ofert na przystosowanie nowych egzemplarzy systemu Joint Stars na potrzeby NATO. CNAD nie zgadza si na propozycj amerykask i wzywa do poszukiwa nowej opcji. CNAD inicjuje studium, ktre ma na celu zdefiniowanie systemu (Concept Definition Study). Podczas wiosennego posiedzenia CNAD zgadza si na sformowanie grup pastw reprezentujcych t sam opcj NATAR i SOSTAR w celu zorganizowania wsplnych prac nad najlepszym rozwizaniem dla NATO. 18.09.2001 r. odbyo si rozszerzone posiedzenie Rady Pnocnoatlantyckiej (RNAC), powicone przyspieszeniu prac nad systemem AGS. luty utworzenie Biura Wspierajcego AGS (AGS Support Staff AGS3) w Brukseli. kwiecie przedstawienie propozycji utworzenia TIPS (Northrop Grumman, EADS i Finmeccanica). listopad - do konsorcjum TIPS przystpi Thales. luty konsorcjum CTAS (Raytheon i Alenia Marconi Systems) przedstawia konkurencyjn ofert budowy AGS dla NATO. luty rozpoczcie negocjacji w sprawie treci dokumentw AGS PMOU i Karty NAGSMO (NATO AGS Management Organization). maj CNAD zaakceptowa limited competition pomidzy TIPS i CTAS. sierpie kontrakt z TIPS i CTAS na faz koncepcyjn. kwiecie CNAD akceptuje wybr koncepcji TIPS (mixed fleet) jako najlepszej oraz budow radaru przez konsorcjum TCAR, skadajce si z firm z szeciu pastw: Stanw Zjednoczonych, Francji, Hiszpanii, Holandii, Niemiec i Woch. maj Polska zgosia moliwo lokalizacji NATO AGS Management Agency (NAGSMA) na terytorium Polski w Warszawie lub Poznaniu. stycze opracowanie strategii pozyskania systemu AGS. luty wycofanie si Wgier z programu AGS. kwiecie wybr lokalizacji NAGSMA Bruksela (wsplna lokalizacja z agencj NC3A). kwiecie padziernik Studium redukcji ryzyka programu AGS rezultat program jest realizowalny. Ustalono koszty budowy AGS na poziomie 3,3 mld euro. listopad wizyta Zespou Oceniajcego NATO w 33 Bazie Lotniczej w Powidzu. czerwiec decyzja o zakoczeniu prac nad AGS opcja flota mieszana (POR). lipiec decyzja o kontynuacji prac nad systemem AGS opcja tylko BSP. sierpie rozpoczcie nowej tury negocjacji nad porozumieniem (AGS PMOU) dostosowanie wczeniej wynegocjowanego porozumienia do nowych warunkw. listopad wycofanie si Francji i Holandii z programu AGS. luty wycofanie si Portugalii z programu AGS. kwiecie wycofanie si Belgii z programu AGS. wrzesie wycofanie si Grecji z programu AGS. padziernik przekazanie zapytania ofertowego do NGC. luty podczas spotkania ministrw obrony pastw NATO w Krakowie kilka pierwszych pastw zdecydowao si na podpisanie AGS PMOU. kwiecie Polska i Turcja wycofay si z programu AGS. wrzesie po podpisaniu przez Kanad i Soweni AGS PMOU oficjalnie uruchomiono program AGS; rozpoczcie dziaania agencji NAGSMA; rozpoczcie funkcjonowania nowej organizacji NAGSMO.
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
byo wsplne opracowanie i sfinansowanie budowy elementw segmentu naziemnego i zakup gotowych elementw segmentu powietrznego na potrzeby systemu. Planowany czas na zbudowanie wszystkich elementw AGS to osiem lat. Jest on liczony od chwili wejcia w ycie AGS PMOU do osignicia penej konfiguracji zaprojektowanego systemu. Pierwsze podKwartalnik Bellona 3/2010
pisy pod porozumieniem zoono w Krakowie, w lutym 2009 roku, podczas nieformalnego spotkania ministrw obrony pastw NATO. Zrobili to przedstawiciele Woch, Norwegii, Czech, Litwy, otwy, Estonii i Luksemburga. Nieco pniej doczyy do nich kolejne pastwa. Program ostatecznie uruchomiono 25 wrzenia 2009 roku wraz ze zoeniem pitnastego podpisu pod do159
Technika i logistyka
ska konsensus w gronie dwudziestu omiu pastw w sprawie wsplnej budowy systemu, czyli zdecydowania si na ponoszenie przez nie dodatkowych kosztw na tworzenie drugiego oprcz AWACS systemu przeznaczonego do cigego monitorowania sytuacji. Oba systemy bd suyy jednemu celowi, jakim jest wczesne ostrzeganie o zagroeniu z powietrza, ldu i morza (fot. 1). Na pocztku 2010 roku budow sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza wspierao solidarnie pitnacie pastw czonkw NATO. Na wiosn 2009 roku, jako ostatnie, z wspfinansowania AGS wycofay si Turcja i Polska. Wczeniej, z rnych przyczyn z podpisania si pod dokumentem AGS PMOU, zrezygnoway: Wgry, Holandia, Portugalia i Grecja. Od pocztku w pracach nad t inicjatyw nie uczestniczya Wielka Brytania, ktra budowaa wasny system radar pokadowy wykonujcy zadania z pewnej odlegoci (Airborne Stand-off Radar ASTOR). Osign on wstpn gotowo operacyjn w 2008 roku i obecnie w Afganistanie wspiera aktywnie w dane o sytuacji naziemnej brytyjski komponent ldowy (fot. 2).
Fot. 1. AWACS odpowiada za monitorowanie sytuacji w powietrzu, AGS bdzie odpowiada za monitorowanie sytuacji naziemnej (NAPMA)
Wyzwania zwizane z programem

W 2009 roku pitnacie pastw wspfinansujcych budow sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza nie ponioso jeszcze wydatkw zwizanych z pozyskaniem jego elementw. Pierwsze powaniejsze rodki na ten cel prawdopodobnie bd wydawane dopiero po podpisaniu kontraktu pomidzy pitnastk pastw NATO a korporacj NGC, gwnym wykonawc systemu AGS. Przewiduje si, e nastpi to jeszcze w 2010 roku. Miesice negocjacji technicznych, politycznych i finansowych sprawiy, i osignicie wstpnej gotowoci operacyjnej przesunito z 2010 na 2012 rok, z kolei pena gotowo operacyjna ma by osignita w 2015 roku. Zmieniono skal i obniono moliwoci operacyjne projektu. Zredukowano cakowite koszty z 3,5 mld euro do obecnie obowizujcych 1,4 mld euro. Pomimo to i tak ostatecznie koszty (i parametry) zostan zapewne jeszcze bardziej zredukowane, po negocjacjach kontraktu z gwnym wykonawc systemu, ktry zbuduje i zintegruje wszystkie elementy systemu. W przyszoci system moe dalej si zmienia i rozrasta, ale nie zostanie cakowicie wyeliminowany. Projekt budowy czci zasadniczej systemu kontroli sytuacji na
Fot. 2. Brytyjska zaogowa platforma powietrzna Bombardier Sentinel R1 systemu ASTOR rozpocza ju sub w przestrzeni powietrznej nad Afganistanem (RAF)
kumentem AGS PMOU. Jako ostatni porozumienie podpisali ministrowie obrony ze Sowenii i Kanady we wrzeniu 2009 roku. W 2010 roku jedn z najwaniejszych zagadek do rozwizania jest ewentualna pozytywna decyzja o moliwoci wspfinansowania przedsiwzicia, jakim jest AGS, z Programu inwestycji NATO w dziedzinie bezpieczestwa (NATO Security Investment Program NSIP). Argument finansowy by gwnym powodem wycofania si z projektu wielu pastw. W sytuacji, kiedy nie odczuwa si bezporedniego zagroenia atakiem na terytorium NATO, trudno jest uzy160
powierzchni ziemi i wody (NATO Alliance Ground Surveillance NATO AGS-Core System) oprcz budowy sojuszniczego systemu obrony przeciwrakietowej (Theatre and Territorial Missile Defence) oraz systemu kontroli przestrzeni powietrznej (Air Command and Control System ACCS) ma mie kluczowe znaczenie dla zwikszenia potencjau obronnego sojuszu. Co wicej, AGS ma by wanym ogniwem w procesie wsparcia tworzonych Si Odpowiedzi NATO (NATO Response Forces NRF). Ma te by dostpny po niezbdnych w tej sprawie uzgodnieniach dla Unii Europejskiej. (Transportable General Ground Station TGGS); samodzielne przygotowanie stacji naziemnych II szczebla maj by zamwione cztery TGGS dla gwnego komponentu systemu AGS (AGS-Core System); budowanie polowych wskanikw sytuacji; zapewnienie usug informatycznych, w tym zwizanych z opracowaniem nowych interfejsw dla personelu stacji naziemnych1. Jednym z punktw spornych dyskusji o przyszoci funkcjonowania AGS na spotkaniach rnych gremiw NATO bya
AGS platform wsppracy przemysowej pastw NATO

Od 2003 roku funkcjonujca Polska Grupa Przemysowa AGS skupiaa sze pastwowych i prywatnych spek przemysu obronnego, w tym Przemysowy Instytut Telekomunikacji, ktry od pocztku prac nad t inicjatyw odgrywa rol lidera we wsppracy z gwnym wykonawc systemu NGC, Centrum Naukowo-Produkcyjne Elektroniki Profesjonalnej Radwar SA (CNPEP), DGT Gdask, Transbit Sp. z o.o., Wojskowy Instytut cznoci w Zegrzu i NetLine Sp. z o.o. z Wrocawia. W poowie marca 2009 roku PGP AGS otrzymaa od gwnego wykonawcy systemu, Northrop Grumman Corporation, liczce kilkaset stron, formalne zapytania ofertowe, dotyczce zdefiniowanych i uzgodnionych konkretnych obszarw polskiego zaangaowania w rozwj systemu. Warto spodziewanych kontraktw, ktra przekroczyaby 3540 mln euro, w okoo 60 procentach zwracaa nakady poniesione przez pastwo i umoliwiaa kontakty przemysowe w najbardziej cenionych dziedzinach technologii obronnych. Wrd projektw, w ktre miay by zaangaowane (lub realizowa na zasadzie wycznoci) przedsibiorstwa polskie, znalazy si nastpujce propozycje: przygotowanie pokadowego interrogatora cyfrowego dalekiego zasigu systemu identyfikacji swjobcy (IFF) dla RQ-4B Block 40 (na podstawie dotychczasowych dowiadcze zdobytych w ramach rozwoju systemw zakupionych w ramach projektu Supral; okazja pojawia si, gdy z programu AGS wycofaa si Hiszpania (w tym przede wszystkim firma Indra); opracowanie projektw zdolnych do transportu uniwersalnych stacji naziemnych
Historia budowy sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza ma ju osiemnacie lat.
kwestia zasad wspfinansowania nowo tworzonej floty bezzaogowych statkw powietrznych. Cz pastw zaangaowanych w projekt nieustannie podnosia kwesti moliwoci, czy te koniecznoci, finansowania przedsiwzicia z Programu inwestycji NATO w dziedzinie bezpieczestwa. Problem polega na uzyskaniu od pastw, ktre nie uczestniczyy w pracach zwizanych z projektowaniem i budow AGS, takiej zgody ju na etapie rozwoju i zakupw systemu. Cz uwaaa, i wykorzystanie tych funduszy, generowanych przez wszystkie pastwa czonkowskie sojuszu zgodnie z uzgodnionym wskanikiem procentowym, nawet na etapie wykorzystania operacyjnego, byoby rozwizaniem niedopuszczalnym. Taki pogld by jednak mocno krytykowany przez cz czonkw NATO, ktre wskazyway na fakt, i trudno rozdzieli biece operacje sojuszu od wsplnego budetu.
Zasady udostpniania danych dla pastw NATO

W 2009 roku w NATO uwaga wszystkich zainteresowanych postpami prac zwizanych z tworzeniem warunkw umoliwiajcych popraw wiadomoci sytuacyjnej, a co si z tym wie, popraw bezpieczestwa onierzy, skupiaa si na dwch systemach obserwacyjnych: AGS i brytyjskim odpowiedniku AGS, ale mniejszym ASTOR.
G. Hodanowicz: Nieprimaaprilisowe poegnanie z AGS. Raport WTO 2009 nr 5.
161
Fot. 3. Global Hawk (fot. USAF)
System brytyjski to pi zaogowych platform powietrznych i siedem stacji naziemnych. Przez ostatnie lata ASTOR powoli osiga gotowo bojow. Doszo do niewielkich opnie. W 2009 roku zacz ju funkcjonowa w przestrzeni powietrznej Afganistanu. Na razie zadania wykonuje tylko na rzecz onierzy brytyjskich. Kiedy wystpi taka potrzeba, moe by rwnie gotowy do wsparcia dziaania koalicjantw2. W NATO zastanawiano si nad zasadami udostpniania sojusznikom informacji z AGS. Na dugo przed ostatecznym rozstrzygniciem wielu specjalistw twierdzio, e pastwa niebiorce udziau w finansowaniu programu bd jednak miay dostp do danych, ale z pewnymi ograniczeniami. Jeszcze do niedawna tego typu moliwoci wydaway si by wykluczone. Wszystko bdzie zaleao od dalszych ustale, jakie zostan powzite wsplnie w 2010 roku3.
Uruchomienie programu AGS

25 wrzenia 2009 roku po wielu latach oczekiwania pitnacie krajw sojuszu (Bugaria, Kanada, Czechy, Dania, Estonia, Niemcy, Wochy, Litwa, otwa, Luksemburg, Norwegia, Rumunia, Sowacja, Sowenia i Stany Zjednoczone) podjo decyzj o nabyciu i uytkowaniu na potrzeby NATO systemu AGS. Jego budowa, oparta na wyT. Brooks: Non players will see only partial benefits of AGS. Janes Defense Weekly, 21.10.2009, s. 24. T. Brooks: NATO formally launches AGS system. Janes Defense Weekly, 7.10.2009, s. 7.
korzystaniu bezzaogowych statkw powietrznych typu Global Hawk, jest pocztkiem nowego typu wsppracy sojuszniczej w sferze realizacji programw zbrojeniowych. Dalsze negocjacje dotyczce architektury systemu prawdopodobnie s jeszcze przed nami. Polska ju w nich bezporednio nie uczestniczy. Zakada si, e AGS bdzie si skada z omiu (lub mniejszej liczby) bezzaogowych statkw powietrznych wyprodukowanych i wyposaonych w radar MP-RTIP. Ponadto w skad systemu bd wchodzi urzdzenia naziemne, w tym: pi zestaww do zabezpieczenia startw i ldowa BSP, rozmieszczonych w gwnej bazie operacyjnej; jedenacie mobilnych i cztery przystosowane do transportu drog powietrzn stacje naziemne do odbioru danych z BSP; dwadziecia dwie stacje robocze do zdalnego sterowania BSP; pakiet szkoleniowy oraz pitnacie stacji cznoci i transmisji danych. Liczba i jako elementw segmentu powietrznego i naziemnego zale od rezultatw negocjacji z przemysem, uwarunkowa finansowych, ustale dotyczcych podanej mobilnoci segmentu naziemnego oraz innych szacunkw zwizanych z kosztami eksploatacji systemu. Segment naziemny AGS zostanie opracowany i zbudowany wsplnie przez firmy z Kanady i trzynastu pastw europejskich,
2 3
162
ktre nale do grupy pastw NATO finansujcych budow systemu. Gwna baza operacyjna systemu (AGS Main Operational Base AGS MOB) zostanie umieszczona na terenie bazy lotniczej w woskiej Sigonelli (fot. 3). Do tej pory baza pooona na Sycylii, w odlegoci 40 kilometrw od gry Etna, bya wykorzystywana wsplnie przez Wochw i Amerykanw z amerykaskich si powietrznych i marynarki wojennej. W 2011 roku amerykaskie siy powietrzne bd w niej uytkowa swoje Global Hawki. Inne, zbudowane w wersji morskiej, nalece do systemu obserwacji rozlegych obszarw morskich (Brode Area Maritime Surveillance BAMS), wykonujcego zadania na korzy marynarki wojennej, bd korzysta z tej samej bazy. Dotychczas nie wyznaczono baz wysunitych (Forward Operational Base FOB). Tego typu bazy s uytkowane przez flot samolotw E-3 systemu AWACS. W wypadku AGS, gdzie samoloty bezzaogowe dysponuj trzykrotnie wikszymi moliwociami dugotrwaego przebywania w powietrzu, nie ma potrzeby utrzymywania dodatkowo kilku baz wysunitych. Elementy systemu AGS bd naleay do pitnastu pastw wspfinansujcych t inicjatyw, ale koszty operacyjne prawdopodobnie bd pokrywane przez wszystkich dwudziestu omiu czonkw sojuszu. By moe zostan wykorzystane do tego rodki z funduszu inwestycji w dziedzinie bezpieczestwa. Takie rozwizanie moe oznacza znaczce odstpstwo od dotychczasowej reguy, ktra polega na pokrywaniu z NSIP gwnie kosztw inwestycji infrastrukturalnych. z tych krajw bdzie si szkoli w uytkowaniu elementw segmentu naziemnego podczas operacji sojuszniczych, a pastwa te otrzymaj dane o sytuacji naziemnej, rozpoznanych celach i z oceny sytuacji naziemnej (Intelligence, Surveillance, Target Acquisition and Reconnaissance ISTAR), ale nie w sposb bezporedni.
Uytkownicy danych z AGS

Dane uzyskane przez system bd transmitowane do centrw rozpoznania i wywiadu. Kraje nieuczestniczce bezporednio w programie (w tym od 2 kwietnia 2009 r. Polska) nie otrzymaj penych informacji, co oznacza, i zobrazowanie sytuacji nie bdzie przesyane na bieco, bd jedynie dostpne wyniki analizy i przetworzone zobrazowanie sytuacji. Te ustalenia najprawdopodobniej nie bd dotyczy operacji sojuszniczych, w ktrych obraz sytuacji naziem-
W przyszoci system moe dalej si zmienia i rozrasta, ale nie zostanie cakowicie wyeliminowany.
nej w czasie rzeczywistym bdzie przesyany do wszystkich jej uczestnikw. Gwn zalet dla tych pastw, ktre si zdecydoway i podpisay AGS PMOU, bdzie peny dostp do bazy danych. Informacje bd pochodziy z pokadu statkw powietrznych Global Hawk. Pozwoli to na tworzenie narodowych baz danych i informacji wywiadowczych. Po osigniciu wstpnej gotowoci operacyjnej przez system (co jest planowane w 2013 r.), znaczco powinny zosta wzmocnione zdolnoci sojuszu w dziedzinie rozpoznania i moliwoci cigego monitorowania pola walki (Intelligence, Surveillance and Reconnaissance ISR). Systemy AGS i AWACS poprzez taktyczn sie transmisji danych Link-16 bd mogy przekazywa, w czasie rzeczywistym, dane potrzebne onierzom na ldzie i powietrznym grupom uderzeniowym. Umoliwi to waciw i pen analiz sytuacji na polu walki i uzyskanie zdolnoci do natychmiastowego reagowania na zagroenie. W Afganistanie z miesica na miesic coraz wiksze znaczenie odgrywa ju brytyjski ASTOR, ktry zdobywa pierwsze dowiadczenia bojowe zanim do Afganistanu przybyy zaogowe platformy powietrzne tego systemu, czyli samoloty Global Express. System rozpocz swoj dziaalno opera163
Inwestycje w infrastruktur AGS

Przed wydatkowaniem na AGS jakichkolwiek rodkw finansowych z Programu inwestycji NATO w dziedzinie bezpieczestwa wszystkie pastwa sojuszu musz uzgodni sposb finansowania pakietu inwestycyjnego (Capability Package CP), w ktrym szczegowo zostanie zapisane, jak AGS bdzie finansowany i jak bd dystrybuowane uzyskane przez system dane. Kraje nalece do grupy pitnastu pastw aktywnie budujcych system dyy do uzgodnienia pakietu inwestycyjnego przed podpisaniem kontraktu z przemysem. Te dwie kwestie musz by negocjowane rwnolegle. Wydatkowanie rodkw finansowych z NSIP uprawni pozostaych sojusznikw do wykorzystania danych otrzymywanych z AGS, ale w ograniczonej formie. Personel
cyjn od wykorzystania kilku stacji naziemnych nalecych do niego. Ale z czasem coraz wiksz rol zaczn rwnie odgrywa zaogowe platformy powietrzne. Joint Stars), ktry po prawie dwudziestu latach eksploatacji przechodzi drug modo. Pod koniec 2009 roku przeprowadzono wan modyfikacj sprztu obserwacyjnego, w ktrej efekcie samolot Boeing E-8C stanie si jeszcze dokadniejszym ni do tej pory systemem obserwacji obiektw naziemnych z powietrza (fot. 4). Zmiany umoliwi nawet poszukiwanie pojedynczych terrorystw, ktrzy ukrywaj si w grzystym terenie Afganistanu lub ludzi podkadajcych improwizowane urzdzenia wybuchowe (IED) na drodze przejazdu patrolu prowadzonego w terenie zurbanizowanym. Podobn drog bdzie zmierza AGS. Dzisiaj bardziej od moliwoci lokalizacji duych zgrupowa czogw oczekuje si od tego typu systemw precyzji w poszukiwaniu pojedynczych obiektw, ktre ukrywaj si w trudnym terenie.
Poszukiwanie konsensusu
Budowa sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza jest wci jednym z najbardziej ambitnych przedsiwzi realizowanych wsplnie przez pastwa NATO. Nie ubywa jednak pyta, ktre wi si z jego przyszoci. Pozyskanie wszystkich elementw i zapewnienie onierzom prowadzcym dziaania bojowe w trudnym terenie i z trudnym do rozpoznania tradycyjnymi metodami przeciwnikiem pozostaje od lat jedynie w sferze niespenionych marze. Brak porozumienia w tej sprawie w gronie sojusznikw niekorzystnie wpywa na dostp do systemu umoliwiajcego ledzenie aktualnej sytuacji w rejonach konfliktw. AGS powinien od lat by ju gotowy i suy wszystkim sojusznikom, szczeglnie tym, ktrych nie sta na pozyskanie tylko na wasne potrzeby drogich systemw obserwacji obiektw naziemnych z powietrza. Po wielu latach negocjacji, ktre dugo nie przynosiy rezultatw, przyszed czas na konkrety w sprawie przyszoci AGS. Starszym bratem sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza jest amerykaski jednolity system obserwacji radiolokacyjnej i wskazywania celw systemom uderzeniowym (Joint Surveillance Target Attack Radar System
AGS wany element systemu C4ISR

Jednak s powody do zadowolenia i szanse na osignicie kompromisu w tej trudnej, bo prowadzonej w duej grupie pastw, grze o nowe zdolnoci dla caego sojuszu pnocnoatlantyckiego. AGS ma by wanym elementem zintegrowanego systemu dowodzenia i rozpoznania (Command, Control, Communications, Computers, Intelligence, Surveillance and Reconnaissance C4ISR), ktry ma zapewni na kadym szczeblu organizacyjnym od pojedynczego onierza, a do najwyszego szczebla dowodzenia popraw wiadomoci sytuacyjnej i wzmocni w dodatkowe rdo danych proces decyzyjny. Dostp do danych z AGS ma pozwoli dowdcy i jego sztabowi w danym momencie na swobodny wgld w rzeczywisty obraz sytuacji tam, gdzie onierzom jest najtrudniej. Takie moliwoci s szczeglnie cenne podczas prowadzenia dziaa asymetrycznych. Jeli bdzie si dysponowao urzdzeniami zapewniajcymi czno poprzez satelity komunikacyjne, informacje z AGS bd mogy dociera do onierzy bez wzgldu na miejsce, w ktrym si znajduj. System ma by wyposaony w bardzo dobre radary typu MP-RTIP, najnowsze osignicie Amerykanw w tej dziedzinie, ktre dotd nie byo jeszcze stosowane w dziaaniach bojowych. Bd one zdolne do prowadzenia obserwacji obiektw naziemnych i obiektw wolno i nisko leccych na tle ziemi. Radary zostan umieszczone na pokadzie bezzaogowych statkw powietrznych typu RQ-4 Global Hawk Block 40. Bd wyKwartalnik Bellona 3/2010
Fot. 4. Z danych zdobywanych przez radary samolotu E-8C systemu Joint Stars korzystaj jednoczenie odbiorcy w powietrzu i na ziemi (USAF)
164
konyway lot bardzo wysoko, okoo 20 kilometrw nad poziomem morza, co umoliwi nowemu radarowi doskonae warunki do obserwacji sytuacji naziemnej. MP-RTIP bdzie rejestrowa w niemale czasie rzeczywistym obrazy szczeglnie interesujce dowdcw wykonujcych zadania na ldzie, morzu i w powietrzu. Dodatkow zalet tego nowoczesnego sprztu bdzie moliwo przechowywania w bazie danych gigantycznej liczby informacji o interesujcych wojsko obiektach. W razie potrzeby bdzie mona porwna wiele wczeniej zarejestrowanych obrazw oraz siga do pamici tego strategicznego systemu. Jest to szczeglnie wane, kiedy dowdcy bd potrzebowali sprawdzi rezultaty wasnych uderze na obiekty naziemne. AGS pomoe, kiedy dowdca bdzie potrzebowa wysa patrol w nieznany i niebezpieczny rejon. Dziki niemu bdzie mona sprawdzi, co si wydarzyo na planowanej drodze przejazdu patrolu w cigu ostatnich kilku dni, przed przejazdem naszego patrolu. Tak zebrane i dostosowane do potrzeb informacje bd suy przede wszystkim dowdcom do waciwej oceny sytuacji i pozwol na szybk reakcj. Nie bez znaczenia bdzie moliwo precyzyjnego raenia obiektw, ktre dowdcy uznaj za kluczowe dla dalszego przebiegu operacji. Jednak rezultaty rozpoznania, pochodzce bezporednio z pokadu bezzaogowych platform powietrznych AGS, bd mogy suy do wielu innych celw, ktre nie zawsze musz wiza si z aktywnym reagowaniem. Mog one rwnie by wykorzystywane do skutecznego przeciwdziaania oraz do zapewnienia pastwom NATO odpowiedniego stopnia znajomoci i rozumienia sytuacji, zanim bdzie za pno na jakkolwiek reakcj.
Fot. 5. Europejski system SOSTAR bardziej przypomina brytyjskiego ASTORA i amerykaskiego Joint Stars ni system sojuszniczy AGS (EADS)
budujcych europejski system obserwacji obiektw naziemnych z powietrza, niezbyt chtnie dzieli si informacjami o postpach tych prac. Od kilku lat testuje si w powietrzu to nowoczesne rozwizanie. Podczas prb uycia nowych technologii pastwa realizujce program SOSTAR korzystaj z pojedynczego demonstratora technologii zaogowej platformy powietrznej Fokker 100 (SOSTAR-X). We wszystkich tych rozwizaniach platforma powietrzna wykonuje zadania z bezpiecznej odlegoci od bezporednich zagroe z ldu. Dodatkowym zabezpieczeniem moe by wsppraca z systemem AWACS, ktry ostrzega o zagroeniach z powietrza. Bezzaogowa platforma powietrzna Global Hawk bdzie wyposaona w radar, ktry moe obserwowa z bezpiecznej odlegoci
Harmonogram dalszych prac zaley od ustale, jakie zostan powzite w gronie pastw NATO w 2010 roku. By moe bdzie to rok przeomowy dla tej wci kulejcej inicjatywy, ktrej celem jest podniesienie poziomu bezpieczestwa.
W dziaaniach asymetrycznych
Sojuszniczy system obserwacji obiektw naziemnych z powietrza bdzie bardzo podobny do amerykaskiego Joint Stars, wprowadzonego do suby na pocztku lat dziewidziesitych, oraz brytyjskiego ASTORA. Wybrane pastwa Unii Europejskiej rwnie od lat pracuj nad swoim rozwizaniem, zwanym SOSTAR radarem przeznaczonym do wskazywania celw, pracujcym z bezpiecznej odlegoci na platformie powietrznej (Stand-off Surveillance Target Acquisition Radar) fot. 5. Jednak sze pastw europejskich, od lat wsplnie
obiekty nawet te zlokalizowane gboko wewntrz obserwowanego terytorium. Pod koniec 2009 roku radar typu MP-RTIP (budowany dla US Air Force i AGS) by testowany z wykorzystaniem specjalnej dowiadczalnej platformy powietrznej Proteus. Sojuszniczy system obserwacji obiektw naziemnych z powietrza ma suy przede wszystkim do monitorowania ruchu wojsk, specyficznych obiektw oraz pomaga w przygotowaniu danych do planowania uderze na wybrane obiekty (targetingu). Moe by ju bardzo uyteczny w czasie pokoju, podobnie jak AWACS. W ostatnich latach wy165
Technika i logistyka Tabela 3. Harmonogram dalszych prac nad systemem w NATO

Rok 2010 2012 ? 2013 ? 2016 ? Przedsiwzicie Podpisanie kontraktu z NGC na realizacj drugiej fazy budowy systemu AGS, tzw. Design and Development Phase Demonstracja moliwoci systemu AGS Wstpna gotowo operacyjna systemu AGS Pena gotowo operacyjna systemu AGS
magania dotyczce tego systemu znacznie zmieniono i dostosowano do nowych wyzwa, jakie pojawiy si szczeglnie podczas operacji w Iraku i Afganistanie. Harmonogram dalszych prac zaley od ustale, jakie zostan powzite w gronie pastw NATO w 2010 roku (tab. 3). By moe bdzie to rok przeomowy dla tej wci kulejcej inicjatywy, ktrej celem jest bezpieczestwo nas wszystkich.
Zalety systemw
W dziaaniach bojowych w Kosowie zaangaowano poow dostpnych rodkw amerykaskiego systemu Joint Stars. W tym czasie NATO nie posiadao wasnego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza. Amerykanie wykonywali zadania zgodnie z potrzebami caego NATO. W razie wystpienia pilnej potrzeby podczas prowadzenia operacji przez NATO narodowe rodki zdolne do wykonywania tego typu zada (Joint Stars, ASTOR lub inne) mog si okaza niedostpne dla sojuszu i moliwo monitorowania na bieco sytuacji na ldzie i morzu bdzie w duej mierze ograniczona. Systemy naziemne nie sigaj tak gboko, jak mog to czyni pokadowe systemy, ktrych oczy s umieszczone wysoko nad ldem. Obecnie jedynie nieliczne pastwa NATO posiadaj bezzaogowe i zaogowe platformy zdolne do prowadzenia cigej (niezalenej od pogody i pory dnia) obserwacji obiektw naziemnych z powietrza. Poow tych rodkw dysponuj Stany Zjednoczone, ktre wykorzystuj szesnacie platform powietrznych systemu Joint Stars i kilka bezzaogowych statkw powietrznych typu Global Hawk. Ponadto Wielka Brytania dysponuje picioma zaogowymi platformami
powietrznymi typu Global Express systemu ASTOR. Tylko takie systemy pokadowe, jak Joint Stars, ASTOR i AGS bd w stanie przekazywa dane w czasie rzeczywistym, przez ca dob i to w kadych warunkach atmosferycznych, niezalenie od warunkw klimatycznych, z kadego miejsca pooonego na naszym globie, w ktrym bdzie prowadzona operacja lub dojdzie do powstania sytuacji kryzysowej. W styczniu 2010 roku Global Hawk z powodzeniem monitorowa z powietrza sytuacj zaistnia po trzsieniu ziemi na Haiti. W tym wypadku statek ten nie musia ldowa na Haiti w celu przeprowadzenia operacji w tym rejonie. Zalet strategicznych bezzaogowych statkw powietrznych jest wiele. To one miay wpyw na wybr Global Hawka dla sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza. Budowany przez wszystkie pastwa NATO system ma, midzy innymi, na celu poprawienie interoperacyjnoci pomidzy poszczeglnymi siami zbrojnymi pastw NATO a komponentem nalecym do sojuszu. Takie moliwoci s szczeglnie wane w czasie, kiedy sojusz wykonuje zadania w oderwaniu od swoich systemw stacjonarnych. Budowa sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza jedynie przez kilka najbogatszych pastw NATO nie ma uzasadnienia operacyjnego. W takiej sytuacji nie zostaby osignity jeden bardzo wany cel tego typu inicjatywy, jakim jest uzyskanie wysokiego poziomu interoperacyjnoci pomidzy systemami dowodzenia i rozpoznania wszystkich pastw NATO. I ten problem bdzie powraca podczas dyskusji w gronie sojusznikw, ktrych w 2010 roku czeka ustalenie zasad wsppracy podczas trudnego etapu budowania i integracji systemu. W kolejnej dekadzie XXI wieku jednym z kluczowych priorytetw modernizacji Si Zbrojnych RP bdzie rozbudowa moliwoci szeroko pojtego rozpoznania i przetwarzania informacji, czyli C4ISR. Bdzie to zapewne jedno z najtrudniejszych zada ze wzgldu na jego kompleksowo. Jednak po wycofaniu Polski z programu budowy sojuszniczego systemu obserwacji obiektw naziemnych z powietrza to zadanie bdzie g jeszcze trudniejsze.
166
Dylematy transformacji Si Zbrojnych RP

Profesjonalizacja w Siach Zbrojnych RP sprawia, e konieczna jest nowelizacja wielu istniejcych regulacji prawnych odnoszcych si do nich. Ponadto, systematycznie od wielu lat, jest realizowany program transformacji naszej armii. Oba te procesy przebiegaj w klimacie zmieniajcego si rodowiska bezpieczestwa i nowych wyzwa dotyczcych uycia si zbrojnych. Wszystko to musi wyzwala wiele dyskusji wok podejmowanych przedsiwzi. W artykule autor porusza cz istotnych problemw, ktre stoj na drodze wysikw majcych na celu rozwj naszego wojska.
pk MIECZYSAW MALEC
szef Zespou Programowania Transformacji w Departamencie Transformacji MON. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Obrony Przeciwlotniczej, Akademii Obrony Narodowej oraz Podyplomowej Szkoy Marynarki Wojennej w Monterey, USA. Peni sub, midzy innymi, w Dowdztwie Wojsk Ldowych, Departamencie Bezpieczestwa Midzynarodowego, Departamencie Polityki Obronnej MON, oraz jako szef Sztabu 4 Puku Przeciwlotniczego, zadeklarowanego do Korpusu Si Szybkiego Reagowania NATO. Wsptwrca ,,Wizji Si Zbrojnych RP 2030.
The Polish Armed Forces professionalization imposed the necessity to introduce changes into many existing legal regulations. Moreover, for many years, systematically, the program of our armys transformation has been implemented. Both processes are going on with continuously changing security environment around and in the face of many new challenges in the army. The article is an attempt to present some essential problematic issues related to the above.
cigu ostatniej dekady termin transformacja by odmieniany niemal przez wszystkie przypadki i znajdowa si na porzdku dziennym nie tylko na forum Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, ale i w Polsce. W rodowisku wojskowym na dobre zagoci po szczycie NATO w Pradze w 2002 roku. Pocztkowo obejmowa zmiany struktury dowodzenia (NATO Command Structure NCS) i struktury si (NATO Force Structure NFS). Gwnym katalizatorem transformacji miay by Siy Odpowiedzi NATO (NATO Responce Forces NRF), ktre, jak si okazao, nie do koca speniy pokadane w nich nadzieje. Wynikao to nie tyle z braku konsensusu co do samego deklarowania si przez poszczeglne pastwa, lecz przede wszystkim z niewystarczajcej konsekwencji w wypenianiu podjtych deklaracji oraz braku jednomylnoci politycznej na forum sojuszu zwizanych z ich uyciem w okrelonych sytuacjach. Ze szczebla sojuszniczego modne haso transformacja zostao przeniesione na szczebel narodowy, jako nowy nurt ukierunkowany na dostosowanie si zbrojnych do zmieniajcych si uwarunkowa dziki zapewnieniu im okrelonych zdolnoci operacyjnych. Jednak wraz z nim pojawio si kilka dylematw, w tym take zwizanych z realizacj nowego procesu transformacji w kontekcie istniejcego ju procesu planowania obronnego.
Podobne dylematy w konsekwencji pojawiaj si na szczeblu narodowym. Dotycz one nie tyle samej percepcji transformacji, jako kolejnego procesu oprcz planowania, czy programowania rozwoju si zbrojnych, ile przede wszystkim aspektw politycznych, ekonomicznych oraz spoecznych.
Dylemat etymologiczny
Najmniej istotna z praktycznego punktu widzenia, jednak majca znaczenie zasadnicze z punktu widzenia systematyzacji poj, jest definicja transformacji. Wbrew pozorom nie jest atwo znale jednoznaczne i przekonywajce jej wyrniki wrd wielu innych procesw zwizanych z szeroko rozumianymi zmianami w odniesieniu do si zbrojnych. Stanowi to kluczow trudno w osigniciu porozumienia, czym w istocie jest czy te czym powinna by transformacja Si Zbrojnych RP, szczeglnie w kontekcie szeroko rozumianego planowania obronnego czy te planowania rozwoju si zbrojnych. Z jednej strony, kada zmiana moe by traktowana jako przejaw transformacji. Z drugiej natomiast, spord niezliczonych zmian, planowych czy te nieplanowych, wynikajcych z przyczyn od nas niezalenych, prbuje si wyodrbni ten proces dziki takim wyrnikom, jak: dugofalowo, dynamika, zakres czy nawet charakter zmian. Jeli wemiemy pod uwag, e zmiany okrelane dotychczas mianem
167
rozwoju Si Zbrojnych RP nie s procesem nowym i s wprowadzane od lat, transformacja jest kolejnym procesem, ktry si odnosi do tego samego podmiotu si zbrojnych. Wydaje si, e ze wzgldu na ramy czasowe, zarwno planowanie, jak i programowanie rozwoju si zbrojnych take powinno by rozpatrywane w perspektywie krtko-, rednio- oraz dugoterminowej. Nie lada wyzwaniem jest te znalezienie jednoznacznych wyrnikw midzy samym planowaniem i programowaniem rozwoju si zbrojnych. Jedynym dokumentem o charakterze formalnoprawnym, ktry odnosi si nie tyle do samej definicji planowania obronnego, ile do jego zakresu, jest Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego (DzU 2004 nr 197, poz. 1426 z pn. zm). Zgodnie z nim, planowanie obronne obejmuje planowanie operacyjne i programowanie obronne. Jak wynika z tego zapisu, w pierwszym wypadku wyrnikiem jest charakter operacyjny planowania, w drugim charakter obronny programowania. Takie podejcie nie stanowi zbyt wielkiej pomocy w zdefiniowaniu tego terminu, a tym bardziej w jego systematyzacji. Programowanie, z kolei, czsto jest traktowane jako redniookresowy wyraz planowania. To rodzi wtpliwoci nie tylko z punktu widzenia relacji midzy samymi procesami planowania i programowania si zbrojnych, lecz przede wszystkim pod znakiem zapytania stawia logik nazewnictwa dokumentw zwizanych z tymi procesami, na przykad niszego rzdu planw dotyczcych konkretnych dziedzin, funkcjonalnych i specjalistycznych, ktre obejmuj nie tylko dziesicioletni horyzont czasowy, podobnie jak Program rozwoju Si Zbrojnych RP1, ale na dodatek s bardziej szczegowe od niego i zawone do poszczeglnych rodzajw si zbrojnych czy te obszarw funkcjonalnych, a nawet systemw uzbrojenia i wyposaenia si zbrojnych. W tym kontekcie wyrnik zwizany z czasem wydaje si by niezbyt przekonywujcy. Kolejny element transformacji, jakim jest dynamika zmian, zaley bezporednio od uwarunkowa finansowych i decyzji politycznych, a nie nazwy procesu, w ktrego ramach zmiany te s realizowane, to znaczy transformacji, planowania, programowania, czy te rozwoju si zbrojnych. Odnosi si to take do zakresu zmian, ktry rwnie jest uzaleniony od czynnikw decyzyjnych (politycznych) i ekonomicznych (moliwoci ich realizacji). We wszystkich wypadkach punktem wyjcia powinny by potrzeby operacyjne, ktre wynikaj z oceny rodowiska bezpieczestwa, a w konsekwencji z charakteru przewidywanych zada dla si zbrojnych. Istotnym, czsto podkrelanym wyrnikiem transformacji jest charakter zmian zwizany z przeskokiem jakociowym. W ograniczonych zasobach, z jakimi mamy do czynienia w wypadku SZRP, i ten element nie gwarantuje, e zastpienie transformacj innych procesw dotyczcych tego samego podmiotu zapewni przeskok technologiczny. Mona odnie wraenie, e transformacja jest jedynie modnym, zapoyczonym ze wiata zachodniego hasem, ktre ma gwarantowa dostosowanie si zbrojnych do nowych wyzwa wspczesnego pola walki dziki zapewnieniu prymatu jakoci nad iloci. Jednak wzorem innych pastw powinna ona si odnosi do wytyczania kierunkw zmian na podstawie obserwacji okrelonych trendw we wszystkich sferach funkcjonowania si zbrojnych i wykorzystywa do tego celu nowoczesne metody i narzdzia, midzy innymi takie, jak strategiczny przegld obronny. Poza okreleniem miejsca i roli transformacji w rozwoju SZRP konieczne jest podejcie systemowe i zharmonizowanie oraz zracjonalizowanie wszystkich wysikw, procesw i struktur zwizanych z ich rozwojem i stworzenie jednego kompleksowego, spjnego, efektywnego systemu planowania obronnego oraz pooenie w pierwszej kolejnoci przede wszystkim nacisku na rozwizanie spraw biecych, tak by wpisywao si to w plany dugofalowe, ktrych obecnie nie ma.
Mona odnie wraenie,

e transformacja jest jedynie modnym, zapoyczonym ze wiata zachodniego hasem, ktre ma gwarantowa dostosowanie si zbrojnych do nowych wyzwa wspczesnego pola walki dziki zapewnieniu prymatu jakoci nad iloci.
Dylematy polityczne
Jeli zaoymy, e gwnym hasem transformacji jest prymat jakoci nad iloci, w praktyce, w sytuacji ogranicze finansowych, ta pierwsza z zaoenia powinna by osignita kosztem tej drugiej. W tej
Obecny Program rozwoju Si Zbrojnych RP obejmuje horyzont dziesicioletni lata 20092018.
168
sytuacji jedyn drog wydaje si by ograniczenie liczebnoci si zbrojnych, co z kolei wymagaoby podjcia niepopularnych decyzji politycznych. Z drugiej strony, taka redukcja nie moe by dokonana w oderwaniu od okrelenia rzeczywistych potrzeb obronnych, zwizanych z ewentualn obron terytorium kraju. Dylematem na szczeblu pastwa jest sprecyzowanie, jakie s te potrzeby oraz jakie jest prawdopodobiestwo, charakter, skala i horyzont czasowy wystpienia ewentualnego zagroenia tego typu. Dopki te kwestie nie zostan ustalone, nie mona mwi o dugofalowych kierunkach zmian, bez wzgldu na to czy bdziemy je rozpatrywa w ramach transformacji, planowania, programowania czy rozwoju si zbrojnych. Dopiero jasne okrelenie potrzeb, ktre wynikaj z oceny zagroe, umoliwi sprecyzowanie zada si zbrojnych, a w konsekwencji ich wielkoci, ksztatu i charakteru. Problem jednak polega na tym, e o ile w czasie zimnej wojny przeciwnicy po obu stronach byli dosy dokadnie zdefiniowani i wzgldnie przewidywalni, o tyle z pocztkiem XXI wieku, wraz z pojawieniem si paradygmatu asymetrii, przeciwnik jest nieznany, nieprzewidywalny, trudny do zidentyfikowania i wymagajcy zaangaowania znacznie szerszego ni tylko siy zbrojne. Taka sytuacja wpywa na trudno w trafnym okreleniu ewentualnych scenariuszy planistycznych, szczeglnie tych zwizanych z obron kraju. W tym kontekcie od kilku lat trwa dyskusja na temat prymatu dziaa ekspedycyjnych nad obronnymi i odwrotnie. O ile nie naley negowa tradycyjnego paradygmatu bezpieczestwa, zwizanego z koniecznoci zapewnienia obrony granic pastwa, o tyle mona przyj zaoenie, e znacznie zwikszone zdolnoci do dziaa ekspedycyjnych w dwjnasb mog by wykorzystane do dziaa obronnych na wasnym terytorium. Problem jednak si pojawia, gdy ze wzgldu na ograniczenia finansowe nie mona obu nurtw realizowa jednoczenie, a dziaania ekspedycyjne pochaniaj znaczne zasoby rzeczowe i finansowe, ktre mogyby by przeznaczone na zapewnienie zdolnoci obronnych. Z drugiej strony, jeli nie przewiduje si w najbliszych dekadach klasycznego zagroenia dla Polski, wtpliwoci moe budzi zasadno budowania zdolnoci obronnych, szczeglnie tych, ktre nie wpisuj si w dziaania ekspedycyjne, na przykad stacjonarnej obrony powietrznej, obrony wybrzea morskiego lub te w szczeglnoci szeroko rozumianej infrastruktury obronnej. Zgodnie z interesami narodowymi, czy to zwizanymi z bezpieczestwem, czy te stricte ekonomicznymi, konsekwentnie naleaoby wspiera udzia w operacjach poza granicami kraju, szczeglnie w sytuacji, gdy takie dziaanie ma na celu niwelowanie zagroe z dala od niego, a w konsekwencji zmniejszenie prawdopodobiestwa ich wystpienia na terytorium pastwa. Wane jest jednak okrelenie celw politycznych oraz potencjalnych korzyci wynikajcych z interesu narodowego, jako e s one osigane kosztem tradycyjnie rozumianych zdolnoci obronnych. Z drugiej strony, jeli uznamy, e brak zagroe dla obronnoci pastwa jest tylko interwaem i e konieczne jest zapewnienie zdolnoci do obrony pastwa, naleaoby podj wszelkie dziaania majce na celu zapewnienie tych zdolnoci, w tym gwnie wygospodarowa na ten cel wymagane rodW myl realizacji interesw narodowych, czy to zwizanych z bezpieczestwem, czy te stricte ekonomicznych, konsekwentnie naleaoby wspiera udzia w operacjach poza granicami kraju, szczeglnie, gdy takie dziaanie ma na celu niwelowanie zagroe z dala od niego, a w konsekwencji zmniejszenie prawdopodobiestwa ich wystpienia na terytorium pastwa.
ki finansowe. Wymagaoby to z kolei przewartociowania priorytetw w stosunku do caej gospodarki narodowej i skupienia wysiku na zdolnociach obronnych, tak by ten interwa2 wykorzysta na przygotowanie si do odparcia zagroenia zwizanego z przewidywanym konfliktem. Inaczej takie podejcie byoby pozbawione konsekwencji. Z punktu widzenia transformacji, zaangaowanie w operacje, szczeglnie o charakterze wojennym, z jednej strony, jest niezwykle cenne ze wzgldu na realne dowiadczenie bojowe, ktrego nie mona zdoby w aden inny sposb. Z drugiej natomiast, w zdecydowanym stopniu ogranicza zmiany ukierunkowane na popraw jakoci caych si zbrojnych, jako e due kwoty przeznacza si na biece uzupenianie sprztu, ktry w znacznej czci ulega uszkodzeniu lub zniszczeniu podczas operacji
W dokumentach przegldowych interwa ten jest okrelony na 1015 lat.
169
ekspedycyjnych. Gwny wysiek jest wic skupiany na znikomym procencie si zbrojnych, ktre bior udzia w operacjach, bez wikszych szans na widoczn popraw zdolnoci ich zdecydowanej czci nieuczestniczcej w tych operacjach. Prowadzi to do ograniczenia zasigu zmian oraz wyduenia czasu ich wprowadzania, co stoi w sprzecznoci z dugofalowymi zaoeniami transformacji i sprowadza si do podejmowania dziaa doranych, majcych na celu spenienie minimalnych wymaga wspczesnego pola walki. bdzie si sprowadzao do doranego atania dziur. Nasuwa si jednak pytanie: do jakiego stopnia moemy zmniejszy siy zbrojne w poszukiwaniu oszczdnoci bez negatywnego wpywu na bezpieczestwo pastwa? Pod tym wzgldem konieczne jest osignicie waciwych proporcji midzy wyposaeniem wojska w relatywnie nowoczesny sprzt a odpowiednim wyszkoleniem wymaganej liczby personelu obsugujcego, tak by by on racjonalnie wykorzystany. Dokonanie takich wyborw pociga za sob uwzgldnienie przede wszystkim potrzeb z punktu widzenia caych si zbrojnych, w tym poszczeglnych rodzajw si zbrojnych (RSZ), i pogodzenia ich interesw i potrzeb, z jednej strony, a moliwoci, z drugiej, nawet kiedy uzasadniony rozwj jednego RSZ wie si z mniejszymi nakadami na inny. Do czasu, kiedy dowdcy rodzajw si zbrojnych podlegali bezporednio ministrowi obrony narodowej, stwarzao to sytuacj, w ktrej kady z nich dba tylko o swj rodzaj si zbrojnych, a Sztab Generalny WP mia ograniczony wpyw na ksztat poszczeglnych formacji podlegych dowdcom si zbrojnych. Waciwe proporcje midzy poszczeglnymi rodzajami si zbrojnych powinny wynika z charakteru zada, jakie maj w przyszoci wykonywa cae siy zbrojne, zarwno w ukadzie narodowym, jak i midzynarodowym, w czasie pokoju, kryzysu i ewentualnej wojny, ktrej obecnie si nie zakada. W tym kontekcie coraz wikszego znaczenia nabiera dyskusja na temat budetu zadaniowego i zwizanej z tym racjonalizacji wydatkw na siy zbrojne w sytuacji braku zagroenia konfliktem zbrojnym w najbliszym otoczeniu Polski. W opinii niektrych ekspertw, stawia to pod znakiem zapytania sensowno inwestowania w zdolnoci obronne i skupienie si gwnie na zdolnociach ekspedycyjnych. Jednak, nawet jeli si pominie wczeniejsz tez o braku sprzecznoci zasadniczych midzy obiema grupami zdolnoci, prba przeformowania zada w przyjte na szczeblu pastwa funkcje3 stawia pod znakiem zapytania nie tylko wymierno ekonomiczn realizacji tych zada, lecz przede wszystkim racjonalno i sensowno takiego ujcia, ktre wrcz jeszcze bardziej zaciemnia obecny podzia zada. Ponadto zaoenie, e takie ujcie zada w postaci funkcji przyczyni si do stworzenia bardziej racjonalnych
Waciwe proporcje
midzy poszczeglnymi rodzajami si zbrojnych powinny wynika z charakteru zada, jakie maj w przyszoci wykonywa cae siy zbrojne, zarwno w ukadzie narodowym, jaki midzynarodowym, w czasie pokoju, kryzysu i ewentualnej wojny, ktrej obecnie si nie zakada.
Dylematy ekonomiczne
W sytuacji optymalnej, gdy zarwno dugofalowe plany rozwoju si zbrojnych, jak i plany zaangaowania poza granicami pastwa, maj pokrycie w rodkach finansowych, mona byoby realizowa oba te procesy bez negatywnego wpywu jednego na drugi. Jednak gdy wystpuj znaczne ograniczenia finansowe, a take zbyt ambitne plany zaangaowania w operacje ekspedycyjne, nieuniknione jest dokonanie trudnych wyborw zwizanych z racjonalizacj wydatkw obronnych. Z punktu widzenia transformacji, pomimo e ma ona charakter dugofalowy, na obecnym etapie jest konieczne przeprowadzenie na nowo analizy potrzeb, nastpnie ich zbilansowanie z finansowymi moliwociami ich realizacji. W obecnym kryzysie bdzie to wymagao podjcia trudnych wyborw i niepopularnych decyzji, z ktrych przedsiwzi i w jakim stopniu zrezygnowa, by zapewni wykonanie najwaniejszych zada z punktu widzenia funkcjonowania si zbrojnych w czasie pokoju, kryzysu i ewentualnej wojny. Jeli jednak si uwzgldni fakt, e transformacja obejmuje, czy te powinna obejmowa, swoim zasigiem wszystkie obszary funkcjonowania si zbrojnych, w tym gwnie wyposaenie i wyszkolenie si zbrojnych, ktre z zaoenia maj by profesjonalne, bdzie to wymagao take podjcia jednoznacznej decyzji odnoszcej si do liczebnoci, ksztatu i struktury naszej armii. W sytuacji znaczcych ogranicze finansowych jedyn drog wygospodarowania rodkw, bez wsparcia spoza budetu Ministerstwa Obrony Narodowej, jest ograniczenie liczebnoci si zbrojnych na rzecz poprawy ich jakoci. W innym wypadku transformacja pozostanie frazesem, a planowanie obronne
Zgodnie z tym podejciem siy zbrojne maj spenia gwnie funkcj 11 Dziaalno na rzecz zapewnienia bezpieczestwa zewntrznego i nienaruszalnoci granic.
170
zasad ich sfinansowania na zasadzie weryfikacji przez rzd, ktre z nich zostan uznane za zasadne i sfinansowane, a ktre nie, wydaje si budzi wiele wtpliwoci z punktu widzenia roli si zbrojnych w systemie obronnym RP. Nie mona bowiem traktowa si zbrojnych jako instytucji ukierunkowanej na zysk czy te wymierny ekonomicznie produkt, raczej jako agencj ochrony lub firm ubezpieczeniow, ktra ma zagwarantowa pewien okrelony przez pastwo poziom bezpieczestwa, bez wzgldu na koszty, jako e bezpieczestwo jest bezcenne i nadrzdne wobec innych potrzeb. To pastwo powinno okreli nie tylko poziom zapewnienia tego bezpieczestwa, ale take w sytuacji ogranicze finansowych podj ryzyko za jego redukcj, a w konsekwencji niedofinansowanie wszystkich zada zwizanych z jego zapewnieniem. Racjonalno wydawania pienidzy na wojsko, utosamiana z budetem zadaniowym, wie si raczej z poprawnym planowaniem opartym na zbilansowaniu potrzeb i moliwoci po to, by plany te byy przede wszystkim wykonalne, bez wzgldu na nowy nurt zwany budetem zadaniowym. Jeeli poprawnie zaplanujemy zadania, kwestia budetowania ograniczy si do waciwej alokacji rodkw na realizacj nie tyle zaakceptowanych, co wrcz okrelonych przez politykw zada. Dopki nie zostanie przyjta ta zaleno, dopty siy zbrojne bd musiay uzasadni potrzeb swojego istnienia i konkurowa, zgodnie z opini czci ekspertw i politykw, z innymi efektywnymi podmiotami na rynku. Warto w tym miejscu przytoczy zdanie naszego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza, ktry ju ponad 150 lat temu pisa w czasopimie Pielgrzym Polski: Czstka narodu zawsze musi by pod broni, bez niej swoi czy obcy z domu ci wygoni. Kto sarka na wojska by na nie nie paci, utraciwszy wszystko wnet Ojczyzn straci. cie zaspokojenia potrzeb si zbrojnych zwizanych z pozyskaniem wartociowych kandydatw do suby. Z drugiej za oczekiwania na zdecydowan popraw warunkw suby i ycia onierzy zawodowych, szczeglnie tych najbardziej wartociowych, bd rosy systematycznie i stanowiy przejaw wysokiej konkurencji w stosunku do innych dziedzin gospodarki narodowej. Kluczowe znaczenie w tym wzgldzie bdzie miao zachowanie rwnowagi midzy liczebnoci si zbrojnych a ich wyposaeniem. Jeli liczba wojska przekroczy moliwoci ich wyposaenia, doprowadzi to do utrzymywania nieefektywnych struktur bez wymaganej wartoci bojowej, co postawi pod znakiem zapytania zasadno takiej profesjonalizacji, a w szerszym kontekcie transformacji si zbrojnych. W warunkach armii profesjonalnej konieczne bdzie take zracjonalizowanie struktury wewntrznej si zbrojnych w odniesieniu do korpusw osobowych. Wpynie to w najbliszych latach na konieczno zwolnienia znacznej liczby oficerw i podoficerw, a take pozyskania wartociowych szeregowych zawodowych, ktrych proporcjonalnie jest zdecydowanie za mao.
W sytuacji znaczcych ogranicze finansowych jedyn drog wygospodarowania rodkw, bez wsparcia spoza budetu Ministerstwa Obrony Narodowej, jest ograniczenie liczebnoci si zbrojnych na rzecz poprawy ich jakoci. W innym wypadku transformacja pozostanie frazesem.
Dylematy spoeczne
Istotnym aspektem transformacji si zbrojnych jest odbir spoeczny, zwizany gwnie z jej kluczowym projektem, jakim jest profesjonalizacja si zbrojnych. Od jej powodzenia bdzie zaleao spoeczne poparcie oraz zainteresowanie sub w Siach Zbrojnych RP. Jednak profesjonalizacja nie moe si ograniczy do zawieszenia poboru. Bez moliwoci osignicia wysokiego poziomu profesjonalizmu, moe si okaza, z jednej strony, niewystarczajca w kontekKwartalnik Bellona 3/2010
Znaczenia szczeglnego nabiera jasne okrelenie roli i zada Narodowych Si Rezerwy (NSR), ktre s zupenie nowym projektem w realiach polskich. Z jednej strony, zainteresowanie sub w tej formacji wie si z koniecznoci stworzenia stosownych zacht dla potencjalnych kandydatw i zapewnienia im odpowiednich warunkw szkolenia, z drugiej mona zada pytanie: czy w armii zawodowej nie byoby bardziej zasadne zwikszenie liczebnoci wojskowego personelu suby czynnej, ktry byby znacznie bardziej efektywny, tym bardziej e NSR nie rozwizuje problemu pozyskiwania rezerw na potrzeby mobilizacyjnego uzupenienia si zbrojnych, ani tym bardziej kwestii zwizanych z ich szkoleniem za kilka (kilkanacie) lat, kiedy wykrusz si zasoby rezerw pozostaych po zlikwidowanej subie zasadniczej. Dlatego te spraw podstawow, majc wymiar spoeczny, jest okrelenie docelowego modelu si zbrojnych czasu pokoju, przede wszystkim w kontekcie
171
systemu ich uzupeniania w czasie kryzysu i wojny. Wymaga to bdzie ustalenia potrzeb i potencjalnych rde pozyskiwania wyszkolonych rezerw w sytuacji ewentualnej mobilizacji si zbrojnych. Innymi sowy, konieczne bdzie stworzenie nowego systemu uzupeniania si zbrojnych w zwizku z przejciem na armi zawodow, uwzgldniajcego obecn sytuacj zwizan z gospodark wolnorynkow i wiadczeniami rzeczowymi i osobowymi na rzecz si zbrojnych w podwyszonych stanach zagroenia pastwa. dowej, gwne kierunki rozwoju si zbrojnych oraz ich przygotowa do obrony pastwa (art. 5 pkt 1.). Trzeci jest delegacja dla Rady Ministrw ustala ona, w drodze rozporzdzenia, tryb wykonania zada w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego. Aktem wykonawczym tej delegacji jest Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego (DzU 2004, nr 197, poz. 1426 z pn. zm.). W kontekcie formalnoprawnych podstaw planowania obronnego przywoane rozporzdzenie Rady Ministrw nie tyle definiuje, ile okrela planowanie obronne i wskazuje, e obejmuje ono planowanie operacyjne i programowanie obronne. W rozporzdzeniu jest take mowa o przegldach obronnych, rozumianych jako analizy, ankiety, raporty, sprawozdania i inne dokumenty wykonywane okresowo przez waciwe organy administracji rzdowej, zawierajce ocen stanu przygotowa obronnych oraz kierunki doskonalenia systemu obronnego pastwa i poszczeglnych jego elementw. W tym sensie planowanie obronne obejmuje wykonywanie, uzgadnianie i aktualizowanie planw operacyjnych, programw obronnych i dokumentw sporzdzanych w ramach przegldw obronnych. W odniesieniu do planowania operacyjnego wspomina si jednoczenie, e odbywa si ono na podstawie ustale przyjtych w Strategii bezpieczestwa narodowego oraz w Polityczno-strategicznej dyrektywie obronnej RP, ktre okrelaj sposb funkcjonowania caego systemu obronnego pastwa w razie zagroenia bezpieczestwa pastwa i wojny6. Na podstawie dyrektywy s opracowywane plany funkcjonowania poszczeglnych elementw systemu obronnego pastwa w stanie zagroenia i wojny. Ich aktualizacj przeprowadza si za pomoc aneksowania, o ile wprowadzone korekty i zmiany nie wymuszaj zmiany jego struktury.
Dylematy formalnoprawne
Kolejnym dylematem, dotyczcym rozwoju Si Zbrojnych RP, zwizanym nie tyle z transformacj, ile z planowaniem ich rozwoju, jest mnogo i niespjno dokumentw formalnoprawnych. O ile transformacja jest w realiach polskich si zbrojnych procesem stosunkowo nowym i nieunormowanym, poza struktur i zadaniami Departamentu Transformacji MON ujtymi w Regulaminie organizacyjnym MON, o tyle w odniesieniu do planowania obronnego, w tym gwnie planowania i programowania rozwoju Si Zbrojnych RP, w ostatnich trzech latach sytuacja jest bardziej zoona ni kiedykolwiek dotd. System planowania obronnego RP jest oparty zasadniczo na zapisach dwch ustaw: Ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (DzU 2004 nr 241, poz. 2416 z pn. zm.4) oraz Ustawie z dnia 25 maja 2001 r. o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 76, poz. 804, z pn. zm.5). W odniesieniu do planowania obronnego, z przywoanej ustawy o powszechnym obowizku obrony RP wynikaj trzy delegacje. Pierwsza dotyczy wydania, na wniosek Rady Ministrw, w drodze postanowienia, Polityczno-strategicznej dyrektywy obronnej oraz innych dokumentw wykonawczych do Strategii bezpieczestwa narodowego. Druga to delegacja dla prezydenta, jako zwierzchnika Si Zbrojnych RP, w ktrej si okrela, na wniosek ministra obrony naro-
Racjonalno wydawania pienidzy

na wojsko, utosamiana z budetem zadaniowym, wie si raczej z poprawnym planowaniem opartym na zbilansowaniu potrzeb i moliwoci po to, by plany te byy przede wszystkim wykonalne.
Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostay ogoszone w DzU: 2004 nr 277, poz. 2742; 2005 nr 180, poz. 1496; 2006 nr 104, poz. 708 i 711, nr 220, poz. 1600; 2007 nr 107, poz. 732 i nr 176, poz. 1242; 2008 nr 171, poz. 1056, nr 180, poz. 1109, nr 206, poz. 1288, nr 208, poz. 1308, nr 223, poz. 1458 oraz 2009 nr 22, poz. 120 5 Zmiany wymienionej ustawy zostay ogoszone w DzU: 2001 nr 85, poz. 925 i nr 154, poz. 1802; 2002 nr 205, poz. 1731; 2003 nr 180, poz. 1759; 2004 nr 19, poz. 177, nr 107, poz. 1136 i nr 273, poz. 2703; 2005 nr 249, poz. 2104 oraz 2009 nr 67, poz. 570.. 6 Ksztatowanie si systemu planowania obronnego w kontekcie pozamilitarnych przygotowa obronnych. Red. J. Kownacki. Warszawa 2004, s. 104.
4
172
W przeciwnym razie jest opracowywany nowy plan7. Programowanie obronne, wedug rozporzdzenia, odbywa si na podstawie ustale przyjtych w Strategii bezpieczestwa narodowego oraz w Wytycznych Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych RP na dziesicioletni okres planistyczny, ktry rozpoczyna si w roku nieparzystym, i ktrych projekt sporzdza raz na cztery lata minister obrony narodowej z dwuletnim wyprzedzeniem w stosunku do pocztkowego roku ich obowizywania, oraz przedkada Radzie Ministrw do 30 wrzenia w roku nieparzystym. Z formalnego punktu widzenia Wytyczne Rady Ministrw do programowania s istotnym dokumentem, ktry ukierunkowuje szeroko rozumiane planowanie obronne. Jednak aden dokument wyszej rangi nie reguluje ani ich zakresu, ani te charakteru. Dlatego te w ostatnich latach ich ukad i stopie szczegowoci zmieniay si w zalenoci od inwencji instytucji i komrek organizacyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej, ktre bray udzia w ich opracowaniu, w tym przede wszystkim komrki odpowiedzialnej za ich powstanie. Zgodnie z przywoanym rozporzdzeniem, w ramach programowania obronnego co cztery lata, na dziesicioletni okres planistyczny, rozpoczynajcy si w roku nieparzystym, sporzdza si: Program pozamilitarnych przygotowa obronnych RP, Program doskonalenia obrony cywilnej, Program rozwoju Si Zbrojnych RP8 oraz Program mobilizacji gospodarki9. W ustawie o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej z 2001 roku pojawiaj si inne aspekty, ktre maj zasadniczy wpyw na planowanie i programowanie obronne, w szczeglnoci rozwoju si zbrojnych. S to Szczegowe kierunki przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP10, okrelane przez Rad Ministrw na podstawie Gwnych kierunkw rozwoju Si Zbrojnych RP11, ustalanych przez prezydenta RP.
7 8
Przywoana ustawa okrela jedenacie kierunkw przebudowy i modernizacji technicznej si zbrojnych, nie precyzuje jednak jednoznacznie ich relacji ze Szczegowymi kierunkami przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP, okrelanymi przez Rad Ministrw. Brakuje rwnie jasnych relacji midzy Wytycznymi Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych RP oraz Szczegowymi kierunkami przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP. W opinii niektrych ekspertw, Szczegowe kierunki przebudowy maj pierwszestwo stosowania przed postanowieniami Wytycznych Rady Ministrw do programowania,
Istotnym aspektem transformacji si zbrojnych jest odbir spoeczny, zwizany gwnie z jej kluczowym projektem, jakim jest profesjonalizacja si zbrojnych.
jako e pierwsze wynikaj z ustawy, natomiast drugie z rozporzdzenia Rady Ministrw. Paradoksalnie, zarwno Gwne kierunki, jak i Szczegowe kierunki przebudowy, ktre maj od roku form odrbnych dokumentw12, w praktyce s opracowywane przez Sztab Generalny WP, ktry jest jednoczenie ich twrc, adresatem, a zarazem wykonawc Programu rozwoju SZRP, opracowywanego na ich podstawie. Ustawa o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej z 2001 roku okrela ich zadania i zamierzenia, jakie powinien zawiera Program rozwoju Si Zbrojnych RP oraz form jego wdroenia na kolejny okres planistyczny. Odbywa si to w drodze zarzdzenia ministra obrony narodowej, na podstawie kierunkw rozwoju i modernizacji si zbrojnych, stosownie do zasad planowania obronnego Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego. Na podkrelenie zasuguje tutaj rozbieno zarwno midzy zakresem, jak i okre-
Ibidem, s. 107 Program rozwoju si zbrojnych RP jest opracowywany take na podstawie przywoanej na wstpie Ustawy z dnia 25 maja 2001 r. o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. DzU 2001 nr 76, poz. 804, z pn. zm. 9 Program mobilizacji gospodarki jest opracowywany take na podstawie Ustawy z dnia 23 sierpnia 2001 r. o organizowaniu zada na rzecz obronnoci pastwa realizowanych przez przedsibiorcw. DzU 2001 nr 122, poz. 1320. 10 Uchwaa nr 32/2010 Rady Ministrw z dnia 26 lutego 2010 r. w sprawie okrelenia Szczegowych kierunkw przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP na lata 20092014. 11 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 wrzenia 2009 r. w sprawie okrelenia gwnych kierunkw rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz ich przygotowa do obrony pastwa na lata 20092018. 12 Wczeniej byy okrelane sownie przez prezydenta i premiera RP podczas dorocznej odprawy rozliczeniowo-zadaniowej kadry kierowniczej SZRP.
173
Technika i logistyka Tabela. Zestawienie dokumentw ukierunkowujcych planowanie obronne i rozwj SZRP
Prezydent RP Rada Ministrw Minister obrony narodowej Szef Sztabu Generalnego WP Gwne kierunki rozwoju Si Zbrojnych RP oraz ich przygotowa do obrony pastwa (na 10 lat) Szczegowe kierunki przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP (na 6 lat) Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych RP (na 10 lat)
Wytyczne Ministra Obrony Narodowej w sprawie planowania i programowania obronnego w resorcie obrony narodowej (na 10 lat) Wytyczne Szefa SG WP w sprawie programowania rozwoju SZRP (na 10 lat)
sem, na jaki s wydawane Wytyczne Rady Ministrw do programowania na podstawie rozporzdzenia Rady Ministrw (na 10 lat) oraz Szczegowe kierunki przebudowy, okrelone w ustawie (6 lat). Przy czym wytyczne Rady Ministrw dotycz programowania przygotowa obronnych, a szczegowe kierunki odnosz si do przebudowy i modernizacji SZRP. Co do ram czasowych, niespjno ta wynika prawdopodobnie z braku konsekwencji w nowelizacji obu przedmiotowych ustaw, stosownie do zmiany ram czasowych sojuszniczego planowania obronnego z szeciu na dziesi lat w 2004 roku13. Istotna kwestia w kontekcie planowania obronnego to brak precyzji w zdefiniowaniu przygotowa obronnych, w tym gwnie pozamilitarnych. Zgodnie z rozporzdzeniem Rady Ministrw, planowanie obronne obejmuje planowanie operacyjne i programowanie obronne, natomiast nie definiuje si w tym kontekcie czym s przygotowania obronne i jaka jest ich relacja do szeroko rozumianego planowania obronnego w wymiarze narodowym i ponadnarodowym oraz militarnym i pozamilitarnym. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia odrbnych ustaw i rozporzdze Rady Ministrw, ktre normuj ten proces. Jeli mwimy o formalnoprawnych podstawach planowania obronnego, trudno nie wspomnie take o Wytycznych Ministra Obrony Narodowej w sprawie planowania i programowania obronnego w resorcie obrony narodowej, take na dziesicioletni okres planistyczny, ktre podobnie jak Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, zostay wprowadzone wraz z wdroeniem szecioletniego okresu planistyczne13
go po wstpieniu Polski do NATO w 1999 roku. Z zaoenia miay one uszczegawia wytyczne Rady Ministrw, ktre wprowadzono w tym okresie w celu przeoenia Wytycznych ministerialnych NATO (NATO Ministerial Guidance) na szczebel narodowy. Cho s one wydawane od pocztku naszego czonkostwa w NATO, nie s jednak formalnie unormowane w dokumentach wyszego rzdu, jak ma to miejsce w wypadku wytycznych Rady Ministrw. Paradoksalnie, pomimo i maj dziesicioletni horyzont, s ujte jedynie w Decyzji nr 167/MON z dnia 9 kwietnia 2008 roku w sprawie planowania i rozliczania dziaalnoci biecej w Ministerstwie Obrony Narodowej (Dz. Urz. MON z 15 maja 2008 r.). W tej sytuacji decyzja o dziaalnoci biecej reguluje wydawanie wytycznych na dziesi lat, kiedy powinny by one w swoich zaoeniach i treci spjne z systemem programowania obronnego zdefiniowanego przez przytoczone rozporzdzenie Rady Ministrw i stanowi uszczegowienie wytycznych Rady Ministrw w odniesieniu do resortu obrony narodowej w zakresie, w ktrym resort partycypuje w procesie programowania obronnego na szczeblu pastwa. Wytyczne ministra obrony narodowej s kolejnym dokumentem, ktry zamiast systematyzowa i spaja proces planowania obronnego, bardziej go komplikuje. Bez spjnoci z dokumentami nadrzdnymi wprowadzaj one dodatkowe ryzyko powstania niespjnoci w programie rozwoju si zbrojnych. W praktyce wytyczne te zwykle s opracowywane rwnolegle, czasem wrcz z opnieniem w stosunku do Programu rozwoju Si Zbrojnych RP, i maj one jedynie iluzoryczny wpyw na
Pierwsz edycj wytycznych Rady Ministrw oraz Programu Rozwoju Si Zbrojnych RP o 10-letnim horyzoncie czasowym jest edycja 20092018.
174
planowanie obronne, tak jak wytyczne Rady Ministrw. Podobnie wyglda sprawa z zachowaniem spjnoci i okreleniem klarownych relacji midzy Wytycznymi Rady Ministrw do programowania oraz Szczegowymi kierunkami przebudowy, zwaywszy, e oba te dokumenty s wydawane przez Rad Ministrw. Jest to w pewnym sensie problem nowy, poniewa praktyka ta zostaa zapocztkowana dopiero w 2009 roku. Wtpliwoci moe budzi zasadno wydawania Wytycznych Szefa Sztabu Generalnego WP w sprawie programowania rozwoju SZRP na podstawie nieunormowanych w rozporzdzeniu Rady Ministrw wytycznych ministra obrony narodowej. W tej sytuacji szef SGWP wydaje wytyczwie przegldu potrzeb operacyjnych, udziau resortu obrony narodowej w procesie planowania obronnego NATO itp. Wielo dokumentw (tab.), ktre normuj problematyk planowania obronnego oraz podmiotw zaangaowanych w ich opracowanie, jak rwnie brak jasnych relacji midzy tymi podmiotami, a w konsekwencji brak spjnoci midzy dokumentami, skaniaj do podjcia pogbionej analizy oraz prby klarownego zdefiniowania i zharmonizowania caego procesu planowania obronnego RP. Sytuacja ta zmusza do podjcia zdecydowanego wysiku w celu usystematyzowania i zharmonizowania dokumentw normujcych i stanowicych podstaw do racjonalnego rozwoju si zbrojnych bez wzgldu na
Sytuacja zmusza do podjcia wysiku, aby usystematyzowa i zharmonizowa dokumenty normujce i stanowice podstaw do rozwoju si zbrojnych bez wzgldu na to, czy nazwane jest to planowaniem, programowaniem, czy te transformacj wszak tego samego podmiotu.
ne niejako sam sobie, jako e jest on twrc i wykonawc Programu rozwoju Si Zbrojnych RP. Decyzja nr 167/MON z dnia 9 kwietnia 2008 roku w sprawie planowania i rozliczania dziaalnoci biecej w Ministerstwie Obrony Narodowej, okrelajca zakres i tre Wytycznych Ministra Obrony Narodowej w sprawie planowania i programowania obronnego w resorcie obrony narodowej, powinna by spjna z uregulowaniami na szczeblu pastwa. Wydaje si, e ze wzgldu na jej dziesicioletni horyzont czasowy, wytyczne nie powinny by regulowane przez decyzj dotyczc dziaalnoci biecej, powinny by unormowane w dokumentach wyszej rangi, podobnie jak Wytyczne Rady Ministrw do programowania Ewentualnie powinny jedynie stanowi dorane, w zalenoci od uzasadnionej potrzeby, uszczegowienie (doprecyzowanie) zapisw innych dokumentw wyszej rangi, na zasadzie podobnych decyzji ministra obrony narodowej, ktrych wydaje on dziesitki w cigu roku, na przykad w sprato, czy nazwane jest to planowaniem, programowaniem, czy te transformacj wszak tego samego podmiotu. W ostatnim czasie podjto prb tak zwanej kodyfikacji prawa, w ktrej ramach ma by dokonana ta wanie harmonizacja i systematyzacja przepisw prawnych. Wane jest jednak, aby w pracach nad ni uwzgldni wszystkie niezbdne kwestie regulujce zarwno planowanie, jak i funkcjonowanie si zbrojnych, bez wzgldu na to, ile strategii i ustaw w konsekwencji powstanie, a nie zaoenie na wstpie, ile ma ich by, i prbowanie na si uzasadni to zaoenie. Z drugiej strony, kodyfikacja nie moe si sprowadzi do woenia wszystkich aspektw dotyczcych planowania obronnego, funkcjonowania si zbrojnych, jak rwnie pozamilitarnych przygotowa obronnych, do jednego worka. W konsekwencji doprowadzioby to do usztywnienia, wrcz zablokowania moliwoci procedowania z takim dokumentem w ramach jego ewentualnych g nowelizacji.
175
Programowanie obronne w wietle regulacji prawnych

Programowanie obronne jest procesem cigym i stanowi wany element planowania obronnego. Przez pryzmat wzajemnych powiza i relacji midzy aktami prawnymi autor stara si zobrazowa zoono problematyki planowania obronnego. Potguje j fakt czasami niespjnych lub nie w peni zrozumiaych zapisw w obowizujcych przepisach prawnych. Przedstawiony problem leg u podstaw podjcia w Ministerstwie Obrony Narodowej prby kodyfikacji przepisw prawa wojskowego.
pk dr WODZIMIERZ PSZENNY
zastpca szefa Zespou Programowania Transfomacji w Departamencie Transformacji MON. Suy, midzy innymi, w Oddziale wicze Midzynarodowych Zarzdu Szkolenia P7 SGWP, Dowdztwie I Zmiany PKW Afganistan oraz Midzynarodowym Sztabie Wojskowym w Kwaterze Gwnej NATO.
The defense programming is a continuous process and an important element of the defense planning. Through the prism of mutual relations between the legal acts, the writer makes an attempt to picture the complexity of the defense planning. It is sometimes further intensified by not always understandable existing legal regulations, which inspired the Ministry of National Defense to codify the military law.
olskie regulacje prawne przez swj skomplikowany jzyk czsto stwarzaj trudnoci w poprawnym zrozumieniu celw i intencji ustawodawcy. W konsekwencji rodzi si wiele ich interpretacji i wykadni stosowania. Skutkuje to brakiem jednorodnoci i spjnoci w tworzonych dokumentach planistycznych czy te w procesie programowania obronnego. System planowania obronnego w pastwie polskim jest oparty na zapisach Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej1 oraz akcie wykonawczym do niej, jakim jest rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego2, wydane na podstawie delegacji ustawowej zawartej w jej artykule 6 ust. 1 pkt 1. Zapisy te uszczegawiaj kompetencje organw administracji publicznej i nakrelaj ramy planowania obronnego.
Planowanie obronne
Zgodnie z definicj, planowanie operacyjne oraz programowanie obronne to
1 2
elementy procesu planowania obronnego, ktry obejmuje wskazane w wymienionym rozporzdzeniu Rady Ministrw czynnoci, plany, struktury planw oraz ich treci (rys. 1). Kluczowe dla prawidowego sporzdzenia dokumentw zwizanych z planowaniem obronnym s Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej. W ramach programowania obronnego, raz na cztery lata, z dwuletnim wyprzedzeniem w stosunku do pocztkowego roku ich obowizywania, minister obrony narodowej sporzdza takie wytyczne na dziesicioletni okres planistyczny, rozpoczynajcy si w roku nieparzystym, oraz przedkada Radzie Ministrw do 30 wrzenia w roku nieparzystym (par. 8 pkt. 2 rozporzdzenia Rady Ministrw z 15.06.2004 r.). S one wydawane w celu ukierunkowania procesu przygotowywania oraz opracowywania czterech programw: pozamilitarnych przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, doskonalenia obrony cywilnej, rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, mobilizacji gospodarki.
DzU 2004 nr 241, poz. 2416 z pn. zm. Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego. DzU 2004 nr 152, poz. 1599; Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 3 padziernika 2007 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie warunkw i trybu planowania i finansowania zada wykonywanych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego. DzU 2007 nr 197, poz. 1426.
176
Planowanie obronne
(Rozporzdzenie RM 1 ust. 1 pkt 6 )
Planowanie operacyjne
Programowanie obronne
Plan reagowania obronnego Rzeczypospolitej Polskiej Plany operacyjne funkcjonowania dziaw administracji rzdowej Plany operacyjne funkcjonowania centralnych organw administracji rzdowej Plany operacyjne funkcjonowania wojewdztw Plany operacyjne funkcjonowania urzdw marszakowskich Plany operacyjne funkcjonowania powiatw i miast na prawach powiatw
Program pozamilitarnych przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej
Program doskonalenia obrony cywilnej
Program rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
Program mobilizacji gospodarki
Strategia bezpieczestwa narodowego Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej
(8 pkt. 1 i 2 rozporzdzenia RM)
Plany funkcjonowania miasta stoecznego Warszawa Plany operacyjne funkcjonowania gmin i gmin o prawach miasta
Strategia bezpieczestwa narodowego Polityczno-strategiczna doktryna obronna Rzeczypospolitej Polskiej

(4.1 pkt. 1 i 2 rozporzdzenia RM)
Na podstawie: Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 15 czerwca 2004 r. DzU 2004 nr 152, poz. 1599 ze zm.
Rys. 1. Oglna struktura procesu planowania obronnego

177
Struktura i tre dwch ostatnich programw jest wskazana w innych aktach prawnych, mimo e jest o nich mowa w wytycznych. Program rozwoju Si Zbrojnych RP jest sporzdzany na podstawie ustawy z 25 maja 2001 roku o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych RP3. Program mobilizacji gospodarki z kolei, na podstawie ustawy z 23 sierpnia 2001 roku o organizowaniu zada na rzecz obronnoci pastwa realizowanych przez przedsibiorcw4. Minister obrony narodowej jest zobowizany w omawianych wytycznych uwzgldni unormowania znajdujce si w wymienionych wczeniej aktach prawnych. Ponadto w kontekcie par. 10 ust. 4 pkt. 1 i 2 rozporzdzenia Rady Ministrw, jest zobowizany uwzgldni zapis artykuu 4 ust. 1 ustawy z 30 maja 1996 roku o rezerwach pastwowych5.
Planowanie operacyjne oraz programowanie obronne to elementy procesu planowania obronnego, ktry obejmuje wskazane w rozporzdzeniu Rady Ministrw czynnoci, plany, struktury planw oraz ich treci.
Poniewa wytyczne Rady Ministrw maj na celu ukierunkowanie procesu opracowywania waciwych programw, ich ukad i tre powinny si odnosi do ukadu i treci programw uwzgldnionych w wytycznych. Te z kolei, poniewa s zdefiniowane waciwymi normami prawnymi, nie mog by dowolnie modyfikowane. Ustawodawca w tym wzgldzie nie pozostawi odbiorcom duego pola manewru.
Program pozamilitarnych przygotowa obronnych

Jego ukad zosta zdefiniowany w rozporzdzeniu Rady Ministrw z 15 czerwca 2004 roku w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego. Jest on nastpujcy: 1. Dziay administracji. 2. Urzdy obsugujce centralne organy administracji rzdowej bdce dysponentami czci budetowych.
3 4
3. Wojewdztwa. Programy pozamilitarnych przygotowa obronnych dziaw administracji rzdowej sporzdzaj odpowiedni ministrowie kierujcy nimi. Programy urzdw obsugujcych centralne organy administracji rzdowej, bdce dysponentami czci budetowych te organy, wojewdztw wojewodowie. W poszczeglnych czciach planu kady z wymienionych podmiotw, zgodnie z par. 10 rozporzdzenia, powinien w porozumieniu z ministrem obrony narodowej, uwzgldni wymagania wobec pozamilitarnych przygotowa obronnych na dziesicioletni okres obowizywania programu oraz przedsiwzicia rzeczowo-finansowe zwizane z utrzymywaniem i doskonaleniem struktur pozamilitarnych systemu obronnego pastwa, dotyczce: 1. Przygotowania systemu kierowania, w tym: inwestycji lub budowy, przebudowy, remontu oraz wyposaania stanowisk kierowania6, oraz obronnych systemw cznoci, w tym systemu cznoci specjalnej7. 2. Zaspokajania potrzeb polskich i sojuszniczych si zbrojnych, w tym podjcia przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego: zada uatwiajcych osignicie celw si zbrojnych oraz wynikajcych z obowizkw pastwa gospodarza; inwestycji na drogach o znaczeniu obronnym oraz ich utrzymania, a take przygotowania rodkw transportu na potrzeby Wojska Polskiego i sojuszniczych si zbrojnych; przygotowania zaplecza materiaowo-technicznego do zabezpieczenia przewozw polskich i sojuszniczych si zbrojnych, zgodnie z planami osony technicznej drg o znaczeniu obronnym; inwestycji na liniach kolejowych o znaczeniu wycznie obronnym oraz ich utrzymania, a take utrzymywania w gotowoci taboru kolejowego i przygotowania zaplecza materiaowo-technicznego do zabezpieczenia przewozw si zbrojnych polskich i sojuszniczych, zgodnie z planami osony technicznej sieci kolejowej; inwestycji na rdldowych drogach wodnych na potrzeby obronne;
Ustawa z dnia 25 maja 2001 r. o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. DzU 2009 nr 67, poz. 570. Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o organizacji zada na rzecz obronnoci pastwa realizowanych przez przedsibiorcw. DzU 2001 nr 122, poz. 1320; Ustawa z dnia 12 wrzenia 2002 r. o zmianie ustawy o organizowaniu zada na rzecz obronnoci pastwa realizowanych przez przedsibiorcw. DzU 2002 nr 188, poz. 1571. 5 Ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o rezerwach pastwowych. DzU 2007 nr 89, poz. 594. 6 Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczestwem narodowym. DzU 2004 nr 98, poz. 978. 7 Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 3 sierpnia 2004 r. w sprawie przygotowania i wykorzystania systemw cznoci na potrzeby obronne pastwa. DzU 2004 nr 180, poz. 1855.
178
przygotowania zaplecza materiaowo-technicznego oraz barek do zabezpieczenia przewozw si zbrojnych RP i sojuszniczych, zgodnie z planami osony technicznej rdldowych drg wodnych; przygotowania infrastruktury lotniskowej na potrzeby si zbrojnych; przygotowania infrastruktury portw morskich na potrzeby si zbrojnych i sojuszniczych si zbrojnych; innych przedsiwzi umoliwiajcych mobilizacyjne rozwinicie si zbrojnych. 3. Militaryzacji, w tym: przygotowania do objcia militaryzacj jednostek organizacyjnych wykonujcych zadania szczeglnie wane dla obronnoci lub bezpieczestwa pastwa oraz przygotowania rodkw transportu, gromadzenia i utrzymania sprztu przeznaczonego na potrzeby jednostek zmilitaryzowanych. 4. Przygotowania ochrony obiektw szczeglnie wanych dla bezpieczestwa i obronnoci pastwa. 5. Organizacji szkolenia obronnego, w tym dotacji celowych dla jednostek samorzdu terytorialnego przeznaczonych na organizacj szkolenia obronnego. 6. Organizacji kontroli wykonywania zada obronnych. Program pozamilitarnych przygotowa obronnych RP powinien rwnie uwzgldnia nakady przewidywane na ten cel, usystematyzowane wedug planowanych przedsiwzi rzeczowo-finansowych oraz czci, dziaw i rozdziaw budetu pastwa. Ponadto powinien obejmowa rezerwy pastwowe mobilizacyjne utrzymywane na potrzeby Si Zbrojnych RP na zasadach ustalonych w ustawie o rezerwach pastwowych. Okrelony przez ustawodawc ukad programu determinuje jego tre, ktra w sposb bezporedni powinna si odnosi do przedstawionych zagadnie. Podmiot, ktry przygotowuje dokument, w kilku wypadkach zosta zobowizany, aby dodatkowo bra pod uwag inne normy prawne, do ktrych wprost odnosz si waciwe zagadnienia. czce dziaw administracji rzdowej sporzdzaj odpowiedni ministrowie kierujcy danymi resortami, urzdw obsugujcych centralne organy administracji rzdowej, bdce dysponentami czci budetowych, przygotowuj te organy, a wojewdztw wojewodowie. Zapisy prawne zobowizuj do uwzgldnienia w dwch pierwszych obszarach, w porozumieniu z ministrem do spraw wewntrznych i po zasigniciu opinii szefa Obrony Cywilnej Kraju, takich zagadnie, jak:
Wytyczne Rady Ministrw dotyczce programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej sporzdza si cyklicznie co cztery lata na dziesicioletni okres planistyczny.
kierunki doskonalenia i przeksztace systemu ochrony ludnoci i obrony cywilnej na dziesicioletni okres obowizywania programu; przedsiwzicia rzeczowo-finansowe zwizane z doskonaleniem obrony cywilnej, dotyczce: kierowania obron cywiln, formacji obrony cywilnej, organizacji zbiorowej i indywidualnej ochrony ludnoci, dziaalnoci informacyjnej i edukacyjnej w zakresie samoobrony ludnoci oraz szkolenia. Te same zagadnienia powinny by z mocy prawa ujte w programach sporzdzanych na szczeblu wojewdztwa. W programie uwzgldnia si rwnie pastwowe rezerwy mobilizacyjne utrzymywane na potrzeby Si Zbrojnych RP na zasadach okrelonych w art. 4 ust. 1 ustawy z 30 maja 1996 roku o rezerwach pastwowych.
Program rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej

W jego wypadku naley si odwoa do ustawy z 25 maja 2001 roku o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Na podstawie artykuu 4 ust. 3, minister obrony narodowej, w drodze zarzdzenia, wprowadza na kolejne okresy planistyczne, zgodnie z zasadami planowania obronnego w Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, program rozwoju si zbrojnych. Okres planowania obronnego w NATO wynosi obecnie dziesi lat. Dokument ten,
179
Program doskonalenia obrony cywilnej

Ukad tego programu, podobnie jak dokumentu dotyczcego pozamilitarnych przygotowa obronnych, zosta zdefiniowany w par. 9, a tre w par. 10 wymienianego rozporzdzenia Rady Ministrw z 15 czerwca 2004 roku. Czci tego programu dotyKwartalnik Bellona 3/2010
zgodnie z dyspozycj zawart w przywoanym artykule, powinien by opracowany na podstawie kierunkw przebudowy i modernizacji, ktre s wymienione w artykule 2 ustawy. Naley zauway, e z treci artykuu 4 ust. 3 ustawy wynika potrzeba kontynuacji okresu planistycznego. Ustawodawca uywa sformuowania: Minister Obrony Narodowej, w drodze zarzdzenia, na podstawie kierunkw przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych, o ktrych mowa w art. 2, wprowadza na kolejny okres planistyczny program rozwoju Si Zbrojnych [wyr. autor]. Bez odwoania si do ust. 1 tego artykuu, zrozumienie sformuowania wprowadza na kolejny okres planistyczny wydaje si niemoliwe. W ustpie 1 ustawodawca wskaza, e na lata 20012006 minister obrony narodowej wprowadzi program przebudowy i modernizacji technicznej si zbrojnych. Ustp 2 wskazuje na ukad i tre tego programu, ktry obejmuje w szczeglnoci: 1. Zadania dotyczce modernizacji wyposaenia si zbrojnych, przede wszystkim: sprztu rozpoznania i walki radioelektronicznej, sprztu dowodzenia i cznoci, sprztu i wyposaenia systemu obrony powietrznej, zestaww przeciwpancernych pociskw kierowanych, koowych transporterw opancerzonych, rednich samolotw transportowych, okrtw i sprztu morskiego, sprztu elektronicznego, w zwizku ze zwolnieniem czstotliwoci na potrzeby operatorw telefonii ruchomej typu komrkowego trzeciej generacji oraz czogw. 2. Zamierzenia w dziedzinie: systemw obronnych si zbrojnych, zobowiza wynikajcych z umw midzynarodowych, gromadzenia i utrzymywania zapasw rodkw bojowych i materiaowych dla si zbrojnych, szkolenia si zbrojnych, dyslokacji jednostek wojskowych i infrastruktury wojskowej, polityki kadrowej, rekonwersyjnej, ksztacenia kadry w systemie szkolnictwa wojskowego. 3. Liczebno oraz skad bojowy poszczeglnych elementw si zbrojnych. W ustpie 3 artykuu 4 ustawodawca przywouje co prawda inny program, jednak wskazuje, e ma on by kontynuacj programu, o ktrym mowa w ustpie 1 i ktry naley traktowa jako program inicjujcy pierwszy okres planistyczny. W tym kontekcie, w programie rozwoju si zbrojnych na kolejne okresy planistyczne naley uwzgldni ukad Programu przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP w latach 20012006, poniewa jest on, z mocy prawa, jego kontynuacj w kolejnych okresach planistycznych. Z kolei w artykule 2 ust. 1 ustawy wymieniono jedenacie kierunkw przebudowy i modernizacji si zbrojnych, ktre naley traktowa jako podstawow tre Programu rozwoju Si Zbrojnych RP. Kierunki te to: 1) wyposaenie si zbrojnych w nowoczesne uzbrojenie i sprzt wojskowy, w tym w szczeglnoci w samoloty wielozadaniowe, rodki walki wojsk ldowych i sprzt pywajcy; 2) dostosowanie, w celu osignicia penej interoperacyjnoci w ramach Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, systemw rozpoznania, dowodzenia, obrony powietrznej i zabezpieczenia logistycznego; 3) dostosowanie skadu bojowego oraz poszczeglnych elementw si zbrojnych do potrzeb obronnych pastwa; 4) modernizacja oraz poprawa stanu technicznego eksploatowanego sprztu wojskowego; 5) modernizacja oraz poprawa stanu technicznego infrastruktury wojskowej; 6) zwikszenie moliwoci manewrowych wojsk oraz moliwoci ich przerzutu w rejony oddalone; 7) stopniowe odtwarzanie zapasw rodkw bojowych i materiaowych; 8) wycofanie przestarzaego i nieperspektywicznego sprztu wojskowego; 9) przekazanie Agencji Mienia Wojskowego zbdnej dla si zbrojnych infrastruktury wojskowej; 10) zmiana struktury etatowych stanowisk subowych, w tym zmniejszenie liczby stanowisk przeznaczonych dla oficerw; 11) dostosowanie systemu szkolnictwa wojskowego do potrzeb si zbrojnych. W ustpie 2 artykuu 2 jest zawarta dyspozycja dla Rady Ministrw, aby co dwa lata na szecioletni okres planistyczny, uwzgldniajc potrzeby obronne pastwa, uszczegowiaa ona wymienione kierunki przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP8. W tym wypadku uszczegowienie
Program rozwoju Si Zbrojnych RP

uwzgldnia jedenacie kierunkw przebudowy i modernizacji si zbrojnych wskazanych w ustawie z 25 maja 2001 roku o przebudowie i modernizacji technicznej SZRP.
Zob. wykadni: Druk sejmowy nr 1602 z 7 maja 2003 r. do projektu ustawy o zmianie ustawy o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 20012006. Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 20012006. DzU 2004 nr 107, poz. 1136.
8
180
kierunkw naley rozumie jako precyzyjne wskazanie treci w stosunku do wyznaczonych kierunkw. Rada Ministrw cyklicznie uszczegowia wskazane kierunki przebudowy i modernizacji na podstawie gwnych kierunkw rozwoju si zbrojnych oraz ich przygotowa do obrony pastwa, ktre wydaje prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, oraz zobowiza pastwa przyjtych w ramach planowania obronnego NATO. W tym kontekcie naley wskaza rol, jak powinny odgrywa Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, poniewa ustawa wprost nie odnosi si do tego dokumentu. Norm prawn, ktra wskazuje, e maj one ukierunkowywa proces opracowywania programu, jest par. 9 ust. 2 pkt. 1 rozporzdzenia Rady Ministrw w sprawie warunkw i trybu finansowania zada wykonawczych w ramach przygotowa obronnych pastwa przez organy administracji rzdowej i organy samorzdu terytorialnego. Wskazuje on na Program rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej jako element procesu programowania obronnego, a wytyczne Rady Ministrw maj ten proces ukierunkowa. Skoro zadaniem wytycznych jest ukierunkowanie caego procesu programowania obronnego, wczajc w to Program rozwoju Si Zbrojnych RP, to powinny one obejmowa swoim zakresem podmiotowym jedenacie wymienionych gwnych kierunkw przebudowy i modernizacji si zbrojnych oraz kierunki szczegowe. Poniewa kierunki szczegowe okrela ten sam organ, ktry wydaje wytyczne Rada Ministrw, to treci obu dokumentw powinny by koordynowane przez organ je sporzdzajcy ministra obrony narodowej, tak aby nie byy ze sob sprzeczne. Tym bardziej e wytyczne obejmuj czteroletni okres planistyczny, a kierunki szczegowe dwuletni, co oznacza, e wytyczne powinny w sposb naturalny uwzgldni proces opracowywania kierunkw szczegowych. 1. Zadania organw administracji rzdowej dotyczce prowadzenia dziaa o charakterze organizacyjno-planistycznym, zwizane z przygotowaniem gospodarki do funkcjonowania w warunkach zagroenia bezpieczestwa pastwa i w czasie wojny. 2. Zadania, jakie mog by naoone na przedsibiorcw o szczeglnym znaczeniu gospodarczo-obronnym, odnoszce si do dostaw lub remontw uzbrojenia i sprztu wojskowego na potrzeby: Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej i wojsk sojuszniczych wykonujcych wsplne zadania obronne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jednostek organizacyjnych nadzorowanych, podlegych lub podporzdkowanych ministrowi waciwemu do spraw wewntrznych.
Istot wytycznych Rady Ministrw jest ukierunkowanie procesu programowania obronnego, ktry obejmuje cztery programy obronne: pozamilitarnych przygotowa obronnych RP, doskonalenia obrony cywilnej, rozwoju SZRP, mobilizacji gospodarki.
jednostek organizacyjnych Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego, jednostek organizacyjnych nadzorowanych, podlegych lub podporzdkowanych ministrowi sprawiedliwoci, 3. Moliwoci zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych ludnoci oraz moliwoci produkcyjno-usugowe wybranych dziaw gospodarki. Organem koordynujcym przygotowanie tego programu jest take minister obrony narodowej.
Wytyczne Rady Ministrw

Dokument ten, dotyczcy programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, sporzdza si cyklicznie co cztery lata na dziesicioletni okres planistyczny. Oznacza to, e powinien to by proces kroczcy. Najpierw okrela si wytyczne szczegowe na pierwszy cykl czteroletni procesu programowania obronnego oraz wytyczne oglne na pozostay szecioletni okres planistyczny. Nastpnie w kolejnym cyklu czteroletnim uszczegowia si wytyczne oglne na kolejne cztery lata oraz dodaje nowe na nastpne cztery lata. Zatem ponownie na sze lat s okrelone wytyczne o charakterze oglnym. W kadym nastpnym cyklu planistycznym
181

Rada Ministrw, zgodnie z artykuem 4a ust. 1 ustawy o organizowaniu zada na rzecz obronnoci pastwa realizowanych przez przedsibiorcw, odpowiada za ustanowienie Programu mobilizacji gospodarki. Powinien on, zgodnie z artykuem 4a ust. 2 tej ustawy, obj nastpujce zagadnienia.
I okres 10-letni
Cykl 4-letni szczegowy Pozostay okres oglny Okres oglny dodatkowe 4 lata
Nastpny cykl 4-letni
II i nastpny okres 10-letni
Rys. 2. Schemat graficzny procesu planowania kroczcego na dziesi lat w cyklu czteroletnim
proces ten jest powtarzany. Przedstawiono to na rysunku 2. Istot omawianych wytycznych Rady Ministrw jest ukierunkowanie procesu programowania obronnego, ktry obejmuje cztery wczeniej ju omwione programy obronne. Dlatego dokument ten powinien odzwierciedla ich ukad i tre. wypadku Programu pozamilitarnych W przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, wytyczne, w czci obejmujcej dziay administracji rzdowej, powinny ukierunkowa wymagania wobec nich dotyczce przygotowa obronnych na dziesicioletni okres obowizywania programu, w tym przygotowania systemu kierowania, zgodnie z rozporzdzeniem Rady Ministrw z 27 kwietnia 2004 roku w sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczestwem narodowym oraz rozporzdzeniem Rady Ministrw z 3 sierpnia 2004 roku w sprawie przygotowania i wykorzystania systemw cznoci na potrzeby obronne pastwa. Ponadto powinny wytyczy dziaania zwizane z zaspokajaniem potrzeb si zbrojnych. W czci dotyczcej urzdw obsugujcych centralne organy administracji rzdowej, bdce dysponentami czci budetowych, wytyczne powinny ukierunkowa wymagania szczegowe i oglne dotyczce przygotowania systemu cznoci i stanowisk kierowania okrelonych we wspomnianych rozporzdzeniach Rady Ministrw z 27 kwietnia i 3 sierpnia 2004 roku. Powinny take wyznaczy dziaania tych organw majce na celu zaspokajanie potrzeb Si Zbrojnych RP i si sojuszniczych, w tym, midzy innymi, okrela wymagania szcze182
gowe i oglne na cykl planistyczny, dotyczce: celw si zbrojnych, zada wynikajcych z obowizkw pastwa gospodarza, inwestycji na drogach o znaczeniu obronnym oraz ich utrzymania, a take przygotowania rodkw transportu na potrzeby polskich i sojuszniczych si zbrojnych, i inne uwzgldnione0 w Programie pozamilitarnych przygotowa obronnych. W wytycznych Rady Ministrw w odniesieniu do programu pozamilitarnych przygotowa obronnych w stosunku do wojewdztw powinny by okrelone wymagania szczegowe i oglne na cykl planistyczny, dotyczce, midzy innymi, przygotowania systemu kierowania, w tym: inwestycji lub budowy, przebudowy, remontu oraz wyposaania stanowisk kierowania, okrelonych w rozporzdzeniu Rady Ministrw z 27 kwietnia 2004 roku w sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczestwem narodowym w sprzt niezbdny do wykonywania zada w warunkach zewntrznego zagroenia bezpieczestwa pastwa; obronnych systemw cznoci, w tym systemu cznoci specjalnej, okrelonych w rozporzdzeniu Rady Ministrw z 3 sierpnia 2004 roku w sprawie przygotowania i wykorzystania systemw cznoci na potrzeby obronne pastwa. odniesieniu do Programu doskoW nalenia obrony cywilnej wytyczne Rady Ministrw w stosunku do dziaw administracji rzdowej powinny wskaza kierunki przeksztace systemu ochrony ludnoci i obrony cywilnej na dziesicioletni okres obowizywania programu. Jeli chodzi o przedsiwzicia rzeczowo-finanKwartalnik Bellona 3/2010
sowe zwizane z doskonaleniem obrony cywilnej, powinny ukierunkowa wymagania szczegowe na czteroletni cykl planistyczny oraz oglne na kolejne cztery lata objte planowaniem, zwizane z kierowaniem obron cywiln, formacjami obrony cywilnej, organizacj zbiorowej i indywidualnej ochrony ludnoci, dziaalnoci informacyjn i edukacyjn w zakresie samoobrony ludnoci oraz ze szkoleniem. W wypadku wojewdztw, zadaniem wytycznych Rady Ministrw jest ukierunkowanie wymaga szczegowych na czteroletni cykl planistyczny oraz oglnych na kolejne cztery lata objte planowaniem, dotyczce kierunkw doskonalenia systemu ochrony ludnoci i obrony cywilnej na dziesicioletni okres obowizywania programu. Wytyczne wyznaczaj te przedsiwzicia rzeczowo-finansowe zwizane z doskonaleniem obrony cywilnej, dotyczce: kierowania obron cywiln, formacji obrony cywilnej, organizacji zbiorowej i indywidualnej ochrony ludnoci, dziaalnoci informacyjnej i edukacyjnej w zakresie samoobrony ludnoci oraz szkolenia. Wytyczne Rady Ministrw w wypadku Programu rozwoju Si Zbrojnych RP powinny ukierunkowa wymagania szczegowe na czteroletni cykl planistyczny oraz oglne na kolejne cztery lata objte planowaniem, z uwzgldnieniem kierunkw rozwoju i modernizacji si zbrojnych. W szczeglnoci chodzi o wyznaczenie zada ujtych w tym programie. Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej dotycz rwnie Programu mobilizacji gospodarki. Tak jak w wypadku innych omawianych programw, ukierunkowuj one wymagania szczegowe i oglne na cykl planistyczny. Wyodrbniono zadania organw administracji rzdowej zwizane z dziaaniami o charakterze organizacyjno-planistycznym, majcymi na celu przygotowanie gospodarki do funkcjonowania w warunkach zagroenia bezpieczestwa pastwa i w czasie wojny, oraz zadania o szczeglnym znaczeniu gospodarczo-obronnym w zakresie dostaw lub remontw uzbrojenia i sprztu wojskowego, jakie mog by naoone na przedsibiorcw. Wytyczne w tej czci uwzgldniaj te moliwoci zaspokojenia podstawowych potrzeb bytoDzU 1996 nr 10, poz. 56.
wych ludnoci oraz produkcyjno-usugowe wybranych dziaw gospodarki.
Rola ministra obrony narodowej

Przedstawienie znaczenia ministra obrony narodowej w procesie programowania obronnego wymaga zwrcenia uwagi na dwie role, jakie ten organ odgrywa. Pierwsza, ktra wynika z artykuu 2 pkt. 3 i 4 Ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzdzie Ministra Obrony Narodowej9, to koordynator oraz organ nadzorujcy zadania obronne w pastwie w zakresie wskazanym przez Rad Ministrw. Druga rola to kierowanie resortem obrony narodowej. Zadania wynikajce z pierwszej funkcji wskazano w aktach prawnych przywoanych wczeniej. Chodzi o sporzdzanie: na szczeblu Rady Ministrw: Wytycznych Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz szczegowych kierunkw przebudowy i modernizacji si zbrojnych; na szczeblu resortu obrony narodowej: Programu pozamilitarnych przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej, Programu rozwoju Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz Programu mobilizacji gospodarki; Programu doskonalenia obrony cywilnej w dziedzinach wskazanych w punkcie pierwszym programu, za ktre odpowiedzialno ponosi resort obrony narodowej.
Minister obrony narodowej w programowaniu obronnym odgrywa dwie role: koordynuje i nadzoruje zadania obronne w pastwie wskazane przez Rad Ministrw oraz kieruje resortem obrony narodowej.
Naley przy tym wzi rwnie pod uwag gwne kierunki rozwoju Si Zbrojnych RP oraz ich przygotowa do obrony pastwa wydawane z mocy artykuu 5 pkt. 1 ustawy o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra obrony narodowej. Dokument ten jest punktem odniesienia przy sporzdzaniu szczegowych kierunkw przebudowy i modernizacji si zbrojnych. Organem wykonawczym prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z artykuem 11 ustp 1 ustawy o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, jest Biuro Bezpieczestwa Narodowego (BBN). Minister obrony narodowej w tym
183
kontekcie nie zosta wskazany jako organ sporzdzajcy, ale jako organ wnioskujcy o sporzdzenie dokumentu. W zwizku z takim jego usytuowaniem naley domniemywa, e organem sporzdzajcym jest Biuro Bezpieczestwa Narodowego. Jeli wemiemy pod uwag cykliczno okrelania przez Rad Ministrw kierunkw szczegowych oraz fakultatywno wytyczania, na wniosek ministra obrony narodowej, przez prezydenta RP, gwnych kierunkw rozwoju si zbrojnych, ktre s dokumentem odniesieniem dla Rady Ministrw, naley suponowa, e dokument wydany przez prezydenta ma charakter oglny i uniwersalny, podobnie jak Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej czy te Polityczno-strategiczna dyrektywa obronna Rzeczypospolitej Polskiej. i modernizacji Si Zbrojnych RP), w rnych cyklach planistycznych, powinien zadba, jako koordynator systemu obronnego pastwa, o zharmonizowanie ich treci. Musi przy tym pamita, e jest jednoczenie organem, ktry bdzie korzysta z nich, jako jeden z dziaw administracji rzdowej, ktremu te dokumenty wskazuj zadania do wykonania (linia przerywana niebieska). W takiej sytuacji, minister, jako zarzdzajcy dziaem administracji rzdowej obronno, ktry musi realizowa zadania postawione przez Rad Ministrw, powinien wskaza zadania podmiotom bezporednio mu podlegym. Minister obrony narodowej na mocy decyzji z 9 kwietnia 2008 roku w sprawie planowania i rozliczania dziaalnoci biecej w Ministerstwie Obrony Narodowej10 wskaza na konieczno opracowania
Wytyczne ministra obrony narodowej w sprawie planowania i programowania obronnego w resorcie obrony narodowej powinny by wytycznymi w sprawie wykonania, a nie opracowania programw wieloletnich.
Minister obrony narodowej, jako organ koordynujcy oraz nadzorujcy na szczeblu pastwa wskazane dokumenty, powinien zadba o koordynacj ich ukadu oraz treci. Zadania, wynikajce z penionej przez ministra obrony narodowej funkcji kierownika resortu, powinny dotyczy gwnie realizacji przez resort wytycznych Rady Ministrw, przygotowania oraz wykonania omawianych wczeniej programw w obrbie odpowiedzialnoci podmiotowej oraz rzeczowej resortu obrony narodowej. Minister obrony narodowej, ze wzgldu na role jakie odgrywa po pierwsze koordynatora dziaa organw administracji publicznej w ramach systemu obronnego pastwa, po drugie kierownika resortu powinien wydawa wytyczne, obejmujce wskazane sfery dziaania. Ich celem jest ukierunkowanie dziaa struktur wewntrznych resortu obrony narodowej. Role odgrywane przez ministra obrony narodowej przedstawiono na rysunku 3. Poniewa minister obrony narodowej sporzdza dwa dokumenty, przyjmowane przez Rad Ministrw (wytyczne Rady Ministrw oraz szczegowe kierunki przebudowy Wytycznych Ministra Obrony Narodowej w sprawie planowania i programowania obronnego w resorcie obrony narodowej. W punkcie 4 tej decyzji zdefiniowano termin dziaalno bieca. Wskazano dwanacie elementw tego pojcia. Tylko jeden z nich odnosi si do programw wieloletnich. Wskazuje on, e dziaalno bieca to, midzy innymi, wykonywanie zada wynikajcych z dokumentw kompetencyjnych, planw przedsiwzi zasadniczych, programw wieloletnich i polece przeoonych. Na uwag, w tym kontekcie, zasuguje sformuowanie: wykonywanie zada wynikajcych z programw wieloletnich. Jego tre uprawnia do stwierdzenia, e wytyczne ministra obrony narodowej, o ktrych mowa, powinny si skupia na realizacji programw omawianych w artykule. Z kolei w punkcie 7 decyzji wskazano, e wytyczne maj na celu ukierunkowa w resorcie obrony narodowej proces planowania i programowania obronnego wynikajcy z polityki i strategii obronnej oraz wskaza gwne zadania w poszczeglnych dziedzinach dziaalnoci resortu. Przy czym okrelenie polityka i strategia naley od-
10
Decyzja nr 167/MON z dnia 9 kwietnia 2008 r. w sprawie planowania i rozliczania dziaalnoci biecej w Ministerstwie Obrony Narodowej. Dz.Urz. MON 2008
nr 8, poz. 88.
184
Strategia bezpieczestwa narodowego
(art. 4a, ust 1, pkt 1 ustawy o powszechnym obowizku obrony RP)
Polityczno-strategiczna dyrektywa obronna

(art. 4a, ust 1, pkt 2 ustawy o powszechnym obowizku obrony RP)
Proces planowania obronnego zgodnie z rozporzdzeniem RM (DzU 2004 nr 153, poz. 1599)
Szczegowe kierunki przebudowy i modernizacji SZ

(art. 2 ust. 2 ustawy o modernizacji) Gwne kierunki rozwoju Si Zbrojnych RP i ich przebudowy Zobowizania RP wobec NATO (art. 2, ust. 2 pkt. 1 i 2 ustawy)
Planowanie obronne
Planowanie operacyjne
Programowanie obronne
Kierunki przebudowy i modernizacji si zbrojnych

(art. 2 ust. 1 ustawy o modernizacji)
Wytyczne Rady Ministrw do programowania przygotowa obronnych Rzeczypospolitej Polskiej (8 pkt 2 rozporzdzenia RM)
Wytyczne ministra obrony narodowej
Program rozwoju SZ
Program pozamilitarnych przygotowa obronnych RP

Legenda:
Ustawa o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Ustawa o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej Proces koordynacji Rola ministra obrony narodowej jako koordynatora systemu obronnego pastwa Rola ministra obrony narodowej jako kierownika resortu
Program doskonalenia OC
Rys. 3. Rola ministra obrony narodowej w procesie programowania obronnego

185
nie do jednego z dokumentw wymienionych w definicji dziaalnoci biecej, a proces planowania naley rozumie jako proces ukierunkowany na wykonanie przez ministra przyjtych programw wieloletnich. Zasadna wydaje si wobec powyszego obserwacja, e minister obrony narodowej swoj rol ograniczy jedynie do wypeniania funkcji zarzdczych i kierowniczych w podlegym resorcie. Wytyczne resortowe, zgodnie z przywoanymi regulacjami prawnymi (pkt 4 ppkt 1 decyzji 167/MON), powinny by wytycznymi w sprawie wykonania, a nie opracowania programw wieloletnich.
30 kwietnia 2010 roku minister obrony narodowej wyda decyzj w sprawie powoania zespou do opracowania projektw zaoe projektw ustaw kodyfikujcych przepisy prawa wojskowego.
W tym kontekcie, jest uprawniona konstatacja, e nie istniej regulacje prawne, ktre wskazywayby na konieczno opracowania wytycznych resortowych odnoszcych si do roli ministra obrony narodowej jako koordynatora dziaa organw pastwowych w systemie obronnym pastwa, ukierunkowujce proces opracowywania dokumentw na szczeblu pastwa (Rada Ministrw), dla ktrych organem opracowujcym jest minister obrony narodowej. Wskazana regulacja prawna nie odnosi si rwnie do procesu opracowywania programw, dla ktrych Rada Ministrw wydaje swoje wytyczne lub szczegowe kierunki przebudowy i modernizacji Si Zbrojnych RP. Ostatecznie uprawnione wydaje si by spostrzeenie, e wytyczne ministra obrony narodowej, zgodnie z treci pkt 4 ppk. 1 omawianej decyzji, powinny si odnosi jedynie do fazy wykonawczej wprowadzonych programw wieloletnich.
Zmiany prawa wojskowego

Na zakoczenie analizy wybranych aspektw planowania obronnego naley wskaza na fakt wydania przez ministra obrony narodowej 30 kwietnia 2010 roku decyzji 154/MON w sprawie powoania zespou do opracowania projektw zaoe projektw ustaw kodyfikujcych przepisy prawa wojskowego11. W jej punkcie 7 wskazano zadania zespou. Zosta on zobowizany do
opracowania projektw ustaw kodyfikujcych przepisy prawa wojskowego, jednak z uwzgldnieniem: deregulacji rozwiza zbdnych i nieaktualnych; niezwikszania kosztw ponoszonych ze rodkw publicznych; ograniczenia do niezbdnego minimum zmian merytorycznych w stosunku do aktualnego stanu prawnego. Przyjto, e zostan opracowane zaoenia do trzech ustaw, ktre powinny obj nastpujce dziedziny: obronno, rozumian jako proces planowania obronnego; sub wojskow chodzi o pen regulacj zasad suby wojskowej, zarwno onierzy zawodowych, jak niezawodowych, w okresie pokoju i wojny, przy uwzgldnieniu spraw zakwaterowania; Siy Zbrojne RP regulacje odnoszce si do organizacji i kompetencji waciwych struktur, zarwno pastwa, jak i si zbrojnych, do kierowania oraz dowodzenia siami zbrojnymi. Projektem zasadniczym s zaoenia do ustawy o obronnoci pastwa, ktre powinny uregulowa spjnie i kompleksowo cay proces planowania obronnego pastwa, uwzgldniajc przy tym kompetencje podmiotw pozamilitarne i militarne. Zaoenia do tej ustawy s traktowane jako kluczowe z kilku powodw. Po pierwsze, siy zbrojne s narzdziem pastwa w realizacji jego podstawowych celw politycznych i to domen pastwa (jego struktur) jest planowanie ksztatu systemu obronnego pastwa oraz zakresu uycia si zbrojnych. Ponaadto zdefiniowany przez pastwo sposb uycia si zbrojnych okrela jego rozwj. To pastwo decyduje o kierunkach rozwoju si zbrojnych i dopki zaoenia do ustawy o obronnoci nie zostan przyjte, nie bdzie moliwe okrelenie zaoe do ustawy o Siach Zbrojnych RP i w konsekwencji o subie wojskowej. Proces jednego z omawianych elementw planowania obronnego programowania obronnego, jest zoony, midzy innymi, ze wzgldu na niejednoznaczno aktw prawnych, ktre go dotycz. Dlatego podjcie prac, ktre maj na celu skodyfikowanie procesu planowania obronnego w pastwie, jest inicjatyw wielce podan g i konieczn.
11
http://www.wp.mil.pl/artykul/9171. Decyzja nr 154/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie powoania zespou do opracowania projek-
tw zaoe projektw ustaw kodyfikujcych przepisy prawa wojskowego.
186
Logistyka wczoraj, dzi i jutro

Jednym z wanych elementw wpywajcym na caoksztat funkcjonowania si zbrojnych jest waciwa struktura sub logistycznych. Odpowiadaj one zarwno za zabezpieczenie materiaowe wojsk, jak i sprawno techniki wojskowej w siach zbrojnych. Dlatego te problem ten nabiera szczeglnego znaczenia w sytuacji zmian strukturalnych w armii. Autorzy zwracaj uwag czytelnika na niektre aspekty, ktre wynikaj z przeznaczenia i moliwoci sub logistycznych w istniejcych uwarunkowaniach oraz przedstawiaj wasne przemylenia i propozycje moliwych do realizacji zmian.
pk ZDZISAW GODZIEJEWSKI
szef Oddziau Planowania Logistyki Dowdztwa OW. Absolwent Wyszej Oficerskiej Szkoy Samochodowej w Pile, Akademii Obrony Narodowej w Warszawie oraz podyplomowych Studiw Operacyjno-Logistycznych w Akademii Obrony Narodowe. Peni m.in. obowizki szefa logistyki 11 LDKPanc w aganiu.
One of the most important elements affecting the functioning of the armed forces is an appropriate structure of logistics services. They are responsible for provision and military equipment. Therefore, the problem gains on particular significance in the situation of structural changes in the army. The writers emphasize some aspects of the logistic troops capabilities and roles in the existing conditions as well as present their own thoughts and suggestions about possible changes.
kpt. KRZYSZTOF KASZUBA

modszy specjalista w Oddziale Planowania Logistyki Dowdztwa OW. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Sub Kwatermistrzowskich w Poznaniu, studiw uzupeniajcych magisterskich w Wyszej Szkole Zarzdzania EDUKACJA we Wrocawiu, studiw podyplomowych w Pastwowej Wyszej Szkole Zawodowej w Gorzowie Wielkopolskim. Suy na rnych stanowiskach w logistyce.
ublikowany artyku to kontynuacja naszej dyskusji z czytelnikami na temat reformy systemu logistycznego1. Sprbujemy w nim udzieli odpowiedzi na pytania: w jakim kierunku powinny i zmiany w logistyce, w tym w podsystemach materiaowym i technicznym? Jakich przeksztace naley dokona w strukturach organizacyjnych logistyki szczebla taktycznego i operacyjnego? Jak przeformowa okrgi wojskowe, z ich funkcj logistyczn, aby unikn ich likwidacji? Jakich zmian dokona w Inspektoracie Wsparcia Si Zbrojnych po trzech latach jego funkcjonowania? Zacznijmy od tematu najtrudniejszego reformy systemu zaopatrywania materiaowego. Zdaniem autorw, ze wzgldu na urzutowanie zapasw, naley dokona podziau obszaru kraju na trzy strefy (rys.1): strefa I od linii Sanu do linii Wisy i Zatoki Gdaskiej. Na tym obszarze naleaoby utrzymywa tylko zapasy uytku biecego (UB) oraz zapasy taktyczne (ZT) dla jednostek tam stacjonujcych; strefa II od linii Sanu, Wisy i Zatoki Gdaskiej do linii Warty i Gwdy. Na tym obszarze, oprcz zapasw uytku biecego i zapasw taktycznych dla jednostek tam stacjonujcych, naleaoby zgromadzi zapasy operacyjne (ZO) w wysokoci 6070%; strefa III od linii Warty i Gwdy do linii Nysy uyckiejOdry, w ktrej, oprcz
zapasw uytku biecego, zapasw taktycznych dla jednostek stacjonujcych na tym obszarze, byyby zgromadzone zapasy operacyjne (3040%) i zapasy strategiczne (ZS) 100%. Takie urzutowanie i zgromadzenie zapasw pozwoli na lepsze ich rozrodkowanie oraz manewr nimi, a ponadto: nie bdzie potrzeby ewakuacji zapasw operacyjnych i zapasw strategicznych od linii stycznoci wojsk ewentualnego konfliktu, skady bd rozmieszczone poza stref raenia lotnictwa taktycznego oraz rakiet operacyjno-taktycznych przeciwnika. Na podstawie tak przyjtego podziau naley rozbudowywa i utrzymywa potencja logistyczny. Jest on materiaem wyjciowym do okrelenia, ktre skady materiaowe (SM) pozostawi lub poczy, a ktre rozbudowa i zmodernizowa tak, aby byy przystosowane do wspczesnych wymogw (mechanizacja prac zaadowczych i wyadowczych oraz kodyfikacja i informatyzacja skadw), i wreszcie, ktre zlikwidowa, a teren przekaza Agencji Mienia Wojskowego (AMW). Powinno przy tym si uwzgldnia przede wszystkim czynnik operacyjny i geograficzny, a nie polityczny, jak to czsto bywa. Powierzchnia magazynowa powinna pomieci 100% zapasw uytku biecego, zapasw taktycznych, operacyjnych i strategicznych. Dotyczy to przede wszystkim rod-
Z. Godziejewski, K. Kaszuba: Logistyka wczoraj, dzi i jutro. Kwartalnik Bellona 2009 nr 2, s. 174.
187
Technika i logistyka POW
I I I S T R E FA
OW
Rys. 1. Podzia kraju na strefy utrzymywania zapasw

kw bojowych (B), rodkw minersko-zaporowych (MZ), zestaww materiaowo-technicznych (ZMT), uzbrojenia oraz materiaw pdnych i smarw (MPS). Pozostae zapasy rodkw materiaowych, takie jak umundurowanie i ywno, mona przechowywa w ramach pastwowych rezerw gospodarczych (PRG) w gospodarce narodowej na mocy podpisanych i upionych kontraktw. Nie naley jednak zapomina o potrzebie posiadania rezerwy powierzchni magazynowej na przyjcie tych rodkw zaopatrzenia w czasie mobilizacji. Nadwyk powierzchni magazynowej mona dzierawi pastwu lub agencjom odpowiedzialnym za utrzymywanie rezerw pastwowych, szczeglnie jeli chodzi o paliwa. Naley jednak odpowiedzie na pytania: jaka liczba rejonowych baz materiaowych (RBM) oraz baz materiaowo-technicznych (BMT) jest niezbdna do zaspokojenia potrzeb caych si zbrojnych, bez podziau na Marynark Wojenn, Siy Powietrzne oraz Wojska Ldowe;
188
I I S T R E FA
ile skadw materiaowych i gdzie je pozostawi, aby mie dobrze rozrodkowane zapasy? Zdaniem autorw, obszar kraju moe zabezpieczy 56 RBM, bez potrzeby tworzenia regionalnych baz logistycznych (RBLog). Naley rozwija i unowoczenia to, co jest dobre i sprawdzone, a nie wymyla cigle co nowego i niesprawdzonego, w dodatku w oderwaniu od moliwoci finansowych pastwa, a tym samym i wojska. Podsystem zabezpieczenia technicznego, podobnie jak zabezpieczenia materiaowego, naley zmodernizowa i dostosowa do rzeczywistoci. Z czterech okrgowych warsztatw technicznych (OWT) oraz dziesiciu rejonowych warsztatw technicznych (RWT) mona utworzy 45 wojskowe warsztaty remontowe (WWR), na przykad poczy 9 i 10 rejonowe warsztaty techniczne i drugie okrgowe warsztaty techniczne w jeden wojskowy warsztat remontowy. Miaby on, na przykad, dowdztwo i jeden pododdzia remontowy w Olenicy oraz dwa
I S T R E FA
pododdziay remontowe w Kronie Odrzaskim i Jastrzbiu o nieco zmodyfikowanych profilach, z zachowaniem dotychczasowych rejonw odpowiedzialnoci. Tak zorganizowany system przyniesie korzyci finansowe, gdy zmniejszy si administracja, a dziki zaoszczdzonym etatom bdzie mona zwikszy liczb pracownikw produkcyjnych. Nastpnym etapem modernizacji systemu logistycznego, po stacjonarnej bazie logistycznej, powinna by zmiana mobilnej bazy remontowej. Bierzemy tu pod uwag zarwno brygady logistyczne, jak i bataliony czasu W. Wedug opinii autorw, obie brygady logistyczne (BLog) powinny mie tak sam struktur organizacyjn i podlega bezporednio dowdcy Wojsk Ldowych. W skad brygady powinny wchodzi bataliony logistyczne (blog), bataliony remontowe (brem), bataliony ewakuacji sprztu (bes), bataliony medyczno-sanitarne (bmed-san), batalion autobusw sanitarnych (bas) oraz polowe warsztaty lotnicze (PWL) do zabezpieczenia lotnictwa Wojsk Ldowych. Ich moliwoci oraz liczba powinny by okrelone na stae i wynika z przeznaczenia brygady. Dowodzenie brygad, po rozwiniciu mobilizacyjnym, mogoby zosta przekazane dowdcy operacyjnemu. BLog zabezpieczaaby dziaania zwizku operacyjnego (ZO) i posiadaby w swoim skadzie minimum: batalion dowodzenia i zabezpieczenia (bdow i zab), grup wsparcia medycznego (GWMed), batalion wzmocnienia medycznego (bwm), batalion autobusw sanitarnych, trzy do czterech batalionw logistycznych, trzy bataliony remontowe, batalion ewakuacji sprztu i polowe warsztaty lotnicze, przy czym bataliony ewakuacji sprztu i bataliony remontowe z kompani moduow powinny by poddane gbokim zmianom strukturalnym. Aby zapewni waciwe funkcjonowanie i dowodzenie pododdziaami rozmieszczonymi i dziaajcymi na znacznym obszarze, brygady powinny si skada maksymalnie z 8 do 10 batalionw. Przy wikszej liczbie batalionw, tak jak jest to obecnie, brygada powinna posiada przynajmniej struktur pukow (np. 101 czy 102 BLog Wielkiej Brytanii). Tak zreformowane, dysponowayby odpowiednimi moliwociami dowozu rodkw zaopatrzenia, remontowo-ewakuacyjnych i medycznych i w ten sposb zapewniay funkcjonowanie ZO w walce.
Modyfikacja systemu remontowo-ewakuacyjnego nie bya przeprowadzana od wielu lat, likwidowano jedynie jednostki bez dokadnej analizy potrzeb i moliwoci korpusu czy zwizku operacyjnego. Zabezpieczenie potrzeb korpusu, pod wzgldem remontowym, moe wynosi od 23 do 58% w odniesieniu do remontu R3 dla czogw oraz od 12 do 30% dla bojowych wozw piechoty (BWP). W zalenoci od urzutowania, korpus ma do dyspozycji dwa bataliony remontowe szczebla operacyjnego, ktrych nominalne moliwoci remontowe s zbyt mae do potrzeb. Jak wynika z przedstawionego przykadu, moliwoci remontowe nie zaspokajaj potrzeb korpusu. Nikt do tej pory nie przeprowadzi reformy w mobilnej bazie remontowej od szczebla taktycznego do szczebla centralnego tak, aby zwikszy moliwoci remontowe batalionw o okoo 7080%. Temat ten dalej pozostawiamy do dyskusji.
Nie ma wtlejszej i bardziej niestaej rzeczy ni blask potgi nieopartej na rodzimych siach Tacyt
W odniesieniu do batalionw ewakuacji sprztu problem wyglda troch inaczej, poniewa w ich strukturze znajduj si zarwno zestawy niskopodwoziowe, jak i cigniki ewakuacyjne. Naszym zdaniem, cigniki ewakuacyjne typu WZT-2 nie speniaj oczekiwa wspczesnego pola walki. S przestarzae, a co najistotniejsze, nie nadaj si do ewakuacji na wiksze odlegoci (powyej 1015 km) czogw T-72 lub leopardw. Utrzymywanie ich w tyowej strefie korpusu jest bezcelowe. Proponujemy cigniki pancerne przesun na szczebel taktyczny, na ktrym mog zastpi cigniki ewakuacyjne typu MTLB Mors w pododdziaach piechoty oraz artylerii. Zamiast nich naley zwikszy liczb zestaww niskopodwoziowych, a tym samym moliwoci ewakuacyjne batalionw ewakuacji sprztu, i co si z tym wie, zapewni czas potrzebny na ewakuacj uszkodzonej techniki. Obecnie zaspokojenie potrzeb ewakuacyjnych w stosunku do moliwoci wynosi na szczeblu zwizku taktycznego do 50%, zwizku operacyjnego 68%, a na szczeblu centralnym w batalionie transportu sprztu cikiego (btsc) okoo 51%, przy uyciu niskopodwoziowych zestaww ewakuacyjnych.
189
Reforma struktur jest konieczna. Kwesti dyskusyjn jest czy utrzymywa batalion ewakuacji sprztu w strukturze bez cignikw pancernych, czy te je rozwiza, a kompanie ewakuacyjne z zestawami niskopodwoziowymi przenie do batalionw remontowych, tak jak to jest w wypadku batalionw remontowych z kompani moduow zwizkw taktycznych. Pozostae bataliony typu brem, blog (transportowe), btsc stanowiyby odwd w rkach dowdcy okrgu wojskowego (IWsp. SZ), ktry zabezpieczaby tyln stref dziaa na obszarze swojej odpowiedzialnoci. Taka organizacja ma swj sens i logiczne uzasadnienie. utrzymywania ich w gospodarce narodowej, a tym samym, z jakich skadw moemy zrezygnowa i ktre rejonowe bazy materiaowe moemy poczy bez szkody dla funkcjonowania systemu. Ten proces powinien by rozoony na etapy i rozcignity w czasie. Zaproponowana reforma pozwoli na zagospodarowanie ludzi i sprztu, a take na szybkie reagowanie w procesie budowania struktur, korygowanie bdw, ktrych na tym etapie unikn si nie da, oraz tworzenie struktur odpowiednio przygotowanych do dziaania. Nie naley eksperymentowa na ywym organizmie, jak to u nas bywa, lecz stworzy tak struktur, ktra bdzie odzwierciedleniem zada przed ni stojcych.
Regionalne bazy logistyczne czy rejonowe bazy materiaowe?

Tworzenie regionalnych baz logistycznych jest pomysem raczej chybionym, bardziej medialnym ni funkcjonalnym. Podzia kraju na cztery rejony zaopatrywania to powrt do czterech okrgw lub, jak kto woli, czterech rejonw logistycznych z lat dziewidziesitych ubiegego wieku, tylko pod inn nazw. Jaki miao to efekt reformatorski wszyscy wiemy, poza rozdmuchaniem zbdnych struktur, adnego.
Wojskowe oddziay gospodarcze czy puki logistyczne?

Plan rozwoju si zbrojnych na lata 20092018 zawiera zapis o tworzeniu w dywizjach pukw logistycznych. Jest to problem, ktry naley zauway i zainteresowa si nim. Dyskusje na temat integracji pododdziaw logistycznych trwaj przynajmniej od dziesiciu lat i jak bumerang wracaj co jaki czas z rnym skutkiem. Funkcjonowanie tych pododdziaw i to co si z nimi stao opisalimy ju w poprzednim artykule. Wnioskw, jak dotd, brak. Naszym zdaniem, naleaoby podzieli odpowiedzialno pomidzy pukiem logistycznym a brygadami i pukami rodzajw wojsk i utworzy struktur dostosowan do zada. Dlatego proponujemy na szczeblu zwizku taktycznego, jakim jest dywizja, utworzy puk logistyczny, ktry dla wszystkich jednostek organizacyjnych dywizji byby wojskowym oddziaem gospodarczym. Wszystkie jednostki, wcznie ze sztabem dywizji, bd pododdziaami gospodarczymi puku w zakresie zabezpieczenia finansowego, materiaowego, technicznego, medycznego i infrastruktury. Kady dowdca miaby moliwo decydowania o funduszu nagrodowym, reprezentacyjnym i zapomogowym, ktre byyby w ich gestii. Pozostae rodki finansowe pozostayby w puku. Koordynatorem wszystkich przedsiwzi gospodarczych powinien by szef logistyki dywizji, a decydentem dowdca dywizji. W ten sposb dowdca miaby wpyw na fundusze oraz na puk logistyczny i jego dziaalno. Takie rozwizanie bdzie rwnie moliwe po zreformowaniu batalionu remontowego i zaopatrzenia oraz przy penej informatyzacji
Proponujemy na szczeblu zwizku taktycznego, jakim jest dywizja, utworzy puk logistyczny, ktry dla wszystkich jednostek organizacyjnych dywizji byby wojskowym oddziaem gospodarczym.
Mona stwierdzi, e zasady tworzenia regionalnych baz logistycznych nie rni si od tworzenia innych struktur. Z proponowanej struktury wynika, e znowu nie chodzi o poprawne funkcjonowanie systemu, ale raczej o ch pokazania si przed przeoonym, e co robimy, e mona wykaza oszczdnoci przez zlikwidowanie okrelonej liczby stanowisk kosztem funkcjonalnoci. Przy takim podejciu do reformy mona ju dzi powiedzie, e logistyka jest ju na kolanach, a po jej wprowadzeniu bdzie leaa na opatkach. Zasadne byoby, jak ju pisalimy, aby prace analityczne rozpocz od okrelenia potrzeb, a te porwna z moliwociami rejonowych baz materiaowych. Wynik analiz pozwoli okreli, z jakich rodkw zaopatrzenia moemy zrezygnowa na rzecz
190
Zastpca dowdcy Dowdca puku
Sekcja wychowawcza
Szef sztabu
Szef logistyki
Sekcja prawna Sekcja materiaowa
S1 S2
S3 S4
S5 S6
S7
Sekcja zamwie publicznych POIN
Sekcja techniczna
Sekcja transportu i ruchu wojsk Sekcja infrastruktury Sekcja wojskowej suby zdrowia
Pion gwnego ksigowego
batalion dowodzenia i zabezpieczenia
batalion remontowy
batalion logistyczny
grupa wsparcia medycznego
batalion wzmocnienia medycznego
batalion ewakuacji sprztu
batalion remontowy
Jednostki czasu ,,W
Rys. 2. Struktura organizacyjna puku logistycznego wariant

i zabezpieczeniu potrzeb finansowych przynajmniej w 95%. Proponowany wariant puku logistycznego przedstawiono na rysunku 2. W nawizaniu do artykuu zatytuowanego Zmiany w Siach Ldowych Niemiec, przedstawionego w Przegldzie Wojsk Ldowych nr 10 z 2009 roku, oraz artykuu pt. Zabezpieczenie logistyczne brytyjskich wojsk ldowych, opublikowanego w Przegldzie Logistycznym nr 1 z marca 2010 roku, mona si pokusi o prb dostosowania istniejcych struktur logistycznych SZRP do proponowanych w tych armiach. Jak wynika z dowiadcze, dowdcy, szefowie czy kierownicy instytucji, ktrzy s zaleni od wojskowych oddziaw gospodarczych (WOG), nie maj adnego wpywu na ich dziaalno. S tylko
petentami u komendanta WOG-u we wasnej sprawie. WOG-i, jeeli ju maj istnie, to tylko dla instytucji wojskowych w wikszych garnizonach. Alternatywnym rozwizaniem jest powierzenie tych zada garnizonowym orodkom mobilizacyjnym (GOM), ktre obecnie peni t funkcj w wielu garnizonach. Naleaoby tylko rozszerzy pole ich dziaania, to znaczy oprcz zada stricte mobilizacyjnych o zadania gospodarczo-finansowe. Konieczne jest rwnie doposaenie w sprzt i oprogramowanie informatyczne.
Okrgowy zawrt gowy

Z przeznaczenia wynika, e okrg wojskowy (OW) jest instytucj administracyjno-logistyczn, a nie operacyjn, jak
191
SZEF SZTABU Wydzia personalny G1
Wydzia operacyjny G3
Wydzia logistyki G4
Wydzia HNS i CIMIC G5 Wydzia wsparcia dowodzenia i cznoci G6 Wydzia szkolenia G7
Rys. 3. Struktura sztabu okrgu wojskowego wariant

byo do roku 2007. Naleaoby zatem pewne komrki zmniejszy lub zlikwidowa, a inne rozbudowa. Rozwaania nasze naley rozpocz od sztabu okrgu wojskowego. Naszym zdaniem, powinien on mie struktur zaprezentowan na rysunku 3. Pewnym novum jest rozwinicie wydziau G-4 logistyki planistycznej, ktra obecnie znajduje si w logistyce jako oddzia planowania oraz poczenie dotychczasowego wydziau kontaktw zagranicznych i oddziau HNS w jeden wydzia G-5. Ponadto proponujemy z pionu szkolenia utworzy wydzia szkolenia wojsk G-7. Jeli wychodzimy z zaoenia, e okrg wojskowy jest szczeblem taktycznym, naley przyj, e struktur organizacyjn bd tworzyy oddziay lub wydziay oraz sekcje lub suby. Struktura ta powinna by podobna do struktury jednostek operacyjnych, na przykad dywizji, ale z rozbudowan logistyk i administracj (administracja terenowa). Na rysunku 4 przedstawiono wariant struktury organizacyjnej okrgu wojskowego. Okrg wojskowy powinien nadal pozosta administratorem dla wojewdzkich sztabw wojskowych (WSzW) wraz z odpowiedni w nich liczb wojskowych komend uzupenie (WKU).
192
W odniesieniu do koncepcji powstania regionalnych sztabw wojskowych, naley sign do przeszoci, czyli do eksperymentu, ktry by prowadzony w latach dziewidziesitych ubiegego wieku i sprawdzi przed podjciem decyzji, dlaczego nie wyszed on poza faz eksperymentu i jakie byy tego przyczyny. Zdaniem autorw, reforma administracyjna wojewdzkich sztabw wojskowych powinna by cile powizana z podziaem administracyjnym pastwa, poniewa ma to bezporedni wpyw na przedsiwzicia mobilizacyjne. Mona si pokusi o propozycj utworzenia, na przykad, 67 regionalnych sztabw wojskowych, podobnie jak istniej regiony, czyli: Pomorze, Mazury, Podlasie, Wielkopolska, Mazowsze, lsk i Maopolska, ale jest to przedsiwzicie bardzo kosztowne, na ktre nas, jako armii, nie sta. Uwaamy, e obecny podzia administracyjny na dwa okrgi i 16 wojewdzkich sztabw wojskowych jest podziaem najbardziej optymalnym i w peni zaspokajajcym potrzeby. Chyba jeszcze nie czas na tak radykalne reformy. Naley rozpoczyna i koczy jedn reform, a nie kilka i adnej nie koczy. Takie dziaanie powoduje, e zamiast i sukKwartalnik Bellona 3/2010
DOWDCA Zastpca dowdcy ds. logistyki
Szef sztabu
Oddzia materiaowy
Wydzia mundurowy
Oddzia techniczny
Wydzia czog.-sam. Wydzia uzbr. i elekt. Wydzia sprztu cz. inf. RWE Wydzia sprztu in.
Oddzia transportu i ruchu wojsk

Wydzia transportu powietrznego i morskiego Wydzia transportu ldowego Odpowiedzialno merytoryczna zastpcy Wydzia infrastrktury i ochrony rodowiska
G1 G3 G4 G5 G6 G7
Wydzia ywnociowy
Sekretariat Szef sekretariatu Radca prawny Oficer finansowy Adiutant Dziekan Korpusu Oficerw Penomocnik ds. podoficerw
Wydzia MPS
Pion Ochrony Informacji Niejawnych
Wydzia rodkw bojowych
Wydzia wychowawczy
Wydzia sprztu chem. Wydzia techniki lotniczej i naziemnej
Odpowiedzialno szefa sztabu
Wydzia materiaw lotniczych
Batalion dowodzenia i zabezpieczenia
Rys. 4. Struktura okrgu wojskowego wariant

cesywnie do przodu, my stoimy w miejscu lub si cofamy. (DWSpec). Powinna by to wycznie funkcja gospodarcza bez administracji terenowej, jednostek obrony terytorialnej (OT) i jednostek inynieryjnych, bez przedsiwzi mobilizacyjnych i szkoleniowych, ktre naley pozostawi w gestii dowdcw rodzajw si zbrojnych. Kierowanie jednostkami administracyjnymi natomiast naley przypisa dowdcom okrgw wojskowych. Przy takim podziale zada mona si pokusi o struktur Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych tak jak na rysunku 5. Po pierwsze, naley przeprowadzi reorganizacj Sztabu Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych tak, aby zajmowa si planowaniem biecej dziaalnoci, a na czas W by w stanie dowodzi wojskami w tylnej strefie dziaa. Po drugie, zreorganizowa
193
Inspektorat Wsparcia Si Zbrojnych potrzeba czy konieczno ?

Po trzyletniej dziaalnoci Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych (IWsp.SZ) mona si pokusi o propozycj zmian w sposobie jego funkcjonowania. Naszym zdaniem system tworzenia i funkcjonowania tej instytucji zosta zagubiony. Powinien on by organem wykonawczym w stosunku do caych si zbrojnych i podlega bezporednio szefowi Sztabu Generalnego WP oraz zabezpiecza cae siy zbrojne razem z andarmeri Wojskow (W), Dowdztwem Operacyjnym (DO), Dowdztwem Garnizonu Warszawa (DGW) i Dowdztwem Wojsk Specjalnych
Szef Inspektoratu Wsparcia szef logistyki SZ
Sekretariat
Oddzia Prawny
Szef sztabu
Zastpca szefa
Szefostwo Sub Materiaowych Szefostwo Sub Technicznych Szefostwo Finansw Wydzia Prasowy POIN
G1
G3
G4
G5
G6
G7
G8
Dyurna Suba Operacyjna Odpowiedzialno szefa sztabu
Szefostwo Transportu i Ruchu Wojsk Szefostwo Infrastruktury Szefostwo Wojskowej Suby Zdrowia
G7 Oddzia Szkolenia Logistycznego G8 Oddzia Planowania Rzeczowego
Batalion dowodzenia i zabezpieczenia
Odpowiedzialno merytoryczna zastpcy szefa IWsp.SZ
Rys. 5. Struktura Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych wariant

logistyk i zmieni Szefostwo Planowania w oddzia planowania logistycznego G4, a pozostae szefostwa uczyni samodzielnymi. Nadzr merytoryczny nad szefostwami sprawowaby zastpca szefa IWsp. SZ, a nie, jak do tej pory, szef logistyki zastpca szefa IWsp.SZ. W obecnej strukturze nasuwa si pytanie: kim jest szef IWsp.SZ skoro zastpca jest szefem logistyki SZ? Naszym zdaniem, to szef Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych powinien by jednoczenie szefem logistyki si zbrojnych, zastpc szefa Sztabu Generalnego WP (praw rk), jak to byo w latach dziewidziesitych ubiegego wieku. Moe przestamy w kocu tworzy nowe struktury, po to, by po latach eksperymentowania wraca do dawnych struktur i dawnego nazewnictwa. Cigle chcemy naladowa bogate pastwa NATO i, niestety, nam to nie wychodzi. Nadszed ju chyba czas, by sobie uzmysowi, e nawet najlepszym transplantologom nie zawsze udaj si przeszczepy, a koszt ich oraz ryzyko s bardzo wysokie. Przy takim zreformowaniu Inspektoratu Wsparcia Si Zbrojnych naleaoby rozdzieli kompetencje midzy inspektoratem a Zarzdem P-4 SG tak, by ten zajmowa si planowaniem strategicznym, planowaniem rezerw mobilizacyjnych, planowaniem rozwoju systemu logistycznego si zbrojnych. Czyli rozdzieli funkcj planistyczn od gospodarczej. Tak zreformowany inspektorat byby odpowiedzialny za zamwienia, realizacj centralnego planu modernizacji technicznej w odniesieniu do dostaw sprztu i materiaw z przemysu, remont techniki w gospodarce narodowej, serwisowanie usug, szkolenie specjalistw logistyki, organizacj i funkcjonowanie wojskowej suby zdrowia, transport wszelkiego typu, zaopatrywanie kontyngentw, a w czasie wojny za dowodzenie w tylnej g strefie dziaa.
194
Rosja i jej poradzieckie dziedzictwo broni biologicznej

Po rozpadzie ZSRR w Federacji Rosyjskiej struktury podlege wojsku pozostay nadal cile utajnione. Autor syntetycznie przedstawia czytelnikowi dzieje radzieckiej broni biologicznej i struktur kompleksu wojskowo-biologicznego, a take problemy Rosji zwizane z tym dziedzictwem. Ocenia si, e dekret prezydenta Jelcyna, zakazujcy prowadzenia bada nad programem ofensywnym broni biologicznej, nie zosta cakowicie wdroony. Istniej take obawy, e ekspertyzy, technologie i materiay z poradzieckiego programu mog wycieka poza granice pastwa. Sytuacja ekonomiczna wikszoci naukowcw rosyjskich moe si te przyczyni do handlu broni biologiczn na czarnym rynku.
emerytowany profesor zwyczajny Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii oraz Politechniki Radomskiej. Lekarz weterynarii, mikrobiolog. Zainteresowania naukowe to: zagroenia biologiczne i bioterroryzm. Autor ponad 280 publikacji, dwch patentw, promotor omiu przewodw doktorskich. Laureat trzech nagrd ministra obrony narodowej, nagrody Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych. Czonek honorowy Polskiego Towarzystwa Mikrobiologw i American Academy on Veterinary Disaster Medicine.
pk w st. spocz. prof. dr hab. JERZY MIERZEJEWSKI
After the collapse of the Soviet Union, the military structures of the Russian Federation remained top secret. The author presents the history of the Soviet biological weapon and the military-biological facilities, as well as Russias problems related to this heritage. It is estimated that the President Yeltzins decree on prohibition of the research on the biological weapon offensive program has not been fully implemented. There are also fears that all the expertise, technology and material of the post-Soviet program may be leaking to other countries. The economic situation of most Russian scientists may be the reason for the biological weapons trade on the black market.
elem opracowania jest przedstawienie problematyki dotyczcej radzieckiej broni biologicznej i losw jej dziedzictwa, z jakim si boryka niepodlega Federacja Rosyjska. Tematyka ta praktycznie nie bya omawiana w pimiennictwie polskim. Nawet dla czytelnikw, ktrzy interesuj si histori tej broni w XX wieku, mao jest znana ogromna struktura organizacji i instytucji, ktre zajmoway si tymi zagadnieniami. Szczegowe informacje na ten temat pochodz z relacji trzech specjalistw rosyjskich: Wadymira Pasiecznika, Kena Alibeka i Igora Domaradzkiego. Pasiecznik i Alibek zbiegli na Zachd, odpowiednio w 1989 i 1992 roku. Trzeci z nich pozosta w Rosji i, po przejciu na emerytur, w swoich wspomnieniach opisa to, co wiedzia o programie broni biologicznej. S one bardzo cenne, gdy Domaradzki by jednym z projektantw i organizatorw ponownego oywienia radzieckiego programu broni biologicznej w latach osiemdziesitych XX wieku. Jego ksika powstaa przy wspudziale pisarki amerykaskiej Wendy
Orent1. Oprcz wspomnie Alibeka2 jest ona jednym z podstawowych rde informacji na temat prac prowadzonych nad broni biologiczn w Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). cile utajnion radzieck bro biologiczn przypadkowo ujawnio bulwersujce wydarzenie, jakim bya epidemia wglika w 1979 roku w wierdowsku. Fakt ten by szczegowo badany i opisany przez grup ekspertw amerykaskich przy wydatnej pomocy lekarzy rosyjskich. Unaoczni on, jak grona jest bro biologiczna. Wedug rnych rde, w realizacj programu tworzenia broni biologicznej w Zwizku Radzieckim bya zaangaowana rozlega sie zakadw, laboratoriw, instytutw, obiektw jawnego i tajnego eksperymentowania na zwierztach, zakadw produkcji mikroorganizmw i toksyn ju przysposobionych do stosowania jako bro biologiczna. Na przykadzie prb zniszczenia zapasw tej broni, pochodzcych z wojskowego obiektu mikrobiologicznego w wierdowsku, ocenia si, e wielko jej
1 2
I. V. Domaradskij, W. Orent: Biowarrior: Inside the Soviet/Russian Biological War Machine. Prometheus Books, New York 2003. K. Alibek, S. Handelman: Biohazard: The Chilling True Story of the Largest Covert Biological Weapons Program in the World Told From Inside by the Man who Rran it. New
York 1998, s. 272273.
195
produkcji sigaa setek (by moe tysicy) ton3. W szczytowym etapie realizacji programu (wczesne lata osiemdziesite ubiegego wieku) bezporednio byo zatrudnionych od 60 do 100 tysicy osb: organizatorw, naukowcw, technologw, lekarzy i personelu wojskowego. wykonywanych w jego ramach. Wiadomo, e wrd jego zada rol szczegln odgrywa system przeciwdumowy, ktry obejmowa rozleg sie instytutw i stacji rozlokowanych na terytorium ZSRR. Chocia by on gwnie przeznaczony do walki z dum, w obrbie jego zainteresowa znajdoway si rwnie inne choroby zakane. Zwizek Radziecki po podpisaniu (w 1972 r.) i ratyfikowaniu (w 1975 r.) midzynarodowej Konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej (Biological and Toxin Weapons Convention BTWC) jeszcze bardziej utajni i przyspieszy realizacj swojego ofensywnego programu broni biologicznej. Jak podkrelaj Domaradzki i Orent, zagadkowe i nieznane pozostaj siy, ktre po upywie tylu lat od ogoszenia dekretu prezydenta Borysa Jelcyna nie dopuszczaj do ujawnienia tych bada. Nawet dzisiaj wojskowi rosyjscy czyni wszystko, aby zaprzecza lub ukrywa istnienie radzieckiego ofensywnego programu broni biologicznej.
Narodziny kompleksu wojskowo-biologicznego

Prace nad broni biologiczn w Zwizku Radzieckim podjto ju na pocztku lat dwudziestych ubiegego wieku. Do drugiej wojny wiatowej wytwarzano j tylko z mikroorganizmw naturalnych. W latach siedemdziesitych uznano, e badania wymagaj wykorzystania najnowszych osigni biologii molekularnej i genetyki. W 1973 roku rzd radziecki stworzy now ga cywiln programu broni biologicznej, nazwan Biopreparat, podporzdkowan formalnie Gwnemu Zarzdowi Przemysu Mikrobiologicznego, ktry podlega bezporednio Radzie Ministrw ZSRR. Aby inspirowa rozwj biologii molekularnej
Prawie wszystkie cywilne programy bada mikrobiologicznych suyy ukrywaniu programw cile tajnych. Wrd nich szczeglnie wany by program nazwany ,,Problem numer pi.
i genetyki oraz w celu oglnego kierowania wszystkimi pracami prowadzonymi przez Biopreparat, powoano cile tajn Rad Naukowo-Techniczn. Kontrolowaa ona te badania nad t broni prowadzone rwnolegle przez Ministerstwo Obrony ZSRR. Z programem rozwoju broni biologicznej byy take zwizane badania organizowane przez Zarzd Specjalny Ministerstwa Rolnictwa ZSRR, nastawione na jej produkcj do niszczenia upraw rolnych i pogowia zwierzt hodowlanych. W rzeczywistoci prawie wszystkie cywilne programy bada mikrobiologicznych suyy ukrywaniu programw cile tajnych. Wrd nich szczeglnie wany by program nazwany Problem numer pi. Ta dziwnie brzmica nazwa odnosia si oficjalnie do ochrony spoeczestwa przed broni biologiczn i chorobami zakanymi. Niestety, nawet teraz niewiele jest informacji o skali bada i opracowa
3
Osignicia Biopreparatu
Biopreparat zorganizowa produkcj aparatury, sprztu i odczynnikw, ktrych ZSRR nie posiada. Do tych celw powoano Instytut Enzymologii w Wilnie, Instytut Ultraczystych Preparatw w Leningradzie, Pastwowe Centrum Mikrobiologii Stosowanej w Obolesku i Pastwowe Centrum Badawcze Wirusologii i Biotechnologii pod nazw Vector w pobliu Nowosybirska. Biopreparat pocztkowo koncentrowa si na wyhodowaniu szczepw mikroorganizmw, ktre byyby oporne na antybiotyki i miay zmienion struktur antygenow. Wyprodukowana bro biologiczna z wykorzystaniem takich szczepw miaa komplikowa rozpoznanie, leczenie i zmniejsza skuteczno szczepie. Pracowano te nad stworzeniem wirusw ze zmienion struktur antygenow, ktre mogyby mie waciwoci odbiegajce od normalnych. W badaniach jawnych Biopreparat realizowa projekty badawcze wsplnie z instytutami akademickimi, uniwersytetami, udziela pomocy finansowej i materiaowej oraz szkoli pracownikw naukowych w systemie przeciwdumowym, w ktrym zorganizowa zakady genetyki pod wspomnianym kryptonimem Problem numer pi.
J. Mierzejewski: Losy dwch wysp napitnowanych broni biologiczn. ycie Weterynaryjne 2005 nr 80(1), s. 3336.
196
W pnych latach siedemdziesitych specjalici wojskowi zwrcili si do Biopreparatu o podjcie bada nad wyprodukowaniem bakterii majcych ekspresj neuropepydu betaporfiny. Mogyby by one uyte jako czynnik chemiczny, na przykad jako gaz zawicy, w zasadzie niezdolny do wywoywania skutkw miertelnych. Realizacja tego projektu moga spowodowa wyprodukowanie broni biologicznej bardziej humanitarnej, w porwnaniu ze miertelnymi czynnikami biologicznymi i chemicznymi. bardzo przydatnego do opracowania nowej broni biologicznej. Wyjtkowo wane okazay si prowadzone w Obolesku badania nad B. anthracis. Pomerancew i wsppracownicy4 opracowali tam metod przenoszenia hemolitycznych genw z B. cereus do B. antracis. Eksperyment ten mia istotne znaczenie dla bada ofensywnych. Cecha taka utrudnia bowiem identyfikacj B. anthracis. Laboratoria diagnostyczne nastawione na wykrywanie laseczek wglika nie interesuj si koloniami bakteryjnymi hemolitycznymi.
Zwizek Radziecki
po podpisaniu i ratyfikowaniu midzynarodowej Konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej jeszcze bardziej utajni i przyspieszy realizacj swojego ofensywnego programu broni biologicznej.
Osignicia systemu przeciwdumowego

Jednym z nich byo opracowanie chemicznej szczepionki przeciwdumowej, ktra skadaa si z dwch antygenw: jednego izolowanego z Y. Pestis, drugiego z pokrewnego, ale mniej wirulentnego Y. pseudotuberculisis. Szczepionka ta okazaa si szczeglnie skuteczna przy rewakcynacji po pierwszej injekcji szczepionk yw. Szczepionka chemiczna bya znacznie bezpieczniejsza ni pierwotna szczepionka ywa. Naukowcy pracujcy nad systemem przeciwdumowym opracowali te technik wprowadzenia do paeczek dumy cechy opornoci przeciw powszechnie stosowanym antybiotykom, co byo bardzo przydatne w doskonaleniu broni biologicznej.
Ofiary bada
Prowadzone na du skal badania z wysoce patogennymi czynnikami biologicznymi nie obyy si bez ofiar miertelnych. Oprcz tragicznego zdarzenia w wierdowsku w 1979 roku, ktre doprowadzio do zgonu, wedug rnych rde od 62 do 100 osb, inne, mniej znane, incydenty potwierdziy miertelne niebezpieczestwo dla osb pracujcych z czynnikami wysoce patogennymi. Na przykad, w 1970 roku, w jednym z jawnych instytutw w Moskwie, kilku pracownikw ulego zakaeniu Brucella abortus, w 1988 roku w instytucie Vector pewna liczba pracownikw zmara na gorczk krwotoczn Marburg. Podobne zakaenie wirusem Ebola miao miejsce w 2004 roku. W tym samym roku zmar pracownik zakaony Burkholderia mallei.
Zdobycze inynierii genetycznej

Rada ds. Biologii Molekularnej i Genetyki Akademii Nauk realizowaa jawny Program plazmid, finansowany przez Biopreparat. W cigu czternastu lat jego funkcjonowania moliwe si stao przeksztacenie zacofanej biologii radzieckiej w nowoczesn dyscyplin naukow. Domaradzki zorganizowa ponadto pierwsze w ZSRR laboratorium pozachromosomalnej dziedzicznoci mikrobw te finansowane przez Biopreparat. Byo ono dobrze wyposaone, a dziki cisym powizaniom z naukowcami na caym wiecie zgromadzio kolekcj szczepw bakterii niezbdn do bada genetycznych. W placwce tej odkryto plazmidy w bakterii dumy na kilka lat przed publikacj o takim samym odkryciu na Zachodzie. Opracowano te w niej sposb transferowania obcych informacji genetycznych do bakterii dumy. Opanowanie tych metod umoliwio wyhodowanie wirulentnego szczepu opornego na antybiotyki,
Poradziecki kompleks wojskowo-biologiczny

Ogromna skala dziaalnoci zwizanej z programem broni biologicznej w ZSRR stawia obecnie pytanie, co si stao z kompleksem wojskowo-biologicznym po rozpadzie pastwa radzieckiego i ogoszeniu dekretu Jelcyna z 11 kwietnia 1992 roku? Wiadomo, e wojsko utracio poradziecki teren do testowania broni biologicznej na Wyspie Odrodzenia na Jeziorze Aralskim. Zgodnie z oficjalnymi deklaracjami rzdowymi, wojsko koncentruje si obecnie na budowaniu obrony przed broni biologiczn, a Biopreparat, pozbawiony swojej gwnej bazy badawczej w Stepnogorsku (obecnie Kazachstan) i instytutw w Obolesku i w Nowosybirsku, zosta przeksztacony w korporacj publiczn, ktra podlega Ministerstwu Zdrowia Federacji Rosyjskiej.
A. P. Pomerantsev et al.: Expression of cereolysine AB genes in Bacillus anthracis vaccine strain ensures protection against experimental hemolytic anthrax infection.
Vaccine, 15 (1718), 18461850.
197
Zdaniem specjalistw rosyjskich, obecnie ani rzd, ani spoeczestwo nie s w peni przygotowane do podjcia doranych i skutecznych dziaa majcych zahamowa konsekwencje ataku bioterrorystycznego w Rosji. Budz jednak pytania i wtpliwoci pewne ruchy kadrowe i reorganizacje5. Pierwszym zastpc szefa Gwnego Zarzdu Biopreparatu zosta gen. w st. spocz. Kiri Jewstigniejew, ktry pracowa nad broni biologiczn przeciw zwierztom hodowlanym, uprawom rolnym i ywnoci. Dysponowa ogromn baz naukow i przemysow, zawiadywa przynajmniej trzema instytutami weterynaryjnymi w miastach Wadymir, Pokrow i Otar oraz Instytutem Fitopatologii w Galitsyno z filiami w Uzbekistanie i na Dalekim Wschodzie. Ale nigdy w tej dziedzinie nie osignito znaczcych sukcesw. Baza naukowa rolnictwa bya zacofana przez polityk roln Trofima ysenki. (1) Ostatecznie Zarzd Specjalny Ministerstwa Rolnictwa zosta rozwizany. Wtpliwoci i pytania budzi uprawnienie Biopreparatu do niezalenego badania dobrych technologii w celu kontroli eksportu. Dlaczego badania te wykonuje Biopreparat skoro orodki badawcze, ktre byy jego wasnoci, s obecnie kontrolowne przez Pastwowy Inspektorat Sanitarny jeden z departamentw Ministerstwa Zdrowia Federacji Rosyjskiej? Kolejne wtpliwoci i podejrzenia odnosz si do aliansu systemu przeciwdumowego z ministerstwem obrony. Przypuszcza si, e mg on by wymuszony potrzeb poczenia wysikw do walki przeciw bioterroryzmowi. W konsekwencji system przeciwdumowy jest obecnie bardziej zamknity, szczeglnie dla cudzoziemcw, ni to miao miejsce w przeszoci. Mimo drastycznych zmian w ekonomii Rosji, rzd finansuje zaawansowane badania molekularne i genetyczne. Przykadem jest transformacja Vectora, ktry nadal czy siedem instytutw naukowo-badawczych, cztery afiliowane przesibiorstwa i liczne inne, struturalnie oddzielne oddziay, a w ramach wsppracy z naukowcami amerykaskimi uczestniczy w prestiowych badaniach dotyczcych zdrowia publicznego.
Dociekania i sprzeczne owiadczenia

Jan T. Knoph i wsppracownicy6 podaj, e odnaleli zaledwie sze oficjalnych dokumentw, w ktrych potwierdzano przyznanie si Rosjan do amania konwencji o broni biologicznej przez Zwizek Radziecki. Byy to, midzy innymi: 1. Informacja rzdu Rosji o programie broni biologicznej, przedstawiona Departamentowi Rozbrojenia ONZ w czerwcu 1992 roku. 2. Owiadczenie zastpcy ministra spraw zagranicznych Rosji Gregorija Berdenikowa i eksperta od broni biologicznej, wspomnianego generaa Jewstigniejewa, ogoszone na konferencji prasowej 14 wrzenia 1992 roku: Jak pastwu wiadomo, od 1972 roku obowizuje konwencja o zakazie broni biologicznej. Ale niestety, stao si tak i my ogaszamy oficjalnie, e Zwizek Radziecki by gwacicielem tej konwencji i realizowa ofensywny program broni biologicznej. Program ten by realizowany od 1945 roku i ... zosta zakoczony dekretem prezydenta Rosji datowanym na 11 kwietnia 1992 roku. 3. Studium opracowane przez historyka nauki Helen Lewin i opublikowane przez Rosyjsk Akademi Nauk w 2000 roku pod tytuem Biologia eksperymentalna w systemie bezpieczestwa Rosji w drugiej poowie XX wieku: bro biologiczna czy opieka zdrowotna. W analizie historycznej autorka pokazuje radzieck percepcj potencjalnego zagroenia atakami biologicznymi ze strony Zachodu w wyniku wykorzystania osigni Niemiec, Japonii i USA oraz dowiadcze z rzekomego ich zastosowania w okresie konfliktu koreaskiego. Wedug Lewiny, Zwizek Radziecki by przekonany, e Zachd nie zaprzesta prac na broni biologiczn i s podstawy do tego, aby si ba ataku przeprowadzonego z jej uyciem. Obawy te miay usprawiedliwia kontynuowanie opracowywania i produkcji tej broni, nawet po przystpieniu i ratyfikowaniu konwencji o broni biolo-
WYJANIENIE
NR1
Trofim ysenko w czasach rzdw Jzefa Stalina uzyska w ZSRR rang najwyszego autorytetu w dziedzinie biologii. Jego teorie, niemajce oparcia w rzeczywistoci i nalece w praktyce do pseudonaukowych, zgrupowano pod pojciem ysenkizmu.
5 6
M. Leitenberg, J. Mierzejewski: Oskarenia o stosowanie broni biologicznej. Myl Wojskowa 1980 nr 3, s. 147153. J. T. Knoph, K. S. Westerdahl: Re-Evaluation Russias Biological Weapons Policy, as Reflected in the Criminal Code and Official Admisions: Insubordination Leading
to a Presidents Subordination. Critical Reviews in Microbiology 2006, Volume 32, s. 113.
198
gicznej. Lewina stwierdza, e Ministerstwo Obrony ZSRR byo przeciwne wsppracy nad radzieck broni biologiczn finansowan przez Zachd. Z tych wzgldw analiz prac tych instytutw autorka pozostawia jako temat otwarty dla przyszych bada. 4. Deklaracja Olega Ignatiewa, doradcy dyrektora Rosyjskiej Agencji Uzbrojenia, ktry w 2003 roku przyzna, e istniej pewne problemy w Rosji z przestrzeganiem zakazu broni biologicznej, czciowo spowodowane brakiem pienidzy, a czciowo brakiem wsppracy midzy orodkami wadzy. 5. Bardzo wane s wspomnienia Borysa Jelcyna, opublikowane w wersji angielskiej w 1990 roku, ktry tak skomentowa tragiczny wypadek z wglikiem w wierdowsku: To nie bya normalna epidemia wrd byda, ale uwolnienie zarazkw wglika z zakadu tajnego, ktry produkowa bro biologiczn. W wyniku tego uwolnienia wiele ludzi zakazio si wglikiem i zmaro. Jednak w pamitnikach Jelcyna w wersji rosyjskiej, ani w jego przemwieniu, ani synnym dekrecie o broni biologicznej nie ma sw przyznania si do amania konwencji lub do ofensywnego programu broni biologicznej, poza zakazem prowadzenia ofensywnych bada nad ni. Delegacja rosyjska na spotkaniu pastw stron konwencji o broni biologicznej w marcu 1997 roku rwnie prezentowaa stanowisko, niezmienne od 1979 roku, e przyczyn epidemii byo miso pochodzce od krowy chorej na wglika7. 6. Wspomniany Jewstigniejew w 1998 roku udzieli wywiadu na temat produkowania amunicji broni biologicznej, w ktrym stwierdzi: Istnia warsztat, gdzie rzeczywicie wytwarzalimy cztery rodzaje bomb o wadze jednego, dwu i czterech funtw amerykaskich. Pracownik dosownie na swoich kolanach robi te zabawki. Ale nie byo innego wyjcia musielimy si uczy, jak ocenia sytuacj, gdyby taka bro zostaa uyta. W nastpnym roku, gdy odnosi si do ksiki Alibeka, mwi: Dla opracowania rodkw ochronnych byo konieczne sporzdzenie kopii modelu metod ofensywnych. Jewstigniejew potwierdzi te, e byy przeprowadzane testy polowe na
J. Mierzejewski: Losy dwch wysp, s. 3336. J. T. Knoph, K. S. Westerdahl: Re-Evaluation Russias Biological..., s. 113.
Wyspie Odrodzenia na Jeziorze Aralskim. W dwch wydaniach rosyjskiego oryginau wypowiedzi Jewstigniejewa nie ma tych wzmianek.
Rosjanie wobec programu

Jan T. Knoph8 rozrnia dwie postawy Rosjan, w zalenoci od ich oceny programu broni biologicznej: faworyzujcy ofensywny program, zwani wojowniczymi, oraz przeciwnicy programu, zwani pokojowymi lub transparentnymi. Wojownicy obawiaj si, e inne pastwa maj moliwoci produkcji broni biologicznej. Przeyli bolenie upadek ZSRR. Maj tendencj do ukrywania istnienia programu i jego treci. Rekrutuj si gwnie spord byych wojskowych. Nale do nich, midzy innymi, liderzy Biopreparatu, pochodzcy z wojskowych instytucji biologicznych, ktrzy s przeciwni zamiarom wzrostu transparencji lansowanej przez Michaia Gorbaczowa, byego prezydenta ZSRR. W 1991 roku dyli do zahamowania dostpu ekspertw Zachodu do cywilnych obiektw radzieckich, w wyniku ich dziaa skutecznie zablokowano wizyty w obiektach wojskowych.
Zwolennicy transparencji chc, by Rosja, mniej lub bardziej, respektowaa konwencj o broni biologicznej na bazie prawa midzynarodowego i jego roli w midzynarodowym rozbrojeniu. Denia ich s oparte na obawie przed proliferacj tego rodzaju broni i ponownym przeksztaceniem Rosji w imperium za.
Pokojowo nastawieni chc zwiksza bezpieczestwo Rosji dziki minimalizowaniu ryzyka konfliktu i sytuacji zagraajcych spowodowanych przez czowieka. Dziaaj na paszczynie praw czowieka, ruchw pokojowych i obrony rodowiska, ale nie maj adnego bezporedniego wpywu na polityk dotyczc broni biologicznej. Zwolennicy transparencji chc, by Rosja, mniej lub bardziej, respektowaa konwencj o broni biologicznej na bazie prawa midzynarodowego i jego roli w midzynarodowym rozbrojeniu. Denia ich s oparte na obawie przed proliferacj tego rodzaju broni i ponownym przeksztaceniem Rosji w imperium za. Do ich sukcesw naley skuteczne podejmowanie ronych inicjatyw dotyczcych zapobiegania proliferacji broni masowego
7 8
199
raenia. USA, Unia Europejska, Japonia iRosjapowoayw1993rokuMidzynarodowe Centrum Nauki i Technologii (International Science and Technology Center ISTC), ktre ma na celu zapobieganie proliferacji nuklearnemu know-how z byego Zwizku Radzieckiego. ISTC zaczo wspomaga te dziaalno pokojow wszystkich tych, ktrzy przedstawiali si jako byli pracownicy naukowi ofensywnego programu broni biologicznej. Biopreparat by pierwsz organizacj z kompleksu broni biologicznej, ktra kontaktowaa si z ISTC, i wydaje si by cakiem zadowolony pod wzgldem zapewnienia jej bezpieczestwa finansowego. Jednak pomimo dokonanej konwersji, znaczna cz ostatnich bada, przy jednym centrum Biopreparatu, szeroko subsydiowana przez ISTC, bya postrzegana jako majca charakter podwjnego wykorzystania z potencjaln aplikacj ofensywn. zabezpieczenia jego tajemnic produkcyjnych.
Nowe partnerstwo w badaniach mikrobiologicznych

Dziaania dyplomatyczne i dociekania naukowe, w ktrych poszukiwano pozostaoci poradzieckiej broni biologicznej, utkny w martwym punkcie. Jedynym wyjciem z tego impasu dyplomatycznego jest budowa zaufania przez partnerstwo wsppracy naukowej w odniesieniu do tego rodzaju broni, szczeglnie w badaniach mikrobiologicznych, promowanie cywilnej kontroli demokratycznej (nie tylko w Rosji), rozwijanie wsppracy z organizacjami nastawionymi na otwarcie Rosji. Zdaniem zwolennikw zacieniania partnerstwa, pastwa powinny czy wysiki w zwalczaniu chorb wywoywanych, zarwno przez czowieka, jak i naturalnych. Partnerstwo to nie powinno by paktem rozbrojeniowym, ale paktem wspdziaania midzy pastwami. Taka praca powinna by uatwiona dziki umowie chronicej prawa wasnoci intelektualnej, ale jednoczenie umoliwiajcej dzielenie si informacjami bez ryzyka utraty potencjalnej wartoci handlowej jakichkolwiek osigni.
Sukcesy i poraki
Polityka prowadzona przez Stany Zjednoczone i Wielk Brytani pocztkowo przynosia sukcesy w zmianach postaw Rosjan wobec broni biologicznej dziki bezporednim rozmowom na szczeblu politycznym, kanaom dyplomatycznym i pracom na konferencji na temat wzmocnienia konwencji o broni biologicznej.
Pastwa z wiarygodn demokratyczn kontrol cywiln nie powinny si obawia podejrze o naruszanie konwencji o broni biologicznej.
Gorbaczow i Jelcyn dyli do penego ujawnienia i likwidacji ofensywnego programu broni biologicznej w zamian za pogbienie wizi midzynarodowych. Wadimir Putin, prezydent Rosji, w 2003 roku wygosi kilka publicznych owiadcze, ktre miay wesprze konwencj o broni biologicznej i zrealizowa obietnic Jelcyna z 1992 roku, gdy wycofa zastrzeenia Rosji do protokou genewskiego z 1925 roku. Jednak najwaniejszym zdarzeniem w jego urzdowaniu byo zaamanie si negocjacji o umocnieniu konwencji o broni biologicznej. Doszo do tego w trakcie rozmw dotyczcych protokou weryfikacyjnego do konwencji o broni biologicznej, z ktrych wycofali si Amerykanie. Powodem tej decyzji bya obawa przed nadmiern penetracj przemysu farmaceutycznego i brakiem
200
Budowa zaufania
Dla pastwa w peni wypeniajcego postanowienia konwencji o broni biologicznej wystarczajca moe by cywilna kontrola demokratyczna. Dziki niej powinny by rozwiane wtpliwoci czy dane pastwo przestrzega postanowie konwencji o broni biologicznej. Moe by ona bardziej skuteczna ni sama konwencja i mechanizmy jej weryfikacji midzynarodowej. Wynika to z tego, e cywilna kontrola demokratyczna per definitio jest poza kontrol rzdu, ktry moe mie co do stracenia, jeliby zostao ujawnione jej naruszanie. W zwizku z tym pastwa z wiarygodn demokratyczn kontrol cywiln nie powinny si obawia podejrze o naruszanie konwencji o broni biologicznej. Od trzeciej konferencji przegldowej w 1991 roku nie s prowadzone prace nad wprowadzaniem aktw wykonawczych do przestrzegania konwencji. Poniewa w tej sytuacji nie jest obecnie przewidywany aden mechanizm weryfikacji konwencji, waniejsza ni kiedykolwiek pozostaje budowa zaufania. Potrzeba zaufania jest bezdyskusyjna, gdy jest to mechanizm
dobrowolny. Pastwa strony mog kompilowa, porwnywa i analizowa przedstawione informacje, a wiksze ich ucilanie i uwiarygodnianie powinno wzmacnia budow zaufania. Zaufanie jest potrzebne nie tylko w relacjach midzynarodowych, ale te powinno mie oddwik w krajowych. Zdaniem Knopha9, Rosja bdzie musiaa sama uwalnia si od podejrze i oskare. Przy braku transparencji s i bd grupy rnych interesw. Pogoski szerz si wszdzie tam, gdzie istnieje prnia informacyjna i czsto s powtarzane tak dugo, a staj si uznawane za fakt. Zanim to nastpi, oficjalne zaprzeczenia i niepene wypowiedzi s interpretowane zgodnie z ogln wiedz i tylko pena opowie ma moc zastpienia wiedzy10. Jelcyn nie mg sprosta lobbingowi przeciwstawiajcemu si potpieniu zbrodni broni biologicznej. W wielu krajach jest znana niesubordynacja wobec wadzy centralnej i sia biurokracji. Wedug Knopha11, Rosja moe stanowi pod tym wzgldem wzr negatywny. Stare rosyjskie przysowie mwi: Bg wysoko, a car daleko.
W Rosji nadal pozostaje wiele do wyjanienia w sprawie poradzieckiego dziedzictwa ofensywnego programu broni biologicznej.
Eksperci i dyplomaci s zaniepokojeni faktem, e konwencja o broni biologicznej nie jest sygnowana przez wszystkie pastwa oraz tym, e nie istniej prawne wice procedury kontroli. Rosjanie podejrzewaj te, e amerykascy uczestnicy bioprogramu w ISTC reprezentuj militarny kompleks wojskowy USA i s zdolni penetrowa prac rosyjskich zakadw biologicznych. Jeszcze jedno naley podkreli. Poziom ycia w Rosji jest nadal niski i przytaczajca wikszo naukowcw egzystuje poniej standardw zachodnich. Odnosi si to szczeglnie do tych, ktrzy pracuj dla zakadw wojskowych i tych, ktrzy otrzymuj bezporednio grandy od ISTC, USA lub innych instytucji fundacyjnych na badania w byych instytutach Biopreparatu. To przyczynia si do drenau mzgw, do moliwego eksportu broni biologicznej z Rosji (jeli cokolwiek pozostao w magazynach) i oglnego problemu wycieku ekspertyz, technologii i materiaw z programu radzieckiego. Naley te wspomnie o maej grupie badaczy rosyjskich, ktrzy podjli prac w Iranie i nauczaj tam genetyki i biologii molekularnej. Pojawia sie te informacja prasowa o sprzeday przez Rosj zmodyfikowanego do broni szczepu F. tulag rensis12.
Podsumowanie
W Rosji nadal pozostaje wiele do wyjanienia w sprawie poradzieckiego dziedzictwa ofensywnego programu broni biologicznej. Rozpad Zwizku Radzieckiego by katastrof geopolityczn dla wojska, ktre nie utajnio swoich bada nad broni biologiczn. Nie byo jednak moliwe, aby utajni cay program. Instytuty wspomagane finansowo przez Zachd stay si miejscem pracy dla zatrudnionych w starym programie. Pokojowo nastawieni i wikszo transparentych nie odegrali znaczcej roli w tym, co si dziao z dziedzictwem poradzieckim. Oczywicie, Rosja miaaby wicej korzyci w transparencji jej obrony przeciw broni biologicznej i bioterroryzmowi, ni w ksztatowaniu opinii jako kraju, ktry wzbudza podejrzenia o niezamkniciu caej dziaalnoci ofensywnej. Rosjanie nastawieni wojowniczo zachowali niezmienny pogld, e pastwo rosyjskie, gdy realizuje dotychczasow polityk wobec broni biologicznej, ponosi mniejsze ryzyko i zyskuje wiksze korzyci.
T. Knoph, K. S. Westerdahl: Re-Evaluation Russias Biological Weapons..., s. 113. Ibidem. Ibidem. I. V. Domaradskij, W. Orent: Biowarrior: Inside the Soviet/Russian...
10 11 12
201
Wsplna polityka energetyczna

problemw z pastwem tranzytowym. Jednak wielu czonkw wsplnoty europejskiej w dalszym cigu wyznaje zasad unilateralizmu energetycznego i zachowuje autarkiczne cechy systemw energetycznych. W zwizku z tym brak silnej i jednolitej polityki energetycznej obnia pozycj negocjacyjn zjednoczonej Europy w relacjach z pastwami eksportujcymi surowce energetyczne. Sposb i moliwoci wykonywania nowych zada stawiaj wrd pastw Unii Europejskiej szczeglnie duo znakw zapytania, zwaszcza co do skali problemu i skutecznoci zapewnienia wszystkim jej czonkom penego bezpieczestwa energetycznego. Ubiegoroczna ratyfikacja traktatu lizboskiego zmienia nieco ciar odpowiedzialnoci czonka Unii Europejskiej za zapewnienie cigoci dostaw surowcw energetycznych. Uzyskany przez ni status osobowoci prawnej w stosunkach midzynarodowych nakada na ni rwnoczenie odpowiedzialno za kreowanie jej polityki zagranicznej i obronnej. W obliczu wyczerpywania si zasobw wasnych oraz zwikszonego popytu na surowce sprawa ta nabraa powaniejszego znaczenia wrd czoowych tematw dyskutowanych przez pastwa do niej nalece. W ten sposb unia stoi przed szans stworzenia by moe najwikszego na wiecie zintegrowanego i opartego na konkurencji rynku surowca, jakim jest gaz ziemny. Aby zrozumie istot problemw dotyczcych bezpieczestwa energetycznego, naley si zapozna z sytuacj wspczesnej energetyki. Wanie temu ciekawemu i bardzo aktualnemu zagadnieniu jest powicona ksika Tadeusza Zbigniewa Leszczyskiego zatytuowana Bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku. Pozycja ta zostaa wydana przez Urzd Regulacji Energetyki w 2009 roku. Nakad, okrelony potrzebami instytucji, szybko si wyczerpa. Obecnie trudno jest ju znale w sprzeday t bardzo ciekaw ksik. Autor jest absolwentem Wojskowej Akademii Technicznej i Akademii Obrony Narodowej. Jako specjalista w dziedzinie nauk technicznych i zagadnie obronnoci kraju w swojej publikacji zastosowa podejcie kompleksowe. Ksika liczy 290 stron i pomimo jej specjalistycznego charakteru zostaa napisana jzykiem przystpnym dla kadego czytelnika. Skada si ze wstpu, czterech rozdziaw, zakoczenia i bibliografii. W publikacji przedstawiono pene spektrum zagadnie zwizanych z sytuacj energetyczn w kadym z pastw unii oraz prognoz zapotrzebowania na paliwa i energi do 2030 roku. W ten sposb czytelnik poznaje stan wyjciowy kadego z kraju czonkowskiego przed nadchodzcymi decyzjami polityczno-gospodarczymi dotyczcymi kreowania przyszej polityki bezpieczestwa energetycznego Unii Europejskiej. W pracy wida du trosk o definiowanie poj oraz graficzne ilustrowanie treci, co pozwala na lepsze zrozumienie poruszanej problematyki.
akoczenie zimnej wojny u progu XXI wieku stworzyo w sferze bezpieczestwa zapotrzebowanie na obron pastw przed nowymi zagroeniami. W dobie powszechnej globalizacji stosunki midzynarodowe s warunkowane kolejnymi wyzwaniami w dziedzinie ksztatowania bezpieczestwa. Wspczesne pogldy na kwesti bezpieczestwa akcentuj wieloaspektowo tej problematyki. Jest zrozumiae, e gdy zmniejsza si zagroenie wielkim konfliktem zbrojnym (wojn wiatow), wicej uwagi si powica na niezakcony rozwj spoeczestw. W krajach, ktre s uzalenione od jednego importera surowcw energetycznych podstawowych dla funkcjonowania pastwa, toczono niemajce koca dyskusje i spory wok problematyki niezakconego ich dopywu. Postrzegane zagroenia s identyfikowane gwnie w aspekcie braku dywersyfikacji dostawcw strategicznych surowcw energetycznych. Istot problemu s zagroenia, ktre wynikaj z moliwoci zastosowania przez dostawc ogranicze warunkujcych sprzeda surowcw, na przykad przez wprowadzenie politycznie motywowanego dyktatu cenowego lub, jak to miao ju miejsce, zakce w dostarczaniu surowcw w wyniku
202
Recenzje i omwienia
Publikacja jest niewtpliwie interesujcym vademecum wiedzy w dziedzinie szeroko rozumianej energetyki, zarwno dla inwestorw i przedsibiorcw energetycznych, jak i przedstawicieli wiata nauki i instytucji zajmujcych si polityk bezpieczestwa energetycznego. W czci wstpnej autor odnosi si do dugookresowej perspektywy modernizacji gospodarki energetycznej Polski, okrelonej w dokumencie przygotowanym w Ministerstwie Gospodarki pt. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Ocenia si, e wrd gwnych zagroe dla bezpieczestwa energetycznego znajduj si wzrost cen energii powyej moliwoci patniczych konsumentw (jak miao to miejsce w latach 1973 i 2008), zwikszenie konkurencji do wiatowych zasobw energetycznych lub zmowa producenta z wybranym konsumentem. Te i inne wzgldy, zdaniem autora, legy u podstaw prowadzenia bada nad bezpieczestwem energetycznym Unii Europejskiej do 2030 roku z ukierunkowaniem na: wypracowanie metodologii badawczej w sferze bezpieczestwa energetycznego; Obowizek zapewnienia bezpieczestwa energetycznego pastw czonkowskich Unii Europejskiej spoczywa gwnie na naczelnych organach wadzy ustawodawczej i wykonawczej poszczeglnych pastw. W tej sytuacji szczeglnego znaczenia nabiera problem koordynacji dziaa podejmowanych przez rne instytucje, gdy wiele aspektw bezpieczestwa energetycznego jest wzajemnie powizanych. Dlatego te w unii wyodrbnia si hierarchiczn struktur bezpieczestwa energetycznego, w ktrej mona wyrni cztery poziomy: wsplnotowy pozwala na tworzenie warunkw do rozwoju infrastrukturalnych pocze midzynarodowych i midzykontynentalnych; krajowy tworzenie warunkw do rozwoju infrastrukturalnych pocze midzyregionalnych i midzynarodowych; regionalny (wojewdztwo) odpowiada za zapewnienie zdolnoci i gotowoci do przesyu energii i paliw na poziom lokalny oraz ich wymiany midzyregionalnej; lokalny (gmina, powiat) odpowiada za zapewnienie
Brak silnej i jednolitej polityki energetycznej obnia pozycj negocjacyjn zjednoczonej Europy w relacjach z pastwami eksportujcymi surowce energetyczne.
zidentyfikowanie wiatowych zasobw energetycznych; okrelenie tendencji rozwojowych sektora paliwowo-energetycznego; zaproponowanie realnych scenariuszy energetycznych dotyczcych zapotrzebowania na paliwa i energi w perspektywie rednio- i dugookresowej. Rozdzia pierwszy Zastosowana metodologia badawcza obejmuje nastpujce podrozdziay: Definicja bezpieczestwa energetycznego, Unijne regulacje prawne w obszarze bezpieczestwa energetycznego, Aktualny stan prawny w zakresie statystyki energetycznej, Dostpne sprawozdania i prognozy z obszaru statystyki energetycznej, Metodologia statystyki energetycznej, Elektroenergetyka i ciepownictwo, Grnictwo wgla, Sektor gazowy, Sektor naftowy, Odnawialne rda energii, Ryzyko wystpujce w sektorze paliw i energii, Zarzdzanie ryzykiem, Ryzyko na rynku energii elektrycznej i cieplnej, Ryzyko na rynku wgla, Ryzyko na rynku gazu ziemnego, Ryzyko na rynku ropy naftowej, Ryzyko na rynku odnawialnych rde energii. Autor przyj, i bezpieczestwo energetyczne unii oznacza zagwarantowanie dostaw paliw i energii na jej rynek na poziomie popytu z roku poprzedniego. Na potrzeby okrelenia bezpieczestwa energetycznego poszczeglnych pastw czonkowskich UE oraz caej unii jest wykorzystywany wskanik zalenoci energetycznej, ktry oznacza procentowy udzia importu netto w cakowitym zuyciu energii. Wraliwo gospodarki na zagroenia bezpieczestwa energetycznego jest okrelana tak zwanym wspczynnikiem intensywnoci energetycznej gospodarki, ktry wskazuje liczb potrzebnych jednostek energii na wytworzenie jednej jednostki dochodu narodowego.
kocowym odbiorcom infrastruktury odbioru energii elektrycznej i cieplnej. Z analizy traktatu lizboskiego wynika, i zawiera on zapisy odnoszce si do energetyki, ktrych intencj w duchu solidarnoci midzy pastwami czonkowskimi jest zapewnienie funkcjonowania rynku energii i bezpieczestwa jej dostaw, wspieranie efektywnoci energetycznej i oszczdnoci energii oraz rozwj pocze midzysieciowych i wykorzystanie energii ze rde odnawialnych. Z dostpnych metod badawczych autor sugeruje wykorzystanie metod statystycznych, gdy pomimo swoich wad pozwalaj one w sposb najbardziej wymierny oszacowa kwestie bezpieczestwa energetycznego. W rozdziale drugim, zatytuowanym wiatowe zasoby energetyczne, w poszczeglnych podrozdziaach przedstawia problemy dotyczce: globalnego energy mix; wgla kamiennego i brunatnego (ich zasoby wiatowe, wydobycie w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, nowe technologie wglowe); gazu ziemnego (jego zasoby wiatowe, gazowe projekty unijne); ropy naftowej (jej wiatowe zasoby, unijna infrastruktura dystrybucji i przerobu); paliwa jdrowego (energetyka jdrowa na wiecie, energetyka jdrowa w unii, energia jdrowa a ochrona rodowiska, odnawialne rda energii); odnawialnych rde energii (wiatowe zainteresowanie odnawialnymi rdami energii, wiatr rdem energii odnawialnej w unii). Wedug autora, zoa wgla w pastwach Europy Zachodniej ju zostay wyeksploatowane, posiada je jedynie Europa
203
Recenzje i omwienia
rodkowo-Wschodnia, ale wystpuj one na duych i trudnych do eksploatacji gbokociach. W 2007 roku import surowcw energetycznych pokrywa 54 procent zapotrzebowania Unii Europejskiej na energi i by to gwnie import z jednego kierunku z Rosji. Obecnie trwaj intensywne prace nad rozwojem technologii czystego wgla, wrd ktrych CCS (wychwytywanie i magazynowanie CO2) jawi si kluczow technologi. Do 2020 roku wgiel nadal bdzie elementem energy mix UE, ale w kolejnych latach bdzie nastpowaa stopniowa dekarbonizacja energetyki. Zasadniczy problem w Unii Europejskiej to niemono rezygnacji z dostaw rosyjskiej ropy naftowej. Przy obecnym
W wypadku gazu ziemnego bezpieczestwo energetyczne poszczeglnych pastw czonkowskich mona zwikszy dziki zrnicowaniu pochodzenia geograficznego dostaw, dywersyfikacji rde i szlakw tranzytowych oraz wzrostowi importu gazu skroplonego.
poziomie wydobycia zasoby rosyjskie wyczerpi si prawdopodobnie przed 2030 rokiem, w najbliszych latach naley wic si spodziewa dalszego wzrostu cen tego surowca oraz rozwoju poszukiwa i wydobycia go w rejonach i pokadach, gdzie dotychczas byo to mao opacalne. Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e przez najblisze dwie dekady ropa naftowa, oprcz gazu ziemnego, pozostanie podstawowym surowcem energetycznym. Poniewa jej zoa take si wyczerpuj, dlatego te naukowcy na caym wiecie pracuj, aby moliwie jak najwczeniej, ju pod koniec pierwszej poowy XXI wieku, zostay one zastpione hydratami metanu i wodorem. W myl Protokou z Kioto podjto dziaania majce na celu zmniejszenie emisji gazw cieplarnianych na caym wiecie do poziomu, przy ktrym globalny wzrost temperatury zostanie ograniczony do 2C ponad poziom sprzed epoki przemysowej. Energetyka jdrowa jest najtaszym rdem energii i po uwzgldnieniu kosztw zewntrznych oraz zwizanych z emisj gazw cieplarnianych wykazuje ogromn przewag nad innymi rdami energii. Jej rozwj pozwoli zachowa kurczce si zasoby paliw organicznych i zapewni stabilno cen. Oczekuje si, e udzia odnawialnych rde energii (OZE), szczeglnie wiatru, w wytwarzaniu energii elektrycznej bdzie systematycznie wzrasta. Najnowsze badania dowodz, e przed 2040 rokiem energia z OZE bdzie moga zaspokaja sto procent potrzeb wiatowych. Przewiduje si, e w najbliszych latach gwatowny rozwj energetyki wiatrowej bdzie odpowiedzi na globalny kryzys finansowy, aby uchroni wiat przed kryzysem energetycznym, gdy energia wiatru jest praktycznie niewyczerpalna. Energetyka wiatrowa jest obecnie najbardziej rozwinit technologi odnawialn w Unii Europejskiej i w sektorze tym zajmuje pozycj lidera rynku globalnego (ok. 60% udziaw). Dominujc pozycj w unijnej energetyce wiatrowej zajmuj Niemcy, natomiast najwiksz dynamik rozwoju w ostatnich latach wykazuje Hiszpania.
204
W rozdziale trzecim, zatytuowanym Zapotrzebowanie oraz produkcja paliw i energii w Unii Europejskiej, znalazy si nastpujce podrozdziay: Przyjta procedura oraz zastosowane jednostki miar, Dotychczasowy bilans energii w Unii Europejskiej, Analiza otrzymanych wynikw i zaobserwowanych trendw (przedstawiono w nim sytuacj kadego pastwa czonkowskiego UE oraz UE jako caoci). Autor prezentuje bilanse energetyczne na podstawie zweryfikowanych danych, opublikowanych w statystykach Eurostat oraz statystykach udostpnianych przez poszczeglne pastwa czonkowskie unii. Z prowadzonych przez autora szacunkw wynika, e poziom zapotrzebowania i konsumpcji w tym zakresie nie przekracza 1000 ton ekwiwalentu ropy naftowej (1 ktoe) rocznie. Na podstawie zebranych danych statystycznych przeprowadzono analiz otrzymanych wynikw i zaobserwowanych trendw. Dla kadego kraju oraz caej unii sporzdzono wykresy przedstawiajce rozwj: produkcji energii pierwotnej, energetyki odnawialnej i konsumpcji energii finalnej wedug sektorw. Rozdzia czwarty Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energi w Unii Europejskiej do 2030 roku obejmuje nastpujce podrozdziay: Przyjte zaoenia, Scenariusze energetyczne dla Unii Europejskiej, Scenariusze energetyczne dla pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Krytyczna weryfikacja projekcji. Z bada autora wynika, e w latach 20102030 w Unii Europejskiej zuycie energii si zwikszy, ale w przeliczeniu na jednostk PKB bdzie ono systematycznie malao. Naley przewidywa, e wzrost wykorzystania energii ze rde odnawialnych (energii sonecznej, wiatrowej, wodnej, geotermicznej i biomasy) w energy mix oraz coraz bardziej wydajnych energetycznie technologii przyczyni si do zahamowania tempa zmian klimatu oraz do poprawy sytuacji zwizanej z innowacyjnoci i konkurencyjnoci w Europie. Wpynie to take na powstanie nowych miejsc w energetyce odnawialnej i ochron rodowiska naturalnego. Jest to niezbdne do tego, aby zmniejszy zaleno od kurczcych si zasobw paliw kopalnych oraz zahamowa wzrost cen energii, a take uniezaleni si od groby stosowania terroryzmu energetycznego. Znaczenia kluczowego w 2030 roku nabierze zapewnienie stabilnoci dostaw importowanych przez Uni Europejsk surowcw, ktre wynosi a okoo 70 procent zapotrzebowania. Podjte dotychczas decyzje wsplnoty o budowie gazocigu Nabucco zdaj si zmierza do szczliwego finau. W interesie caej Unii Europejskiej jest cilejsza ni dotychczas wsppraca pastw czonkowskich w gospodarowaniu gazem. W tym celu kontrakty dugoterminowe mogyby, na przykad, by zawierane przez konsorcjum wybierane w przetargu przeprowadzanym przez Komisj Europejsk. Pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak
Tadeusz Zbigniew Leszczyski: Bezpieczestwo energetyczne Unii Europejskiej do 2030 roku. Urzd Regulacji Energetyki, Warszawa, 2009, ss. 290. ISBN 978-83-922476-8-5
Partnerstwo dla pokoju

W
Warszawie, w hotelu Marriott, 17 i 18 czerwca 2010 roku odbya si, wsporganizowana przez Akademi Obrony Narodowej, 12. Doroczna Konferencja Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju Akademii Obrony i Instytutw Bezpieczestwa. Uczestniczyo w niej blisko stu trzydziestu specjalistw z dziedziny obronnoci z okoo trzydziestu pastw, midzy innymi Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Armenii, Serbii, Ukrainy, Modowy i Indii. Nasz kraj najliczniej reprezentowali eksperci z Akademii Obrony Narodowej z jej rektorem generaem dywizji doktorem Romualdem Ratajczakiem na czele. Udzia w spotkaniu wzili ponadto, midzy innymi: dyrektor generalny Ministerstwa Obrony Narodowej Jacek Olbrycht, przewodniczcy Wysokiej Rady Doradczej Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju i byy wiceasystent sekretarza ds. Eurazji w Departamencie Obrony USA dr James C. MacDougall, wiceasystent sekretarza ds. ,,Partnerstwa dla pokoju i operacji stabilizacyjnych w Departamencie Obrony dr James A. Schear oraz zastpca dyrektora Europejskiego Centrum Studiw nad Bezpieczestwem im. Georgea C. Marshalla genera major w st. spocz. Hermann Wachter. Konferencja, organizowana w tym roku w naszym kraju, bya interesujcym wydarzeniem, szczeglnie dla rodowisk zajmujcych si tematyk bezpieczestwa i obronnoci oraz odpowiadajcych za ksztat dydaktyczno-akademicki szkolnictwa wojskowego. Konsorcjum ,,Partnerstwa dla Pokoju, z istoty swego powoania, stanowi wyjtkowe i najwiksze rodowisko eksperckie w tej dziedzinie na wiecie. Tematem tegorocznej konferencji byo umacnianie wsppracy w celu usprawnienia procesu edukacji obronnej i budowania partnerstwa. Podczas spotka poszczeglnych grup roboczych specjalici z wielu pastw na wiecie mieli moliwo wymiany pogldw na ten temat. Program konferencji uwzgldnia trzy obszary tematyczne. Pierwszy obejmowa zagadnienia dotyczce ksztatu kompleksowego i profesjonalnego procesu edukacji obronnej i wojskowej. Drugi sprawowania wadzy, przywdztwa i etyki. Natomiast trzeci by zorientowany na zapobieganie czynnikom zagraajcym globalnemu bezpieczestwu, w tym wyzwaniom i najlepszym praktykom. W czci otwierajcej seminarium gos zabrali: Henri Bigo dyrektor wykonawczy Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju, dr James MacDougall, gen. dyw. dr Romuald Ratajczak oraz emerytowany gen. major Hermann Wachter. W pierwszym dniu spotkania przeprowadzono cykl wykadw na kady z zaplanowanych tematw. Wykad wprowadzajcy do panelu pierwszego, zatytuowany Budowa kompleksowego i profesjonalnego procesu edukacji obronnej i wojskowej, wygosi dr Alan Stolberg. Pretekstem do dyskusji w panelu drugim byo wystpienie dr. Davida Emelifeonwu, pracownika naukowego Kanadyjskiej Akademii Obrony, pt. Sprawowanie wadzy, przywdztwo a etyka. Panelowi trzeciemu z kolei by powicony wykad dyrektora kursu w Europejskim Centrum Studiw nad Bezpieczestwem im. Georgea C. Marshalla, emerytowanego pukownika Armii USA, Andrew N. Pratta. Na sprawach aktualnych Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju skupi natomiast uwag Henri Bigo. Wystpienia byy podstaw do dalszej dyskusji w trzech podgrupach. Sprawozdania z ich prac przedstawiono wszystkim uczestnikom w drugim dniu konferencji, po czym odbya si dyskusja nad kadym zagadnieniem. Wyjaniano wtpliwoci, jakie pojawiy si w pytaniach formuowanych przez uczestnikw spotkania. Krtki czas nie pozwoli na pene rozwizanie wygenerowanych podczas obrad istotnych problemw, jednak byo moliwe zasygnalizowanie zagadnie, nad ktrymi uczestnicy konferencji mog pracowa. W ten sposb stworzono szans na kontynuacj wymiany pogldw i dowiadcze wypracowanych w macierzystych orodkach specjalistycznych. Dyskusja podczas konferencji przybliya jej uczestnikom pen gam istotnych zagadnie, ktre trzeba rozpracowa w celu doskonalenia systemu bezpieczestwa. W czci kocowej czerwcowej Konferencji Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju, dr. Martinowi Malek, przedstawicielowi wiedeskiej Akademii Obrony Narodowej, wrczono doroczn Nagrod Atesk przyznan mu za najlepsz publikacj naukow w kwartalniku Connections. 12. Doroczn Konferencj Konsorcjum Partnerstwa dla Pokoju zakoczy dr James A. Scheard, ktry podsumowa dziaalno konsorcjum i przedstawi wnioski z tegorocznego spotkania. Pk rez. dr Eugeniusz Jendraszczak
205
Fot. W pierwszym dniu konferencji wygoszono referaty, ktre byy podstaw dyskusji w grupach tematycznych (fot. Z. Rutkowski)
Warunki zamieszczania artykuw
Redakcja przyjmuje artykuy z dziedziny bezpieczestwa pastwa, strategii, sztuki operacyjnej oraz taktyki, dowodzenia i kierowania, dydaktyki, ekonomiki wojskowej, wychowania, techniki i logistyki, prezentujce dowiadczenia z wymienionych dziedzin i konfliktw zbrojnych oraz recenzje ksiek o tematyce wojskowej.
Artykuy powinny mie objto od 7 do 15 stron maszynopisu formatu A4 (wersja elektroniczna edytor Word). Rysunki, tabele, wykresy, szkice, naley przygotowa zgodnie z wymaganiami poligrafii. Zdjcia w formacie tif lub jpg. Do artykuu naley doczy jego streszczenie nieprzekraczajce 0,5 strony maszynopisu oraz krtk notk o autorze. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek, skracania lub uzupeniania artykuw, bez naruszenia zasadniczych myli autora, oraz zamieszczenia ich na stronach internetowych w jzyku polskim i angielskim. Opracowanie musi by podpisane imieniem i nazwiskiem. Naley poda stopie wojskowy i tytu naukowy. Do przesanych opracowa prosimy doczy zdjcie (formatu legitymacyjnego), onierze zawodowi przesyaj zdjcie w mundurze z aktualnym stopniem wojskowym. Przyjmujemy do druku artykuy dotychczas niepublikowane. Niezamwionych artykuw redakcja nie zwraca. Do artykuu naley doczy podpisane owiadczenie: Niniejszym owiadczam, e artyku pt. ........... nie narusza praw autorskich ani innych praw wasnoci stron trzecich. Nie jest take zoony do publikacji w innym czasopimie i nie by uprzednio publikowany. Rwnoczenie przekazuj prawa autorskie Redakcji Wojskowej z siedzib w Warszawie. Honoraria autorskie za publikacje s opacane wedug obowizujcych stawek. W zwizku z opodatkowaniem dochodw, w tym honorariw, prosimy o przesanie wraz z artykuami nastpujcych danych: nazwisko, imi, imi ojca i matki; data i miejsce urodzenia; stanowisko i przydzia subowy wraz z numerem telefonu; adres zamieszkania; numer PESEL i NIP; nazwa i adres urzdu skarbowego waciwego dla miejsca zamieszkania, numer konta osobistego, na ktre mona przesa honorarium.
Artykuy do opublikowAniA w kwArtAlniku bEllonA nAlEy przEsA pod AdrEsEm: rEdAkcjA wojskowA, 00909 wArszAwA 60, Al. jErozolimskiE 97, intErnEtEm lub drog subow w zAlEnoci od chArAktEru mAtEriAu.

Kwartalnik Bellona NR 32010

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kwartalnik Bellona NR 32010

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

19181950

BELLONA 19502007 MYL WOJSKOWA

Pk dr hab. Andrzej Czupryski Sztuka wojenna jako dyscyplina naukowa ..........................................80

Rosja i jej poradzieckie dziedzictwo broni biologicznej ................195

Warunki zamieszczania artykuw...................................................206

Kwartalnik Bellona 3/2010

Col Beata Czuba Agata Jagieo Jarosaw Tondera Przemysaw Furgacz

Sexual Harassment in Army ..........................................................125 Female Soldier in Informational Society .......................................132

Just War Concept vs. Contemporary War ......................................143

TECHNOLOGY AND LOGISTICS

Kwartalnik Bellona 3/2010

Col (Ret) Jerzy Mierzejewski, Prof.

Russia and its Post-Soviet Heritage of Biological Weapons .........195

BOOK REVIEWS AND OTHER

Terms of Publishing ....................................................................... 206

Kwartalnik Bellona 3/2010

pk. rez. dr Eugeniusz Jendraszczak

Wojskowy wymiar Unii Afrykaskiej

gen. bryg. rez. ANDRZEJ JUSZCZAK

Wysiki integracyjne Afryki

http://www.theatlantic.com/doc/print/199402/anarchy. R. D. Kaplan: The Coming Anarchy. February 1994.

Kwartalnik Bellona 3/2010

Zapewnienie bezpieczestwa i budowanie pokoju

Kwartalnik Bellona 3/2010

Zgromadzenie Unii Afrykaskiej

Komisja Unii Afrykaskiej

Rada Pokoju i Bezpieczestwa

Kontynentalny System Wczesnego Ostrzegania Afrykaskie Siy Reagowania

Rys. 1. Afrykaska architektura pokoju i bezpieczestwa

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kontynentalny skad logistyczny

Sztab brygady Pododdzia migowcw Pododdzia medyczny 2 poz.

Stan osobowy maksymalnie do okoo 4460 osb

Grupa wsparcia cywilnego Skad logistyczny Centra doskonalenia

Rys. 2. Struktura Afrykaskich Si Reagowania

Rys. 3. Regiony tworzenia brygad Afrykaskich Si Reagowania ASF

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kwartalnik Bellona 3/2010

Eksperci obawiaj si,

Operation. September 2008.

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kwartalnik Bellona 3/2010

Wsparcie dla Unii Afrykaskiej

Challenges. October 2008.

Kwartalnik Bellona 3/2010

BONUCA Republika rodkowoafrykaska

Rys. 4. Misje ONZ w Afryce

http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_8191.htm?selectedLocale=en. NATO assistance to the African Union.

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kwartalnik Bellona 3/2010

Wsparcie dla Unii Afrykaskiej

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kwartalnik Bellona 3/2010

Sektor gazowy w polityce energetycznej Polski i Unii Europejskiej

Definicja bezpieczestwa energetycznego

Kwartalnik Bellona 3/2010

Poziom wsplnotowy Poziom krajowy Poziom regionalny Poziom lokalny

Rys. 1. Szczeble bezpieczestwa energetycznego w Unii Europejskiej

Polityka energetyczna Unii Europejskiej

Kwartalnik Bellona 3/2010

Kwartalnik Bellona 3/2010

Budapeszt Bukareszt Morze Czarne

WGRY WOCHY SERBIA