Fot.

Magorzata Pecold-Powaowska

W numerze:
Kalisz ma Aren Przybywa nam dawnoci
Wsppraca: Tadeusz Baranowski, Dorota Cyngot, Adam Kdzierski, Sawomir Miek, Edward Pudeko, Grzegorz Teske, Dariusz Wyczkowski, Leszek Zibka, Robert ukowski Projekt okadki: Wojciech Stefaniak, fot. koci w. Wojciecha na Zawodziu, Magorzata Pecold-Powaowska

O hali widowiskowo-sportowej ywa przeszo Kalisza Unijny projekt rekonstrukcji lady rzymskie w regionie

4 8 13 14

Znaczenie Zawodzia Kaliskie przed Kalisi

Kalisz kolebk Piastw?

Grd na kaliskim Zawodziu istnia ju w dziewitym wieku. By wtedy wanym miejscem, gdzie rozwijaa si dynastia Piastw. By moe na Prosn ycie toczyo si jeszcze wczeniej, w pocztkach naszej ery. Pono znajdujca si na tym terenie, na szlaku bursztynowym, osada nosia nazw Kalisia. Jest wic Kalisz prawdopodobnie spadkobierc staroytnej nazwy i kolebk wczesnoredniowiecznej Polski. Pamitamy o dawnych czasach i w rnorodny sposb przeduamy ich trwanie. Pragniemy te nadal odkrywa tajemnice kaliskiego rodowodu, za pomoc dalszych wykopalisk oraz opracowa naukowych. W tym celu w miecie organizowane s konferencje na temat znaczenia Kalisza w dziejach Polski, a take wystawy prezentujce zabytki odnalezione w czasie bada archeologicznych, potwierdzajce bogactwo naszych korzeni. Dotychczasowe osignicia z tej dziedziny przedstawiamy na amach najnowszego wydania Kalisii. W ten sposb wiadomoci o niezwykej historii miasta wychodz poza wski krg osb zwizanych z t sfer i docieraj do nowych odbiorcw. Dziki temu Kalisz yje swoj przeszoci. Pojawiaj si kolejne projekty podnoszce jego rang. Zawodzie bdzie odbudowane wedug planu opartego na dokumentacji bada, od najstarszych po dzisiejsze, wystawa

podsumowujca dotychczasowe prace wykopaliskowe Korzenie Kalisza odwiedzia ju Biskupin, Pozna, Warszaw, Lednic, a niebawem pojedzie do europejskich partnerw naszego miasta. Energia czerpana z przeszoci tworzy otaczajcy nas wiat. Jest to potrzebne kademu dla znalezienia wasnego miejsca, swojej tosamoci pisze w artykule wstpnym Przybywa nam dawnoci Tadeusz Baranowski, badacz wczesnego redniowiecza Kalisza i zapowiada, e dalsze poszukiwania mog przynie wiele niespodzianek. Badania archeologiczne zmieniaj teraniejszo. Kalisz w ich blasku rozkwita, bo na zahartowanej przez wieki podstawie kreuje wizj przyszoci. Realnie zostay zdefiniowane oczekiwania w tej mierze. Ich zakres obejmuje przedsiwzicia turystyczne pod nazw Bursztynowy Szlak: midzynarodowy festiwal muzyczny, pieszo-rowerowy szlak ladami Przeszoci, Centrum Przewodnictwa Turystycznego, midzynarodowy konkurs plastyczny, ktrego laureaci otrzymaj statuetki ozdobione batyckim jantarem. Majc taki potencja, trzeba postawi na turystyk. Spowodowa, by turystw byo coraz wicej i by zostawali na duej. To wymaga polityki maych krokw. Rozwoju bazy hotelowej i gastronomicznej. Zwaszcza e coraz wiksze rzesze pielgrzymw przyjedaj do Sanktuarium w. Jzefa. Trzeba postawi na turystyk weekendow, wprowadzi mod wrd mieszkacw poudniowej Wielkopolski, regionu kalisko-ostrowskiego, na weekendy na Zawodziu. Naley zadba o infrastruktur, zgodnie z powiedzeniem, e o wielkich sprawach decyduj mae, ot choby dostpno parkingw. Warto w tym poszukiwaniu przybyszw i stawianiu na turystyk pamita o mieszkacach. Kalisz to przede wszystkim miasto kaliszan, ktrzy powinni wszechstronnie rozwija si i wypoczywa. Inwestycje, takie jak projekt rewitalizacji zabytkowej czci miasta Kaliska dzielnica ydowska ywe wiadectwo przeszoci, przeksztacenie

przestrzenne zdegradowanego obszaru wraz z odbudow obiektu Koszar Godebskiego na cele kulturalne, sportowe oraz spoeczne, rewitalizacja obszarw poprzemysowych przy ulicy Fabrycznej na cele spoeczno-kulturalne ju zostay wpisane w Regionalny Program Operacyjny dla Wojewdztwa Wielkopolskiego na lata 2007-2013. Ich realizacja sprawi, e miasto stanie si blisze przede wszystkim mieszkacom. Obok Teatru im. Wojciecha Bogusawskiego, w budynku po Banku Gospodarstwa Krajowego, przez wiele lat nic si nie dziao. Nie pojawiay si inne instytucje, bo kaliszanie ich zapewne nie potrzebowali. Ale nowe projekty powstaj w sposb naturalny, gdy ludzie pragn zaspokojenia wyszych potrzeb. By moe wanie w tym gmachu, nieopodal teatru, Centrum Kultury i Sztuki, Kaliskiego Towarzystwa Wiolarskiego, w niedalekim ssiedztwie Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza powstanie z prawdziwego zdarzenia Filharmonia Kaliska. Na ten temat rozmawiamy na naszych amach z wiceprezydentem Tadeuszem Krawczykowskim, odpowiedzialnym midzy innymi za sprawy kultury w miecie. Najnowsze wydanie Kalisii jest wic przesycone wiadomociami o wspaniaej historii najstarszego miasta i jego zabytkach archeologicznych. Upewniamy si, e pradzieje wpywaj na nasze otoczenie, odciskaj w nim mocny lad. Nie tylko na Zawodziu i na Starym Miecie. Coraz wicej miejsc pulsuje przeszoci. Z tego zwizku z ni rodzi si nasze dowiadczenie i przekonanie o fundamentalnych wartociach, jakimi s tradycje i korzenie, a take wiadomo wyjtkowoci miejsca, w ktrym yjemy. Moe to wydanie Kalisii stanie si impulsem szerszego opracowania na ten temat, kolejnych rozwaa i wyzwa? Niech historia zawsze oywia nasz codzienn aktywno, a zabytki traktowane nie jako sacrum, niechaj tworz potencja, ktry mona wykorzysta dla rozwoju miasta. Zapraszam do lektury! Elbieta Zmarza

Winiary Arena najnowoczeniejszy obiekt sportowy

Kalisz ma Aren
Karina Zachara
Zakoczya si budowa hali widowiskowo-sportowej na osiedlu Dobrzec. Jest to jeden z najnowoczeniejszych tego typu obiektw w kraju, mogcy pomieci ponad trzytysiczn widowni, w peni przygotowany do organizowania wielkich wydarze sportowych, bo speniajcy normy europejskich i wiatowych federacji sportw halowych.
Budowa hali trwaa nieco ponad rok. Projekt powsta w kaliskim Biurze Projektowym Nowak&Podonowski, a realizacj inwestycji zaja si kaliska firma Novum. Zakres umowy obejmowa budow hali widowiskowo-sportowej, sali treningowej na potrzeby pobliskiego gimnazjum oraz hotelu w stanie surowym. Pierwsze prace rozpoczy si w poowie sierpnia 2005 roku. Po szeciu miesicach, z kocem ferii zimowych, do uytku oddana zostaa sala gimnastyczna dla Gimnazjum nr 9. Obiekt oprcz boiska treningowego o wymiarach 30 x 19 metrw posiada te pomieszczenie do wicze i gry w tenisa stoowego, pokj dla nauczycieli wychowania fizycznego, szatnie, magazyn i toalety przystosowane do potrzeb osb niepenosprawnych. Dla wygody i bezpieczestwa uczniw z sali do gimnazjum prowadzi cznik (korytarz). Jednak najwaniejszym i najbardziej skomplikowanym elementem caego projektu bya hala widowiskowo-sportowa. Teraz, kiedy jest ju gotowa, zachwyca rozmiarami i ksztatem, tworzc doskona architektoniczn cao z pobliskim gimnazjum i sal treningow. Podoga sportowa na boisku posiada atest FIBA (Midzynarodowa Federacja Koszykwki), ktry umoliwia prowadzenie rozgrywek wszystkich rodzajw sportw halowych. Jest to podoga typu TARKETT PROFLEX, ktr tworz panele z litego drewna bukowego, uoone na ruszcie ze sklejki przeoonej gumowymi podkadkami i piance o gruboci po jednym centymetrze. Obiekt spenia wymagania wszystkich federacji dziaajcych w Polsce, poczwszy od wymiarw boiska, poprzez szatnie i sanitariaty dla zawodnikw, na pomieszczeniach dla sdziw i trenerw skoczywszy mwi Andrzej Szajdziski, naczelnik Wydziau Rozbudowy Miasta i Inwestycji. Rozmieszczone z czterech stron boiska trybuny pomieszcz 3170 osb. ledzenie wynikw rozgrywek umoliwi tablica gwna i cztery pomocnicze w naronikach hali. Relacje z zawodw dziennikarze sportowi bd mogli prowadzi w specjalnie dla nich przygotowanych loach komentatorskich. Doprowadzony do budynku zwrotny sygna telewizyjny umoliwi prowadzenie bezporednich transmisji z imprez przez lokaln telewizj kablow. W hali znajduje si osiem szatni dla zawodnikw z penym zapleczem sanitarnym przystosowanym dla niepenosprawnych, cztery pokoje dla trenerw, dwa pokoje sdziowskie, salka konferencyjna, reyserka i pomieszczenia dla federacji, a take sauna, sala do wicze fitness, wietnie wyposaona siownia i dwie salki o powierzchni 240 metrw kwadratowych kada, przeznaczone na przykad do trenowania sportw walki. Na parterze znajduj si te trzy cigi szatniowe dla widzw i barek kawowy uruchamiany przy okazji imprez. Ponadto hala jest bezporednio poczona z oddan wczeniej sal treningow, co w przypadku turnieju umoliwia prowadzenie rozgrzewek i meczw w niewielkim odstpie czasu. Zarwno boisko, jak i wszystkie pomieszczenia w obiekcie maj klimatyzacj i wentylacj. Natomiast w przypadku braku prdu zacza si agregat prdotwrczy zapewniajcy dokoczenie zawodw i bezpieczne opuszczenie hali przez kibicw. Ciekawym rozwizaniem jest system owietlenia hali. Jest ono podzielone na pi stref wczenia, ktre bd uywane w zalenoci od rodzaju organizowanych imprez. Na potrzeby transmisji telewizyjnych moliwe jest wykorzystanie wiate o mocy 1500 LUX. Cae owietlenie rozmieszczone zostao na bocznych pomostach wzdu duszych bokw hali oraz na tak zwanym gronie pod sufitem. Umoliwi to prawidow konserwacj: mycie czy wymian uszkodzonych arwek, bez koniecznoci ustawiania dodatkowych rusztowa. Ponadto tak zlokalizowane owietlenie nie olepia zawodnikw. Na gronie dodatkowo znajduj si ekrany monochromatyczne do wywietlania reklam i rnego rodzaju informacji. Zastosowane rozwizanie jest jednym z najnowoczeniejszych w Polsce dodaje Andrzej Szajdziski. inwestycje miejskie

Monitoring i bezpieczny dojazd

Pod wzgldem bezpieczestwa hala jest w peni przygotowana do organizowania imprez masowych. Posiada monitoring wewntrzny i zewntrzny: kamerowy (cznie pidziesit kamer) i mikrofonowy, umoliwiajcy zblianie i nagrywanie wszystkich zdarze, ktre maj miejsce w obiekcie i jego otoczeniu. Budynek wyposaony jest take w drzwi antypaniczne, ktre w przypadku zagroenia umoliwiaj bezpieczne opuszczenie hali, zarwno wyjciem gwnym, jak i siedmioma bocznymi. Na wypadek poaru specjalne czujniki ustawione na terenie caej hali powoduj natychmiastowe powiadomienie stray poarnej. W przypadku pojawienia si ognia lub dymu samoczynnie otworz si te zamontowane w dachu klapy dymowe. Poniewa s przezroczyste, stanowi dodatkowe owietlenie w przypadku imprez dziennych. Naley w tym miejscu zaznaczy, e pierwotny projekt, na podstawie ktrego ogoszono pierwszy przetarg, zakada monta okien w cianach szczytowych. Kiedy przetarg zosta uniewaniony z uwagi na koszty przekraczajce moliwoci sfinansowania inwestycji, szczegowej analizie poddano potrzeb wykonania tych nawietle. Okazao si midzy innymi, e z uwagi na usytuowanie trybun przy cianach szczytowych okna te i tak nie dowietlayby pyty boiska. Ponadto jedna paszczyzna okien znajduje si po stronie zachodniej, tak wic ze wzgldu na nasonecznienie konieczne byoby zamontowanie aluzji. Jeli doda do tego koszty zwizane z zatrudnianiem specjalistycznych firm, ktre zadbayby o utrzymanie okien w czystoci, ich monta okaza si zupenie nieopacalny. Wszystkie te ustalenia spowodoway, e dokonano korekty projektu i w drugim przetargu, ktry wyoni wykonawc, okna zastpiono widoczn dzi imitacj, ktra w aden sposb nie ogranicza owietlenia boiska. W otoczeniu hali znajduje si okoo 500 miejsc parkingowych, w tym osiem dla autokarw. Obiekt jest owietlony i obsadzony zieleni. Prowadz do niego dwa dojazdy: od ulicy Hanki Sawickiej, ktra przy okazji prowadzonej inwestycji przesza gruntown modernizacj, oraz od ulicy Stanisawa Wojciechowskiego i Armii Krajowej przez alej ks. Jerzego Popieuszki. Cakowity koszt inwestycji to okoo 25 milionw zotych. Kwota ta obejmuje budow hali z wyposaeniem, budow trafostacji, wykonanie kanalizacji

Spenia najwysze normy

Centralnym punktem hali jest boisko o wymiarach 57,2 m x 33,7 m. W najniszym miejscu nad boiskiem wysoko hali wynosi 16 metrw, co w peni odpowiada przepisom dotyczcym rozgrywek w pice siatkowej, ktre okrelaj, e wysoko ta powinna wynosi minimum 12,5 metra. Mog tu by prowadzone nie tylko mecze piki siatkowej, ale te koszykowej, rcznej, halowej piki nonej, a w sezonie zimowym take treningi zespow ligowych piki nonej.

Inynier Grzegorz Arkuszyski. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska

deszczowej, monitoring zewntrzny i zagospodarowanie terenu, w tym owietlenie. Prawie poow tej kwoty pokrya dotacja z Ministerstwa Sportu, pozostaa cz rodkw pochodzi z budetu miasta.

Nietypowe rozwizania architektoniczne

Budowa obiektu o tak duych rozmiarach i nietypowym ksztacie bya duym wyzwaniem dla firmy wykonawczej. Przez cay okres realizacji inwestycji na placu budowy pracowao od stu do dwustu osb. Z uwagi na przeduajce si procedury przetargowe umowa z wykonawc podpisana zostaa z trzymiesicznym opnieniem: nie 5 maja, jak wczeniej planowano, a 5 sierpnia 2005 roku. Najintensywniej prace ruszyy na terenie przeznaczonym pod sal gimnastyczn dla Gimnazjum nr 9, ktra miaa by gotowa ju po feriach zimowych. Rwnoczenie z tymi pracami przygotowywany by teren pod hal widowiskowo-sportow: fundamenty, na ktrych wkrtce miay zosta osadzone ogromne elbetowe pylony oraz kanay wentylacyjne, przycza sanitarne i energetyczne. W rodku zimy, przy bardzo niesprzyjajcych warunkach atmosferycznych, odbywa si najtrudniejszy i najwaniejszy w caej inwestycji proces montau konstrukcji budynku, skadajcej si z dwudziestu czterech elbetowych pylonw i spinajcych je drewnianych dwigarw. To byo dla nas nowe dowiadczenie i bardzo trudne zadanie wspomina inynier Grzegorz Arkuszyski, kierownik budowy. Ju samo wykonanie pylonw o wysokoci 12 metrw i nietypowym nachyleniu nie byo atwe. Ostatecznie, po wielu konsultacjach i zakoczonych niepowodzeniem poszukiwaniach w kraju, zaprojektowania szalunkw pod pylony podja si niemiecka firma PERI. Specjalici z tej firmy zaprojektowali te specjalny samozagszczajcy si beton, ktrego uywalimy do betonowania pylonw. Przyznali, e od czterech lat nie wykonywali w Polsce tak trudnej konstrukcji. Kaliska hala znajdzie si te w katalogu wiatowym firmy jako przykad nietypowego rozwizania architektonicznego. Kolejnym wyzwaniem byy drewniane dwigary czce ze sob pylony. Kady z nich o wysokoci 23,5 metra skada si z trzech elementw. Zlecenie przyja tylko jedna polska firma wsppracujca z austriack firm WIEHAG, specjalizujc si w wykonywaniu tak gigantycznych konstrukcji. Elementy dwigarw wykonane zostay w Austrii, a nastpnie

przewiezione do Kalisza i na miejscu montowane. Zrobione s ze wierku alpejskiego drewna, ktre posiada najwysze parametry wytrzymaociowe, tak wane w przypadku konstrukcji o duych rozpitociach. To byo chyba najtrudniejsze zadanie w caej inwestycji. Zmontowanie tej zaprojektowanej komputerowo konstrukcji wymagao niezwykej precyzji i zachowania najwyszych rodkw ostronoci. Rozstaw midzy pylonami pod przykryciem wynosi a 75 metrw, poszczeglne elementy drewnianych dwigarw montowalimy na wysokoci prawie 24 metrw, uywajc specjalnie do tego celu sprowadzonych dwigw i podnonikw. Uwaam, e duym sukcesem jest wykonanie tej skomplikowanej operacji bez adnych, nawet najdrobniejszych poprawek, zwaszcza e pogoda nas nie rozpieszczaa dodaje Grzegorz Arkuszyski.

Ciesz si, e miasto zyskao pikny i funkcjonalny obiekt, ktry z pewnoci stanie si miejscem wielu wanych wydarze sportowych i kulturalnych podsumowuje kierownik budowy.

Obiekt promujcy miasto

Zadowolenia z powstania hali nie kryje te prezydent miasta Janusz Pcherz: To najwiksza inwestycja sportowa ostatnich dziesicioleci, a moe nawet najwiksza w dziejach miasta. Wczeniej miasto nie miao w planach budowy tak duego obiektu. Pomys pojawi si w chwili, kiedy powstao nowoczesne gimnazjum na Dobrzecu. Poniewa projekt jego dalszej rozbudowy zakada powstanie sali gimnastycznej za kwot okoo 8 milionw zotych, a mieszczcej zaledwie 500 osb, zaczlimy si zastanawia czy nie lepiej wybudowa du, wielofunkcyjn hal, speniajc wszelkie europejskie i wiatowe normy dotyczce rozgrywek sportowych, a jednoczenie penic rol sali gimnastycznej. Miasto nie dysponuje obiektem, w ktrym mogyby si odbywa imprezy sportowe, kulturalne i artystyczne o duym znaczeniu, a nasze siatkarki, zote medalistki Mistrzostw Polski, ligowe spotkania rozgrywaj w Opatwku. Decyzja nie bya atwa, na posiedzeniach merytorycznych komisji Rady Miejskiej rozwane byy wszystkie za i przeciw. Kiedy w efekcie prowadzonych w Warszawie rozmw pojawia si szansa umieszczenia tej inwestycji na licie obiektw strategicznych dla rozwoju polskiego sportu i uzyskania z Ministerstwa Sportu duej dotacji na budow obiektu pod warunkiem, e hala bdzie posiadaa powyej trzech tysicy miejsc, Rada Miejska podja uchwa o wprowadzeniu zmian w budecie na 2004 rok i przystpieniu do budowy duej hali sportowej. Dzi oddajemy obiekt do dyspozycji mieszkacw. Mam nadziej, e bdzie im dobrze suy i ju wkrtce stanie si miejscem wielu interesujcych wydarze sportowo-artystycznych. Ciesz si take, e firma Nestl Polska waciciel marki WINIARY w odpowiedzi na nasz apel podja decyzj o ponownym strategicznym zaangaowaniu si w sponsorowanie zespou siatkwki kobiet SSK Calisia. Strategiczne, dugofalowe wsparcie dla kaliskiej druyny umoliwi jej dalszy rozwj i stworzy warunki do zdobywania najwyszych trofew sportowych, a jednoczenie przyczyni si do promocji Kalisza jako miasta przyjaznego dla sportu i rekreacji. Miasto jest zainteresowane wykorzystaniem silnej marki handlowej Winiary, zwizanej przecie z Kaliszem i std si wywodzcej, do celw marketingowych, a cilej rzecz ujmujc do promocji miasta. W Kaliszu siatkwka od lat cieszy si wyjtkowym i niesabncym zainteresowaniem mieszkacw; midzy innymi z tego powodu powstaa bardzo nowoczesna hala widowiskowo-sportowa. W uznaniu wkadu sponsora w propagowanie sportu obiekt ten w pierwszym okresie funkcjonowania bdzie nosi nazw WINIARY Arena.
Na zdjciu z lewej gwne wejcie do hali widowiskowo-sportowej.

Wyzwanie dla wykonawcw

Nieatwym do wykonania elementem bya te elbetowa konstrukcja trybun. Ten specyficzny szalunek o duej wytrzymaoci wykonany zosta jako monolityczna cao. Warto doda, e do pokrycia caej powierzchni trybun zuyto ponad 2500 metrw szeciennych ywicy, ktra spenia rol powoki zabezpieczajcej i antypolizgowej. To byo ogromne wyzwanie i dowiadczenie dla caej firmy, a dla mnie najwikszy z dotychczas wykonywanych obiektw. Dla przykadu podam, e przy pracach wykoczeniowych zuylimy prawie 7500 metrw kwadratowych pytek podogowych i ciennych, ponad 900 metrw kwadratowych pytek elewacyjnych i okoo 800 metrw kwadratowych wykadziny. Zastosowane materiay s najwyszej jakoci, co gwarantuje trwao, a tym samym oszczdno w eksploatacji. Dzi, kiedy hala jest ju gotowa, czuj ogromn satysfakcj z tego, e pomimo tak duej skali trudnoci tej inwestycji i splotu niesprzyjajcych warunkw atmosferycznych udao si wszystko zakoczy w terminie i bez przykrych niespodzianek, zgodnie z projektem i pozwoleniem na budow. Jest to wynik cikiej pracy prawie dwustu osb, ktre zatrudnione byy przy budowie tego obiektu, a take projektantw i inspektorw nadzoru, ktrzy na kadym etapie realizacji inwestycji sprawowali wzorcowy nadzr nad przebiegiem prac. Od momentu rozpoczcia inwestycji, co dwa tygodnie, a pniej nawet co tydzie, odbyway si rady budowy z udziaem projektantw, inspektorw nadzoru, przedstawicieli urzdu miasta oraz branystw, podczas ktrych rozwizywano problemy techniczne, omawiano postp robt i jako wykonawstwa. Budowa znajdowaa si te pod staym nadzorem inspektorw Pastwowej Inspekcji Pracy, ktrzy wystawili nam bardzo wysok ocen. Pomimo niebezpieczestw, jakie niesie ze sob budowa tak duego obiektu, nie odnotowalimy adnego, nawet najdrobniejszego wypadku.

Otwarcie sezonu kulturalnego 2006-2007

Miasto otwarte dla kultury

O yciu kulturalnym w miecie mwi wiceprezydent Kalisza Tadeusz Krawczykowski
rozmowy Kalisii Jak radz sobie finansowo kaliskie instytucje kultury? Miasto finansuje dziaalno Filharmonii Kaliskiej, Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Asnyka, Miejskiego Orodka Kultury, Biura Wystaw Artystycznych i Orodka Kultury Plastycznej Wiea Cinie. Zapewnienie rodkw finansowych dla Teatru im. Wojciecha Bogusawskiego, Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej oraz Centrum Kultury i Sztuki naley do Urzdu Marszakowskiego. Jeszcze do niedawna dziaalno filharmonii, biblioteki i biura wystaw wspfinansoway wadze wojewdzkie. W ubiegym roku jednak minister kultury zmieni rozporzdzenie w tej sprawie i teraz cakowity koszt utrzymania spoczywa na miecie. Jest to moliwe, poniewa w cigu ostatnich lat miasto wypracowao znacznie wikszy dochd, a mamy przecie ambicje, by Kalisz promieniowa kultur jako orodek regionalny. Jak zatem funkcjonuje kultura pod samorzdem? Koncerty muzykw kaliskiej filharmonii (od stycznia tego roku funkcjonuje pod kierownictwem nowego dyrektora, Adama Klocka), wystpy estradowe znanych zespow i gwiazd (Mieczysaw Szczeniak, Beata Kozidrak i zesp Bajm, grupa KOMBII i inne), dziaalno podejmowana przez Miejski Orodek Kultury oraz przez Orodek Sportu, Rehabilitacji i Rekreacji (Kabaret Moralnego Niepokoju, wystpy Jerzego Kryszaka), warsztaty kulturalne, festiwale wspczesnych form i doroczne festiwale: Kaliskie Spotkania Teatralne, Midzynarodowy Festiwal Pianistw Jazzowych, Festiwal Muzyki Dawnej Schola Cantorum, Festiwal Artystycznych Dziaa Ulicznych La Strada, liczne wystawy, take plenerowe, wiadcz, e dla kultury jest to dobry czas. A co z baz lokalow? Systematycznie poprawia si. Powszechnie ju wiadomo, e miasto zadeklarowao kupno budynku stanowicego dotychczasow siedzib Banku Gospodarstwa Krajowego na potrzeby Filharmonii Kaliskiej. Miejska Biblioteka Publiczna wzbogacia si o komputery, drukarki oraz skanery. Uruchomiono sze stanowisk z bezpatnym dostpem do internetu (Biblioteka Gwna przy ulicy Legionw oraz Filia nr 4 przy alei Wolnoci), a czytelnicy mog korzysta z internetowego katalogu zbiorw. Gmach Biblioteki Gwnej zosta gruntownie odnowiony zmieniono pokrycie dachowe, wykonano now elewacj, przyczono budynek do miejskiej sieci cieplnej. W cigu czterech lat od przejcia pomieszcze przy placu w. Jzefa 5 zmodernizowano i wyposaono w odpowiedni sprzt Biuro Wystaw Artystycznych, ktre moim zdaniem prowadzi bardzo aktywn dziaalno. Modernizacji wymaga natomiast obiekt OrodCzy w miecie odbywaj si midzynarodowe konferencje i sympozja? Przede wszystkim trzeba podkreli, e kultur w miecie tworz nie tylko kaliskie instytucje, ale te indywidualni twrcy i stowarzyszenia spoeczno-kulturalne. Wiele projektw, w tym wanie konferencje i sympozja, jest realizowanych dziki pasji i aktywnoci ich przedstawicieli. Znaczc, moim zdaniem, bya II Midzynarodowa Konferencja SamoWiceprezydent Tadeusz Krawczykowski gratuluje Tadeuszowi Baranowskiemu nagrody dla zespou, rzdowa Poszerzenie Unii ktry zorganizowa wystaw Korzenie Kalisza. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska Europejskiej szans dla miast Europy. W jej trakcie ka Kultury Plastycznej Wiea Cinie, doskonale zdefiniowano gwne problemy dotyczce kultury, wsppracujcego ze rodowiskiem akademickim. ze szczeglnym uwzgldnieniem turystyki. W Problemy lokalowe nadal ma Miejski Orodek efekcie powsta produkt turystyczny pod nazw Kultury. Nie udao si, mimo prowadzonych poszuBursztynowy Szlak. Polega on na usystematyzowakiwa, pozyska nowej siedziby dla tej instytucji. niu inicjatyw zwikszajcych atrakcyjno miasta Radnym koczcej si kadencji przedoylimy i regionu w kraju oraz Europie. do dyskusji projekt restrukturyzacji miejskiej sieci Wane znaczenie miao te sympozjum Calis kulturalnej. Dla Miejskiego Orodka Kultury projekt Civitas Antiqua, powicone odkryciom arten przewidywa zasadnicze zmiany. Aktualnie cheologicznym ostatnich lat na Starym Miecie pojawia si nowa szansa na powstanie kompleksu i na Zawodziu. Po wielu latach zabiegania o reobiektw, ktre suyyby kulturze w miecie, tym konstrukcj Zawodzia projekt ten wreszcie zosta samym zostaby rozwizany problem funkcjowczony do programu unijnego. Dzisiaj moemy nowania orodka. Wczeniej zgoszony przez powiedzie, e jest to wielkie przedsiwzicie w prezydenta miasta projekt rewitalizacji obszarw kulturze naszego miasta. poprzemysowych przy ulicy Fabrycznej, za pieniMiasto Kalisz w ramach mecenatu samorzdze unijne, zosta wpisany do Systemu Ewidencji du terytorialnego wspiera i promuje lokalne Przedsiwzi w Regionalnym Programie Operarodowiska twrcze, dofinansowuje take cyjnym dla Wojewdztwa Wielkopolskiego. dziaalno wydawnicz. Jakie s osignicia w tej dziedzinie? Jak miasto wywizywao si w cigu ostatOgem z budetu Kalisza w cigu ostatnich nich lat z realizacji zada dotyczcych ochrony dziedzictwa narodowego? czterech lat wsparto wydanie czterdziestu dwch tytuw, przede wszystkim corocznego informatora Finansowo i organizacyjnie wspieralimy goKalisz kultura, sport, rekreacja, turystyka oraz spodarzy obiektw sakralnych. Dotacje z budetu Rocznika Kaliskiego. Dofinansowano take pumiejskiego otrzymay Parafia Rzymskokatolicka blikacje ksiek, midzy innymi Drukw kaliskich w. Gotarda, klasztor oo. Franciszkanw, Parafia XIX i I poowy XX wieku autorstwa Krzysztofa Prawosawna w. Piotra i Pawa, koci oo. JezuWalczaka, Zabytkowych cmentarzy przy Rogatce itw i Parafia Rzymskokatolicka w. Rodziny. We w Kaliszu Stanisawa Mayszko i Bibliografii prasy wsppracy z Instytutem Archeologii i Etnologii kaliskiej 1805-2005 Ewy Andrysiak. Polskiej Akademii Nauk byy prowadzone badania Przy wspudziale miasta na rynku wydawniarcheologiczne o charakterze ratowniczym na czym ukazay si ponadto publikacje: 125 lat terenie Starego Miasta w Kaliszu, a take wstpne Kaliskiego Towarzystwa Lekarskiego 1877-2002. prace dokumentacyjne i poszukiwawcze zwizaKsiga pamitkowa pod redakcj Zbigniewa ne z bitw pod Kaliszem w 1706 roku. Ponadto Kledeckiego, 185 lat Kaliskiego Towarzystwa dokonano te renowacji Baszty Dorotki i terenu Muzycznego Grayny Bartoszek-Szapak, jubilewok niej oraz fragmentu murw miejskich. (W uszowe wydawnictwo 50 lat filatelistyki kaliskiej dolnej kondygnacji baszty, po remoncie, powstaa Jerzego Bielawskiego, a take Zapasy domowe ekspozycja powicona tradycjom Kaliskiego Arkadiusza Pacholskiego, Czerwony dom BohBractwa Strzelcw Kurkowych). Obiekt zosta dana Adamczaka, Bliskie czytanie. Interpretacje podwietlony.

literatury XX wieku Piotra uszczykiewicza czy Osypa si wzrok w dolinie Macieja Marii Kozowskiego. Jak zatem widzi Pan przyszo kaliskiej kultury? Kalisz to miasto o wielkim potencjale intelektualnym i artystycznym, ma coraz lepsz baz lokalow dla rozwoju dziaalnoci kulturalnej. Prnie dziaaj wysze uczelnie. Powstaj nowoczesne obiekty sportowe. Mam nadziej, e ycie kulturalne nadal bdzie si rozwija, a inicjatywy samorzdu bd speniay oczekiwania i potrzeby mieszkacw. Dzikuj za rozmow. Rozmawiaa Elbieta Zmarza

gowskiego i Fryderyka Stankiewicza oraz dziekana kaliskiego wydziau, prof. Jerzego Rubiskiego, ktry otrzyma ponadto odznaczenie marszaka wojewdztwa wielkopolskiego. W sposb szczeglny w tym roku podkrelono take dorobek archeologw prowadzcych badania wykopaliskowe na terenie Kalisza. Nagrody, listy gratulacyjne oraz odznaczenia marszaka wojewdztwa wielkopolskiego powdroway do Andrzeja Buko, Tadeusza Baranowskiego, Marka Dulinicza, przedstawicieli Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Pen list nagrodzonych i wyrnionych prezentujemy poniej. rak

Nagrody
Jerzy Rubiski za dziaania suce wzmocnieniu pozycji szkolnictwa artystycznego w Kaliszu i upowszechnianie kultury, w tym za wsporganizacj koncertw z cyklu Muzyka organowa Europy, Konkursu Plastycznego Ars Universitatis oraz koncertw charytatywnych Andrzej Zdziubany za szerok dziaalno suc promocji osigni studentw i uczniw, a take pomnaanie dorobku kulturalnego Kalisza Krzysztof Niegowski za pomnaanie dorobku kulturalnego Kalisza, w tym za skomponowanie muzyki do Tryptyku Rzymskiego Karola Wojtyy cz.III oraz aktywny udzia w yciu kulturalnym i promocj miasta Fryderyk Stankiewicz za wkad i pomnaanie dorobku kulturalnego Kalisza, w tym za skomponowanie koncertu Hava Nagila Oratorium na Boe Narodzenie oraz liczne aranacje i opracowania muzyczne, udzia w yciu kulturalnym i promocj miasta Maciej Michalski za aktywno w sferze upowszechniania sztuki dramatycznej i edukacji teatralnej dzieci i modziey oraz dziaalno publicystyczn i reyseri Helena Mnich z okazji 20-lecia funkcjonowania Orodka Kultury Plastycznej Wiea Cinie, za wkad w promocj dorobku twrczego modziey oraz konsolidacj rodowisk plastycznych, a take za operatywno i umiejtne czenie dziaalnoci statutowej z pozyskiwaniem funduszy pozabudetowych Mieczysaw Szczeniak za bogaty dorobek artystyczny i promocj miasta, brawurowe wykonanie partii solowych w Oratorium na Boe Narodzenie oraz aktywny udzia w yciu kulturalnym miasta Kwartet Smyczkowy Egine Filharmonii Kaliskiej z okazji 10-lecia istnienia, za aktywny udzia w yciu kulturalnym i promocj miasta w kraju i za granic Pawe Dziechciarow za stworzenie niepowtarzalnych rekwizytw teatralnych i elementw dekoracji scenicznej w Teatrze im. Wojciecha Bogusawskiego w Kaliszu oraz opiek nad Teatrzykiem Dziecicym Skrzat Jacek Jackowicz za wkad w budowanie wizerunku kaliskiego teatru oraz kreatywno sceniczn Aneta Lipiska za promocj czytelnictwa i aktywny udzia w yciu kulturalnym miasta oraz za integrowanie spoecznoci lokalnej wok kultury i promocj Kalisza Boena Kryst za popularyzacj dorobku kulturo-

Nagrodzeni za dziaalno kulturaln

Ponad 20 nagrd i wyrnie powdrowao w tym roku do kaliskich artystw oraz animatorw kultury podczas uroczystej inauguracji sezonu artystycznego, ktra odbya si w sali recepcyjnej kaliskiego ratusza 6 padziernika. Coroczne nagrody prezydenta otrzymuj osoby, ktrych dziaalno zawodowa lub spoeczna w sposb szczeglny wzbogacia ycie kulturalne Kalisza. Przyznaj je czonkowie Rady Miejskiej na podstawie nominacji otrzymanych od instytucji, zwizkw i stowarzysze. Wyrnienia su nie tylko wyeksponowaniu najdoniolejszych osigni artystycznych mijajcego sezonu. Podkrelaj take wieloletni dziaalno osb i placwek kulturalnych na rzecz miasta. W tym roku wrd nagrodzonych znalaz si obchodzcy jubileusz 20-lecia pracy artystycznej Orodek Kultury Plastycznej Wiea Cinie. Wyrniono take dziaajcy od 10 lat na kaliskiej scenie kwartet Egine popularyzujcy midzy innymi muzyk ormiask. Szczeglne miejsce wrd zasuonych dla kultury zaj Pawe Dziechciarow, emerytowany plastyk teatralny kierujcy Teatrem Lalkowym Skrzat. Artysta w tym roku obchodzi 50-lecie pracy twrczej. Podczas uroczystego wrczania nagrd wrd najdostojniejszych jubilatw znalaz si take 90-letni Wadysaw Kocielniak, artysta plastyk i kronikarz miasta. Z rk prezydenta Kalisza Janusza Pcherza Pan Wadysaw odebra list gratulacyjny oraz jako pierwszy kaliszanin odznaczenie Zasuony dla kultury polskiej. To jednak nie wszystkie nazwiska spord wyrnionych osobistoci. Na dugiej licie nagrodzonych przewaaj muzycy, przede wszystkim zwizani z kaliskim Wydziaem Pedagogiczno-Artystycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, midzy innymi Mieczysaw Szczeniak, od kilku lat uczcy piewu w swoim rodzinnym miecie. Spord muzykw-pedagogw wyrniono rwnie wykadajcych kompozytorw Krzysztofa Nie-

wego Kalisza, organizacj przedsiwzi sucych wzbogacaniu wiedzy o przeszoci oraz za dziaalno publicystyczn popularyzujc walory najstarszego z polskich miast Bogna Rzd za rozmach twrczy i organizacj niekonwencjonalnych dziaa artystycznych oraz za aktywny udzia w yciu kulturalnym miasta Jerzy Aleksander Splitt za organizacj wielu wydarze kulturalnych, popularyzujcych dziedzictwo kulturowe, w tym, midzy innymi wystaw Korzenie Kalisza oraz dziaania zwieczone pozyskaniem funduszy na rekonstrukcj grodu na Zawodziu Ks. Aleksander Jacyniak SJ za caoksztat oraz bogat dziaalno suc zachowaniu dziedzictwa kulturowego Kalisza Andrzej Buko za bogaty dorobek naukowo-badawczy, w tym przygotowanie podrcznika akademickiego Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej, upowszechniajcego wiedz z dziedziny archeologii, jak rwnie ukazujcego rang i znaczenie Kalisza oraz za promocj dziedzictwa kulturowego miasta

Listy gratulacyjne

Andrzej Rogowski za wspieranie kaliskich rodowisk muzycznych, a take wzbogacanie ycia kulturalnego miasta; ks. pk. Stanisaw Potapczuk za wspieranie kaliskich rodowisk muzycznych, a take wspudzia w organizacji przedsiwzi integrujcych spoeczno lokaln wok kultury i sztuki; Jan Wolf za wspieranie rodowiska kaliskich plastykw oraz wsporganizacj Pleneru Malarskiego w Tokini Kocielnej; Donata Ignaszak za wspieranie rodowisk plastycznych, instytucji kultury oraz indywidualnych twrcw; Jzef Wooszczuk za wspieranie przedsiwzi wzbogacajcych kulturalny pejza Kalisza oraz promujcych miasto; Ryszard Hanc za wspieranie przedsiwzi wzbogacajcych kulturalny pejza Kalisza oraz promujcych najstarsze z polskich miast; Wadysaw Kocielniak z okazji jubileuszu 90. urodzin w uznaniu dokona twrczych oraz bogatego dorobku popularyzujcego histori Kalisza; Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie za organizacj wystawy Korzenie Kalisza; Muzeum Archeologiczne w Biskupinie za organizacj wystawy Korzenie Kalisza; Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej za organizacj wystawy Korzenie Kalisza; Zesp Redakcyjny monografii 100 lat Kociuszki. Szkoa Handlowa, Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kociuszki w Kaliszu 1905 2005; Milena Julia Piszczorowicz za wybitne osignicia w upowszechnianiu sztuki muzycznej, promocj Kalisza, a take realizacj projektu Gramy razem w ramach Roku Polsko-Niemieckiego; Emilia Sitarz za wybitne osignicia duetu fortepianowego Lutosawski Piano Duo w upowszechnianiu sztuki muzycznej oraz promocj Kalisza; Centrum Taca Wypych za organizacj I Oglnopolskiego Turnieju Taca Kalisia 2006, imprezy wpisanej do kalendarza obchodw wita Miasta Kalisza; Stowarzyszenie Orkiestry Dtej Grd nad Prosn w Kaliszu z okazji (r) jubileuszu 70-lecia dziaalnoci.

Przybywa nam dawnoci

Tadeusz Baranowski
Uzbierao si wiele tematw, ktre powinny zainteresowa osoby spoza krgu fachowcw; tematw godnych rozwinicia w formie przekraczajcej zwyke suche sprawozdanie. Dzieje si tak rwnie dlatego, e ciekawo ze strony mieszkacw Kalisza idzie w parze z odkryciami naukowcw, co przy wsparciu wadz miasta przynosi, jak si wydaje, nieze efekty. Potwierdzeniem tego moe by dobry odbir podrujcej po Polsce wystawy Korzenie Kalisza. W ponad czterdzieci lat po obchodach osiemnastu wiekw Kalisza oraz tysiclecia pastwa polskiego przygotowany numer Kalisii powicony jest niemal wycznie historii zapisanej w ziemi. Autorami artykuw s odsaniajcy tajemnice dawnej historii Kalisza gwnie archeolodzy z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej czy te Urzdu Konserwatora Zabytkw, ale i osoby od lat z nimi wsppracujce. archeologia

Ryc.1. Najwaniejsze punkty wczesnoredniowiecznego Kalisza na tle doliny Prosny. Oprac. Robert ukowski

Zrozumie przeszo
W archeologii regionu Kalisza notuje si ostatnio wiele znalezisk z najrniejszych odcinkw przeszoci, ale najbardziej spektakularne dotycz okresu wczesnego redniowiecza i pocztkw miasta (ryc. 1). Notuje si postp w zakresie przyrostu rde archeologicznych i to zarwno w sensie ilociowym, jak te, co cieszy przede wszystkim, w rozumieniu jakociowym. Artykuy powicono rzeczom fundamentalnym jak zwizek odkry z Kalisi Ptolemeusza, a take marginalnym na przykad do jakiej gry suya kostka odnaleziona w jednej z chat. Oprcz drobiazgowych bada w terenie, obfitujcych w ciekawe odkrycia, uczeni spdzaj wiele czasu na dopasowywaniu poszczeglnych fragmentw ukadanki tak, aby otrzyma spjn cao. Idzie atwo, jeli s to tylko fragmenty rozbitego naczynia. W takim przypadku wystarczy je sklei. Trudniej, gdy w gr wchodz kwestie bardziej skomplikowane funkcjonowanie spoecznoci, po ktrej pozostay jedynie lady w ziemi i przedmioty zabytkowe. Wynik mrwczej pracy gabinetowej, czyli interpretacja dokonanych odkry archeologicznych stanowi czasem zaledwie jedno z moliwych rozwiza. Jest ona czsto tak skomplikowana, e poprzestajemy na uproszczeniach. Rekonstrukcje, o ktrych mowa, potrzebne s dla zrozumienia wydarze z przeszoci nie tylko archeologom, ale i spadkobiercom tradycji pokole zamieszkujcych niegdy t ziemi, nawet jeli trudno udowodni bezporedni kontynuacj cigu generacji. Jest to potrzebne kademu dla znalezienia wasnego miejsca, swojej tosamoci, zwaszcza w tym, co nazywamy maymi ojczyznami. Kalisz bardzo dobrze nadaje si na ma ojczyzn, a archeologia przychodzi z pomoc jego mieszkacom w nawizywaniu do tych wanych wydarze lub zupenych epizodw tworzcych obraz przeszoci, ktry kto pragnie uzna za

swj i z nim si identyfikowa. Najwaniejszym osigniciem w dziedzinie interpretacji rde archeologicznych Kalisza jest bez wtpienia hipoteza Andrzeja Buko, umiejscawiajca kolebk dynastii Piastw wanie tu, nad Prosn. Czasami odbywa si swoista adopcja kawaka przeszoci, na przykad przez modzie uczestniczc w turniejach rycerskich i spotkaniach Wikingw. Moemy prbowa jednak wnikn gbiej w charakter znalezisk archeologicznych i posuy si nimi dla w miar penego zrekonstruowania rodowiska naturalnego i kulturowego ludzi mieszkajcych tu przed nami. Musimy wszake pamita, e wszystkie dane z wykopalisk archeologicznych filtrowane s przez nasz umys, odnoszone do nas samych i naszych dowiadcze, a jedynym usprawiedliwieniem dla takich poczyna jest przekonanie, e zmienia si jedynie cywilizacja jej techniczne przejawy, a sama natura czowieka pozostaje ta sama. Z korzeni, na ktrych wznosi si dumna budowla nazwana Kaliszem, wybralimy tylko niektre. Wane, by Czytelnicy zdawali sobie spraw z tego, e na podstawie rde archeologicznych stosunkowo trudno wyrobi sobie zdanie na temat kontynuacji, trwania jakich obiektw, form materialnych, a szczeglnie pewnych zjawisk ze sfery duchowej. To co zastaje archeolog, jest z reguy ju przerwane istniao do pewnego momentu, potem przestao spenia sw funkcj i dostao si do ziemi.

Najdawniejsza historia Kalisza

Na brzegach doliny Prosny, w okolicach Kalisza odnajdujemy najwicej pozostaoci po osiedlach i cmentarzyskach grup ludnoci tak zwanej kultury uyckiej z epoki brzu i wczesnej epoki elaza (mwi o tym artyku Leszka Zibki oraz Edwarda Pudeko), ludnoci kultury przeworskiej z okresu

wpyww rzymskich (Edward Pudeko) oraz z wczesnego i penego redniowiecza (Dorota Cyngot, Anna Tabaka, Adam Kdzierski, Sawomir Miek, Grzegorz Teske, Dariusz Wyczkowski). Wypada te wspomnie, e archeolodzy powinni by obdarzeni specyficzn wyobrani, pozwalajc wkleja niewielkie kawaki autentyczne w rekonstruowany obraz odcinka przeszoci. Dzisiaj praca nad ukadank jest wzbogacana przez zastosowanie komputerw, rwnie w przypadku archeologii Kalisza (zwaszcza opracowania Roberta ukowskiego, na przykad do wystawy Korzenie Kalisza). Spord przeomowych zdarze dotyczcych najstarszej historii Kalisza jako pewnego terytorium, gdzie ogniskowao si osadnictwo ju od pradziejw mona wyrni kilka najwaniejszych. S to: intensywne zasiedlenie obszaru nad Prosn w epoce brzu, a zwaszcza we wczesnej epoce elaza; wpywy celtyckie, a potem rzymskie wraz ze szlakiem bursztynowym, a przede wszystkim wzmianka Klaudiusza Ptolemeusza na temat Kalisii (II wiek p.n.e.) oraz powstanie wielkiego skupiska osadniczego z olbrzymi osad nad Prosn (w Piwonicach); intensywne osadnictwo z najwczeniejszych faz wczesnego redniowiecza (VII-VIII wiek); powstanie grodu na dzisiejszym Zawodziu (IX wiek), a prawdopodobnie jeszcze wczeniej grodu w dzielnicy Ogrody; przeksztacenia grodu na Zawodziu w jeden z najwaniejszych centrw Polski wczesnoredniowiecznej (piastowskiej); uformowanie si na Zawodziu (XI wiek) siedziby wadzy wieckiej (chata komesa?) i kocielnej (pierwszy koci drewniany) przerzucenie aktywnoci gospodarczej, wytwrczoci i handlu do osad otaczajcych grd oraz do dalej pooonych osad suebnych; pierwsze wzmianki o Kaliszu wczesnoredniowiecznym w poczeniu ze wzrostem jego znaczenia (pocztek XII wieku); rozkwit

Kalisza za Mieszka III Starego, budowa kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa (poowa XII wieku); zdobycie grodu w Kaliszu przez ksicia Henryka Brodatego i kopoty mieszkacw z katastrofalnymi powodziami (lata 30. XIII wieku); lokacja Miasta w poowie wieku XIII. Mona by powiedzie, e mamy do czynienia z kontynuacj zamieszkiwania tych miejsc, gdyby nie kilka okresw, co do ktrych pojawiaj si wtpliwoci, jeli wzi pod uwag rzeczywist cigo ludnociow i kulturow, a co za tym idzie rwnie etniczn. Poniewa jednak s to spoecznoci, co do ktrych charakteru wrd badaczy zdania s podzielone, pozostawiamy je na uboczu, skupiajc si na wanych elementach i zjawiskach, ktre zawayy na najdawniejszej historii Kalisza przed powstaniem miasta lokacyjnego w miejscu dzisiejszego centrum. Artykuy w niniejszym numerze nie wyczerpuj caej problematyki bada archeologicznych. Nie ma w nim midzy innymi omwienia zagadnie zwizanych z najwczeniejszymi kocioami Kalisza, poniewa ostatnio byy one ju wielokrotnie przedstawiane. Za najdoniolejsze odkrycie ostatnich kilku lat uzna naley odnalezienie skarbu denarw krzyowych z pocztku wieku XII, wraz ze zot ozdob w ksztacie gwki byka (ryc. 2). Dziki opracowaniu Adama Kdzierskiego udao si ustali, e w tym czasie dziaaa najprawdopodobniej w Kaliszu mennica ksicia Zbigniewa. Fakt ten, w powizaniu z pierwszym wczesnoredniowiecznym przekazem pisanym dotyczcym zwycistwa Bolesawa Krzywoustego wanie nad Zbigniewem, wprowadza nas w zawie dzieje odtwarzane za pomoc wykopalisk, ale i owietlane rdami pisanymi. Na korzenie Kalisza moemy spojrze take i z innej strony. Kulturowe, cywilizacyjne, materialne i duchowe korzenie wynikay z jakiego podoa, rwnie z krajobrazu naturalnego. Mona stwierdzi, e Kalisz ley na bardzo korzystnym dla osiedlania si styku rnorodnych form krajobrazowych. Ostatnio zanotowano znaczny postp bada w zakresie rekonstrukcji dawnego krajobrazu naturalnego rejonu Kalisza, a w szczeglnoci zmian geomorfologicznych uksztatowania terenu. Nie chciabym zosta uznany za zwolennika tezy o bardzo silnym uzalenieniu ludzi w dawnych wiekach od warunkw naturalnych, ale skutki przemian klimatycznych, a co za tym idzie geomorfologicznych mogy by niekiedy bogosawiestwem lub sta si katastrof, czego i dzisiaj dowiadczamy w dobie globalnego ocieplania si klimatu. Bliska wsppraca archeologw i geologw daje w efekcie lepsze poznanie uwarunkowa, jakim podlegay dawne spoecznoci, a rwnoczenie metody adaptacji kulturowej, stosowanej przez owe grupy do zmieniajcych si warunkw naturalnych. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e lepiej poznajemy siebie, patrzc na dziea i lady minionych pokole, ktre z tej nierwnej, wiecznej gry z przyrod w kto kogo wychodziy jednak

Ryc. 2. Zota gwka byka. Fot. Marek Gmur

najczciej zwycisko. Tego midzy innymi uczy nas archeologia. Dziki odkrywaniu coraz to nowych tajemnic z dziedziny przyrodniczej archeolodzy mog by pewni, e niespodzianek im nie zabraknie. Przybywa nam dawnoci, robi si w niej toczno... ten fragment wiersza Spis ludnoci Wisawy Szymborskiej trafnie odpowiada obecnej sytuacji w archeologii Kalisza. W wielu miejscach, przykryte warstwami naturalnymi, spoczywaj zabytki, ktrych nikt by si tam nie spodziewa. Nakad pracy na ich ewentualne systematyczne odsanianie byby tak wielki, e tylko przypadkowe odkrycia wydobywaj te skarby przeszoci na wiato dzienne.
Tadeusz Baranowski, archeolog, badacz wczesnego redniowiecza Europy: Kalisza oraz Wenecji (Wyspa Murano). Ucze Krzysztofa Dbrowskiego i kontynuator jego dziaalnoci naukowej. Kierownik Zakadu Archeologii redniowiecza Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji na temat przeszoci Kalisza i wystaw z ni zwizanych. Ordownik identyfikacji Kalisza ze staroytn Kalisi. Kaliszanin sercem, cho nie urodzeniem.

Aktualnoci

Solidarno po latach
W ratuszu odbyo si sympozjum historyczne w 25. rocznic powstania odezwy do narodw Europy Wschodniej.
Wielu znawcw tematu przypisuje inicjatyw odezwy do narodw Europy Wschodniej, przyjtej przez uczestnikw I Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, Janowi Lityskiemu i innym, znanym powszechnie dziaaczom zwizku. Jednak gwnymi autorami posania byli Henryk Siciski (pomysodawca) i Bogusaw liwa (napisa tekst) dziaacze Solidarnoci z Ostrowa Wielkopolskiego i Kalisza. Jan Lityski wprowadzi kosmetyczne poprawki mwi podczas sesji w Kaliszu historyk Marek Kozowski. Przypomnia te o teleksie ze zjazdu, ujawnionym ostatnio wraz z innymi cennymi materiaami tamtego okresu przez dwch czonkw Solidarnoci Andrzeja Grzegorka i Jana Maka. W czasach powstania zwizku

i pniej przez wiele lat spontanicznie gromadzili oni rne dokumenty, pocztkowo przechowujc je w starej skrzyni po nabojach. Informacje te ujawnili dopiero teraz, przekazujc materiay do Archiwum Pastwowego w Kaliszu. O zgromadzonym przez nich unikacie podczas sesji mwia Mirosawa Lisiecka, dyrektor archiwum. Ze wzgldu na rnorodno, unikatowo i szerokie spektrum to ewenement w skali kraju. W zwizku z tym nasze rdo bdzie teraz kopalni informacji dla wielu orodkw Solidarnoci w Polsce podkrelaa podczas spotkania dyrektor archiwum. Henryk Siciski, inicjator posania do ludzi pracy Europy Wschodniej, wspomina podczas sesji, jak spontanicznie, pod wpywem atmosfery panujcej w gdaskiej hali Oliwii, zrodzi si pomys, ktry pniej przez lata spotyka si z rnymi, nie zawsze pozytywnymi ocenami. Apel sprzed lat wzywa ludzi innych krajw Europy Wschodniej do walki o niepodlego. W czasach systemu komunistycznego taka odezwa miaa due znaczenie. Warto doda jednak, e nie wszyscy dziaacze zwizkowi j popierali. Na przykad w Sycowie, jak podkrela Marek Kozowski, wrd czonkw Solidarnoci byo wielu tajnych wsppracownikw Suby Bezpieczestwa, dlatego tam posanie zostao potpione. Sesja historyczna zaakcentowaa udzia przedstawicieli poudniowej Wielkopolski w tych wanych dla kraju wydarzeniach. Na konferencji zorganizowanej 8 wrzenia tego roku w kaliskim ratuszu obecni byli midzy innymi przedstawiciele kaliskiego Regionu NSZZ Solidarno Wielkopolska Poudniowa: Jan Mosiski, przewodniczcy Zarzdu Regionu, Jerzy Swka, przewodniczcy Komisji Zakadowej Zakadu Opieki Zdrowotnej w Ostrowie Wielkopolskim oraz Barbara Bobowska, przewodniczca Komisji Midzyzakadowej Owiaty i Wychowania, czonkini Zarzdu Regionu. W sesji uczestniczyy te osoby, ktre bray udzia w I Zjedzie Delegatw NSZZ Solidarno. Wydarzenia tamtych lat wspominali: Maciej Pawlak, akredytowany jako dziennikarz prasowy reprezentujcy kalisk Gazet Zjazdow, Jerzy Koralewski (wieloletni pose na sejm) delegat z Ostrowa Wielkopolskiego oraz Jerzy Stpie, byy przewodniczcy Sekretariatu Zjazdu (obecnie sdzia Trybunau Konstytucyjnego). Gociem specjalnym bya Helena Chwilczyska, teciowa Bogusawa liwy. Konferencj zorganizowa Zarzd Oddziau Polskiego Towarzystwa Historycznego w Kaliszu, a patronat nad przedsiwziciem obj prezydent miasta Janusz Pcherz. E.Z.

Henryk Siciski pomysodawca odezwy do narodw Europy Wschodniej podczas konferencji w ratuszu. Fot. BIM

Rozmowa z Profesorem Andrzejem Buko, autorem ksiki Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej

Prace badawcze podnosz rang Kalisza

rozmowy Kalisii Panie Profesorze, jakie byo znaczenie Kalisza w okresach plemiennym i wczesnopastwowym? Zaczn od przypomnienia, e par lat temu, w rodowisku badaczy poznaskich, powstaa mapa, wielokrotnie publikowana, przedstawiajca grody plemienne i wczesnopastwowe na terytorium Wielkopolski. Ju na pierwszy rzut oka przyciga na niej uwag rejon poudniowo-wschodni, z Kaliszem na czele. W kontekcie toczcej si dyskusji o tym, i Piastowie niszczyli wczeniejsze centra wadzy, nietrudno dostrzec, e obserwacja ta jest suszna poza jednym wyjtkiem: nie odnosi si do Kalisza i jego okolic. Orodek ten jest bowiem jednym spord nielicznych grodw Wielkopolski okresu przedpastwowego, ktre w momencie obejmowania wadzy przez dynasti Piastw nie zostay zniszczone. Kiedy zaczem dokadniej analizowa t sytuacj, okazao si, e przypadek Kalisza znacznie odbiega od wzorca powstawania miast wczesnopiastowskich; co wicej, dostarcza odkry archeologicznych wysokiej rangi. Na czym polega odmienno Kalisza? Przede wszystkim dotyczy Zawodzia, gdzie powsta pierwszy grd, a par wiekw wczeniej istniao ju cmentarzysko wczesnosowiaskie z duym kamiennym kurhanem. Miejsce to odgrywao istotn rol i to dugo przed powstaniem pastwa. Wspomniany kurhan moe by wiadectwem grobu kogo wybitnego spord lokalnych elit plemiennych. Warto te doda, e wybudowany znacznie pniej, bo w czasach piastowskich, grd powsta dokadnie w tym samym miejscu, co wspomniany cmentarz i grd z okresu plemiennego. Porwnujc mapy orodkw grodowych Wielkopolski okresu plemiennego i wczesnopastwowego trudno doszuka si podobnego zbiegu zdarze. Co prawda w Gnienie przed powstaniem pastwa byo due centrum kultu pogaskiego, lecz sam orodek grodowy zaistnia dopiero w latach 40. X wieku. Kalisz ma zatem dusz tradycj, co wicej, zwizan z pocztkami naszej pastwowoci. Orodek ten wyrniaj te znaczce inwestycje; wok dzisiejszego miasta, w krtkim czasie, jeszcze za panowania Mieszka I i Bolesawa Chrobrego, wyrosy liczne grody, budowane na surowym korzeniu. Przypisywane im s funkcje kontrolne w miejscach strategicznych i militarne, utrudniajce dotarcie nieprzyjaciela do najwaniejszego w tej czci Wielkopolski orodka administracji pastwowej. Mog one mie zatem zwizek z najstarsz domen dynastii Piastw. S te pierwszorzdne znaleziska, co wicej unikatowe w skali ziem polskich, wiadczce o wczeniejszych powizaniach tego obszaru z krgiem zachodnioeuropejskim. Dodajmy w tym miejscu, e wewntrz reliktw kamiennej kolegiaty w. Pawa natrafiono na pozostaoci zlokalizowane w tym rejonie, jak na przykad Moraczewo, Jankowo czy Mietlica, zostay opuszczone lub spalone. Powstaje pytanie: czy Piastowie, o ile to bya ich domena, paliliby swj dobytek? Sytuacja taka wydaje si mao prawdopodobna. Naley raczej przyj, e niszczyli, gdy owe starsze centra byy przeszkod w tworzeniu nowego adu. Drugim orodkiem ubiegajcym si o miano najwaniejszego miejsca w Profesor Andrzej Buko odbiera nagrod z rk prezydenta Janusza Pcherza za przygotowanie podrcznika akademickiego Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej ukazujcego rang Kalisza w domenie piastowskiej, lanhistorii Polski. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska sowanym w ostatnim czasie, jest Giecz. T konkurencyjn drewnianego kocioa z pierwszej poowy XI wieku. dla Kalisza hipotez sformuowaa profesor Zofia By on jednym z dwch znanych w tym okresie w Kurnatowska. By moe niespodziewany awans Wielkopolsce i rzadko spotykanym na obszarze Kalisza jako prakolebki Piastw spowodowa, e polskim. Jednonawowa witynia o konstrukcji poszukiwano rozwiza alternatywnych. Skoro supowo-szkieletowej, zamknita prostoktnym zatem nie Gniezno, to znaleziono Giecz. prezbiterium zostaa zbudowana z uyciem techCzy Giecz spenia wszystkie warunki? niki palowania, zgodnie z dobrymi zasadami sztuki inynierskiej. Do tej wityni moemy znale Jest to niewtpliwie propozycja godna uwagi. liczne analogie, midzy innymi na terenach SkanPo pierwsze s tam relikty jednego z niewielu dynawii. Tak wczesne witynie cz si z reguy palatiw okresu wczesnopastwowego. Po drugie z pocztkami administracji kocielnej. odkryto na jego terenie monumentaln bazylik. Kolejny fenomen, ktry wyrnia Kalisz na tle Po trzecie najnowsze dane wskazuj na pleinnych miast polskich, to dwa grody z okresu mienne korzenie grodu, datowanego na drug przedpastwowego. Obok grodu w Kaliszupoow IX wieku, co wicej istnia on take w -Zawodziu zidentyfikowano cakiem niedawno w okresie powstawania pastwa. S to wszystko dzielnicy Kalisz-Wydarte pozostaoci drugiego, atuty niebagatelne. Ale, w moim przekonaniu, nie nieznanego dotd, ktrego pocztki sigaj te mona obu orodkw rwnorzdnie porwnywa. czasw plemiennych. Nie znam drugiej takiej W przeciwiestwie do Kalisza, z okolic Giecza sytuacji, eby w tym samym orodku, tak blisko znamy przykady grodw plemiennych zniszczosiebie, w zblionym czasie powstay i funkcjononych w czasie przedpastwowym, brak jest tam way niesprzecznie ze sob dwa grody, by moe jednoczenie, poza samym grodem, wiadectw jako punkty strategiczne. inwestycji na miar zaplecza grodu kaliskiego. Sugerowana przewaga Giecza nad Kaliszem Wielkopolska Poudniowo-Wschodnia z opiera si te na przesance, e Kalisz jest od czoowym orodkiem Kaliszem mogy by niego chronologicznie modszy, co nie zostao rodowymi domenami dynastii Piastw; tutaj jednak udowodnione. Trzeba take powiedzie, prawdopodobnie znajdoway si ich pierwotne e niektrych inwestycji w Gieczu, na przykad siedziby w okresie poprzedzajcym powstanie pastwa gnienieskiego. Czy s inne orodki, wspomnianego palatium, nigdy nie ukoczono. ktre mog konkurowa z Kaliszem o prymat Niewyjaniony pozostaje fakt zaniechania budowy wrd miejsc rodowych Piastw? rezydencji ksicej, zapomnienia i opuszczenia Osobliwo Kalisza na tle wielu innych orodkw grodu jeszcze we wczesnym redniowieczu. Jak wczesnopolskich polega midzy innymi na tym, wytumaczy, e nowa dynastia zostawia swe e jak wspomniaem nie zosta on, jako grd rodowe gniazdo tak szybko w zapomnieniu? plemienny, zniszczony przez twrcw nowej dyGiecz by niewtpliwie miejscem znaczcym na nastii. Prosz zwrci w tym kontekcie uwag na mapie wczesnej Polski, ale chyba z innego powoinnych pretendentw do miana orodka domeny du. Na pewno by on u progu naszej pastwowoci Piastw, z ktrego moga wywodzi si dynastia. wanym punktem sakralnym i militarnym (miejsce Przede wszystkim Gniezno. Z wielu wzgldw koncentracji wojsk) i niewykluczone, e std mia zasuguje na uwag, ale wok dzisiejszego miasta tak siln pozycj. tak naprawd brak jest wiadectw wielkich inweGdyby tutaj si jednak wszystko zaczo, to stycji. Co wicej, mona powiedzie, e orodki raczej powinno nadal trwa i to dugo po powstaniu

pastwa. Inaczej wyglda sprawa w przypadku Kalisza: przez stulecia pozostawa on (i tak jest do dzisiaj) sztandarowym orodkiem naszej pastwowoci tu w sposb cigy toczya si znana historia naszego kraju, midzy innymi zjazdy ksit i inne wane wydarzenia. Zatem rwnie z tego punktu widzenia s to orodki nieporwnywalne. Bybym wszake zbyt jednostronny, gdybym twierdzi, e z tych powodw koncepcje dotyczce Giecza naley odrzuci. Trzeba rwnolegle testowa rne hipotezy. Dlatego zakadam, o czym zreszt pisz w ksice, e Giecz moe rwnie wchodzi w rachub, przy zaoeniu, e domen rodowych Piastw byo kilka. Wwczas mona by pogodzi obydwie strony sporu ustaleniem: by moe rodow domen Piastw bya para: Kalisz i Giecz. Podobno Kalisz by jednym z waniejszych punktw tranzytowych w Europie, gdzie krzyoway si najwiksze dla tej czci kontynentu szlaki handlowe z pnocy na poudnie i ze wschodu na zachd. Czy mona mwi o handlowym szlaku kaliskim (X-XI wiek)? Wydaje mi si, e te waniejsze punkty tranzytowe, ktre przebiegay przez Wielkopolsk i Kalisz, byy rwnie jednym z wyznacznikw przyczyn, dla ktrych orodek ten w ogle zaistnia. Kalisz zosta ulokowany w doskonaym miejscu, mona powiedzie kluczowym dla szlakw handlowych tego okresu. Liczne skarby z wczesnego redniowiecza datowane na X-XI wiek wskazuj, e szlak kaliski w owym czasie odgrywa wiodc rol, co sprzyjao rozwojowi gospodarczemu regionu i inicjowaniu trwaej sieci drg handlowych. Jeli spojrzymy na map wczesnopiastowskich szlakw handlowych, to Kalisz, podobnie jak Pozna, by miejscem, gdzie krzyowao si wiele drg ldowych. Pozytywnie wyrnia si te Zawichost czy Krakw (nieporwnywalnie sabsz pozycj miao Gniezno) byy to zatem kluczowe wzy, ktre wyznaczay sie powiza handlowych, zarwno w skali lokalnej, jak i midzyregionalnej jeszcze w XII wieku. Dzisiejsza sytuacja Kalisza jest w tym zakresie o wiele gorsza. Ale przez stulecia, liczc od pierwszych wiekw naszej ery, a ju na pewno przez pierwszych tysic dwiecie lat, by jednym z centralnych punktw wymiany i wczesnego handlu na ziemiach polskich. Wicej poszczcio si Poznaniowi, ktry przetrwa do dzisiaj jako wana trasa regionalna i midzynarodowa do Berlina i zachodniej Europy. Natomiast Kalisz spad na drugi plan, bo szlaki, ktre niegdy tdy wiody, ju nie s aktywne. Od lat tocz si dyskusje na temat Ptolemeuszowej Kalisii na bursztynowym szlaku. Wedug niektrych interpretacji tego przekazu pocztek orodka kaliskiego sigaby pierwszych wiekw naszej ery.

Nie wdaj si w t dyskusj. Moim zdaniem nie do rozstrzygnicia jest dzisiaj, czy Ptolemeusz, umieszczajc nazw Kalisia w swym dziele Geografia, mia na myli obecny Kalisz. Nie ma adnego dowodu, e osady, ktre tam na sto procent wwczas istniay i doskonale prosperoway, na przykad Piwonice, nosiy nazw dzisiejszego miasta. Ale jednoczenie nie widz powodw, eby t hipotez zdecydowanie odrzuci. Ona funkcjonuje od lat w literaturze przedmiotu, ma zarwno swoich zagorzaych zwolennikw, jak i przeciwnikw. Temat naley zostawi jako otwarty. Natomiast wiemy na pewno, e od pocztkw naszej ery ten obszar by szczeglnie predysponowany do dalekosinej wymiany handlowej. A dlaczego, cytujc Pana, Kalisz to miejsce trudne do zrozumienia do koca? Liczba nowych odkry archeologicznych sprawia, e trzeba cigle przewartociowywa dotychczasowe koncepcje na temat jego pocztkw i znaczenia. S orodki, gdzie badania trwaj, przybywa materiaw, ale poziom wiedzy pozostaje podobny. Natomiast Kalisz stanowi cigle nowe wyzwania dla badaczy. Zjawiskiem godnym dalszych analiz s na pewno wspomniane dwa grody okresu plemiennego. Trudno bowiem na obecnym etapie bada w sposb logiczny wyjani, dlaczego powstay i jakie byy ich wzajemne relacje. Na grodzisku Zawodzie rwnie mona wskaza wiele zagadkowych odkry, ktre nie s do koca rozstrzygnite. Chociaby wiea, najstarsza drewniana witynia, drewniany budynek (chata komesa, czyli zarzdcy?), wewntrz ktrego znaleziono beczk, a w niej i obok niej midzy innymi czaszki koni, czy te rusko-bizantyjska plomba oowiana przedstawiajca rycerza z wczni, a na rewersie posta oranta. Daj one obraz zoony i barwny, wiadcz zarazem dowodnie o tym, jak tutaj wiele si dziao. Moim zdaniem badania, ktre s przecie kontynuowane, bd dostarcza kolejnych niespodzianek. Nie wiadomo, czy za dwa, trzy lata nie bdzie koniecznoci przewartociowywania tego, co do tej pory wydawao si pewne. Ale jestem optymist. Jeeli bd zmiany to na lepsze. Dlatego e jak dotd kolejne prace badawcze realizowane przez zesp Tadeusza Baranowskiego podnosz rang Kalisza. Czy bya cigo osadnicza w rejonie Kalisza? Jaki by potencja osadniczy na ziemi kaliskiej? Jeliby uzna za wiarygodne niektre interpretacje przekazu o Ptolemeuszowej Kalisii, to pocztki osadnictwa rejonu Kalisza sigayby pocztkw naszej ery. Znajdujce si tutaj wwczas szlaki handlowe otwieray wszelkie perspektywy temu orodkowi. Pamitajmy, we wczesnym okresie funkcjo-

nowania pastwa polskiego, na ziemiach Wysoczyzny Kaliskiej, w promieniu 30 kilometrw od Kalisza, zidentyfikowano a dwadziecia cztery grody, z czego dziewitnacie istniao w okresie wczesnopiastowskim, a jeden pochodzi z czasw plemiennych. Musiaa mie tu wic miejsce intensywna akcja kolonizacyjna. W samym Kaliszu znaleziono cmentarzysko ciaopalne, gdzie pniej stan grd i koci. Takie miejsca o dugiej tradycji, wbudowane w now rzeczywisto pastwa piastowskiego, pokazuj cigo osadnicz. Na mapie najstarszych stref zasiedlenia wczesnosowiaskiego na ziemiach polskich rysuj si one jako niewielkie wyspy. Na jednej z nich mieci si dzisiejszy Kalisz, cho najwiksze centra osadnicze znajdoway si na poudniu na lsku i Mazowszu. W rejonie naszego miasta mamy trzy punkty zaczepienia wiadczce o cigoci osadniczej: okres wpyww rzymskich, pocztki wczesnego redniowiecza i IX wiek. Mona wic powiedzie, e miejsce to byo mocno osadzone rwnie w realiach pierwszego tysiclecia. Dlaczego tak wany dla bada archeologicznych jest okres wczesnego redniowiecza? Przede wszystkim to jest nasza historia. Mamy wiele etapw dziejw czowieka, sigaj one setek tysicy lat przed nasz er, ale te najdawniejsze czasy s dla nas zatrzymane w przeszoci. Trudno bowiem byoby si nam identyfikowa z ludmi yjcymi w neolicie czy w paleolicie. Natomiast ostatnie tysic lat to ju nasza historia, a jednym z takich punktw naszej tosamoci historycznej, narodowej i kulturowej jest niewtpliwie Kalisz. Moemy zatem powiedzie, e ju w IX-wiecznym grodzie kaliskim, czyli jeszcze przed powstaniem pastwa polskiego, yli bezporedni przodkowie dzisiejszych mieszkacw miasta. Kiedy mwimy o Kaliszu, pamitajmy te, e w okresie powstawania pastwa, na wielu obszarach, midzy innymi na ziemi kaliskiej, miay miejsce due przesiedlenia ludnoci, by moe pomorskiej. Tym samym zwielokrotniono wwczas potencja demograficzny regionu. Byo to zreszt czst praktyk w okresie budowania pastwa. Na przykad Sandomierz, ktry jest mi szczeglnie bliski, powsta na surowym korzeniu z inicjatywy Piastw gnienieskich, a p najstarszego cmentarza zidentyfikowanego na terenie miasta zajmuj prawdopodobnie przybysze z Wielkopolski, zatem ludzie obcy w tym regionie, ale na pewno bardziej kreatywni. W okolicach Kalisza takich osadnikw, szukajcych moe jak dzisiaj lepszej przyszoci znalelibymy zapewne rwnie sporo; zasiedlali oni prawdopodobnie midzy innymi okoliczne nowo budowane grody. Nadal trwaj dyskusje na temat chronologii najstarszego (plemiennego) grodu w Kaliszu-Zawodziu.

Tak, ale podkrelmy w tym miejscu, e kolejne datowania najstarszych jego faz w sposb konsekwentny odnosz si do drugiej poowy IX wieku. Przypomnijmy raz jeszcze odkrycie pozostaoci drugiego, nieznanego wczeniej grodu, w dzielnicy Kalisz-Wydarte, ktrego pocztki sigaj take okresu plemiennego. Obydwa grody znalazy si bardzo blisko siebie, praktycznie na tym samym terenie. Na dzie dzisiejszy nie do koca rozumiem, jak one peniy funkcj. Zapewne jeden z nich (ktry?) by orodkiem o charakterze kultowym. Takie hipotezy formuowane s ostatnio w przypadku kilku innych znanych mi obiektw grodowych na ziemiach polskich. Ale w naszym przypadku naley poczeka na lepsze rozpoznanie grodziska w Kaliszu-Wydartem. Skoro Kalisz wyrnia si w dziejach Polski, to dlaczego nie jest odnotowany w podrcznikach historii? By moe dlatego, e Kalisza nie rozpatrywano dotd jako potencjalnego orodka wadzy piastowskiej. Wiemy, e w Wielkopolsce o prymat pierwszestwa od niepamitnych czasw kc si Gniezno z Poznaniem. W skali kraju orodkw pretendujcych do miana rda wadzy piastowskiej jest co najmniej kilka. Ale brak jest tam procesw i zjawisk tak wyrazistych, jak to odnotowano w Kaliszu, nie ma te najczciej wiadectw tak wczesnego organizowania terytorium z orodkiem centralnym i bogato rozbudowanym zapleczem. Jest szansa, by podnie rang Kalisza? Rok temu zostaa wydana ksika Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej, w ktrej opisaem szerzej midzy innymi hipotez o roli orodka kaliskiego. Zapewne gos zabior historycy i archeologowie, take ci modsi, reprezentanci nowej generacji. Na razie nikt nie obali tezy dotyczcej Kalisza i nic nie wskazuje na to, aby ju teraz naleao j radykalnie modyfikowa. Po wydaniu ksiki rozmawiaem wielokrotnie na spotkaniach autorskich organizowanych w rnych orodkach akademickich kraju, zarwno z archeologami, jak i historykami. Nie syszaem istotnych argumentw, ktre przekrelayby proponowany kierunek dowodzenia. Zdecydowanie czciej obserwowaem zainteresowanie hipotez i pytano o szczegy. Na wszystko trzeba jednak cierpliwoci. Kada hipoteza poddawana jest prbie czasu albo jest ugruntowywana, albo przechodzi do historii bada. Uwaam, e dla lepszego uzasadnienia hipotezy o roli Kalisza w procesie powstawania pastwa istnieje potrzeba dalszych bada i publikacji ich wynikw. Jest to zadanie, ktre skutecznie wypenia zesp Tadeusza Baranowskiego. Mona zatem powiedzie, e to, czy hipoteza si ostanie, czy zostanie zastpiona inn, w duym stopniu zaley ju nie

ode mnie, ale od moich kolegw prowadzcych badania na terenie miasta. Dlaczego Pozna czuje si uraony, e Kalisz nabiera rangi? Chodzi o wiksze pienidze i presti dla miasta, czy o zwyk rywalizacj? Patrz na te problemy jako osoba z zewntrz, bowiem kojarzony jestem z Sandomierzem i Maopolsk. Co wicej, mog powiedzie, e naukowo wychowywa mnie Sandomierz. Jest to miasto, z ktrym czuj si nadal silnie zwizany. Tu bowiem miny moje najlepsze lata ycia, staram si te nie zapomina, e miasto uhonorowao mnie najwysz godnoci, bo obywatelstwem honorowym. Wszystko to sprawia, e na interesujce nas kwestie dotyczce Kalisza mog spojrze z wiksz anieli inni doz obiektywizmu, a przynajmniej inaczej ni badacze z Wielkopolski. Dlatego mapa, od ktrej zaczynalimy nasz rozmow, opracowana i zinterpretowana w Wielkopolsce, ma zapewne dla mnie inny wymiar ni dla badaczy z pastwa regionu. To wanie w dystans w dosownym i przenonym sensie tego sowa pozwala formuowa inne pytania. W tym przypadku pytanie, jak wygldao rozprzestrzenienie najstarszych grodw na terenie Wielkopolski w czasach powstawania pastwa, ktremu to zagadnieniu podporzdkowywane s liczne teksty artykuw badaczy wielkopolskich, zastpiono nie mniej interesujcym: czy na mapie grodw wielkopolskich uchowa si chocia jeden region, ktry nie zosta zniszczony (przez Piastw) w okresie budowy pastwa? To wanie z drugiego pytania wyania si tak zwany lad kaliski, ktremu powicona jest nasza rozmowa. Patrzc na t map, odnosi si bowiem wraenie, e Piastowe zaczli ekspansj nie w okolicy Gniezna, lecz z rejonu Kalisza. I cho ulokowali si docelowo w Gnienie i Poznaniu, to tutaj zainwestowali tak wiele w nie dajc si przewidzie przyszo. Mona powiedzie, e na wszelki wypadek, bo nie wiadomo co si jeszcze zdarzy, umacniali swoj (?) kalisk domen, budujc midzy innymi liczne grody wok Kalisza. Ale dla innych badaczy umocnienia te powstaway z innego powodu: w celu przygotowania militarnej ekspansji na poudnie Polski. Kady zatem widzi po swojemu. Ktra interpretacja jest waciwa, wyka dalsze badania i krytyczna dyskusja. Istotn kwesti dla zespou prowadzcego prace na terenie miasta jest ugruntowanie tezy na rzecz IX-wiecznych korzeni miasta, midzy innymi dlatego, e w niektrych publikacjach dostrzegam nadal prby przedstawiania Kalisza jako orodka, ktry zaistnia dopiero po powstaniu pastwa piastowskiego. Tymczasem archeolodzy badajcy Kalisz z kadym sezonem prac ugruntowuj coraz bardziej przekonywajco tez o przedpastwowych korzeniach miasta.

Dlaczego Kalisz jest odmadzany? Pniejsza chronologia pocztkw miasta wydatnie osabia hipotez o pierwszorzdnym znaczeniu Kalisza w okresie powstawania pastwa. Co sdzi Pan Profesor na temat ukierunkowania dalszych bada w rejonie kaliskim? Czy powinnimy postawi na nowe wykopaliska, na przykad na temat rzeczywistej lokacji miasta, bo do tej pory takich nie przeprowadzono, nie liczc epizodycznego wykopaliska w latach szedziesitych, czy moe na wsplne z innymi dziedzinami projekty interdyscyplinarne? Badania interdyscyplinarne s w tej chwili czci archeologii, staj si standardem. Oczekujemy przede wszystkim na publikacj rdow i nad ni obecnie, jak mi wiadomo, pracuje kaliski zesp archeologw, niezalenie od biecych prac badawczych, jakie s realizowane. Po wydaniu monografii mona bdzie zdiagnozowa, czy i w jakich kierunkach wymagane s dalsze prace, czy te na dzie dzisiejszy jest to zamknita karta. W samym Kaliszu sytuacja wydaje si do skomplikowana. rodowisko tutejszych archeologw dzieli si bowiem na bardziej zwizanych z orodkiem poznaskim i badaczy zwizanych z orodkiem warszawskim. cieraj si zatem wizje bada i interpretacji wynikw. Z jednej strony sytuacja taka wydaje si korzystna, umoliwia bowiem krytyczn wymian opinii i weryfikacj odkry. Z drugiej podczas duej konferencji w Gnienie na temat chrystianizacji Polski i pocztkw Wielkopolski mwi tylko referenci z Poznania i z Gniezna. Czy to oznacza, e Kalisz pozostaje na uboczu gwnych rozwaa? Jakie znaczenie ma ceramika z Kalisza-Zawodzia, pochodzca z XIII-XIV wieku? Obserwujemy tu niespotykane w skali kraju bogactwo naczy znakowanych, bo a 529 den ze znakami garncarskimi. S one rnorodne i oryginalne. Zatem ci co je wymylili nie korzystali z oglnie przyjtego wzorca. Wrd znakw na ceramice z Zawodzia s rwnie i takie, ktrych nie zidentyfikowaem dotd na innych stanowiskach nie tylko w Polsce, ale i w Europie (zagadkowe kreski, krtkie i szerokie, umieszczane w centralnej czci dna naczynia). Za wyjtkowe uwaam lady zagniatania znakw palcami. Praktyki tego rodzaju to pytanie i zagadka, bowiem nikt do tej pory nie odpowiedzia, jakie czynnoci te miay znaczenie. W Kaliszu mamy wic jedyn tak kolekcj w skali caego kraju. Te najbardziej niecodzienne znaleziska przedstawiem take na stronach mojej ksiki. Mona zatem bez przesady stwierdzi, e w Kaliszu cigle mamy do czynienia z odkryciami, ktre nie tylko w odniesieniu do genezy orodka, bdcej gwnym przedmiotem naszej rozmowy, ale rwnie pod wieloma innymi wzgldami pozytywnie wyrniaj go na tle innych.

Na koniec prosz jeszcze opowiedzie, jak przebiegaa praca nad ksik. Przy jej przygotowywaniu korzystaem z materiaw nagromadzonych wczeniej, midzy innymi dla celw dydaktyki uniwersyteckiej, jak prowadz na Uniwersytecie Warszawskim. Zgromadzonych notatek byo co najmniej dwa razy tyle, ile obejmuje zawarto ksiki. Kierowaem i nadal kieruj rnymi badaniami, byem rwnie z ramienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk koordynatorem oglnopolskiego projektu badawczego dotyczcego interesujcej nas problematyki, miaem wic najwiesz wiedz w przedmiotowych kwestiach. Dlatego ksika powstaa szybko, bo w cigu roku. To by czas wolny od dydaktyki, pisaem rednio jeden rozdzia miesicznie. Kolejny rok trway negocjacje w wydawnictwach, wybr najlepszego i przygotowanie materiaw do publikacji. W sumie cao prac zamkna si w dwch latach. Nakad liczcy dwa i p tysica egzemplarzy zosta sprzedany ju w cigu siedmiu miesicy. Z tej przyczyny Wydawnictwo TRIO, ktre opublikowao moj ksik, jeszcze przed wakacjami zaproponowao mi przygotowanie II wydania, nieco ulepszonego, bo poprawionego i uzupenionego. Aktualnie ksika jest ponownie w druku i mam nadziej, e ukae si rwno w rok po przekazaniu do rk Czytelnikw poprzedniego wydania, czyli jeszcze przed kocem biecego roku. Wracajc do pani pytania na temat moliwoci upowszechniania wiedzy o roli Kalisza w budowie zrbw pastwa polskiego, chciabym jeszcze doda, e poza odbiorc krajowym, w tym rodowiskami uniwersyteckimi (ksika peni funkcj podrcznika akademickiego), istnieje szansa, aby wiedza ta wysza szerszym nurtem na zewntrz. Wiosn tego roku jeden z najwikszych wiatowych wydawcw akademickich Brill Academic Publishers (Leiden-Boston-Tokyo) zoy mi ofert wydania anglojzycznej wersji tej ksiki. Jest to prestiowe wydawnictwo, zajmujce si edycj gwnych syntez w zakresie humanistyki i monografii o wiatowym znaczeniu. Ksiki Brilla znajduj si w kadej bibliotece akademickiej na wiecie. Fundacja Nauki Polskiej przyznaa mi pienidze na tumaczenie tekstu, dziki czemu jest ono ju na ukoczeniu. Mam nadziej, e najpniej w listopadzie przetumaczony tekst wraz z rycinami trafi do wydawcy. Ostatnio rozwaamy moliwo wydania ksiki w jzyku rosyjskim. Kwestie te s na etapie negocjacji, a inicjatywa w tym wzgldzie wysza ze strony rosyjskich archeologw. Dzikuj za rozmow. Rozmawiaa Elbieta Zmarza

O znaczeniu Kalisza w historii Polski mwi Aleksander Starzyski, Wielkopolski Wojewdzki Konserwator Zabytkw

Projekt unijny zmieni Zawodzie

Jaka idea przywiecaa Europejskim Dniom Dziedzictwa Archeologicznego, ktre obchodzono 16-17 wrzenia 2006 roku take na kaliskim Zawodziu? Tegoroczne Europejskie Dni Dziedzictwa Archeologicznego, ktrych centralne uroczystoci przebiegay w Wielkopolsce, odbyway si pod hasem: Pocztki pastwa i chrzecijastwa wejciem Polski do Europy. Na uroczyste obchody wybrano miejsca szczeglnie zwizane z pocztkami pastwa i chrzecijastwa. W czci poudniowej regionu wskazano Kalisz jako najwaniejszy orodek w tworzeniu si pastwowoci polskiej i ugruntowaniu chrzecijastwa. Pretekstem do przewodniego hasa bya przypadajca w tym roku 1000-letnia rocznica mierci pierwszego arcybiskupa gnienieskiego w. Radzyma Gaudentego. Prace nad rekonstrukcj zabudowy grodu i niezbdn infrastruktur na Zawodziu maj by w 75 procentach pokryte przez rodki z Unii Europejskiej. Jak Pan ocenia to przedsiwzicie? Pienidze zostan przeznaczone gwnie na wyeksponowanie w nowej formie zachowanych na Zawodziu reliktw budowli. Oprcz tego projekt unijny zakada take wykonanie prac konserwatorskich. Przedsiwzicie ma przybliy udokumentowan i wyeksplorowan przez kaliskich archeologw problematyk pocztkw chrzecijastwa i pastwa. Dotychczasowa ekspozycja bya mao atrakcyjna i nie odpowiadaa wspczesnym metodom wystawienniczym oraz edukacyjnym. Zakadany projekt unijny ma to zmieni. Czy dziki tej inwestycji wzronie znaczenie Zawodzia na tle podobnych zabytkw Wielkopolski? Nowa forma ekspozycji ma uwypukli jej rang i przybliy j wspczesnemu odbiorcy. I cho Kalisz-Zawodzie nie zostanie drugim Ostrowem Lednickim, naley jednak pamita, e jest to jeden z kilkunastu wczesnoredniowiecznych orodkw zwizanych bezporednio z pocztkami pastwa polskiego. Jaka jest Pana opinia na temat niektrych interpretacji, e Kalisia Ptolemeuszowa to Kalisz? Jak my, kaliszanie, moemy korzysta z tej hipotezy? Nie ma bezporednich wiarygodnych dowodw, e Kalisia Ptolemeuszowa to Kalisz wrcz jest to pogld na stan dzisiejszej wiedzy historycznej
Czy Ptolemeuszowa Kalisia nad Prosn to pogld na stan dzisiejszej wiedzy historycznej nieprawdziwy i utopijny? Przecz temu licznie znajdowane importy rzymskie na terenie Kalisza i okolic. Na zdjciu denar cesarza Hadriana znaleziony niedaleko grodziska w Kaliszu-Ogrodach. Fot. Adam Kdzierski

nieprawdziwy i utopijny. W zwizku z tym naley zwrci uwag przede wszystkim na niezaprzeczaln rol wczesnoredniowiecznego Kalisza w ksztatowaniu si zrbw pastwowoci polskiej. By to w kocu jeden z najwaniejszych grodw rodzcej si Polski. W jakim kierunku zatem powinny i dalsze badania archeologiczne Kalisza? Jestem zdania, e grd kaliski zosta dotychczas rozpoznany w zakresie wystarczajcym. Ewentualnie warto byoby metodami geofizycznymi zlokalizowa miejsce posadowienia siedziby ksicej, ktra powinna si znajdowa na jego terenie. Wiksz trosk powinny te zosta otoczone ju pozyskane relikty. Niezalenie od wszelkich prac ziemnych realizowanych przy inwestycjach na terenie Kalisza naley rwnie pamita o badaniach ratowniczych, ktre stanowi mog take cenne rdo wiedzy o przeszoci miasta. Dzikuj za rozmow. Rozmawiaa E. Z.

Kaliskie przed Kalisi i w jej dobie

Edward Pudeko
Schyek rozwoju czci europejskiego zespou kultur pl popielnicowych, zwanych obiegowo uyckimi, przypad na ziemiach dzisiejszej Polski we wczesnym i rodkowym okresie przedrzymskim (lateskim), datowanym pomidzy 400 a 250 rokiem przed nasz er. Cmentarzyska ciaopalne tej fazy, jako najwaniejsze rdo poznania w odrnieniu od czasw rozkwitu kultury uyckiej u schyku epoki brzu i wczesnej epoki elaza (1100-400 rok przed nasz er) byy niezbyt liczne i sabo wyposaone w dary grobowe. Dotyczyo to take kultury pomorskiej spokrewnionego ludu, ktrego sposoby chowania zmarych i cechy kultury materialnej widoczne byy w Wielkopolsce ju od poowy VI wieku przed nasz er. Wydaje si prawdopodobne, e wspuczestniczy on w zasiedleniu dzisiejszego regionu kaliskiego (na przykad Pleszewa i Sonicy w powiecie pleszewskim czy Zadowic w powiecie kaliskim). Przyczyn tego byy, jak si przypuszcza, czynniki rodowiskowe: gwnie silne nawilgocenie i ochodzenie. Zmiany klimatyczne spowodoway stopniowe zalanie yznych, korzystnych dla osadnictwa ekumen rozcigajcych si nad wikszymi rzekami, dogodnych zarwno do kopieniaczo-ogrodowej uprawy roli, jak i hodowli. Region kaliski a cilej okolice Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego, pooone w wzowym punkcie szlakw dalekosinych kontaktw by, jak wykazay badania archeologiczne, jedn z ostatnich enklaw zasiedziaych spoeczestw uyckich, otoczonych lepiej dostosowanymi do wczesnych warunkw grup ludnoci kultury pomorskiej. Przypomina to niedawn sytuacj naszego regionu zasiedlonego niegdy przez tak zwanych Oldrw (osadnicy pochodzcy z Fryzji, Nadrenii i Niderlandw), ktrzy potrafili zagospodarowa zabagnione, lesiste tereny, a ich gospodarstwa byy rozproszone, co wida take na dzisiejszych mapach. rdziemnomorskich za porednictwem alpejskiego halsztackiego centrum (Hallstadt miejscowo w Austrii). Ostateczny upadek obu staroeuropejskich kultur: uyckiej i pomorskiej (ktre w archeologii polskiej czono z prasowianami) okoo 250 roku przed nasz er uatwi ekspansj Celtom i nowo formujcym si ludom pochodzenia germaskiego. W rezultacie doszo, w nierozstrzygnitych jeszcze do koca okolicznociach, do sformowania si wieloetnicznej kultury przeworskiej. Germanie z siedzib w pnocnej Europie zasiedlili wkrtce rejon ujcia Wisy i skrawek Wielkopolski. Ci przodkowie Gotw skojarzeni zostali z materialnymi ladami tak zwanej kultury wielbarskiej (nazwa pochodzi od Malborka Wielbarka). lady ich pokojowej koegzystencji i asymilacji z miejscow ludnoci, jak wykazay najnowsze prace wykopaliskowe, sigay dolnego dorzecza Prosny. Dokumentuj to znaleziska naczy, jeowatych pucharkw (Brzezie) waz zdobionych zygzakowatymi polami, na przemian gadkimi i chropowaconymi (Brzezie i Zapowiednia) oraz zoty wisiorek z Kurowa pod Nowymi Skalmierzycami. Jednak dominujca w regionie Wielkopolski od I wieku przed nasz er do V wieku naszej ery bya ludno kultury przeworskiej. Szczeglnie szybko wspomniana zmiana obrazu kulturowego obja tereny odwiecznych szlakw wymiany (w tym okolice Kalisza), czcych lsk z Kujawami. Dlatego przypuszcza si, e wysoki poziom gospodarczy nadproniaskiego wza wodnego (Barycz, Prosna, Swdrnia) mg by oparty w duej mierze na niepozostawiajcym materialnych ladw handlu bursztynem i sol. Na pnoc przedsibiorczy kupcy dostarczali w zamian wytworne wyroby ceramiczne i szklane, metalowe naczynia suce biesiadowaniu, monety i elementy uzbrojenia. Nastpowa te przepyw zaawansowanych technik i technologii oraz jak zawsze elementw kultury duchowej. Wykopaliska wykazay wysok pozycj cywilizacyjn okolic dzisiejszego Kalisza w ostatnich wiekach przed nasz er. archeologia

Antropomoficzna kolia z poudniowo-wschodniej Wielkopolski

Wyjtkowe znaleziska z najstarszej osady

Zajmowanie przez ludno obu pobratymczych kultur coraz to nowych, niewykorzystywanych do tej pory ekosystemw, z dala od duych ciekw, spowodowao dezintegracj bujnie rozwijajcych si do tej pory spoeczestw. Manifestowao si to we wspomnianym wczeniej ubstwie inwentarzy grobowych i pozostaoci kultury materialnej nielicznych osad co widoczne jest na przykadzie stanowiska 2 przy ulicy Wydarte w Kaliszu. W miejscu tym, pooonym na cyplu terasy Prosny, zajtym przez Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny przy ulicy Poznaskiej, funkcjonowaa unikalna, rozlega osada z zabytkami archeologicznymi o charakterze uycko-pomorskim. Stanowia ona zaczyn najstarszego, staego zasiedlenia terenw dzisiejszego Kalisza. W cigu piciu sezonw wykopaliskowych udao si rozpozna 108 obiektw mieszkalnych i gospodarczych pod

rozleg warstw kulturow powsta na pierwotnym poziomie gruntu, przykrytego pniejszymi warstwami nawianej ziemi. Pozyskano dowody ycia i dziaalnoci gospodarczej wczesnych mieszkacw osady. Do wyjtkowych zaliczy mona zesp naczy zasobowych penicych rol pojemnikw na ywno, stanowicych dzisiaj ozdob staej ekspozycji muzealnej. Wrd licznych fragmentw naczy glinianych wyrniono czci celtyckiego naczynia z domieszk grafitu. Jest to jeden z zaledwie kilku pochodzcych z Wielkopolski wschodniej dowodw (poza bransolet brzow z Kalisza-Piwonic, bransolet szklan z Jastrzbnik, naczyniem z gu Piekarskiego zdobionym emali i naszyjnikiem z Klonwka w Tureckiem oraz fragmentem naszyjnika z podostrowskiego Wtrka) kontaktw z plemionami celtyckimi, ktre osignwszy znaczny stopie rozwoju spoeczno-gospodarczego wywieray coraz silniejsze wpywy na miejscowe nieliczne ju grupy ludnoci. Celtowie, skolonizowawszy okoo 300 roku przed nasz er rodkowy lsk, mogli hamowa dopyw na nasze tereny osigni cywilizacyjnych, przyczyniajcych si do poprawy warunkw ycia. Dopiero w I wieku przed nasz er, po wojnach galijskich, rejestruje si napyw (prawdopodobnie wraz z czci ludnoci) nowych technologii i sposobw gospodarowania. Wtedy to faktycznie nastpio upowszechnienie si elaza (sucego nie tylko do wyrobu ozdb), wprowadzono koo garncarskie, arna rotacyjne i inne nowinki unifikujce rozwj gospodarczy duych poaci Europy zalimesowej, zwanej przez historykw staroytnych Wielk Germani.

Ekspansja germaskich Wandalw

Trwajca kilka stuleci kultura przeworska czona bya do drugiej poowy XX wieku z Wenetami. Jordanes, piszcy w VI wieku naszej ery, uwaa ich za zesp sowiaski. Pniej (zgodnie z relacj Strabona) rozpoczto czy spoeczno kultury przeworskiej z Lugiami, ktrych identyfikacja etniczna pozostaje niejasna. Zdaje si, e stanowili oni federacj rnych ludw. W naukach historycznych (w tym archeologii) formuowane hipotezy oparte s o aktualne rda (wykorzystywane przez autorytety naukowe), zatem nowsze badania id w kierunku mniej arbitralnego, autochtonicznego osdu o skadzie etnicznym

Wpywy kulturowe Celtowie i Goci

Wracajc do podkrelonej wczeniej negatywnej roli Celtw, stwierdzi naley, e przodkowie dzisiejszych Irlandczykw i Walijczykw (podobnie jak wczeniej Scytowie) zajmujc przedpole Sudetw, przerwali odnog tak zwanego szlaku bursztynowego czcego Wielkopolsk z cywilizacyjnie wysoko zaawansowanym Poudniem. Jak wynika z ostatnich bada, midzyrzecze Prosny i Warty stanowio wschodni granic silnych wpyww kulturowych, emanujcych z krain

spoeczestw przeworskich. Przyjmuje si udzia miejscowych grup ludnoci w jej tworzeniu i funkcjonowaniu, lecz organizatorami (przynajmniej od II wieku naszej ery) mieli by germascy Wandalowie, wywodzcy si z pnocnej Danii. Wwczas to, w niewyjanionych dotychczas okolicznociach, podporzdkowali sobie zwizek lugijski (w ktrego skad, wedug Tacyta, mieli wchodzi Helisiowie), co doprowadzio do zaniku w rdach pisanych nazwy Lugiw. Wandalowie (od ktrych nazwy wspczesne okrelenie nabrao znaczenia pejoratywnego) byli ludem atwo przemieszczajcym si z miejsca na miejsce. Podczas duszych pobytw na zajmowanych terenach asymilowali ludno miejscow. Tym tumaczy naley ich sprawno militarn przy potencjalnie wielkich stratach ludzkich w trakcie licznych walk. Jednoczenie jednak starszyzna podtrzymywaa swoj plemienn tradycj, dlatego te byli notowani przez rda pisane. Propagatorem hipotezy czcej rozwinity etap kultury przeworskiej z Wandalami jest lubelski profesor Andrzej Kokowski, wspautor gonej wystawy Wandalowie stranicy bursztynowego szlaku. Ekspozycja ta pod patronatem prezydentw Polski i Niemiec bya prezentowana w kilku miastach obu krajw. Zawieraa take zabytki kaliskie.

Spr o najstarsz Kalisi

Wrmy do wspomnianego drugiego stulecia po Chrystusie, kiedy to Klaudiusz Ptolemeusz (90-168 naszej ery) w synnej Geografii umieszcza miejscowo Kalisia, pooon na pnoc od Gr Sarmackich (poudniowo-zachodnie Karpaty), na terytorium Lugiw, podajc jej koordynaty geograficzne. Dzieo dopiero w redniowieczu zostao przetumaczone na acin. Stosunkowo wczenie Jan Dugosz skojarzy wymienion miejscowo z Kaliszem nad Prosn. Odtd Kalisz traktowany jest obiegowo jako najstarsze... ze wszystkich miast polskich chocia w rzeczywistoci jest to najstarsza nazwa miejscowa, gdy w obrbie kultury przeworskiej grodw czy miast nie stwierdzono. Problem identyfikacji Kalisii z Kaliszem, a raczej z zespoem stanowicych tak zwane kaliskie skupisko osadnicze, by przedmiotem wieloletnich bada Krzysztofa Dbrowskiego w Kaliskiej Stacji Archeologicznej. Kontynuatorem jego wysikw badawczych i arliwym obroc jest Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. W licznych publikacjach neguje pogldy swoich kolegw warszawskich, historykw staroytnoci, Jerzego Wielowiejskiego i Jerzego Kolendy, badaczy z natury rzeczy dajcych wikszy posuch interpretacjom rde pisanych ni wynikom wieloletnich prac archeologicznych. W dotychczasowych ostatnich opracowaniach monograficznych okresu rzymskiego sytuacj dotyczc Kalisii traktuje si zgodnie z ich suge-

stiami. Koronne argumenty, midzy innymi Konrada Jadewskiego i Tadeusza Baranowskiego, zebraem w jednym z artykuw polemicznych. Biorc pod uwag omyki i liczne rozbienoci na mapie Ptolemeusza uwaam, e wskazanie miejsca czegokolwiek (w tym rwnie Leukaristos na Sowacji dzisiejszego Trenczyna) wydaje si nieporozumieniem i naukowo nieuprawnionym zabiegiem. Odnosi si to take do prby lokacji Kalisii przez Jerzego Kolend na terenie Sowacji. By moliwoci takich interpretacji mogy by bardziej udokumentowane, Tadeusz Baranowski postuluje przeprowadzenie nowoczesnej, caociowej krytyki rda Ptolemeusza, rwnie od strony kartografii. Ponadto istotne jest w tej sprawie, e region kaliski stanowi cz terytorium nalecego do Lugiw, w skad ktrego wchodzi lud Helisiw. Zakadajc zatem identyfikacj Kalisii z Kaliszem, nie mona mwi o jednym punkcie, lecz o zespole osad o charakterze orodka protomiejskiego. rda archeologiczne (skarby, cmentarzyska, resztki osiedli) wskazuj na szczegln rol okolic dzisiejszego Kalisza w okresie kultury przeworskiej. Istnieje wic teoretyczna moliwo kontynuacji nazwy miejscowej, zwaywszy na stosunkowo du (w odrnieniu od innych czci Polski) liczb stanowisk ze schyku staroytnoci oraz obecno osad i cmentarzy wczesnosowiaskich z ceramik typu praskiego (Kalisz-Wydarte, Kalisz-Zawodzie).

W ostatnim trzydziestoleciu udao si take ratowniczo rozpozna fragmenty cmentarzysk w Cekowie i Kurzej (Grzegorz Teske), Droszewie i Zotnikach (Leszek Zibka, Adam Kdzierski) oraz w Brzeziu i Pleszewie (Edward i Boena Pudeko). Zlokalizowany zosta te znany w literaturze obiekt w Szadku (Edward Pudeko) i miejsce odkrycia depozytu zagorzyskiego (Aleksander Bursche). Ratowniczy, ograniczony charakter miay take badania osad w Jastrzbnikach (Tadeusz Baranowski, Edward Pudeko), Sawinie (Grzegorz i Jarosaw Teskowie), Szadku i Stobnie (Edward Pudeko). Ta ostatnia osada, przypuszczalnie rozlega, datowana na schyek staroytnoci, wydaje si niezwykle interesujca dla podnoszonej tu problematyki. Wymienione stanowiska zagszczaj punkty na mapie wyrnionego kaliskiego skupiska osadniczego. Te z nich, ktre pochodz z okresu wdrwek ludw, daj nadziej na przeledzenie zmian kulturowych u progu wczesnego redniowiecza, gdy pojawiaj si Sowianie. Konrad Jadewski, autor Pradziejw Europy rodkowej, w artykule przesanym do kaliskiego muzeum stwierdza, e uparte denie do prawdy naukowej nie sprzeciwia si mimo podnoszonych wtpliwoci i zastrzee uznaniu za najprawdopodobniejsz hipotez, wedug ktrej antyczna Kalisia bya poprzedniczk redniowiecznego i nowoytnego Kalisza nad Prosn.

Dalsze badania
Pomimo przejciowej, jak nam si wydaje, przewagi autorytetw, ale nie argumentacji niektrych historykw, wzowa rola kaliskiego skupiska osadniczego w obrbie tras dalekosinych kontaktw pozostaje niepodwaalna. Podkrelaj j zarwno historycy, jak i archeologowie. Sprawa Kalisii jest dalej nader inspirujc i prowokujc do dalszych studiw. Tylko badania kolejnych pokole bd by moe w stanie da jednoznaczn odpowied. Pki co aowa naley, e w drugiej poowie XX wieku zaniechane zostay z przyczyn materialnych problemowe wykopaliska w Piwonicach, w obrbie jednej z nielicznych, dugotrwaych osad (przyjmuje si, e obszar zajty dzi przez jej zabudow mieszkaln mg zniszczy od 4/5 do 9/10 staroytnego osiedla, ktre w okresie najwikszego rozkwitu zamieszkiwao okoo 300-400 osb). Odstpiono te od prac wykopaliskowych w obrbie wspczesnej osady przy ulicy Dobrzeckiej, gdzie dzi stoj bloki mieszkalnego osiedla oraz na Tycu, jeli nie liczy krtkotrwaych ratowniczych dziaa archeologw ze suby konserwatorskiej. Kontynuowano natomiast umotywowane naukowo wykopaliska w Zadowicach, zarwno w obrbie tysicletniego cmentarzyska, jak i pobliskiej osady produkcyjnej. Prace te prowadzili Eleonora Kaszewska i Wojciech Siciski z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w odzi.

Wyposaenie grobu kowala z Wesek koo Kalisza. Fot. Adam Kdzierski Edward Pudeko od 1970 roku zwizany z Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, na pocztku jako jego kierownik, a od 1973 roku kierownik nie obsadzonego Dziau Archeologii, za ktry odpowiada do dzi. W okolicach Kalisza prowadzi liczne prace powierzchniowe, interwencyjne i problemowe (cmentarzysko pradziejowe w Brzeziu, Pleszewie, Stawie, Szadku oraz osady w Jastrzbnikach, Kaliszu-Wydarte i Stobnie). Wysiki te zostay docenione w 1999 roku nominacj na czonka Komisji Epoki Brzu i Wczesnej Epoki elaza Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, przeduon w 2003 roku o now kadencj. Autor szeregu wystaw, w tym cyklu Kaliskie przed Kalisi, ekspozycji w ratuszowej wiey i aktualnej prezentacji archeologii w muzeum Pradzieje i wczesne redniowiecze regionu kaliskiego. Opracowa kilkadziesit artykuw popularyzatorskich i naukowych oraz kilka publikacji ksikowych, w tym prb obszerniejszego zarysu historii najstarszego osadnictwa w okolicach Kalisza.

lady kultury uyckiej Starego Miasta

Leszek Zibka
Podczas ratowniczych prac archeologicznych prowadzonych od 2001 do 2006 roku na terenie Starego Miasta w pobliu kaliskiego grodziska na Zawodziu natrafiono midzy innymi na lady osadnictwa ludnoci kultury uyckiej*.
Stanowiska archeologiczne zwizane z kultur uyck na tym terenie znane byy do tej pory jedynie z bada powierzchniowych i znalezisk lunych. Prowadzone w latach 40. i 50. XX wieku prace w poudniowej czci Kalisza potwierdziy uytkowanie obszaru Zawodzia przez ludno kultury uyckiej w okresie brzu i wczesnej epoki elaza. lady osadnictwa z tego czasu odkryto na obszarze przylegym do grodziska, przy ulicy Bolesawa Pobonego i na osiedlu Rypinek. Na terenie wczesnoredniowiecznego grodziska na Zawodziu lub w pobliu niego (wyniki bada nie przynosz jednoznacznej odpowiedzi) w latach midzywojennych mia zosta zdeponowany w glinianym naczyniu skarb brzowy. Jednak oprcz notatki na ten temat znajdujcej si w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu brak jest dzisiaj dokadnych danych o tym znalezisku. Niektrzy badacze utosamiaj je z odkrytymi przed 1914 rokiem w okolicach Kalisza szecioma skonie obkowanymi naramiennikami. Dwa z nich znajduj si obecnie w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. W publikacji na temat pradziejw Kalisza i okolic Edward Pudeko, archeolog, kierownik Dziau Archeologii Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, w poowie lat osiemdziesitych XX wieku zasugerowa, e znalezisko to mogo by zwizane z niezidentyfikowanym cmentarzyskiem nad rzek Koczna na Zawodziu. Na podstawie przedstawionych przez badaczy informacji nie mona wykluczy, e s to dwa rne znaleziska. archeologia stalowa). Na Starym Miecie odkryto take uamki wypalane w atmosferze utleniajco-redukcyjnej (barwa szaroceglasta). Pozyskane podczas prac badawczych uamki naczy pozbawione byy zdobie.

Garnki i kubki ze Starego Miasta

Na Starym Miecie odkryto jedynie dwa typy naczy ceramicznych: garnki jajowate i kubki. Odnaleziono pidziesit fragmentw naczy z esowatymi profilami, w rnych wariantach wychyle krawdzi (tabl. I:1-3 , II:1-2,). Zabytki te pochodz z obiektw o numerach 13 (pitnacie uamkw), 28 (osiemnacie fragmentw), 30 (trzy uamki) i 31 (siedemnacie fragmentw). Naczynia te wystpoway na terenie zamieszkaym przez ludno kultury uyckiej ju od III okresu epoki brzu i byy uytkowane w gb epoki elaza. Ceramika jest form do powszechn i dlatego mao precyzyjn do okrelenia chronologii. Uwzgldniajc tendencje rozwojowe w warsztacie ceramicznym kultury uyckiej mona przyj, e formy jajowato-beczukowate, do ktrych nale znaleziska ze Starego Miasta w Kaliszu, s pniejsze i mog mieci si w przedziale wczesnej epoki elaza. Spord kubkw stanowiska archeologicznego na Starym Miecie zrekonstruowano naczynie z obiektu 31 (tabl. III). Typologicznie nawizuje ono do form esowatych z wyranie wydtym brzucem. Naczynia te take maj szerokie ramy chronologiczne wystpoway zarwno w pnym okresie epoki brzu, jak i we wczesnej epoce elaza. Biorc pod uwag tektonik przedmiotw i technologi ich wykonania (starannie opracowane, wypolerowane powierzchnie), kubki ze Starego Miasta mona datowa na wczesny okres epoki elaza. Badania wykopaliskowe prowadzone w 2004 roku przy posesji Bolesawa Pobonego 59 wskazuj na istnienie na Starym Miecie zniszczonej przez pniejsze osadnictwo wczesnoredniowieczne osady ludnoci kultury uyckiej. W okresie epoki brzu i we wczesnym okresie elaza teren ten zajmowaa wschodniowielkopolska grupa kultury uyckiej. Przeprowadzona analiza do spjnego chronologicznie materiau zabytkowego pozwala datowa go na okres halsztacki C.
Badania pod kierunkiem Tadeusza Baranowskiego byy prowadzone na Starym Miecie przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie przy wsppracy Muzeum Okrgowego Tabl. III. Materia ceramiczny z obiektu nr 31 na Starym Miecie przy ulicy Bolesawa Pobonego 59. Rys. 3x Maciej Walaszczyk Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. * Nazwa kultura uycka pochodzi od najwczeniejszych bada cmentarzysk ciaopalnych na uycach. Jej charakterystyczn cech byo upowszechnienie palenia zmarych, zakadanie gwnie paskich cmentarzysk, wyposaanie grobw w liczne dary grobowe, w tym ceramiki, oraz funkcjonowanie dugotrwaych osad. Obszar zajmowany przez spoecznoci tej kultury to wiksza cz dzisiejszej Polski, a take Czechy, Saksonia, uyce, Brandenburgia i cz Ukrainy.

Tabl. I. Materia ceramiczny z obiektu nr 13 na Starym Miecie przy ulicy Bolesawa Pobonego 59

Tabl. II. Materia ceramiczny z obiektw 28 (1,2) i 30 (3) na Starym Miecie przy ulicy Bolesawa Pobonego 59

Ceramika z obiektw Starego Miasta

Odkryte podczas prowadzonych od 2001 roku prac wykopaliskowych materiay dotyczce osadnictwa ludnoci kultury uyckiej znajduj si w czterech jamach (numer 13, 28, 30 i 31) w obrbie wykopu II D stanowiska Servisco na Starym Miecie. Zalegay one na gbokoci okoo 45 centymetrw, a ich wypeniskiem by jasnoszarobrunatny piasek. Obiekty ksztatem zblione s do owalu. Jamy te jak wnioskuj naukowcy na podstawie wielkoci, wystpowania supw i palenisk oraz iloci treci zabytkowej mona uzna za miejsca o funkcjach gospodarczych. W trzech pierwszych, oprcz materiau pradziejowego w wypeniskach, odnaleziono zabytki wczesnoredniowieczne. Jedynie obiekt numer 31 zawiera przedmioty zwizane z kultur uyck. lady z czasw osadnictwa epoki brzu i wczesnej epoki elaza odkryto take na stanowisku Sad Stare Miasto. Uzyskany podczas bada materia zabytkowy to wycznie ceramika naczyniowa.

Wykonane z masy ceramicznej (rednio- i drobnoziarnisty piasek, tucze skalny oraz mika) naczynia z okresu kultury uyckiej maj powierzchni chropowacon (w wikszoci przez pionowe i poziome obrzucanie rzadkim roztworem gliny), szorstk, a wntrze wygadzone. Zostay wypalone w atmosferze utleniajcej (barwa ceglasta i beowa naczy) oraz redukcyjnej (barwa

Odkrycie archeologiczne przy ulicy Wydarte

Wczesnoredniowieczne grodzisko Kalisza

Adam Kdzierski
Wczesnoredniowieczny Kalisz kojarzy si przede wszystkim z grodziskiem na Zawodziu i osad targowo-rzemielnicz na Starym Miecie. Jednak do XII wieku istnia na terenie dzisiejszego miasta drugi wany orodek osadniczy, usytuowany w dolinie Prosny, na terenie od Szpitala Zespolonego im. Ludwika Perzyny przy ulicy Poznaskiej do Kocielnej Wsi. Przeprowadzone tam niedawno badania powierzchniowe zwizane z poszukiwaniem ladw bitwy szwedzko-rosyjskiej z 1706 roku na polach midzy Kaliszem, Dobrcem a Kocieln Wsi wykazay istnienie tam pozostaoci osadnictwa od okresu wpyww rzymskich po wiek XII. Najwikszym sukcesem prac byo odkrycie piercieniowatego grodziska o rednicy okoo 50 metrw, pooonego na terasie zalewowej Prosny (wsprzdne geograficzne obiektu: N 51o 46 42,14, E 18o 02 35,27). Zachowana wysoko waw tego obronnego obiektu wynosi okoo metra, co wie si z pracami rolnymi prowadzonymi na tym terenie. Grodzisko znajduje si tu przy brzegu Prosny, jednak pooenie to jest wynikiem regulacji rzeki, co zreszt w pewnym stopniu znieksztacio pierwotne uksztatowanie terenu (od strony pnocnej). W okresie uytkowania grd lea w wikszej ni dzi odlegoci od Prosny, na co wyranie wskazuje mapa Kalisza z 1835 roku, sporzdzona przed regulacj rzeki (ryc. 1). Co zasuguje na uwag, na powierzchni grodziska odkryto rwnie kilkanacie oowianych kul i skak od pistoletu. By moe umocnienia obronne obiektu suyy jako strategiczne miejsce walk w czasie bitwy rosyjsko-szwedzkiej w padzierniku 1706 roku. Hipotez t potwierdzaj rwnie badania geofizyczne wykonane na terenie dawnego grodu. Wewntrz konstrukcji waw o rzucie owalnym odkryto dziwn struktur w ksztacie litery L. Czyby wic osiemnastowieczni onierze zbudowali tu w czasie bitwy dodatkowe umocnienie? Jesieni 2003 roku na terenie grodziska Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk przeprowadzi pierwsze niewielkie badania sondaowe w celu uzyskania zabytkowego drewna do bada dendrochronologicznych, umoliwiajcych precyzyjne okrelenie czasu budowy grodu. Wykop o wymiarach 2 x 4 metry usytuowano na pnocnym odcinku wau. Pod warstw prchnicy znaleziono relikty wau konstrukcji skrzyniowej. Niedue rozmiary wykopu nie pozwoliy na dokadne rozpoznanie charakteru umocnie obiektu. W 2006 roku kontynuowano badania w czci poudniowej obiektu (ryc. 3). Ustalenie dokadnej chronologii obiektu wymaga jeszcze dalszych bada, cho prawdopodobne wydaje si, e grd powsta w okresie panowania Mieszka I, na miejscu starszej osady z okresu plemiennego. Jego lokalizacja jest bardzo interesujca pod wzgldem komunikacyjnym, lea bowiem na przeprawie przez Prosn w stron Kruszwicy i Pomorza. Zapewne nieprzypadkowo w nieodlegej osadzie plemiennej z VII i VIII wieku przy ulicy Wydarte (w miejscu dzisiejszego szpitala) w czasie bada Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, prowadzonych przez Krzysztofa Dbrowskiego, odkryto pozacan ozdob z krgu merowiskiego unikatowy zabytek na skal Polski. Jest on jednym z najpikniejszych eksponatw wystawy Korzenie Kalisza (ryc. 5).

Ryc. 5. Pozacane okucie z osady plemiennej przy ulicy Wydarte

Ryc. 3. Plan warstwicowy grodziska z naniesionymi wykopami archeologicznymi

Ryc. 1. Lokalizacja grodziska przy ulicy Wydarte w Kaliszu-Ogrodach

Na powierzchni grodziska licznie wystpuje ceramika wczesnoredniowieczna, datowana na okres plemienny i wczesnopiastowski, a take znajduj si pojedyncze fragmenty naczy pradziejowych. Na powierzchni wau grodziska znaleziono rwnie przepalony denar rzymski z czasw republiki: po jednej stronie wyobraa gow Roma (?) z profilu, po drugiej zaprzg. W odrnieniu od monet cesarskich, takie okazy (waga 3,37 g, rednica 18,5 mm) rzadko s odkrywane na terenie Polski (ryc. 2).

Analiza odsonitych warstw wskazuje, e grd od strony wewntrznej by zbudowany w konstrukcji skrzyniowej (ryc. 4a), a dalej na zewntrz w konstrukcji rusztowej.

Ryc. 2. Denar republiki rzymskiej odkryty na grodzisku przy ulicy Wydarte

Ryc. 4. Wa grodziska przy ulicy Wydarte z zachowanymi konstrukcjami: skrzyniow i rusztow

Odkrytemu okuciu w eksplorowanych obiektach towarzyszya wczesnosowiaska ceramika lepiona rcznie i gr obtaczana (analiz materiau przeprowadzia Beata Baraniecka z Heidelbergu). Pniej, w XII stuleciu, w miejscu tym powstaa kolejna osada, w ktrej reliktach (pozostaociach chat) znaleziono midzy innymi denary Wadysawa Wygnaca i Bolesawa Kdzierzawego, a take fragmenty luksusowej posadzki. Wedug hipotezy Tadeusza Baranowskiego w tym miejscu, w pierwszych latach rozbicia dzielnicowego, mg istnie dwr Mieszka III, ktry (w myl testamentu Bolesawa Krzywoustego) wada Wielkopolsk, ale bez gwnego kaliskiego grodu na Zawodziu. Po detronizacji Wadysawa Wygnaca jego modszy brat, Mieszko III, obj w posiadanie grd na Zawodziu, opuszczajc sw dawn siedzib. Interesujco przedstawia si rola wczesnoredniowiecznego grodu w dzielnicy Ogrody i ssiadujcych z nim osad, usytuowanych midzy romaskim kocioem pod wezwaniem witego Wawrzyca w Kocielnej Wsi a osad z VII-VIII oraz z XII wieku przy ulicy Wydarte, pooon na skarpie wysokiego brzegu Prosny. Istnienie drugiego, poza Zawodziem, grodu na terenie Kalisza we wczesnym redniowieczu niewtpliwie wiadczy o wysokiej randze tego orodka w czasach formowania si pastwa polskiego.

O kaliskich grodach i nie tylko

Grzegorz Teske
Na terenie ziemi kaliskiej dokonano ju wielu spektakularnych odkry archeologicznych. Cz spord nich zwizana jest z wczesnoredniowiecznym orodkiem osadniczym na kaliskim Zawodziu. To tutaj wybudowano ponad 1000 lat temu grd, ktry w niedalekiej przyszoci zacz dominowa wrd innych orodkw poudniowo-wschodniej Wielkopolski. Imponujca wielko, pooenie w rozlegej dolinie Prosny, wysokie, strome way, pozostaoci szerokiego rowu opasujcego niegdy grd wymownie ukazuj jego potg w minionych wiekach. Tajemniczoci i uroku tego miejsca dodaj kamienne ruiny kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa i wiey obronnej. Nie dziwi wic, e ju kilka pokole archeologw, historykw podejmowao si trudu rozpoznania chociaby niewielkiego wycinka czasu i miejsca jednego z najstarszych orodkw grodowych w Wielkopolsce, a mimo to, jak sdz, jeszcze nie raz badacze zostan zaskoczeni wanoci kolejnych odkry i znalezisk. i kontynuowanie pracochonnych prac wykopaliskowych na tych grodziskach pozwoli rozwika nowe znaki zapytania w kaliskiej historii. Jednak na ostateczne rezultaty bada musimy jeszcze poczeka. W wietle obecnych ustale archeologicznych w pierwszym pastwie piastowskim (okoo 950-1038 roku) w poudniowej Wielkopolsce (pomidzy Barycz, Wart i Rowem Polskim) funkcjonowao 40 grodw (ryc. 2), z tego ponad poowa na Wysoczynie Kaliskiej. Tak duego skupiska orodkw na stosunkowo nieduym obszarze nie ma nigdzie na ziemiach polskich. S to przewanie warowuyckiej. W tym przypadku Piastowie wykorzystali cz zastanych ruin do zbudowania znacznie mniejszego grodu, za podgrodzie otoczone byo wycznie starym waem uyckim. wiadczy to o dobrym rozpoznaniu terenu i racjonalnym podejciu wczesnych wadcw Polski. Obecnie wiele warowni wczesnoredniowiecznych przedstawia smutny widok. Grodziska w Cekowie, Chlewie, Grodzisku, Jzefowie, Kaliszu-Ogrodach, Kamieniu, Nabyszycach, Taczanowie, Topoli Wielkiej, Wielowsi koo Grabowa i wiele innych w powanym stopniu zatraciy swj pierwotny ksztat w nastpstwie wieloletnich prac zwizanych z upraw roli. W innych regionach Wielkopolski te nie jest lepiej. Oprcz poddawania orce s one rwnie miejscem poboru piasku (Biacz Stary, obez, Spawie), a take miejscem zabudowy mieszkalnej i przemysowej (Gniezno, Kecko, Pozna), lokalizacji kociow (Dobrw), drogi (rem) oraz zbiornikw retencyjnych (Gosawice, Supca). Tylko kilka obiektw znikno z powierzchni ziemi w sposb naturalny (na przykad w Koninie na skutek dziaania rzeki Warty). Szkoda, e przykadw negatywnych mona mnoy, a tych pozytywnych ju nie. A przecie s to unikatowe dziea wczesnego budownictwa obronnego, o wasnej formie krajobrazowej, ktre mog by interesujc atrakcj turystyczn. Niestety, tylko nieliczne wykorzystywane s do tego celu. Najlepiej w tym niekorzystnym obrazie przedstawiaj si grodziska zalesione (Chachania, Czarnysad, Jarantw, kociny, Mokronos) bd stanowice od pewnego czasu nieuytek (Ewinw, Kalisz-Zawodzie, Karzec, obez, Niepart). archeologia

Unikatowe budownictwo obronne

Grd na Zawodziu nie jest samotn wysp wrd wielu osad otwartych, bowiem w wojewdztwie wielkopolskim skatalogowano do tej pory 142 grodziska z wczesnego redniowiecza. S to zarwno warownie plemienne, jak i pastwowe (ryc. 1). Te pierwsze koncentruj si przede wszystkim w zachodniej i poudniowo-zachodniej czci regionu. Podana liczba zapewne nie ulegnie zbytnio zmianie, bowiem Wielkopolska bya ju wiele razy obszarem, na ktrym poszukiwano wczesnoredniowiecznych form obronnych, zatem kade dopisanie do sporzdzonych rejestrw nowego grodziska jest pewnego rodzaju sensacj archeologiczn. Przykadem niech bdzie pooony niedaleko Zawodzia, take w dolinie Prosny, za cmentarzem komunalnym obiekt obronny, na ktry zupenie Ryc. 1. Grodziska wczesnoredniowieczne w woj. wielkopolskim. Oprac. J. Szaek przypadkowo natrafiono cztery lata temu. Pikanterii temu odkryciu dodaje fakt, e do nie zbudowane od podstaw dziki inicjatywie tego czasu nikt z zainteresowanych problematyk Mieszka I (by moe kilka powstao za czasw budownictwa obronnego nie zwrci uwagi na jego ojca Siemomysa) i Bolesawa Chrobrego. fragment mapy, sporzdzonej w 1835 roku przez W Wielkopolsce do nielicznych wyjtkw mona Bergenstrola, na ktrej zaznaczono grodzisko, zaliczy umocnienia obronne powstae w okresie zamieszczony 40 lat temu w oglnie dostpnej plemiennym, ktre pniej zostay przystosowane publikacji Osiemnacie wiekw Kalisza. Bardo potrzeb funkcjonowania modego pastwa. dzo ciekawie rysuj si relacje, jakie zachodziy nie tylko pomidzy kaliskimi grodami, ale take Przewanie ekspansywna polityka Piastw doprotrzecim pooonym rwnie nad Prosn, cho wadzaa do unicestwienia ich walorw obronnych. poniej Zawodzia Jzefowie. Te trzy usytuowane Po dokonaniu dziea zniszczenia w szczeglnych w odlegoci jeden od drugiego o zaledwie okoo przypadkach stawiano blisko nich nowy, ale ju 5 kilometrw zaoenia obronne funkcjonoway polaski grd. Zapewne w ten sposb chciano zaprzynajmniej przez pewien czas jednoczenie, a manifestowa podbitym plemionom siln pozycj przecie wikszo grodw z tamtych czasw z piastowskiego rodu. Na uwag zasuguje jeszcze reguy lokalizowano co 20-25 kilometrw. Podjcie nadproniaskie grodzisko we wsi Grodzisko, w przyszoci pogbionych studiw osadniczych wybudowane w pradziejach przez ludno kultury

Zanim powsta grd...

Grody wzbudziy ju zainteresowanie Ibrahima ibn Jakuba, hiszpaskiego yda, ktry w swojej kupieckiej relacji z poowy X wieku zauway, e Sowianie udaj si (umylnie) na ki obfitujce w wod i zarola, po czym krel tam lini kolist lub czworoboczn, w miar tego, jaki chc mie ksztat grodu i obszar jego powierzchni, kopi dookoa (rw) i pitrz wykopan ziemi, umocniwszy deskami i drzewem na podobiestwo szacw, a taki mur (wa) osignie wymiar, jakiego pragn. I odmierzaj w nim bram, z ktrej strony pragn (j mie), a chodzi si do niej po pomocie z drzewa. Dla podrnika z poudnia Europy przyzwyczajonego do widoku miast, budowli reprezentacyjnych, zamkw budowanych przewanie z kamienia i cegy, sowiaskie drewniano-ziemne grody byy pewnego rodzaju osobliwoci wart zapisania. Ale czy wymagay one znacznie mniejszych nakadw pracy pomimo zastosowania w budownictwie innego budulca? Na podstawie obecnego stanu

bada naley potwierdzi, e budowa grodw bya dziaaniem gboko przemylanym. Ju wybr miejsca na lokalizacj, rodzaj zastosowanej konstrukcji waowej, rozplanowanie przestrzenne poszczeglnych zaoe obronnych wskazuj, e podejmowane czynnoci nie byy przypadkowe. Po czci potwierdzaj si obserwacje Ibrahima ibn Jakuba, e do tego celu najczciej wybierano miejsca z natury podmoke, a umocnienia wznoszono z drewna, piasku i kamieni. Z wyjtkiem centralnych grodw na ziemi gnienieskiej (Giecz, Gniezno, Grzybowo-Rabieyce, Ostrw Lednicki, Pozna) pozostae nie zajy znacznych powierzchni terenu, chocia warunki naturalne przewanie sprzyjay budowie duych obiektw. To nie one zatem miay najwaniejsze znaczenie przy podejmowaniu decyzji o wielkoci wznoszonych grodw, lecz, jak przypuszczam, ich przysza funkcja w formowanej wwczas organizacji terytorialnej pastwa. Do realizacji tego zadania Piastom w poudniowej Wielkopolsce wystarczay z reguy stosunkowo mae budowle (powyej 0,2-0,4 hektara: na przykad Cekw, Chlewo, Jozefw, Kamie, kociny, Nabyszyce, Zalesie Wielkie; po okoo 0,5 hektara: Jarantw, Poniec, Taczanw), ktre w porwnaniu do Grzybowa-Rabieyc czy Giecza byy 5-6 razy mniejsze. Tylko w kilku przypadkach zaopatrzono je w jeszcze jedne umocnienia waowe (na przykad Oci, Mieszkw). Przyjmuje si, e dla centralnych grodw Wielkopolski wysoko wau wynosia okoo 10 metrw, a dla innych, o mniejszym znaczeniu, od 3 do 6 metrw. Z pewnoci decydujcy wpyw na wykazan powyej rnic w powierzchni maych grodw miaa szeroko waw, a dopiero w dalszej kolejnoci wymiary na og kolistych placw grodowych, ktre przewanie mieciy si w przedziale 3-4 arw. Te ostatnie stanowi wic tylko stosunkowo niewielki wycinek caoci obiektw. Warto zwrci uwag na fakt, e szeroko obwarowa maych grodw w poudniowej Wielkopolsce bya niekiedy zbliona do potnych zaoe obronnych w Gnienie (szeroko 20-25 metrw), Ostrowa Lednickiego (20-30 metrw) czy Poznania (20 metrw), czego przykadem mog by umocnienia grodw w Czarnym Sadzie,

Jarantowie, Jzefowie, Mokronosie, Nieparcie i Poniecu, majce 15-18 metrw szerokoci. Niewtpliwie im obwarowania byy szersze u podstawy, tym dugo zewntrznego obwodu i powierzchnia caego zaoenia odpowiednio zwikszay si, co nie byo bez znaczenia dla skali caego przedsiwzicia. Jednometrowe poszerzenie umocnie wymagao na kady metr biecy, w zalenoci od osignitej wysokoci, dodatkowych iloci (okoo 3-5 metrw szeciennych) budulca. Wielko ta wydaje si niezbyt dua, ale pomnoona na przykad przez 200-metrow dugo wau powodowaa odczuwalny wzrost zapotrzebowania na materiay budowlane (od 600 do 1000 metrw szeciennych). Nieprzemylane dziaanie mogo przyczyni si take do zbdnego, w stosunku do potrzeb, wzrostu nakadw pracy ludzkiej, jak rwnie, co nie byo z pewnoci bez znaczenia w niektrych sytuacjach, wyduao znacznie czas realizacji przedsiwzicia. Przyjmuje si, e obwd obronny o kubaturze okoo 8500 metrw szeciennych mg zosta wybudowany przez 30-50-osobow grup robocz w okresie wynoszcym od 200 do 400 dni. Do podanego wyniku naleaoby jeszcze doda czas, jaki by potrzebny, na wzniesienie zabudowy placu grodowego i ewentualnie drg dochodzcych do grodw (Cekw).

Wybr waciwego surowca

Do budowy grodu musiano zgromadzi, oprcz oglnie dostpnej ziemi, odpowiedni ilo drewna, a czasem kamieni polnych. Sowianie dobrze znali specyficzne waciwoci poszczeglnych rodzajw i gatunkw drzew, ktre odpowiednio wykorzystywano w yciu codziennym. Dotychczas wykonane oznaczenia gatunkowe drewna pobranego z kilkudziesiciu waw grodzisk pooonych w Wielkopolsce wykazay, e masowo do ich budowy wykorzystywano drewno dbowe. Db, o czym powszechnie wiadomo, to synonim drzewa dugowiecznego. W odrnieniu od innych drzew liciastych (na przykad brzozy, jesionu, olchy) i iglastych (sosna) drewno pozyskane z dbu jest cikie, twarde, ale co najwaniejsze bardzo trwae. We wczesnym redniowieczu z tego wanie powodu powszechnie uywano go do budowy waw grodw, a nie zabudowy. Obfi-

to wystpujcych w danej okolicy lasw moga by mocnym argumentem przemawiajcym za wybudowaniem umocnie z uyciem bardzo duej iloci drewna. Dotyczy to waw, w ktrych drewno zastosowano na caej wysokoci i szerokoci, jak na przykad w Chachali, Jzefowie, obzie, Taczanowie czy Zalesiu Wielkim. Zrealizowany w pierwszej z wymienionych miejscowoci grd pochon najwicej tego rodzaju budulca, bo okoo 4500 metrw szeciennych. Tak ilo drewna mona byo uzyska wycinajc z lasu pierwotnego wszystkie drzewa rosnce na powierzchni 17-20 hektarw, bez wzgldu na ich wielko, grubo czy wiek. Mnoc z kolei uzyskan warto przez wag dbu, wynoszc 700 kilogramw na metr szeienny, otrzymujemy ponad 3150 ton, natomiast w przypadku udziau w tej masie innych, lejszych gatunkw drzew, ciar byby odpowiednio mniejszy, ale i tak stanowicy powane wyzwanie dla wczesnych rodkw transportu. Przedstawione dane liczbowe w peni ukazuj, jak wiele wysiku wkadali ludzie zaangaowani przy budowie grodu. Nie tylko musieli oni najpierw wybra w lesie odpowiednie drzewo, nastpnie je ci, ale rwnie dostarczy na teren budowy i w kocu, po odpowiednim dopasowaniu, umieci we waciwym miejscu budowanego wau. Nie jest to przypadek odosobniony, bowiem budowa kadego wau o konstrukcji rusztowej (drewno ukadane jak w ruszcie pieca) wymagaa wielkich iloci drewna, powodujc czsto cakowite odlesienie duych obszarw. Dla porwnania podajmy, e majc tyle drewna do dyspozycji mona byo postawi okoo 500 domw zrbowych, o przecitnych rozmiarach, a przecie wyliczona kubatura nie jest ostateczna, gdy do niej naley jeszcze doda kubiki drewna, jakie musiano zuy na wybudowanie innych konstrukcji zwizanych z grodem. Na podstawie powyszych przykadw mona wysnu kilka wnioskw odnoszcych si do budowy obwodu obronnego grodw. I tak, z chwil podjcia decyzji wzniesienia w danym miejscu budowli o wale drewniano-ziemnym w konstrukcji rusztowej, trzeba byo zorganizowa i sukcesywnie dostarcza na plac budowy bardzo duo drewna, ktrego kubatura sigaa nawet kilku tysicy metrw szeciennych. Natomiast obwarowania zoone wycznie ze skrzy, w zalenoci od wielkoci grodu, wymagay niezbyt duej iloci tego budulca (Cekw). Najmniej potrzeba go byo w przypadku waw, w ktrych drewno uyto tylko do konstruowania drewnianej podwaliny czy wzmocnienia podoa pod nasyp ziemny (Kamie, Nabyszyce, Oci). Do wykonania powyszych zaoe naleao dostarczy najwyej kilkaset kubikw drewna. Tak wic budowa umocnie w konstrukcji rusztowej wymagaa zawsze znacznych iloci drewna, ale bya to budowla bardzo stabilna, chocia niezwykle pracochonna. Aby wic zaoszczdzi jak najwicej czasu, si i rodkw czsto stosowano kompromis, polegajcy na zastosowaniu wypracowanych ju technik budowlanych, pozwalajcych czy, w rnych ukadach, konstrukcj rusztow ze skrzyniow (Chlewo, Kalisz-Ogrody) lub stosowa tylko skrzyniow. Trzeba te zauway, e budowniczowie grodw korzystali take z innych rozwiza, zmierzajcych do usypania wau wycznie z uyciem ziemi. Zapewne przy wyborze takiego wariantu liczono si z mniejsz trwaoci wznoszonych umocnie.

Historia studni, w ktrej znaleziono szcztki psw

archeologia

WYKOPALISKA I PSY
Dorota Cyngot
Jedna z wczesnoredniowiecznych osad zwizanych z grodem na Zawodziu leaa niegdy na wyspach oddzielonych od niego ramionami Prosny. Badania osady, pniej zwanej Starym Miastem, przysporzyy wielu niespodzianek. Jedn z nich bya odkryta w 2005 roku niewielka kolista jama, w ktrej zoono dwa psy. Pierwotnie jam uwaano za cz wikszego obiektu, interpretowanego jako chata. Czas istnienia udao si okreli bardziej precyzyjnie na wiek XII dziki odkryciu w niej trzech monet Bolesawa Kdzierzawego. Przy chacie funkcjonoway: piec (o niejasnym przeznaczeniu) oraz pracownia rzemielnika, ktremu przy pracy potrzebny by ogie wiadcz o tym trzy kolejne paleniska z fragmentami tygielkw i grudkami szklanego ula. Co do samej jamy, kilkakrotnie zmieniay si przypuszczenia dotyczce jej zwizku ze wspomnian chat oraz funkcji, jak moga peni w przeszoci. Std te rne nazwy nadawane podczas odsaniania: obiekt z beczk, jama z psami, studzienka. Ostatecznie uznano j za studni ulokowan w miejscu oywionej wytwrczoci rzemielniczej (ryc. 1). Stan zachowania materiau archeologicznego sugeruje, e w krtkim czasie, moe nawet jednorazowo, gdy wspomniany wyej pojemnik przesta by uyteczny, przysypano go ziemi, wyrwnujc poziom gruntu. Poniej dna drewnianego pojemnika odkryto dobrze zachowane szkielety dwch psw, w ukadzie anatomicznym. Pierwszy, redniej wielkoci, spoczywa przy obwodzie jamy lekko zwinity, z grzbietem uoonym na zewntrz i ku grze, z gow opuszczon, opad ku przednim zgitym apom, tylne apy mia wycignite w ty i ku doowi (ryc. 3, 4). Drugi, znacznie mniejszy, lea bezporednio poniej pierwszego w podobnym ukadzie (ryc. 5, 6). Jak wynika z oceny Joanny abckiej, pierwszy pies, wikszy i starszy, mia ponad dwa lata, a wielkoci oraz ksztatem czaszki przypomina wspczesnego owczarka niemieckiego. Drugi nie osign jeszcze dojrzaoci. Psy spoczyway w warstwie ziemi z piaskiem i iem, nie byo w niej przedmiotw zabytkowych, natomiast natrafiono na wytrcenia elaziste, zarwno w samej warstwie, jak i na kociach zwierzt, oraz na due iloci szcztkw rolin. Warstwa ta przy brzegach i dnie obiektu nosia lady osuwania si bd spowodowanych przez wod spyww. Psy leay na takim spywie, tworzcym rodzaj niewielkiej pki. Charakter dna jamy wiadczy o silnym nasyceniu tej warstwy wod gruntow. Na dnie zauwaono ponadto lady dokw po szeciu palikach drewnianych o rednicy 4-5 centymetrw, regularnie rozmieszczonych przy zewntrznym obwodzie dna, w odlegoci kilkunastu centymetrw jeden od drugiego. Nie stwierdzono ich obecnoci po tej stronie jamy, gdzie uoone zostay psy.

Co krya jama?
Jama miaa ksztat w przyblieniu kolisty, o rednicy okoo 110 centymetrw, proste cianki i paskie, lekko pochye owalne dno, jej gboko sigaa do okoo 80-90 centymetrw. Porodku grnej czci wyrana bya owalna obwdka z wgla drzewnego i z niezwglonego drewna, ktra niej tworzya cienk poziom warstewk. Zapewne by to umieszczony w jamie drewniany klepkowy pojemnik niewielka beczka bd cebrzyk, jakich wiele jest odkrywanych na stanowiskach, gdzie wysoka wilgotno umoliwia przetrwanie drewna (ryc. 2). Warto przypomnie, e duo zabytkowych naczy klepkowych z rnych rodzajw drewna (wedug botanika Marii Michniewicz z sosny, jody, cisa, wierku) odkryto na pobliskim grodzisku na Zawodziu. W ziemi wypeniajcej drewniany pojemnik i w jego otoczeniu znajdoway si fragmenty naczy glinianych, w tym kilka kawakw tygielkw odlewniczych, a take koci zwierzce, drobne okruchy polepy, bryki elaznego ula. Ceramika, wrd ktrej przewaaj drobne, niecharakterystyczne uamki brzucw naczy, ornamentowane poziomymi obkami i lini falist, jest typowa dla XII wieku, a pojedyncze fragmenty dla wieku XI (zgodnie z ekspertyz Andrzeja Buko). Wrd szcztkw zwierzt archeozoolog Joanna abcka wyrnia koci jelenia, byda, kota oraz ptaka wielkoci gobia. Silne rozdrobnienie i lady opalenia koci wskazuj, e s to odpadki konsumpcyjne.

ne czsto wzmiankuj istnienie studni w pobliu innych zbiornikw wody, na przykad rzek czy kanaw. Naley rwnie bra pod uwag znacznie niszy (od dzisiejszego) poziom wd gruntowych. Lokalizacja nie bya przypadkowa rwnie ze wzgldw praktycznych studzienka od poudnia przylegaa do pieca, a od zachodu, w odlegoci okoo metra od niej, ulokowane byy trzy uywane po kolei paleniska. Zbiornik z wod, nawet niezbyt czyst i wie, mg stanowi cz kompleksu rzemielniczego, w ktrym bya ona nieustannie potrzebna. Najpewniej nie uywano jej do picia ze wzgldu na niezbyt wysok jako, wynikajc z wystpowania na niewielkiej gbokoci i braku zewntrznych zabezpiecze studni. Gdy przestano korzysta ze studni, pochowano w niej dwa psy. Sdzc po ukadzie cia zoono je, a nie wrzucono byle jak, raczej wkrtce po rwnoczesnej mierci obu zwierzt i prawdopodobnie w tym samym czasie, jednego po drugim, najpierw mniejszego i modszego, potem duego, dorosego. Nastpnie przysypano je ziemi. Wykorzystanie zagbienia na wod jako miejsca zdeponowania psw nie wydaje si szczeglnie dziwne: studnie, zwaszcza pytkie i proste, nie majce specjalnych konstrukcji, zwykle funkcjonoway krtko i uywano ich potem jako jam odpadkowych. Jednak najwyraniej blisko pieca i ognisk czy te zwizanej z nimi wytwrczoci wymagaa i pniej staej dostpnoci wody, bowiem do pytkiego, wypenionego ziemi zagbienia wstawiono drewniane naczynie klepkowe, zapewne rwnie na wod. W ten sposb praktyczna aktywno mieszkacw osady bya kontynuowana, cho w zmienionej formie (ryc. 7).

lady tradycji rzymskiej

By mona byo powiedzie co wicej o historii kaliskich psw i studni, niezbdne byyby szczegowe dane datujce poszczeglne warstwy. Poniewa nimi nie dysponujemy, nike s przesanki, wedug ktrych mona wnioskowa o dokadnej chronologii obiektu. W omawianym znalezisku jest pewien element intrygujcy sposb zoenia psw w ziemi, przypominajcy depozyty psw ofiarnych charakterystyczne dla okresu przedrzymskiego i okresu wpyww rzymskich na rozlegych terenach od Holandii po Polsk, a tu szczeglnie na Kujawach. Chodzi o psy chowane w osadach, obok domostw, bez zabytkw archeologicznych (poza niewielk iloci fragmentw ceramiki pochodzcych zazwyczaj z jednego potuczonego naczynia, o ktrym si przypuszcza, e mogo by psi misk). Skadane byy zwykle w pozycji spoczynku zwinitego w kbek picego zwierzcia; czasem skadano ich cznie po dwa i wicej. Gwna rnica polega na tym, e psy z okresu wpyww rzymskich deponowano rzadko w osobnych jamach, ale raczej w warstwie, czsto pod paleniskami.

Znaczenie obiektu
Jak mona interpretowa opisany obiekt? Wydaje si, e pierwotnie moga to by najprostszego typu studnia niewielka jama o rwnych ciankach, wypeniona podsikajc wod gruntow i deszczwk, zabezpieczona przed osuwaniem si palikami oplecionymi witkami. Trudno odrni lady takich studni od zwykych jam mietniskowych, ktrymi zazwyczaj staway si po utracie swej pierwotnej funkcji. Podobne obiekty spotyka si w osadach, podczas gdy studnie o konstrukcji drewnianej typowe s dla grodw. Proste plecionkowe studnie, przypominajce duy kosz bez dna wstawiony do jamy w ziemi, znane s te z meklemburskich emporiw handlowych z VIII-IX wieku. Obecno zbiornika wody w osadzie kaliskiej moe si wydawa zbyteczna w pobliu pyna bowiem jedna z odng Prosny, lecz rda pisa-

Plan osady. Jam z psami oznaczono kolorem niebieskim. Ryc. 1 Dorota Cyngot, Dariusz Wyczkowski

Czy jednak tradycja ywa w okresie wpyww rzymskich moga przetrwa niepokoje i przemiany spoeczne okresu wdrwek ludw i przejawi si w czasie o kilkaset lat pniejszym we wczesnym redniowieczu? Czy wizja dugiego trwania obrzdu, podkrelajcego rol psa jako stranika domu, nie jest zbyt nieprawdopodobna? Stosujc analogi do reminiscencji pogaskich we wspczesnym chrzecijastwie, mona nawiza do mitologii samych Sowian, badanej nie tylko poprzez rda historyczne i archeologiczne, ale rwnie poprzez elementy folkloru: obrzdy, bajki, przysowia, nazwy osobowe i miejscowe, epik ludow. Badania wskazuj na obecne w religii Sowian nakadajce si warstwy wierze, ze szczeglnie trwaym, wyranym i wsplnym dla caego wiata sowiaskiego kompleksem indoeuropejskim. Podczas budowy wielkich zwizkw plemiennych, a pniej rwnie pastw sowiaskich, przeksztaceniom ulegaa gwnie wysza sfera obrzdw, zwizana z yciem publicznym; t nastpnie zdominoway wpywy chrzecijastwa. Jednak sfera ycia prywatnego, szczeglnie w zakresie spraw zwizanych z domem, zostaa dotknita t zmian w maym stopniu. Moliwe, e do rozwizania zagadki kaliskich psw wystarczy wyjanienie najprostsze ch pochowania zwierzcia, ktre od tysicy lat byo i pozostaje nadal bliskim towarzyszem ycia czowieka (ryc. 8). Nietypowe byoby jednak wwczas miejsce pochwku rodek osady, w ktrej prowadzono rnego rodzaju oywion dziaalno oraz fakt, e pochowano jednorazowo bd w krtkim odstpie czasu dwa psy. We wczesnym redniowieczu psy odgryway znaczn rol w hodowli i jako stre domu Sowian; w czasach pniejszych uywano ich do polowa. W postaci fragmentw szkieletu odkrywane s na wikszoci stanowisk z okresu wczesnego redniowiecza, gdzie udzia ich koci wynosi zazwyczaj kilka procent. Jednak natrafienie na kompletny szkielet psa jest na terenach Polski wielk rzadkoci. Poza Polsk nieliczne pochwki psw znane s z Wielkich Moraw. Obiekt z psami z Kalisza Starego Miasta jest wic tym bardziej fascynujcy. Koczc histori kaliskiej studni, w ktrej spoczynek znalazy dwa psy, mona jeszcze z niezwykle bogatego zasobu przysw i porwna dotyczcych tych zwierzt przypomnie jedno: Uy jak pies w studni, wywodzce si z moralizatorskich bajek o zwierztach, a oznaczajce sytuacj, kiedy kto popad w tarapaty.
Literatura: A. Gieysztor, Mitologia Sowian, Warszawa 1982. T. Makiewicz, Znaczenie sakralne tzw. pochwkw psw na terenie rodkowoeuropejskiego Barbaricum [w:] Folia Praehistorica Posnaniensia, nr 2, 1987, s. 239277.

Pozostaoci drewnianego pojemnika na wod. Ryc. 2 Dariusz Wyczkowski

Pies nr 2. Ryc. 5 Dariusz Wyczkowski

Pies nr 1. Ryc. 3 Dariusz Wyczkowski

Pies nr 2. Ryc. 6 Dariusz Wyczkowski

Pies nr 1. Ryc. 4 Dariusz Wyczkowski

Towarzysz wykopalisk. Ryc. 8 Adam Kdzierski

Przekrj jamy z psami i z beczk. Ryc. 7 Dariusz Wyczkowski

redniowieczne przedmioty z oowiu, cyny, srebra, brzu i elaza

Zabytki metalowe Starego Miasta

Sawomir Miek Dariusz Wyczkowski
Szsty ju sezon bada na terenie redniowiecznej osady na Starym Miecie w Kaliszu dostarczy kolejnych ciekawych znalezisk. W wypeniskach zniszczonych ork jam znaleziono tysice fragmentw naczy ceramicznych datowanych na okres od XI do XVIII wieku, szcztki zwierzce oraz drobne przedmioty ze szka i metalu. Na zniszczonym przez wod cmentarzysku, oprcz szcztkw ludzkich, zostay odkryte ozdoby (gwnie ze srebra i brzu) oraz przedmioty uytkowe pochodzce z wczeniejszej osady, a take bdce wyposaeniem pochwkw. Wikszo z tych znalezisk dopiero zostanie poddana konserwacji, dokumentacji i naukowemu opracowaniu. Prezentowane poniej wnioski s jedynie wstpn analiz wybranych kategorii zabytkw. zblionych wymiarach. Mona przypuszcza, e wobec ich niewielkiego ciaru wasnego suyy do precyzyjnego odwaania niewielkich iloci, na przykad srebra. Formy dwustokowe, uwaane za przliki, obciniki przlic, podobnie jak w przypadku stokowatych, trudno uzna za odwaniki. W materiale uzyskanym podczas bada wystpi zaledwie jeden taki zabytek. Najbardziej rozpowszechnione s oowiane krki, suce zapewne jako obciniki lub prymitywne i podatne na faszowanie ciarki wagowe. Podczas dotychczasowych bada na Starym Miecie znaleziono ich kilkanacie, rnicych si sposobem wykonania oraz wag. S wrd nich kka wykonane przez odlewanie w formie, wycinane i formowane z oowianej blachy. rednica wikszoci krkw mieci si w przedziale pomidzy 1,5 do 3 centymetrw. Najwikszy ma rednic okoo 5,5-6 centymetrw i wag 90 gramw. Przedmioty te mogy by wykorzystywane przy waeniu i odmierzaniu towaru. Rwnie trudno jest orzec, czy znaleziona oowiana kostka jest odwanikiem. Wskazywa na to mog jej niewielkie wymiary, may ciar oraz trudne do odczytania ryty na ciankach. Kilka lat temu w pobliu grodziska na Zawodziu odnaleziono podobn oowian kostk. Na jej ciankach widniay ryty przedstawiajce trudne do interpretacji symbole. Ze wzgldu na wystpujce podobiestwa oraz unikalny zestaw symboli na kostce wydaje si, e oba przedmioty wymagaj oddzielnego opracowania. Odwaniki elazne w koszulkach ze stopw miedzi cz si nierozerwalnie z miejscami handlu. Topografia terenu, na jakim znaleziono wikszo z nich, piaszczyste achy oddzielone od siebie ciekami i oczkami wodnymi, wyklucza wykorzystywanie tego miejsca pod targ. atwiej przyj, e stanowiy one przypadkowe zguby, zwaszcza e cz z nich odkryta zostaa poza reliktami zabudowa. Naley przypomnie, e najwikszy w tym roku zesp piciu odwanikw zosta znaleziony w wypenisku produkcyjnego obiektu 42 w wykopie II E na stanowisku Servisco. Wszystkie odwaniki prezentuj jeden typ beczukowaty, o lekko spaszczonych biegunach. Okrywanie elaza paszczem z metalu kolorowego zapobiega miao prbom faszowania ciaru. Identyczne odwaniki byy w uyciu we wczesnym redniowieczu, zarwno na terenie Polski, jak i Skandynawii. Osobn kategori zabytkw stanowi wykonane z oowiu ozdoby. Wrd nich odkryto zawieszk niewielk owaln blaszk dugoci okoo 2,5 centymetra i szerokoci 1-2 centymetrw. W jej wszym kocu widnieje dziurka suca zapewne do umocowania zawieszki. Po obu stronach przedmiotu znajduje si dekoracja. Poniewa wyryte linie s do pytkie, a przedmiot uszkodzony, trudno stwierdzi, co ona przedstawia. Druga strona zawieszki prezentuje esowaty zaptlony ksztat, wykonany przy pomocy bardziej pynnych, mikkich linii. Dzieo nie zostao ukoczone, moliwe te, e niektre z linii zostay zatarte i zniszczone. Esowaty ksztat moe by rwnie dobrze stylizowan liter S, plecionk lub przedstawieniem wa bd smoka ze spaszczonym owalnym bem. Obiekt, w ktrym zostaa znaleziona zawieszka, datowany jest wstpnie na XII wiek. Z oowiu bd cyny wykonano piercionek z tamow obrczk o rednicy okoo 2 centymetrw i oczkiem o rednicy 1,4 centymetra. W centrum oczka znajduje si krzy otoczony dwoma koncentrycznie uoonymi okrgami. Trudno powiedzie, kiedy przedmiot ten mg powsta. Zosta znaleziony w przemieszanych warstwach zniszczonego cmentarzyska datowanego na XI-XII wiek. Jedynym elementem datujcym w tym wypadku moe by forma krzya rwnoramienna, o rozdwojonych kocach, skadajca si z czterech jednakowych segmentw. W ikonografii wystpuje kilka rodzajw krzya rwnoramiennego o tego typu zakoczeniach. Wikszo z nich, oprcz znaczenia sakralnego, uywana jest w heraldyce. Wszystkie wystpuj w okresie wczesnego redniowiecza. archeologia

Przedmioty z oowiu
Wrd pozyskanych materiaw du grup stanowi przedmioty z oowiu. Grudki metalu i bezksztatne placki to produkty powstae w wyniku technologicznego procesu przetapiania oowiu bd jego rud. Cz z nich moga rwnie powsta podczas wykonywania odleww uytkowych. O tym, e ow by gromadzony i przechowywany, wiadcz wiksze kawaki metalu sztabki oraz placki odlewane w formach. W materiale zabytkowym znajduj si cztery takie zabytki. Jedn z nich jest cz placka o gruboci okoo 0,3-0,4 centymetra i wadze 39,3 grama, znaleziona na cmentarzysku. Wikszy od niej fragment, rozszerzajcy si z jednej strony (szeroko 2,8 x 3,5 centymetra w przekroju) i zwajcy z drugiej (2 x 2,5 centymetra), way 284 gramy i mierzy 5-5,5 centymetra. Sztabka ma na powierzchni liczne lady po odcinaniu, nacinaniu i ciciu. To by moe fragment klinowatej oowianej klamry czcej bloki kamienne. Fragment innej sztabki bd te wikszego obcinika way 15,4 grama oraz ma krzyowe nacicie na powierzchni. Kolejny przedmiot to duy oowiany placek z zagadkowym rytem przedstawiajcym krzy na wzgrzu i spywajc z gry esowat wstg. Znaczn cz zabytkw z oowiu stanowi odwaniki. Trwa dyskusja, ktre z nich suyy do waenia. Wikszo to formy bardzo podatne na faszowanie. Wrd nich znajduj si ksztaty stokowate, dwustokowe oraz paskie kka. Znaleziono kilka zabytkw stokowatych o

Srebrne paciorki i kabczki

Wrd zabytkw srebrnych na szczeglne zainteresowanie zasuguje paciorek z guzami i kabczek skroniowy. Paciorki byy rodzajem ozdoby szyi. Nawlekano je na sznurki, czsto w poczeniu z innymi ozdobami. Szczeglnie skomplikowane pod wzgldem technologicznym byy paciorki ze srebra. Odnaleziony na Starym Miecie paciorek wykonany zosta z dwch blaszanych pkul poczonych w rodku, z pkolistymi guzkami dookoa

Oowiana zawieszka ze smokiem (?)

Rozdzielacz rzemieni ekwipunku jedzieckiego

Srebrna ozdoba kabczek skroniowy

Krzyyk z brzu

i wiecami granulek. Technik granulacji wykorzystano rwnie do zamaskowania miejsca czenia pkul paciorka oraz przy otworach na sznurek. Technika ta, bdca szczytowym osigniciem wczesnoredniowiecznych zotnikw, polegaa na ukadaniu motyww ornamentacyjnych z malekich granulek przytwierdzanych do podoa. Do dzisiaj brak jest jednoznacznej odpowiedzi, jak przy pomocy prymitywnych narzdzi udawao si formowa srebrne kuleczki o rednicy poniej milimetra, a nastpnie przytwierdza je do podoa, tworzc skomplikowane motywy zdobnicze. Do poowy lat 90. XX wieku tego typu zabytki znane byy z 91 stanowisk, przede wszystkim skarbw i cmentarzysk. Kaliski paciorek jest drugim znalezionym na terenach osadniczych, co moe wiadczy o uywaniu tego typu ozdoby na co dzie. Kabczki skroniowe stanowiy powszechnie uywan ozdob gowy kobiet sowiaskich. Noszono je najczciej w okolicach skroni, przymocowane rzemieniami do lnianych lub wenianych opasek. Odnaleziony na terenie osady kabczek wykonany zosta ze srebra i naley do ozdb esowatych, majcych ksztat otwartego piercienia, o jednym kocu prosto ucitym, a drugim uformowanym w esowate uszko. Cech wyrniajc omawiany zabytek jest ozdobienie uszka podunymi obkami. Niewielki rozmiar ozdoby (1,9 centymetra) wiadczy, e powstaa ona pomidzy X a XIII wiekiem.

Dzwoneczki z brzu i dewocjonalia

Brz znany by od staroytnoci. Jego trwao, kolor oraz stosunkowo dua dostpno w porwnaniu z metalami szlachetnymi sprawiy, e czsto uywany by we wczesnym redniowieczu do wyrobu ozdb, oku oraz aplikacji. Wrd ozdb z brzu zwraca uwag dua liczba dzwoneczkw. Wszystkie maj zblion wielko, okoo 1,5 centymetra rednicy, oraz kulisty ksztat. Koliste uszko u gry suyo do zawieszania dzwoneczka, natomiast u dou widoczne jest miejsce zasklepienia. Znalezione egzemplarze rni si jedynie dekoracj powierzchni. Niektre dekorowane s przy pomocy ukonych linii rytych na zamkniciu, inne zdobione s poziomymi liniami na powierzchni. S te dzwonki pozbawione dekoracji.

Podobn budow ma kolejny niezwyky zabytek. Jest to dua, aurowa kula z brzu, o rednicy okoo 6 centymetrw. Jej powierzchni zdobi wycite trjkty, zwrcone podstaw do gry. Wewntrz znajduje si maa brzowa kuleczka, a od strony spodniej widoczne jest zamknicie podobne do tego, ktre maj dzwoneczki. Przedmiot ten zosta znaleziony w stropie obiektu wstpnie datowanego przy pomocy ceramiki na XII wiek. Jest to zabytek unikatowy; obecnie nie znamy drugiego takiego egzemplarza z terenw Polski i krajw ssiednich. Po odkryciu okrelono go jako grzechotk, ale tylko na podstawie podobiestwa do przedmiotw uywanych obecnie. Wczesnoredniowieczne grzechotki byo bowiem o wiele mniejsze, ponadto wykonywano je z gliny, a nie z metalu. W tym wypadku kaliski zabytek wykazuje wicej cech zblionych do dzwonkw, jednak nie spotyka si dzwonkw o takich rozmiarach i takiej formie. Na terenie grodziska na Zawodziu zosta odnaleziony fragment podobnej aurowej blachy z brzu. Prawdopodobnie std moe rwnie pochodzi brzowy krzyyk. Odnaleziony zosta w warstwie ziemi ornej w pobliu badanego pniej obiektu. Jest to krzy rwnoramienny, o okrgym przekroju belek, delikatnie zwajcych si ku kocom. Jego ramiona zostay zakoczone elementami w formie spaszczonej kuli. I tak na belce poprzecznej s po dwa takie elementy, przy czym skrajne zostay uformowane na ksztat stoka. Dolny kraniec pionowej belki ozdabiaj nie dwa, a trzy elementy, natomiast w grnym rol trzeciego, skrajnego spenia paskie uszko. W ten sposb zostaa zaakcentowana pionowa o krzya. W centrum, na przeciciu belek znajduje si niewielkie okrge zgrubienie z wyrytym na nim ukonym znakiem krzya. Ten typ krzyyka o delikatnej budowie i zaakcentowanym przeciciu belek oraz z rozbudowanymi zakoczeniami ramion znajdowany jest gwnie na cmentarzyskach. Datuje si go na XII-XIII wiek. Do dewocjonaliw, pomimo zachowanej formy, nie mona zaliczy innego paskiego krzyyka. Wykonano go z brzu, prawdopodobnie o zwikszonej domieszce cyny lub oowiu, o czym wiadczy moe kolor pokrywajcej go patyny. To krzy rwnoramienny o citych kocach i rozpitoci ramion 4,1 centymetra. W centrum,

na ich przeciciu, zosta ozdobiony wypukym motywem okrgu przekrelonego ukonym krzyem. Dodatkowo powierzchni przedmiotu pokrywaj niewielkie guzki, umieszczone po cztery na kadym ramieniu, a centraln cz ozdabia pi takich wypukoci. Na kadym z ramion znajduje si okrga dziurka, miejsce przymocowania ozdoby. Widoczne s te lady naprawy. Jedno z ramion krzya zostao uamane w miejscu gdzie jest otwr. Wykonano zatem dodatkow dziurk, bliej centralnej czci przedmiotu. Mona przypuszcza, e aplikacja bya mocowana do drewna bd te do skry. Jest wielce prawdopodobne, e jest to na przykad ozdobny element rzdu koskiego. Mona datowa go oglnie na okres wczesnego redniowiecza, przy czym warto zaznaczy, e zastosowana tutaj dekoracja przekrelony okrg czsto wystpuje w sztuce romaskiej. Jest ona obecna zarwno w dekoracjach architektonicznych, jak rwnie stosowana przy iluminacji rkopisw i dekoracji przedmiotw uytkowych.

Przedmioty elazne
Ze wzgldu na warunki glebowe badanego terenu zabytki elazne zachoway si w bardzo zym stanie. Zdecydowana wikszo wykopanych artefaktw elaznych to gwodzie, prty oraz trudne do identyfikacji bezksztatne przedmioty. Wrd nich wyrniaj si dwie grupy obiektw: bro obuchowa i odwaniki. W czasie tegorocznych prac odnalezione zostay dwa topory i czekan bojowy. Stan zachowania toporw uniemoliwia na razie identyfikowanie ich typu i precyzyjn datacj. Czekan bojowy wskazuje na pewne podobiestwo do pochodzcych z Moraw czekanw typu bradatica. To pokrewiestwo jest jednak niepewne, bowiem kaliski zabytek od czekanw morawskich dzieli dugi odcinek czasowy. Charakterystyczne dla przedmiotu ze Starego Miasta s cztery wydatne wsy na osadzie oraz krtka broda na ostrzu. Na podstawie ceramiki znajdujcej si w obiekcie bro mona datowa na wiek XII. Prezentowane powyej zabytki nie wyczerpuj listy tegorocznych znalezisk. Pominite zostay midzy innymi monety, zabytki z terenu przylegajcego do osady cmentarzyska oraz wiele innych przedmiotw, na ktrych opisanie najzwyczajniej zabrako miejsca.

Oowiana zawieszka tu po odkryciu

Grzechotka z brzu

Ornamentowana obrczka

Srebrny paciorek Fot. Dariusz Wyczkowski

Najstarszy widok Kalisza?

Uwagi na marginesie jednego odkrycia
Dariusz Wyczkowski
Badania archeologiczne prowadzone od szeciu lat na terenie osady, ktrej relikty skrywa ziemia na kaliskim Starym Miecie, w dzielnicy Zawodzie, co roku zwikszaj nasz wiedz o yciu tej czci orodka osadniczego we wczesnym redniowieczu oraz dostarczaj nowych rewelacyjnych zabytkw. Dziki dokonanym odkryciom znamy ju miejsce zajmowane przez produkcyjn cz osady. Znamy rwnie losy wzgrza na poudniowym jej kracu. Wiadomo, e w X wieku byo one zajte przez osadnictwo, e istniay tu obiekty zwizane z produkcj, a mieszkacy posugiwali si w yciu codziennym srebrem, arabskimi dirhemami siekanymi na mniejsze kawaki dla prowadzenia drobnych, codziennych transakcji. Wiadomo te, e w XI-XII wieku rozwijaa si tu osada zwizana z funkcjonujcym na Zawodziu grodem, a nastpnie teren ten obj swoim zasigiem cmentarz grzebalny. Prowadzone badania pozwoliy zaobserwowa lady zniszcze dokonanych przez powd w XIII, a moe XIV wieku, kiedy wzgrze zostao rozmyte, a wiksza cz cmentarza, wraz z pochwkami, znalaza si pod wod. Bardziej na zachd, w kierunku wysokiego brzegu doliny, rozcigao si nastpne wzniesienie, otoczone podmokymi kami i starorzeczami Prosny, ktrej nurt w XII wieku pyn jeszcze blisko grodziska na Zawodziu. Na nim znajdoway si, w XI i pocztkach XII wieku, obiekty produkcyjne, a w okresie pniejszym, niwelujc uprzednio teren, wzniesiono obiekt mieszkalny. Na poudniowy wschd od tego protomiejskiego orodka wznosi si w XII wieku masyw grodu z monumentaln kolegiat, kamiennym dononem i zapewne rwnie murowan siedzib ksicia. Na zachodzie, na krawdzi doliny, osada na Rypinku rozoya si wok usytuowanego na wzgrzu kocioa witego Gotarda. rytw naskalnych wykonanych w epoce kamienia mogy mie wanie charakter takiej spontanicznej wypowiedzi. Z okresw nam bliszych znamy tych wiadectw coraz wicej. Pokusie uwiecznienia swojego nazwiska nie mg si oprze na przykad jeden z pierwszych powanych badaczy rzymskich katakumb, yjcy na przeomie XVI i XVII wieku, Antonio Bosio, zwany rwnie Kolumbem Katakumb, autor Roma Sotterranea, ktry podpisa si w centrum jednej z grupowych scen zdobicych nisz podziemnego cubiculum. Graffiti, napisy i rysunki wydrapane na murach budowli staroytnych s dla nas jednoczenie najstarszym przejawem wandalizmu, lecz z drugiej strony stanowi nieocenione rdo dla zbadania ludzkich zachowa, namitnoci, sposobw artykuowania swojego zdania zarwno w sprawach najbardziej intymnych przey, jak rwnie sporw politycznych, religijnych i sportowych, opinii handlowych, autoreklamy itd. archeologia

Schematyczny przerys rysunku z plakietki

Co mwi rda?
Bardzo rzadko my, archeolodzy, mamy moliwo zetknicia si ze wiadectwem czyjej spontanicznej wypowiedzi, przypadkowej, niczym nie wymuszonej, ograniczonej jedynie przez sposb, w jaki zostaa ona kiedy wyartykuowana, zaznaczona, zapisana. Historycy operujcy rdami pisanymi stanowi w tym wzgldzie grup uprzywilejowan. Listy, pamitniki, kronikarskie uwagi, zapiski czynione na marginesach ksig podczas lektury przez dawno nieyjcych czytelnikw, sowa bdce tchnieniem chwili, zatrzymanym w czasie, niejako przypadkowo, lecz na zawsze w przypadku rda archeologicznego mamy najczciej do czynienia albo po prostu z rzemielniczym wytworem, albo te z przemylan artystycznie wypowiedzi, podporzdkowan zewntrznym reguom, kanonom, warunkowan przez ideologi, religi i inne czynniki zewntrzne ograniczajce w znacznym stopniu swobod twrcy. Przypuszcza si, e niektre z malowide bd

Tablice do gry w mynek, ryte na pytach dziedzica rzymskiej twierdzy Antonii w Jerozolimie, pozwalaj nam spojrze na to miejsce w zupenie inny sposb. Moemy zobaczy nudzcych si na subie rzymskich onierzy, grajcych podczas warty dla zabicia czasu. Prawdopodobnie rwnie znudzony stranik mg by autorem prymitywnych rytw przedstawiajcych rycerzy, odkrytych na murach grodu Libuin w rodkowych Czechach. Rysunki te datowane s na przeom X i XI wieku. Czy przedstawione przez niego postaci s obrazem rzeczywistych scen widzianych i rejestrowanych przez nieznan nam z imienia osob, czy te przedstawiaj sceny, osoby yjce jedynie w wyobrani? Tego prawdopodobnie nie dowiemy si nigdy. Podobne emocje budzi moe znaleziona podczas ostatnich bada na Starym Miecie w Kaliszu niewielka, pogita oowiana pytka. Zostaa ona odkryta podczas bada prowadzonych w 2006 roku. Spoczywaa w stropie zasypiska obiektu numer 6, znajdujcego si w wykopie XX. Sam obiekt by, jak si wydaje obecnie, rodzajem cysterny, otwar-

tego zbiornika na wod. Jego rednica wynosia okoo 2-2,5 metra, przy czym jama zwaa si w kierunku dna, na ktrym znajdoway si warstwy gruboziarnistego piasku i wiru, przykryte przez warstw wikszych kamieni. Prawdopodobnie jeden z brzegw rwnie by umocniony kamieniami. Obecne dno obiektu znajdowao si okoo metra poniej powierzchni gruntu i nieco powyej poziomu wody gruntowej. W jego wypenisku znaleziono fragmenty ceramiki, niewielk ilo koci zwierzcych i skorodowane elazne przedmioty. Oglnie mona datowa znalezion tu ceramik na wiek XII. Spoczywajca na dnie warstwa wiru, drobnych, spkanych w ogniu okruchw kamiennych oraz rozdrobnionych kawakw ceramiki moe wiadczy o tym, e obiekt by otwarty i w okresie jego uytkowania odkaday si tam niewielkie, spywajce z zewntrz zanieczyszczenia. Moe to rwnie wiadczy i o tym, e nie dopuszczano, aby jama zostaa zanieczyszczona przez odpadki. Najprawdopodobniej suy on jako zbiornik wody, a jego uytkowanie mona powiza z funkcjonujcymi w pobliu warsztatami produkcyjnymi. Jak ju wspomniaem, w grnej partii zasypiska odnaleziono przedmiot metalowy, ktry wywoa dyskusj dotyczc tego, kiedy i dla jakich celw zosta wykonany. Jest to mianowicie duy placek oowiu, odlany bezporednio na podoe zanieczyszczonej drobnymi kamykami lub te grudkami ziemi, o czym wiadczy jego tylna strona. Trudno nazwa ten zabytek pytk oowian, gdy nigdy nie zosta on przygotowany technicznie. Jego dwie powierzchnie pozostay nieopracowane. I tak jak na spodzie widoczne s nierwnoci podoa, na ktre zosta wylany roztopiony metal, tak na stronie wierzchniej wida nierwnoci powstae w wyniku stygnicia rozlanego oowiu. Z ca pewnoci mona stwierdzi, e przedmiot ten nie by celowo odlany w formie. Jego obecny ksztat zosta nadany ju po ostygniciu metalu. Krawdzie metalowego placka poobcinano bd opiowano tak, e nadano mu form zaokrglonego trjlicia o prosto zacitej podstawie. Sama podstawa zostaa nacita w dwu miejscach. Naley zauway, e taki wanie ksztat nie musia by w peni zamierzonym, lecz mg wynika rwnie z naturalnego ksztatu wylanego placka metalu i by jedynie jego modyfikacj. Trudno w tej chwili powiedzie co o kolejnoci wykonywanych czynnoci. Wydaje si jednak, e przed formowaniem pytki na jej powierzchni zosta wykonany ryt. Sposb wykonania pozwala przypuszcza, e zosta on zrobiony przez osob niewprawion w tego rodzaju czynnoci twardym, ostro zakoczonym narzdziem, przy czym by to raczej rodzaj rysika, szpikulca ni na przykad kocwka noa. Linie ryte s pytko, niewprawnymi, szybkimi pocigniciami, bez dokonywania poprawek i retuszy. Centralnym elementem przedstawienia jest krzy umieszczony w grnej czci pytki. Zosta on wykonany przy pomocy dwu rytych linii, przy czym pierwsz wykonano lini pionow przez ryt od dou do gry, a nastpnie krtsz kresk zaznaczone zostay ramiona krzya. W dalszej kolejnoci wyryto przedstawienie wzgrza (?) i esowatej wstgi, schodzcej z prawego grnego rogu w d. Trudno rozstrzygn, ktre z tych przedstawie wykonano jako pierwsze. Prawdopodobnie najpierw zosta posadowiony krzy,

a wic zaznaczono jego podstaw miejsce, na ktrym stoi. W tym celu dwiema liniami starano si zaznaczy wzniesienie, pagrek. Jednak niezbyt precyzyjne wykonanie sprawio, e z prawej strony, w celu zamknicia ksztatu, trzeba byo nakreli jeszcze jedn, krtk, niemal pionow lini. Poza tym grna kreska rysujca wzniesienie nie dosiga krzya. W zwizku z tym wyryto kolejne dwie, pkoliste w zamierzeniu, bardzo sabo widoczne linie, bdce jego podstaw. Rwnoczenie widoczne s dwie linie, bardzo sabo wyryte, mogce by prb wyrysowania podstawy wzniesienia. Od grnego prawego rogu plakietki biegnie wstga zaznaczona kilkoma liniami. Zakrca ona esowato na wysokoci szczytu wyrysowanego wzniesienia i opada z niego nieco na lewo od osi przedstawienia. Wyglda to tak, jakby wstga ta miaa ople, opasa zaznaczony ksztat pagrka lub spywa po nim. Z tego te powodu mona przyj roboczo, e zostaa ona wykonana ju po wyryciu ksztatu wzniesienia. Ryto j zapewne od dou, z lewej strony w praw i do gry, przy czym przypuszczalnie jako pierwsz wykonano lini grn, pierwsz od lewej. Ta esowata wstga jest najlepszym dowodem na to, e osoba wykonujca t czynno nie bya wprawiona w tworzeniu rytej dekoracji na powierzchni metalu. Element ten wykonano przy pomocy kilku osobnych naci, nieudolnie starajc si zachowa zaoon szeroko krelonego ksztatu. Jeli przyj topograficzn interpretacj rysunku, naleaoby przypuszcza, e wstga to po prostu droga rysowana w sposb widziany z gry, z lotu ptaka, nieudolnie, bez zachowania zasad perspektywy, umieszczona w pewnym okrelonym ju (krzy i wzgrze) terenie. Cao plakietki zarwno obie jej powierzchnie, jak i obcinane i formowane krawdzie oraz ryty pokryta jest rwnomiern warstw patyny, zwizkw korozji oowiu. wiadczy to o wykonaniu wszystkich elementw w jednym okresie. Brak jest jakichkolwiek otworw, zaczepw, czegokolwiek, co mogoby wiadczy, e pytka bya przeznaczona do przybicia, przyszycia czy jakiegokolwiek innego przymocowania.

Plakietka z rytem

Trudno interpretacji
Wszystkie uywane przeze mnie okrelenia topograficzne, a wic wzgrze, wzniesienie, pagrek, droga wynikaj z pewnej przyjtej interpretacji rytw. Trudno bowiem oprze si wraeniu, e rzeczywicie zostao tu utrwalone wyobraenie wzgrza. Jeli jest to wytwr wyobrani, musimy pamita, e kade dzieo, przejaw aktywnoci ludzkiej, jest w jakim stopniu zalene od przychodzcych z zewntrz bodcw. Przyjmowanie i przeksztacanie tych bodcw, zarwno kulturowych, spoecznych, jak i zwizanych z osobistym postrzeganiem rzeczywistoci otaczajcego nas wiata, jest trudnym do zdefiniowania procesem twrczym. I nie ma znaczenia, czy chodzi o dziecice rysunki jesiennej alei, czy te na przykad o wygrzewane socem Oliwki pod Saint Remy, malowane przez van Gogha. Jest to wynik jednego i tego samego procesu twrczego. Za taki sam przejaw tego procesu naley uzna i plakietk znalezion na Starym Miecie w Kaliszu. Trudno si dopatrzy wzorcw dla wyrytego tutaj przedstawienia. Jeli przyjmiemy, e pochodzi z XII wieku, podobnie jak cao zdeponowanego w obiekcie materiau zabytkowego, mogoby to

by jedno z biblijnych przedstawie zwizanych z krzyem. Wrd nich s wszystkie przedstawienia Golgoty, Drogi Krzyowej, ukrzyowania oraz przedstawienia raju. Stojcy na wzniesieniu krzy pojawia si rwnie w scenach Sdu Ostatecznego, a take na przykad w tle przedstawie Chrystusa tronujcego. W ten sposb pokazywano rwnie w sposb symboliczny raj, Koci, Jerozolim Niebiask z wizji apokaliptycznych witego Jana. Krzy na wzgrzu mg te symbolicznie oznacza zarwno cnoty kardynalne, jak i zbawienie. Droga wspinajca si na wzgrze moe by wic drog zbawienia, w szerokim rozumieniu tego sowa. Moe przecie by to droga Chrystusa na Golgot, indywidualna droga ycia kadego czowieka, schematyczne przedstawienie kierunku do celu, ku krzyowi i zbawieniu. Tylko czy ta symbolika bya uchwytna, czytelna dla wikszoci spoeczestwa? Czy przedstawione wzorce byy wwczas ywe, atwe w odbiorze, przyswajalne, obecne w codziennym yciu? Sdzc z postpw chrystianizacji, XII wiek by okresem powolnego zaznajamiania si z prawdami wiary niemodlcej si wikszoci spoeczestwa. Tak wic wtpliwym jest, e ktry z omwionych powyej schematw ikonograficznych na tyle zapad w pami nieznanego nam mieszkaca kaliskiego osiedla, e zosta przez niego przedstawiony w wolnej chwili, na kawaku niepotrzebnego oowiu. Wstga, ktr bymy byli skonni uwaa za drog, wiedzie esowato, od podny wzniesienia, w gr. Sprawia wraenie, jakby wrcz omijaa stojcy na szczycie krzy. Co wicej, wydaje si, e nie wchodzi ona w ogle na szczyt wzgrza, a jedynie je omija. A wic nie wiedzie na szczyt, lecz przechodzi przez wzgrze. W tym miejscu proponowana interpretacja, nawizujca do symboliki przedstawie religijnych, zdaje si niezbyt trafiona. Bowiem zastanwmy si, c miaoby znaczy takie przedstawienie i do czego nawizywa, pokazujc drog wiodc gdzie na bezdroa, z dala od zbawczej sfery krzya? Przychodzce na myl skojarzenia kieruj nas w stron jakich prymitywnych moralizatorskich schematw ikonograficznych z okresu zmierzchu redniowiecza i pocztku czasw nowoytnych. Czy mona przypuszcza, e wanie przedstawienie zej drogi, szlaku wiodcego w zym kierunku, z dala od raju i zbawienia, zostao pokazane na kaliskiej plakietce? Nie naley te raczej zakada, e rysunek drogi po prostu nie wyszed rytownikowi. Prosta, biegnca na szczyt droga byaby przecie o wiele atwiejsza do wyrycia. Esowaty jej ksztat jest celowy i zamierzony, i zosta wykonany pomimo trudnoci, z jakimi zetkn si wykonawca rysunku przy jego ryciu. A wic najprawdopodobniej w tym wypadku chodzi musiao o taki a nie inny jej przebieg. Rwnie przedstawienie zdroju zbawienia zostaoby wykonane w prostszy

sposb. Jego oywcze wody wypywaj zawsze spod krzya, co stanowi nawizanie do czterech wielkich rzek wypywajcych z raju. Wijca si wstga rzeki bd strumienia, jeli przyjmiemy tak interpretacj, pynaby wic przez wzgrze lub te by je opywaa. Wszystkie te rozwaania prowadz nas do wniosku, e mg tu zosta przedstawiony jaki znany element topografii. Krzy jest przypuszczalnie przedstawieniem miejsca sakralizowanego. Moe to by wic zarwno krzy przydrony, cmentarz, jak i koci. Jak wynika z dotychczasowych bada, w dolinie Prosny istniay kpy opywane nurtem licznych odng rzeki, ktra w tym miejscu pyna kilkoma korytami, meandrujc po caym dnie doliny. Moliwe jest wic, e wanie jedno z takich wzgrz zostao z nieznanych powodw odrcznie, szybko wyryte na kawaku metalu. Wiadomo, e znajdoway si tu trzy kocioy i zwizane z nimi cmentarze. Czy wic jest to schematyczny i nieporadny obraz grodziska na Zawodziu z widoczn z oddali kolegiat witego Pawa? A moe widok niezidentyfikowanego wci wzniesienia z kocioem Najwitszej Marii Panny? Trudno jednake oprze si pewnemu innemu skojarzeniu. Oto stojc w miejscu odkrycia plakietki i spogldajc w kierunku zachodnim, widzimy wysoki brzeg doliny Prosny. Niedaleko znajduje si, obecnie niewidoczna, zasonita nowymi willami, stara osada na Rypinku. Tam te wznosi si neogotycka brya kocioa witego Gotarda. Jego kult prawdopodobnie dotar z Hildesheim (cesarski orodek w Niemczech) do Polski wkrtce po kanonizacji witego w 1131 roku. W Kaliszu koci mg zosta wzniesiony ju w XII wieku. Przypuszczalnie w okolicy kocioa, podobnie jak i dzisiaj, wychodzia droga z Zawodzia i osady na terenie obecnego Starego Miasta. Zapewne tutaj prowadzia ona pod gr, wchodzc na krawd doliny. Czyby nieznany nam czowiek, w wolnej chwili, z niewiadomych dla nas przyczyn naszkicowa widziany przez niego brzeg doliny Prosny? Zaznaczywszy krzy, moe miejsce kocioa, wyrysowawszy wzgrze, nakreli potem wiodc przez wzniesienie drog... A zatem czy nie jest moliwe, e mamy wanie najstarszy znany nam, prymitywny w swojej postaci, widok Kalisza? Ale dlaczego krzy zosta wzmocniony kopczykiem u jego podstawy? Czy by to przypadek, wynik zego prowadzenia rki przy rysowaniu wzniesienia? I co tak naprawd oznacza krzy koci, rozstaje drg, cmentarz na piaszczystej asze? Czy wstga jest drog, czy rzek? A moe jest to co zupenie innego? Dlaczego plakietka zostaa wyrzucona? Co si z ni dziao przed wyrzuceniem? Do czego bya uyta? Dlaczego metal nie zosta z powrotem przetopiony? Podobnych pyta mona byoby stawia jeszcze wicej, jednak na adne z nich nie ma odpowiedzi. Wszystkie one wiadcz jedynie o naszej bezradnoci naukowej w stosunku do niewielkiej, skorodowanej oowianej plakietki, na ktrej kto, kilkaset lat temu, niewprawnymi liniami narysowa to, co nagle stao si dla niego wane.

Pierwsza mennica w Kaliszu

Adam Kdzierski
Ju w XIX wieku znane byy wczesnoredniowieczne brakteaty z nazw Kalisz w legendzie. Byy to jednostronne denary produkowane pod koniec XII wieku przez Mieszka III i jego syna Mieszka Kaliskiego. Wydawao si, e jest to najstarszy pienidz bity w grodzie nad Prosn, jednak zabytki pochodzce z bada archeologicznych prowadzonych na Starym Miecie w Kaliszu od 2001 roku wskazuj na jeszcze starsz metryk miejscowego warsztatu menniczego. Najwaniejszym dowodem na istnienie wczeniejszego orodka jest niedawno odkryty zesp monet na posesji przy ulicy Bolesawa Pobonego 59. Cz niewielkiego skarbu, skadajcego si z piciu denarw krzyowych najmodszych typw i odmian, moe nalee do nieznanych emisji kaliskich. Na depozyt natrafiono przy badaniu szcztkw spalonego budynku, odkrywanego w latach 2003-2005 na terenie dawnej osady targowo-rzemielniczej. Poza monetami znaleziono tu fragmenty naczy wczesnoredniowiecznych, koci zwierzce, krek oowiany oraz fragment zotej ozdoby w ksztacie gowy byka. Odkryty zesp monet zawiera trzy denary z przedstawieniem na awersie krzya prostego (ryc. 1/1-3), pastorau (ryc. 1/4) oraz gowy w. Jana (ryc. 1/5). polskich z X i XI wieku jako odmiana 867-868 (dalej w tekcie CNP 867-868). Nosz one bardzo ascetyczne wyobraenia: na awersie krzy bez znakw midzy ramionami, a na rewersie krzy kawalerski ze znakiem V, bez symboli legendy w otokach. Takie cechy rysunku wiadcz o pnej chronologii tych obiektw. Poza tym znaleziska opisywanych denarw skupiaj si w poudniowo-wschodniej Wielkopolsce, a znane s jedynie z wczeniej wymienionego depozytu ze Starego Miasta w Kaliszu oraz z ogromnego zespou pochodzcego z pobliskiego Suszkowa. Ten nie zachowany do dzisiaj w caoci skarb denarw krzyowych, wacy 10 kilogramw srebra, zawiera a 1470 takich egzemplarzy. Biorc pod uwag dat ukrycia skarbu (poowa pierwszej dekady XII wieku) monety te (CNP 867-868) mona uzna chronologicznie za bliskie czasom zdeponowania zespou. Majc wic dane na temat ich rozprzestrzenienia i chronologii mona wysun tez o pochodzeniu denarw odmiany CNP 867-868 z Kalisza w czasach panowania tu Zbigniewa pierworodnego syna Wadysawa Hermana. Ksi naley do grona jednych z najbardziej zapomnianych i tragicznych postaci wrd piastowskich wadcw. Nigdy nie rzdzi na caym terytorium Polski, ale jako najstarszy syn Wadysawa I mia wszelkie prawa, by obj po nim tron. By rwnorzdnym, jeli nie pierwszym pretendentem do schedy po Wadysawie Hermanie. W latach 1093-1096 panowa na lsku, od 1097 roku w Wielkopolsce, na Kujawach oraz na ziemi sieradzko-czyckiej, wadajc na tych terenach wszystkimi grodami. Najpniej w 1102 roku, po mierci ojca, rozpocz rzdy rwnie na Mazowszu. Dopiero przegrana wojna o tron z Bolesawem Krzywoustym w 1106 roku zepchna Zbigniewa do roli ksicia zalenego od swego modszego brata. W okresie od 1097 do 1106 roku by samodzielnym wadc na terytorium poowy wczesnej Polski, w tym Kalisza. O ile w pierwszych latach tego okresu mg zagraa ksiciu Sieciech wszechwadny dotd palatyn jego ojca, o tyle po jego wygnaniu z kraju okoo 1100 roku sta si cakowicie suwerennym wadc. Taki status niewtpliwie pozwala starszemu

synowi Hermana produkowa wasny pienidz. Nie znamy do tej pory monet sygnowanych imieniem Zbigniewa, ale dziki odkryciu dwch skarbw z terenu poudniowej Wielkopolski mona przyporzdkowa cz emisji pnych odmian denarw krzyowych ksiciu i lokalizowa jego warsztat menniczy w Kaliszu. Warto si zastanowi, czy poza krzywkami CNP 867-868 istniej inne emisje monet, ktrych znaleziska zwizane s z Kaliszem. Bardzo interesujcy jest zbir prawie 2000 denarw krzyowych odmiany CNP 813 (ryc. 2), odkrytych w Suszkowie.

archeologia

Ryc. 2. Denary odmiany CNP 813 ze skarbu ze Suszkowa

Monety te wyrnia szeroki otok z dobrze widocznymi znakami pseudolegendy i mae pole. Koncentracja tego typu znalezisk znajduje si w poudniowo-wschodniej Wielkopolsce. Takie monety odkryto w Kaliszu, niedalekich Jastrzbnikach, wymienianym Suszkowie oraz w skarbie z Lenicy Maej koo czycy. Znowu wic znaleziska okrelonej odmiany denarw krzyowych zwizane s terytorialnie z Kaliszem. Analiza chronologiczna krzywek CNP 813 wie ich emisje z przeomem XI i XII wieku. Co ciekawe, w zespole ze Suszkowa znajduj si odmiany, ktrych awersy nawizuj do denarw CNP 813, a rewersy do CNP 867-868. Moe by to dowd pochodzenia obu odmian z jednego warsztatu menniczego (ryc. 3).

Ryc. 1. Denary krzyowe ze skarbu z Kalisza Starego Miasta

W maym zespole ze Starego Miasta w Kaliszu najbardziej interesujce dla rozwaa na temat pierwszej kaliskiej mennicy s dwie krzywki (ryc. 1/1-2), oznaczone w Corpus Nummorum Poloniae Mariana Gumowskiego katalogu monet

Ryc. 3. Denary CNP 813/867-868 ze skarbu w Suszkowie

Rozrzut znalezisk opisywanych denarw krzyowych koncentruje si wok Kalisza, wic tu mogy by produkowane. Orodek ten w okresie panowania Piastw stanowi wany punkt administracyjno-handlowy na ziemiach polskich od czasw plemiennych. To przecie tylko w Kaliszu stronnicy starszego syna Wadysawa Hermana stawili opr wojskom Krzywoustego. Zdobycie kaliskiego grodu otworzyo Bolesawowi drog do opanowania pozostaej czci Wielkopolski. Ten jedyny i wida godny zanotowania przez Galla Anonima wojenny epizod batalii 1106 roku wskazuje na pierwszorzdne znaczenie Kalisza w pastwie Zbigniewa i moe przekonywa o istnieniu tu warsztatu menniczego. Bratanek ksicia Mieszko III podj pod koniec XII wieku produkcj monet w Kaliszu, nawizujc by moe do starszej tradycji. Warsztat w Kaliszu mg by jednym z trzech orodkw mennictwa na ziemiach polskich w pierwszych latach XII wieku, poza mennic w Krakowie, produkujc denary z przedstawieniem ksicia Bolesawa na awersie i trjwieowej wityni na rewersie, oraz we Wrocawiu, gdzie wytwarzano krzywki wyobraajce gow w. Jana (ryc. 4).

Dla poprawy bezpieczestwa kaliszan

Aktualnoci

Zakoczya si modernizacja ponad dwukilometrowego odcinka Wau Piastowskiego, biegncego od ulicy Stare Miasto do ulicy Wojciecha z Brudzewa w Kaliszu. To kolejny wany etap prowadzonych od kilkunastu lat inwestycji poprawiajcych stan bezpieczestwa przeciwpowodziowego miasta. W wyniku prowadzonych od ubiegego roku prac wzdu zmodernizowanego lewostronnego obwaowania Prosny powsta betonowy mur oporowy, oddzielajcy tereny pooone w ssiedztwie rzeki. Wybudowano take ciek pieszo-rowerow, ktra staa si cznikiem dla osiedli Lis i Piwonice z centrum miasta. Na wysokoci Zawodzia pojawiy si ponadto betonowe schody, przy ktrych w przyszoci powsta ma drewniany pomost dla pywajcej po Pronie odzi w. Wojciecha. Koszt przeprowadzonych prac to ponad 2,5 miliona zotych. cznie w cigu ostatnich pitnastu lat udao nam si wybudowa bd zmodernizowa prawie 10 kilometrw waw przeciwpowodziowych wzdu Prosny. Przekazano na ten cel 10,5 miliona zotych z rezerwy celowej budetu pastwa. Obecnie miasto w 80 proc. jest zabezpieczone przed powodzi podkrela Zofia Tymczuk, dyrektor Wielkopolskiego Zarzdu Melioracji i Urzdze Wodnych w Poznaniu. Najpierw powsta prawie dwukilometrowy wa chronicy osiedle Ogrody, pniej pogbiono i odmulono ponad trzy kilometry rzeki od teatru do Mostu Kolejowego, a nastpnie wybudowano 1,7 kilometra kolejnego fragmentu Wau Matejki i zmodernizowano 800 metrw istniejcego ju odcinka na prawym brzegu rzeki. Biegnca wzdu wau cieka rowerowa staa si dogodn tras dla spacerowiczw, biegaczy i mionikw dwch kek. K.Z. K.Z.

Autorka wrd modziey

Akcent regionalny
Banie, legendy, opowiadania to druga samodzielna ksika Marianny Kocemby, po Wtedy wszystko byo inne i prawdziwe (2000). Tamta bya zbiorem bani, wspomnie i wierszy. W tej gwny akcent pada ju wyranie na banie i chyba susznie. Autorka ma coraz rzadszy w naszych czasach dar okazywania ciepa poprzez sowa, nieraz nawet przy pomocy jednego czysto brzmicego zdania czy wyraenia. Szlachetna prostota, jasno i czysto tonu to cechy, dla ktrych ba, legenda czy opowie z przesaniem to media wrcz wymarzone. Ten rodzaj bezpretensjonalnoci, ktry mgby by saboci w poezji, w prozie okazuje si si, czego wiadectwem mog by wanie 34 krtkie utwory zamieszczone w najnowszym tomie Marianny Kocemby. Jej banie wietnie nadaj si do czytania dzieciom, od niedawna znw modnego, i dobrze (Caa Polska czyta dzieciom!). Z kolei te, ktre odnosz si do konkretnego terytorium, z powodzeniem spenia mog funkcj przypisywan na przykad Baniom i legendom kaliskim Eligiusza Kor-Walczaka, notabene opatwczanina, tak samo jak Marianna Kocemba. Kania si wic regionalna cieka edukacyjna i moliwo wykorzystania tych tekstw podczas zaj w szkoach byego wojewdztwa kaliskiego. W najnowszym zbiorze znajdujemy midzy innymi Legend o Kobylej Grze oraz baniow Ma ojczyzn Rozalki i Amelki, odnoszc si do okolic Opatwka. Jest jeszcze opowiadanie Oleka i bale w Szkole Ochroniarek w Opatwku, kolejny akcent regionalny nie pozwalajcy zapomnie, skd wywodzi si autorka. Dodajmy, e Marianna Kocemba urodzia si w 1932 roku, a w rodzinnej miejscowoci mieszka do dzi. Kierowaa tam orodkiem Nowoczesna Gospodyni i Szko Zdrowia. Wiersze, banie, legendy i wspomnienia pisze od lat 70. Niektre z nich byy publikowane w antologiach i zbiorach okolicznociowych. Swoje utwory autorka publikowaa te w prasie lokalnej. (RK)
M. Kocemba, Banie, legendy, opowiadania, Ara Promotor, Kalisz 2005, s.166.

Ryc. 4. Lokalizacja mennic na ziemiach polskich w pierwszych latach XII wieku

Zapewne przedstawione orodki nie wyczerpuj listy warsztatw menniczych w tych czasach, ale z du doz prawdopodobiestwa mona czy bezimienne dotd denary krzyowe CNP 813 i CNP 867-868 ze Zbigniewem i grodem nad Prosn.

Way przeciwpowodziowe nad Prosn. Fot. BIM

Pierwsze kaliskie targi

Sawomir Miek
Pocztki targw w Polsce s niejasne. Wiemy, e takie miejsca handlowe na pewno funkcjonoway ju w czasach pierwszych Piastw. Podobnie jak dzi, podstaw ich dziaalnoci bya wymiana handlowa. Tu ludno wiejska zbywaa nadwyki ywnoci, a take kupowaa sl i narzdzia. Moni i wojowie mogli natomiast zaopatrzy si w towary luksusowe albo sprzeda upy wojenne. Targi powstaway najczciej w pobliu kociow lub te budowano przy targach. Cz badaczy uwaa, e place otaczano palisadami lub rowami, co miao zapobiec omijaniu opat targowych, pobieranych przez urzdnikw ksicych. Nieodcznym skadnikiem targu byy tawerny, czyli karczmy. Oprcz funkcji gastronomicznych speniay one take rol magazynu lub hotelu, ponadto byy miejscem powaniejszych transakcji handlowych. Tam te rezydowali urzdnicy ksicy. Targi dziaay bowiem dziki opiece wadcy, ktry zapewnia tak zwany mir targowy, ale sam rwnie cign z handlu zyski przez pobieranie opat targowych, sprzeda soli czy przymusow wymian pienidza. archeologia

Ryc. Monety i ozdoby ze stanowiska przy ulicy Bolesawa Pobonego

Handel na Zawodziu
Najprawdopodobniej pierwszy wczesnoredniowieczny targ kaliski powsta ze wzgldw bezpieczestwa w pobliu grodu na Zawodziu. Cz transakcji handlowych odbywaa si na terenie samego grodu. wiadectwem takiego stanu rzeczy s odnalezione na grodzisku przedmioty zwizane z handlem, takie jak odwaniki elazne w koszulkach brzowych, szalka wagi czy drewniany przymiar. Wikszo wymiany handlowej koncentrowaa si jednak na zewntrz waw, gdzie atwiej byo dokonywa transakcji, zwaszcza podami rolnymi i zwierztami. Plac targowy pooony by zapewne w bezporedniej bliskoci obwarowa. Cz badaczy kojarzy miejsce targowe z otoczeniem kocika w. Wojciecha, wok ktrego jeszcze w XIX wieku istnia plac mogcy by pozostaoci wczesnoredniowiecznego targu. Taka lokalizacja bya typowa dla IX-XI wieku i znajduje szereg analogii na terenach Polski. Na obecnym etapie bada trudno okreli, kiedy zacz dziaa pierwszy kaliski targ. Z pewnoci istnia w II poowie XI wieku, kiedy funkcjonoway: osada rzemielniczo-handlowa, komora celna i karczma, wiadczce o intensywnej wymianie handlowej. Dziki XIII-wiecznemu dokumentowi wiemy, e karczma i komora celna byy pooone w pobliu grodu. Brak w XIII-wiecznym dokumencie wzmianki o targu nasuwa wniosek, e stary targ, pooony przy kociele w. Wojciecha, przesta dziaa, a jego funkcje przej nowy na Starym Miecie. W pocztkach XI wieku, a najpniej w jego poowie, kilkaset metrw na pnoc od grodu zacza formowa si osada rzemielniczo-targowa. Od grodu oddzielona bya funkcjonujcym jeszcze wtedy cmentarzem oraz prawdopodobnie co najmniej

jedn z odng Prosny. Osi nowego zaoenia bya dzisiejsza ulica Stare Miasto. Prowadzone w latach 2001-2006 badania archeologiczne na poudniowo-zachodnim skraju osady potwierdziy istnienie tu rozrzuconej zabudowy, poczwszy od poowy XI wieku. Od strony pnocnej i zachodniej nie prowadzono bada archeologicznych, jednak lune znaleziska wskazuj na zagospodarowanie tego terenu w omawianym okresie.

Targ staromiejski
Wedug historyka Henryka Muncha wczesnoredniowieczny targ staromiejski pooony by na zachd od ulicy Stare Miasto, w miejscu, gdzie na planie sytuacyjnym z lat 1800-1802 widoczny jest owalny nasyp, a raczej rw, mogcy niegdy otacza targowisko. Wytyczenie tam targu mogo wpyn na widoczne do dzisiaj zaburzenie ukadu dronego. Droga idca od kocioa w. Gotarda nie prowadzia bezporednio do ulicy Stare Miasto, ale rozdwajaa si, omijajc wspomniany obszar. Porednim dowodem na istnienie targu we wskazanym miejscu s znaleziska pochodzce z wykopalisk na posesji przy ulicy Bolesawa Pobonego 59. W czasie bada odkryte zostay resztki kilku budynkw, w wikszoci produkcyjnych, funkcjonujcych od XI do poowy XII wieku. Dwa budynki o charakterze mieszkalnym s pniejsze, jeden z nich datowano monetami Bolesawa Kdzierzawego na drug poow XII wieku. Ceramika zalegajca w obu wntrzach nosi za znamiona XII- i XIII-wiecznych. Na badanym terenie odnaleziono midzy innymi kilkanacie monet wczesnoredniowiecznych (najstarsza pochodzi z pocztkw XI wieku), osiem elaznych odwanikw w otulinie miedzianej i kostk do gry. Rodzaj drobnych znalezisk nasuwa jednoznaczne skojarzenie z miejscem targowym. Jednak produkcyjny

charakter kilku obiektw i brak cisej zabudowy typowej dla placw targowych musi budzi wtpliwoci. Moliwe, e badania objy teren zaplecza targu, na ktrym widocznie dochodzio rwnie do transakcji handlowych, czego pozostaociami s odnalezione przedmioty. W wietle odkrytych zabytkw drugi targ powsta zapewne w pocztkach XII wieku, a kres jego istnienia przypadaby na okres panowania Mieszka Starego. Przecz jednak temu rda pisane, jeszcze w 1282 roku wymieniajce dziaajcy targ na Starym Miecie.

Jak doszo do upadku?

Podnoszcy si od koca XII wieku poziom wd gruntowych zmusi mieszkacw niej lecych terenw do stopniowego opuszczania domostw i przenoszenia si na wyej pooone miejsca. Osada staromiejska skurczya si ostatecznie do terenw bezporednio otaczajcych dzisiejsz ulic Stare Miasto i tam najpewniej przeniesiony zosta targ, odnotowany w 1282 roku. Nowe miejsce wymiany miao ksztat wyduonego owalu, rozcigajcego si wzdu gwnej ulicy, co potwierdza poszerzenie jej w poowie dugoci, widoczne jeszcze na mapie sporzdzonej w 1867 roku. Dodatkowym dowodem na istnienie trzeciego z kolei targu moe by odnalezienie na tym terenie fragmentu wagi kupieckiej i odwanika elaznego w brzowej koszulce. Ograniczony obszar nadajcy si do zamieszkania, trudne warunki bytowe i czste powodzie doprowadziy w kocu do powstania nowej osady na terenie dzisiejszej starwki w centrum Kalisza, gdzie urzdzony zosta kolejny konkurencyjny targ. To wszystko, w poczeniu z odebraniem praw miejskich i zniszczeniem Starego Miasta przez Krzyakw w 1331 roku byo zapewne przyczyn utraty znaczenia i upadku tutejszego targu.

d sowiaska w. Wojciecha
Mieczysaw Machowicz
Woda jako jeden z kilku ywiow od dawna fascynowaa ludzi. Rzeczne doliny byy dogodnym miejscem osiedlania si i prowadzenia gospodarki rolnej. Podmoke tereny i rozlewiska stanowiy rwnie naturaln ochron osad i grodw przed wrogami. Przewenia dolin rzecznych z brodami sucymi do przeprawy na drugi brzeg byy naturalnym miejscem, w ktrym krzyoway si szlaki ldowe i wodne. Midzy innymi z tych przyczyn stanowiy one niezwykle atrakcyjne okolice osiedlania si ludzi. Przykadem jest dolina rodkowej Prosny, gdzie liczne lady osadnictwa, sigajce epoki kamienia, ulegay cigemu rozwojowi z biegiem dziejw, a do naszych czasw. Wzdu Prosny wid gwny szlak bursztynowy, ktry w rejonie Kalisza czy si z innymi trasami komunikacyjnymi. Niewykluczone, e cz tego szlaku bya pokonywana drog wodn z wykorzystaniem Prosny. Nurt rzeki wid prosto do celu podry, a spaw jej brzegiem by o wiele atwiejszym sposobem radzenia sobie z odlegoci ni przedzieranie si przez niezamieszkae tereny, ze sabo wytyczonymi ciekami. atwiej byo pyn tratwami, bo wtedy wysiek podrnikw ogranicza si tyko do sterowania tymi jednostkami. Nie byo problemu ze znalezieniem drewna potrzebny do budowy materia uzyskiwano z rosncych nad brzegiem rzeki drzew.

Historyczny statek
Przez szereg stuleci w Kaliszu przetrwa kult w. Wojciecha, wedug tradycji podrujcego odzi po Pronie. Na ile jest to sfera tradycji, a na ile prawda historyczna, nikt z nas nie wie. Faktem jest istnienie do koca lat siedemdziesitych ubiegego wieku szkutnictwa ludowego, ktre byo kontynuowane przez cieli i stolarzy zamieszkujcych prawy i lewy brzeg Prosny w Rajskowie, na Zawodziu czy Starym Miecie. Rzemielnicy ci budowali proste odzie klepkowe dla potrzeb miejscowych gospodarzy, majcych swoje pola po obu brzegach Prosny. Jeszcze do koca lat osiemdziesitych przeprawiano si przez Prosn na wysokoci dzisiejszego Zawodzia i ulicy Saperskiej w Rajskowie. W kontekcie tych bardzo krtkich i uproszczonych rozwaa naturaln kolej rzeczy wydaje si podjcie prby rekonstrukcji odzi klepkowej, ktra swoimi korzeniami sigaaby pocztkw naszej pastwowoci. Wybr typu odzi, jak i okresu, z ktrego miaaby pochodzi, by oczywisty i od samego pocztku prac pewny. Decyzja moga by tylko jedna bdzie to rekonstrukcja odzi w. Wojciecha, ktr otrzyma on od Bolesawa Chrobrego. Jak do tej pory szcztkw jej nie odnaleziono. S natomiast znane wraki innych, pochodzcych z tamtego okresu odzi. W gwnej mierze to znaleziska z Pomorza, Zatoki Puckiej, Gdaska-Oruni, Mechlinka, Szczecina, Fromborka i Czarnowska. Zabytki te s bardzo cenne dla bada naukowych i ukazuj, jak wielkie zdolnoci w sztuce szkutniczej mieli nasi sowiascy przodkowie. Opracowania naukowe, jak rwnie jedyne i najstarsze wyobraenie ikonograficzne statku sowiaskiego, ktre znajduje si na drzwiach gnienieskich przedstawiajcych ywot w. Wojciecha, posuyy do zebrania dokumentacji technicznej. Gromadzenie potrzebnych do budowy materiaw rozpoczto w 2002 roku.

wedug zasad i sztuki obowizujcych w tamtych czasach, byoby to praktycznie niemoliwe. Na przykad aby pozyska odpowiedniej wielkoci pnie dbowe trzeba by byo wycina wspczesne pomniki przyrody. Rekonstrukcj odzi zakoczono w lipcu 2005 roku. Zesp trzech budowniczych (Mieczysaw i Wadysaw Machowiczowie oraz Arkadiusz Kuliski) przepracowa w sumie prawie pi tysicy godzin. Do budowy zuyto okoo 8 metrw szeciennych drewna dbowego i sosnowego. Poszycie odzi znitowano ponad dwoma tysicami gwodzi miedzianych. Do konserwacji zuyto kilkadziesit litrw pokostu lnianego i terpentyny oraz wiele innych materiaw.

Zwodowanie
d sowiask w. Wojciecha zwodowano 16 lipca 2005 roku w samo poudnie, w pikny, soneczny, lipcowy dzie. Tu przed samym wodowaniem w. Wojciech lun na historyczny statek gwatownym deszczem, aby zaraz po zetkniciu kaduba z nurtem prastarej rzeki przywita d promieniami soca. Tak oto po prawie 1000 latach Prosna ukoysaa w swoich ramionach rekonstrukcj statku pierwszego witego Polski. Wedug wiary mieszkacw Zawodzia pyn on tdy z najstarszej dzielnicy miasta z misj chrystianizacyjn, ktr przypaci yciem, ale te dziki niej zapisa si w wiecznej pamici ludzkiej. Aktualnie rekonstrukcja odzi sowiaskiej wykorzystywana jest w sezonie letnim do rejsw spacerowych organizowanych dla mieszkacw Kalisza oraz do realizacji ywych lekcji historii, odbywajcych si pod hasem: Historyczna podr w przeszo dawnym szlakiem bursztynowym po Pronie.

lady ycia z nurtem Prosny

Kalisz jako najstarsze polskie miasto, chlubice si staroytn metryk Klaudiusza Ptolemeusza, jest od zarania swojej historii zwizany z nurtem prastarej rzeki Prosny. Jest to rwnie potwierdzone badaniami archeologicznymi. Wczesnoredniowieczny grd na Zawodziu, wzniesiony w rozwidleniu Prosny na piaszczystej wyspie, nierozerwalnie by zwizany z szeroko pojt gospodark wodn. Naley przypuszcza, e dawniej budowano jednostki pywajce, dubanki i odzie klepkowe. Odnalezienie takich zabytkw w trakcie bada archeologicznych jest jednak bardzo trudne. Prawie wszystkie tego typu znaleziska, jakie udao si odkry w Polsce, to dzieo czystego przypadku. Jak do tej pory podczas prac badawczych prowadzonych na Zawodziu nie natrafiono na jakiekolwiek elementy odzi czy dubanek, co nie wyklucza, e mieszkacy grodu i przylegych osad nimi si nie posugiwali. Naley mie nadziej, e dalsze badania grodziska ujawni w przyszoci takie zabytki. Materialnym potwierdzeniem teorii o intensywnej egludze rdldowej, jak prowadzili nasi przodkowie, jest odnaleziona w 1983 roku d klepkowa w Ldzie nad Wart, niespena 80 kilometrw od Kalisza. W wietle tego odkrycia mona z ca pewnoci stwierdzi, e ju w X wieku posugiwano si w egludze rdldowej duymi odziami klepkowymi, ktre w tamtym czasie byy niemaym osigniciem technicznym.

Deska do deski...
Najwikszym problemem przy rekonstrukcji odzi byo pozyskanie wysokiej jakoci tarcicy dbowej i sosnowej, o odpowiedniej wilgotnoci, sezonowanej przez co najmniej dwa lata. W wielu przypadkach ze wzgldu na niemono pozyskania materiaw oryginalnych, uywanych przez sowiaskich szkutnikw musiano posuy si materiaami wspczesnymi. Dotyczy to na przykad uszczelnie pomidzy poszczeglnymi pasami desek stanowicych poszycie odzi. Pierwotnie uywano do tego celu sierci sarniej lub okrelonego gatunku mchu, ktry obecnie objty jest cis ochron. To tylko jeden z wielu przykadw przeszkd, jakie pojawiy si ju na etapie przygotowywania dokumentacji. Reasumujc, naley stwierdzi, e gdybymy chcieli wykona rekonstrukcj takiego statku cile

d sowiaska w. Wojciecha jest atrakcj dla mieszkacw i turystw. Fot. BIM

Pielgrzymowanie od witego Jzefa do witego Jakuba

Kierunek wskazuje muszla

Anna Tabaka
Dwa zabytki znalezione na Starym Miecie: fragment muszli i brzowa plakietka z przedstawieniem rycerza mog wiadczy o tym, e ju we wczesnym redniowieczu kalisk ziemi wdrowali ptnicy, ktrych celem by grb w. Jakuba Starszego w Hiszpanii. T sam drog u progu XXI wieku przeby Tadeusz Warda, kaliski konserwator i globtroter.
Archeologia jest podr. W czasie i przestrzeni. Nader czsto bywa interesujc zagadk z wieloma niewiadomymi. Tak jest w przypadku kaliskiego odkrycia. Podczas ostatniego sezonu wykopaliskowego na Starym Miecie znaleziono drobny, skamieniay fragment. Przy pierwszych ogldzinach trudno dopatrzy si w nim muszli (j.p. ma przegrzebek, ac. pecten jacobeicus). Dopiero po zestawieniu skamieliny z tak muszl, jaka staa si znakiem rozpoznawczym witego, element rozsypanej przez wieki ukadanki zaczyna pasowa. Tak tez stawia Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Wykopalisko odnaleziono w warstwach wczesnoredniowiecznych, co oznaczaoby, e ju w tym czasie, a wic w okresie rozkwitu kultu witego, przez Kalisz szli ptnicy do grobu apostoa w hiszpaskiej Galicji. To jedna z ciekawszych i speniajcych wypraw mwi Tadeusz Warda, konserwator w Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, z zamiowania podrnik. W 1999 roku, wzorem tysicy ludzi z rnych stron wiata, wstpi na stary szlak do Santiago de Compostela. Jego ptniczy paszport rodzaj karnetu, w ktry wbija si pieczcie znaki pobytu w kolejnych miejscowociach na trasie nosi numer 2155. Pierwszy z uzyskanych wpisw zaznaczy punkt wyjcia pielgrzyma: Sanktuarium w. Jzefa w Kaliszu. od progu wasnego domu, a samotna podr nie koczya si w Composteli, ale na kracu wiata, czyli nad oceanem. Kpiel w sonej wodzie miaa przede wszystkim wymiar symboliczny zrzucajc ptnicze achmany strudzony wdrowiec rodzi si do nowego ycia. Przy okazji my ciao. Tutaj potrzebna jest wyobrania. Jak mg wyglda i pachnie czowiek po przebytych setkach, a czsto tysicach kilometrw, idcy w deszczu i spiekocie, gdy rozbudowana sie pielgrzymich schronisk nie istniaa? Odpowied przyblia synna dwumetrowa kadzielnica, po galicyjsku nazywana botafumeiro. To prawdopodobnie najwiksze na wiecie kadzido wisi na skrzyowaniu naw w hiszpaskiej katedrze w. Jakuba. Do rozhutania kadzida jest potrzebnych szeciu mczyzn. Wedug tradycji suyo ono nie tylko ceremoniaowi, ale rwnie dyskretnej dezynfekcji Wspczeni, aby zosta uznanymi za waciwych Jakubowych pielgrzymw, s zobowizani przej o wasnych siach 100 kilometrw lub przejecha rowerem drugie tyle. Nie zmienia si jedno ptnicze atrybuty. Jak przed wiekami wdrowcy podpieraj si kosturami, a na gow wkadaj charakterystyczne kapelusze, znane ze starych przedstawie witego, z umocowan porodku muszl symbolem apostoa rybaka. redniowieczni peregrino muszl, jako widoczny znak odbytej drogi pokutnej, zabierali znad brzegw oceanu. Suya ona take do nabierania wody. Do dzisiaj wod mona czerpa z kadego rda na trasie; jest czysta, doprowadzona prosto z gr dopowiada kaliski pielgrzym. O podrujcych do witego miejsca nie zapominaj take lokalni przedsibiorcy, ktrzy maj w zwyczaju czstowa spragnionych winem wasnego wyrobu. archeologia

Tadeusz Warda, kaliski pielgrzym

Tradycje
Kult w. Jakuba zacz si rozwija w IX wieku, kiedy odnaleziono grb apostoa, citego mieczem za panowania Heroda Agryppy. Wedug legendy ciao mczennika wykradli jego uczniowie, po czym odzi przywieli do pnocnej Hiszpanii. Miejsce zoenia szcztkw miaa wskaza konstelacja cia niebieskich, dlatego otrzymao ono nazw Campus Stellae (Pole Gwiazd). Szlak zacz si zapenia od XII wieku, gdy papieskim aktem Compostela zostaa uznana za trzecie po Jerozolimie i Rzymie wite miejsce chrzecijastwa. Trwaa ju wwczas budowa katedry, jak si przyjmuje, postawionej nad grobem apostoa. Ostatecznie witynia, wpisana na list wiatowego dziedzictwa UNESCO, przyja barokow form. Jej przepeniona zdobniczymi detalami fasada jest wietnym przykadem charakterystycznego dla Hiszpanii stylu, od nazwiska rodziny architektw i rzebiarzy zwanego churrigueryzmem. Dla pielgrzymw najbardziej wzruszajcym jest moment przejcia przez gwne wejcie Portico de la Gloria wrota chway z figurami Chrystusa, apostow i ewangelistw. Portal pamita czasy wczesnoredniowiecznych wdrowcw. Dla mionikw

Droga
Do w. Jakuba Starszego wiedzie wiele drg. Najbardziej znane prowadz przez Francj (Camino Frances), Portugali (Camino Portugues) i Niemcy (Jakobswege). Mona je te pokonywa na wiele sposobw. Od redniowiecza jeden z nich pozostaje najwaniejszy i podstawowy: pielgrzymka piesza. Najbardziej szanowani s pielgrzymi piesi, w drugiej kolejnoci jadcy konno oraz rowerzyci, ktrych take na tym szlaku nie brakuje opowiada Tadeusz Warda. W schronisku miejsce dla piechurw zawsze musi si znale; rowerzyci mog by odesani do kolejnego miejsca, ale piesi, jeli tylko dobrn przed godzin ciszy nocnej, zostan przyjci na pewno. Dzisiaj wdrwk rozpoczyna si najczciej we francuskim Saint Jean du Port lub pooonej ju w Hiszpanii Roncavalles. Std do Jakubowego sanktuarium, lecego o cztery dni marszruty od brzegw Atlantyku, jest ponad 730 kilometrw. Tylko nieliczni ca drog pokonuj pieszo. W redniowieczu byo inaczej. Zawsze wyruszano

historii sztuki, w tym architektury, cay szlak bdzie niezwykle ciekawy. Wiele odwiedzanych po drodze miejsc, kocikw, klasztorw wzniesiono w stylu romaskim, zdradzajcym proweniencje francuskie; wiele schronisk stoi w starych, redniowiecznych rdmieciach mwi Tadeusz Warda. Przez wieki w swoich intencjach grskie cieki do Jakuba wydeptywali proci ludzie, rycerze, wadcy i wici. Byli wrd nich Karol Wielki, w. Franciszek z Asyu, w. Elbieta Portugalska, w. Ignacy Loyola. Z Polakw warto wymieni Jakuba Sobieskiego, ojca pogromcy Turkw pod Wiedniem. Dla chrzecijaskiej Europy wdrwka ta zyskaa specjalne znaczenie, zwaszcza od czasu gdy mczennik zosta ogoszony patronem wojny przeciwko muzumanom. Jakub przesta wwczas by przedstawiany jako opiekun podrnych; nabra wojowniczoci i siy. By moe zatem inny zabytek archeologiczny wycignity z kaliskiej ziemi metalowa plakietka z postaci rycerza ze wzniesionym mieczem, znaleziona na Starym Miecie przed rokiem rwnie pokazuje witego pochowanego na Polu Gwiazd? Taka interpretacja wzmacniaaby tez o tym, e ju przed stuleciami nad proniaskim brzegiem szli ptnicy kierujcy si do Composteli. W Europie od dziesicioleci kadzie si nacisk na odtwarzanie dawnych szlakw pielgrzymich. Pierwszy odcinek Camino Polaco wiedzie z katedry w. Jakuba w Olsztynie do kocioa pod tym samym wezwaniem w Toruniu; dalej ma prowadzi na Pozna. Wczeniej otwarto dolnolsk nitk z gwnym orodkiem w Jakubowie. Wszdzie na pielgrzymich drogach kierunek wskazuje wdrowcom muszla, ktra jako czytelny znak ikonograficzny pojawia si na caym szlaku, pomagajc dotrze do celu.

Kapelusz pielgrzyma z umocowan porodku muszl. Fot. Mariusz Hertmann

Tajemnice kopca pobitewnego w Kocielnej Wsi

Stos rzuconych bezadnie koci, przemieszane niekompletne szkielety, roztrzaskane czaszki z wci tkwicymi w rodku oowianymi kulami oto obraz wntrza kopca pobitewnego w Kolonii Kocielnej Wsi.
Tereny ssiadujce z Kaliszem od wielu lat s przedmiotem zainteresowania kaliskich archeologw. Szczegowe badania powierzchniowe wskazuj Koloni Kocieln Wie jako przypuszczalne pole walki z 1706 roku, nazywanej bitw narodw (patrz ramka obok). Na obszarze wsi przeprowadzono w tym roku cz bada kopca pobitewnego do tej pory udao si rozpozna zaledwie fragment jego wntrza. kopcu ciaach mogo doj w podobny sposb. Wrd odkrytych cia polegych przewaaj osoby mode. Odnaleziono rwnie zwoki wiarusa w podeszym wieku, a take modzika, zapewne ciury obozowego.

Bitwa narodw 1706 roku:

Przyjemnie byo patrze, jak regularnie walczono z obydwu stron i oglda nad wyraz miy widok: cae pole bitwy usane martwymi ciaami (fragment raportu ksicia Mienszykowa dla cara Piotra I) Polityka Augusta II doprowadzia do wczenia Polski w 21-letni wojn pnocn. W 1704 roku Szwedzi obrali na tron Polski Stanisawa Leszczyskiego. August II, nie chcc rezygnowa z wadzy, na czele wojsk sasko-polskich i z pomoc Rosjan dalej prowadzi przeciwko nim wojn. Gdy w 1706 roku Szwedzi postanowili zaatakowa Saksoni, zaniepokojony zagroeniem rodzinnego kraju August podpisa 24 wrzenia rezygnacj z tronu polskiego. Wydawao si, e nadszed dugo oczekiwany pokj. August II jego zawarcie utrzymywa jednak w tajemnicy, obawiajc si reakcji polskich poplecznikw. Ci za, niezaspokojeni dotychczasowymi dziaaniami wojennymi, dyli do zbrojnego starcia. Przeciwnicy, wiadomi swojej saboci, powoli ustpowali przed wojskami Sasa; ze wzgldu na du ilo taboru nie miao to jednak szans powodzenia. Do starcia doszo 29 padziernika 1706 roku na polach pomidzy Kaliszem, Kocieln Wsi i Dobrcem. Wspczesna literatura nazywa je bitw narodw. Po stronie Augusta walczyy oddziay polskie, saskie, rosyjskie, baszkirskie i litewskie, liczce cznie ponad 35 tysicy osb. Wrd zwolennikw Karola i Stanisawa Leszczyskiego byli oprcz Szwedw i Polakw rwnie Niemcy, Pomorzanie, Francuzi, Szwajcarzy i Litwini. Ich siy byy trzykrotnie mniejsze ni przeciwnikw i wynosiy niewiele ponad 10 tysicy. Walki rozpoczy si tu przed zapadniciem zmroku. Mimo ogromnej przewagi wojsk Augusta dziki miaemu atakowi bliej zwycistwa pocztkowo bya koalicja szwedzko-polska dowodzona przez generaa Mardefelda. Sytuacja zmienia si, gdy zajmujcy skrzyda polscy zwolennicy Stanisawa Leszczyskiego, ulegajc przewadze wojsk Augusta, opucili sojusznikw i schronili si w obozie. Osamotnieni Szwedzi po trzech godzinach bohaterskiej obrony skapitulowali, tylko nielicznym udao si przedrze do Poznania lub schroni w murach Kalisza. Nastpnego dnia kapitulowa obz wojsk polskich i niedobitki Szwedw bronice si w

Mogi jest wicej

Mieszkacy Kocielnej Wsi wskazuj jeszcze kilka innych punktw, w ktrych maj znajdowa si kopce. Liczba miejsc pochwku ofiar wci nie jest znana. Do tych informacji naley podchodzi jednak z du ostronoci. Nasypy znajduj si w miejscu, gdzie pola Kocielnej Wsi cz si z Dobrzecem moliwe wic, e domniemane mogiy byy kopcami usypanymi w celu rozgraniczenia pl. Na pewno istniay jednak inne miejsca chowania polegych. Jedno z nich mogo si znajdowa w kaliskiej dzielnicy Ogrody, w pobliu ujcia Krpicy do Prosny. Tam wanie przed bitw sta obz szwedzki. Dwa lata temu jeden z mieszkacw tego rejonu poinformowa kaliskich archeologw o odkryciu na swojej posesji duej iloci chaotycznie uoonych szkieletw. Niestety, nie chcia poda ich dokadnej lokalizacji. Przed II wojn wiatow zniszczony zosta inny kopiec, przy okazji czego znaleziono monet Ludwika XIV z 1661 roku, nalec zapewne do jednego z onierzy francuskich biorcych udzia w bitwie. Pozyskane przez archeologw materiay antropologiczne poddane zostan dalszym specjalistycznym badaniom. Dotychczasowe prace przeprowadzono dziki wsparciu Starostwa Powiatowego w Pleszewie i Urzdu Gminy w Gouchowie. Obecnie trwaj starania nad przyznaniem rodkw finansowych, ktre pozwoliyby na rozpoznanie pozostaych, jeszcze niezbadanych czci kopca.
Adam Kdzierski, Sawomir Miek, Leszek Zibka

Zbezczeszczane zwoki
Jak wykazuj wyniki bada archeologicznych, znajdujce si w kopcu szcztki nale do uczestnikw ofiar walk 1706 roku. Pochowani w zbiorowej mogile pochodzili zapewne z szeregw zwycionej armii i nie byli nikim znaczcym. Uoenie cia wskazuje, e zwoki nie byy skadane do grobu, lecz wrzucane bez jakiegokolwiek poszanowania. Z innych bada mogi pobitewnych wiadomo, e ofiary obu stron chowane byy czsto w tych samych mogiach, jednak ciaa wsptowarzyszy traktowano z wikszym szacunkiem, ukadajc je rzdowo. Odkryte w kopcu zwoki zalegaj warstwami oddzielonymi od siebie ziemi przemieszan z wapnem. Miao to zapobiega wybuchowi epidemii i rozwczeniu cia przez zwierzta. Istnienie wyranie oddzielonych warstw wiadczy te o tym, e zwoenie cia odbywao si etapami. Zalegajce gbiej szkielety, mimo ich przemieszania, s w miar kompletne. Lece wyej szcztki s ju bardzo zdekompletowane. Zapewne zostay odnalezione duo pniej, w stanie daleko posunitego rozkadu. Mimo braku bada patomorfologicznych porwnanie iloci odnalezionych szcztkw z liczb pociskw wskazuje jasno, e wikszo onierzy zgina od kul. Przy szcztkach, oprcz kul muszkietowych i pistoletowych, nie znaleziono adnych cennych rzeczy, co jednoznacznie wiadczy o procederze ograbiania zmarych. Jak podaje jeden z przekazw, podczas objazdu pola bitwy przez Augusta II bardzo czsto natykano si na niepogrzebane ciaa. A objazd jak si przypuszcza mia si odby trzy dni po bitwie. Zapiski o obdzieraniu cia wrogw odnale mona ju w nieodlegych bitwie XVII-wiecznych wspomnieniach, midzy innymi Jana Chryzostoma Paska czy Poczobuta Odlanickiego. Jak wynika z tych rde, zabitych grabiono czsto bezporednio po mierci, jeszcze przed zakoczeniem bitwy. Im duej ciaa byy niepochowane, tym mniejsza szansa na pozostanie przy nich wartociowych rzeczy. Drugi etap grabiey odbywa si ju po zakoczeniu walk, podczas zwoenia zwok do mogi. Do rabunku na odnalezionych w podkaliskim

Kopiec pobitewny w Kolonii Kocielnej Wsi widok od strony poudniowej. Fot. Leszek Zibka

Kopiec pobitewny w trakcie bada. Fot. Leszek Zibka

Kaliszu, ktry przy tej okazji zosta spldrowany.

Czy Kalisz potrafi zrobi uytek z ponadosiemnastowiecznej metryki?

Sen o kaliskim Biskupinie

Jolanta Delura
Dziecistwo Zawodzia
Odkd sign pamici, niewielkie wzniesienia terenu w kaliskiej dzielnicy Zawodzie nosiy tajemnicz nazw Szwedzkich Gr. Nazw, ktrej nikt z miejscowych nie umia wyjani, a ktra powtarzaa si uparcie w rozmaitych, nieraz bardzo oddalonych od siebie rejonach Polski. Jeszcze w poowie minionego wieku, a nawet pniej, Szwedzkie Gry byy terenem uprawnym w okresie wegetacji, a zim rekreacyjn Mekk dla okolicznej dzieciarni, ktra cigaa tu z sankami, nartami i ywami, poniewa u stp wzniesienia rozcigay si: pokanych rozmiarw sadzawka, fragment dawnej fosy i cig roww melioracyjnych. Wiosn, kiedy lody puszczay, starsi chopcy urzdzali tu wycigi na krach, ryzykujc zmoczenie w niezbyt wprawdzie gbokiej, ale za to lodowatej wodzie. W owych czasach, gdy jeszcze telewizja nie zawadna ca wyobrani, starsi ludzie opowiadali o skarbach spoczywajcych midzy pagrkami i manifestujcych co jaki czas swoj obecno tajemniczym blaskiem bijcym z ziemi. Drugim miejscem tego niezwykego zjawiska byy tak zwane Drajny, czyli teren gdzie midzy elaznym krzyem przy ulicy Bolesawa Pobonego a Domem Kowalskiego, dawn nadproniask restauracj powyej Starego Miasta. Miaa si tam jakoby znajdowa zota trumna (czy trumny), ktra spdzaa sen z oczu modym poszukiwaczom skarbw. Wie gminna, znieksztacona mocno przez stulecia, przywoywaa dawno zapomnian przeszo tego skrawka maej ojczyzny. wano drewniany kociek, zadbano o drzewostan, ogrodzenie, postawiono stylow dzwonnic, w ktrej zawiso wotum zwizane z pielgrzymk Jana Pawa II do Kalisza dzwon Gos Sumienia. Obecnie prowadzone s prace konserwatorskie we wntrzu wityni. Jednoczenie przy kadej nadarzajcej si okazji ksidz sprowadza na Zawodzie ca blisz i dalsz okolic. Tu, do reliktw kolegiaty w. Pawa, zmierza z kocioa w. Gotarda na Rypinku doroczna Droga Krzyowa, w odwrotnym kierunku wyrusza w kad Niedziel Palmow malownicza procesja z niebosinymi palmami, tu na witego Wojciecha wici si samochody, motocykle i odzie, i wreszcie wanie z tego miejsca wyrusza co roku procesja Od Wojciecha do Jzefa, czca kaliskie sanktuarium witego patrona miasta z korzeniami naszej wiary. Pomysem na przyszo jest jeszcze blisze poczenie obu witych. Wiadomo, e z kadym rokiem przybywa pielgrzymw przyjedajcych do w. Jzefa, dlaczego by ich nie zaprosi na Zawodzie? zastanawia si proboszcz, po czym odzi sowiask w. Wojciecha (zbudowan, jak wiemy, przez rd Machowiczw z Zawodzia) przywozi do w. Wojciecha pielgrzymk dzieci i modziey z parafii Sokolniki. To cakiem niezy pocztek realizacji pomysu. Od 1998 roku s organizowane na terenie rezerwatu archeologicznego festyny sportowe, ktre umoliwiaj zapoznanie si z histori tego miejsca. Oprcz strzelania, slalomu rowerowego, podnoszenia ciarka, siowania na rk, przecigania liny, biegw, a od 2005 roku rwnie mistrzostw Kalisza w ringo, jest cz konsumpcyjna, podczas ktrej zwycizcy i pokonani zasiadaj zgodnie dookoa tradycyjnego ogniska. wok nas

Drewniane rzeby polskich wadcw zwizanych historycznie z grodem nad Prosn. Autorem rzeb jest Jarosaw Romaniuk. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska

Dziura w ziemi
W 1903 roku legendy nabray rumiecw za spraw profesora Wodzimierza Demetrykiewicza z krlewskiego Krakowa. Zawodziaskie pagrki stay si miejscem bada archeologicznych, o ktrych dzisiejsi mieszkacy dzielnicy wiedz jak si wydaje raczej z ksiek ni z rodzinnych opowieci. Inaczej z badaniami Krzysztofa Dbrowskiego w latach 60. minionego stulecia. Te pamitane s doskonale i wspominane ciepo nie tylko dlatego, e zainteresowanie archeologw dzielnic mile poechtao patriotyzm lokalny mieszkacw, ale i z tego wzgldu, e kopacze potrafili nawiza bliskie i serdeczne stosunki z miejscowymi. Pan Krzysztof Dbrowski by czowiekiem bardzo miym, serdecznym i pamitajcym o kadym wspomina Wadysaw Machowicz. Z kadym chcia by na dobrej stopie, nikim nie pogardzi, kadego zrozumia. Czu si midzy nami jak midzy swoimi, zreszt tu mu kady i miejsca uyczy, i poyczy, co byo potrzebne. Nie byo wrd nas takich, ktrzy by mu nie pomagali. Kiedy wyjeda za granic, przysya nam widokwki z pozdrowieniami. Pamita nawet o imieninach niektrych mieszkacw. Wspaniay czowiek. Rwnie serdecznie wspomina nasz rozmwca pozostaych

archeologw. Byo zreszt sporo okazji do tego, by nawiza ni prawdziwej przyjani. Wadysaw Machowicz dowiadczony rymarz wykona w swoim warsztacie wiele prac na zamwienie badaczy, w tym rekonstrukcji koskich uzd z VI wieku naszej ery. Zadowolenie ze wsppracy byo oboplne, uwieczone ostatecznie srebrn odznak za opiek nad zabytkami dla pana Wadysawa. Lata mijaj. Dzi kierownictwo nad pracami wykopaliskowymi spoczywa w rkach Tadeusza Baranowskiego, ktrego zawodzianie pamitaj jeszcze jako studenta zdobywajcego dowiadczenie u boku Krzysztofa Dbrowskiego. Kolejne sezony przynosz coraz to nowe archeologiczne rewelacje, ale dla starej kaliskiej dzielnicy nadal nic z tego nie wynika. Tereny rezerwatu archeologicznego oywiaj si dwa razy w roku: z okazji Jarmarku Archeologicznego i Biesiady Piastowskiej. To zdecydowanie za mao stwierdza gospodarz pobliskiego kocika pod wezwaniem w. Wojciecha, ksidz praat Bolesaw Stefaniak. Jako trudno si przebi. Z jednej strony jest wielka troska, wiadomo i duma, e jestemy najstarsz dzielnic Kalisza, z drugiej jednak trudno wydoby entuzjazm do tego, bymy jako to Zawodzie wyeksponowali i nie tylko sami si nim cieszyli, ale pokazali take innym to wielkie bogactwo. Nie wolno nam takiego skarbu zaprzepaci.

Zdjta kltwa
Wyglda na to, e z Zawodzia zostaje wreszcie zdjta jaka odwieczna kltwa. Nie ta zwizana ze w. Wojciechem, wedug ktrej za kradzie biskupiej rkawiczki Zawodzie miao si nigdy nie doczeka kapana rodem z tych terenw. Ona ju niemal przed wiekiem zostaa cofnita dziki modom pradziada wacicieli Szwedzkich Gr. Nad Zawodziem wydaway si wisie jeszcze trzy inne przeklestwa. Pierwszym by brak poczenia z ssiadami zza rzeki, czyli z Rajskowem, do ktrego mona byo dorzuci kamieniem, ale dosta si nie byo sposobu, chyba tylko dk, a ostatnia znikna z Prosny ju wiele lat temu. Dokuczliwo tym wiksza, e Zawodzie, Rajskw i Stare Miasto powizane byy od wiekw wizami rodzinnymi. Ju chyba sto lat temu mwio si o mocie czcym obie nadrzeczne dzielnice, ale realizacja dawnych planw nastpia dopiero przed rokiem za spraw Trasy Bursztynowej i mostu w. Wojciecha. I cho most wybudowano kilkaset metrw dalej, to i tak jest uatwieniem dla obydwu stron rzeki.

Wasnymi siami
Ksidz praat wesp z mieszkacami zrzeszonymi w Stowarzyszeniu Przyjaci Zawodzia zadba o swoj cz odpowiedzialnoci za atrakcyjno dzielnicy. Wsplnymi siami parafian odremonto-

Zwycizcy walk sportowych

Jedn z konkurencji jest strzelanie z uku

Problem drugi pojawia si na og wiosn, kiedy Prosna wzbieraa. Bardziej dokuczliwy by dla Rajskowa, ktre woda zalewaa czasem a po las, ale i na Zawodziu uprawy stay pod wod, a modsze drzewka przewracay si w rozmikej ziemi. W minionym roku podniesiono i umocniono way od strony ssiadw, w tym roku doczekali si umocnienia wau zawodzianie. Jednoczenie pooono nawierzchni asfaltow na obu waach, co przycigno nad Prosn spacerowiczw, rowerzystw i rolkarzy, ktrzy nareszcie maj do dyspozycji przestrze w miar bezpieczn. W miar, poniewa nad Prosn trafili take amatorzy motocyklowych (i samochodowych!) wycigw. Trzecie przeklestwo, czyli te ju nieomal stuletnia niemono wypromowania grodu piastowskiego na Zawodziu, prakolebki naszego miasta i jednoczenie jednego z gwnych centrw polskiej pastwowoci, zdejmowane jest jak si wydaje dosownie na naszych oczach. Pienidze z Unii Europejskiej i z urzdu marszakowskiego daj realn szans na wprowadzenie w ycie szeroko zakrojonego planu zagospodarowania grodziska i przylegych terenw. Aktualnoci

Ulica Kmieca w Kaliszu nosi od 27 wrzenia tego roku nazw ulicy Ksidza Sieradzana. Uroczystoci towarzyszce nadaniu imienia upamitniy 10. rocznic mierci ksidza praata.

Pamici ksidza
Walki rycerskie

e nazywana imieniem kapana ulica jest wprawdzie niepozorna i skromna, ale te skromnym i niepozornym by ksidz Sieradzan. Doda te, e wadze kolejnej kadencji z pewnoci zadbaj o to, by nada tej ulicy wygld, na jaki zasuguje. Za caoksztat swojej dziaalnoci kapaskiej ksidz Sieradzan uhonorowany zosta wieloma godnociami kocielnymi, a przez wadze cywilne i wojskowe odznaczono go midzy innymi Krzyem Walecznych, Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyem Powstaczym oraz medalem Za waleczno w wojnie obronnej 1939 roku. Z chwil przejcia na emerytur w 1988 roku nie zaprzesta swojej dziaalnoci spoecznej, nadal niosc pomoc potrzebujcym. Wspiera chorych z kaliskiego szpitala oraz nis pomoc duszpastersk mieszkacom miasta i okolic, stajc si czowiekiem znanym i powszechnie szanowanym. Ksidz praat by czowiekiem wielkiego serca, a jego postawa, dziaalno oraz nieprzecitna osobowo w peni zasuguj na upamitnienie podkrela podczas uroczystoci Jzef Kucner, przewodniczcy Rady Osiedla Rypinek. W drugiej czci uroczystoci zoono kwiaty pod powicon pamici ksidza tablic pamitkow na murach kocioa pod wezwaniem Narodzenia Najwitszej Marii Panny, w ktrym nastpnie odprawiona zostaa msza wita. Uroczystoci zakoczyo spotkanie autorskie poczone z promocj ksiki ycie kapastwo ksidza Sieradzana, stanowicej zbir wspomnie wydanych w 10. rocznic mierci kapana. K.Z.

Siowanie na rk

Kada konkurencja koczy si wrczeniem nagrd. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska

Inicjatywa nadania ulicy nazwy Ksidza Sieradzana zrodzia si jeszcze w poprzedniej kadencji Rady Miejskiej. Z wnioskiem w tej sprawie wystpi Jzef Kucner na prob mieszkacw osiedla Rypinek oraz parafian kociow w. Gotarda i Narodzenia Najwitszej Marii Panny w Kaliszu. Efektem stara bya podjta w maju biecego roku uchwaa Rady Miejskiej Kalisza, bdca wyrazem uznania dla wyjtkowo ofiarnej i wszechstronnej posugi kapaskiej oraz spoecznej ksidza Jzefa Sieradzana. Podczas uroczystoci ksidz praat Bolesaw Stefaniak, proboszcz parafii pod wezwaniem w. Gotarda podkrela, e ksidz Sieradzan by czowiekiem bardzo zwizanym z Kaliszem. Absolwent gimnazjum im. Adama Asnyka, wikariusz parafii w. Mikoaja, proboszcz parafii w. Gotarda, budowniczy kocioa na Zagorzynku i domu katechetycznego w Piwonicach da si pozna jako wzorowy duszpasterz i gospodarz, gorliwy kapan, opiekun ubogich oraz przyjaciel i organizator ycia modziey. Dzisiaj nie ma go wrd nas, ale pami o nim jest wci ywa w naszych sercach mwi ksidz Bolesaw Stefaniak. Wiceprezydent Kalisza Wincenty Edmund Pawlaczyk podkrela,

Jzef Kucner uroczycie otwiera ulic Ksidza Sieradzana

Zoenie kwiatw pod tablic pamitkow powicon Ksidzu Jzefowi Sieradzanowi. Fot. BIM

Wystawa o wczesnoredniowiecznym miecie

Korzenie Kalisza
Tadeusz Baranowski Leszek Zibka
Grd na Prosn ze wzgldu na krajobraz, staroytn, niemal legendarn metryk, liczne zabytki przeszoci oraz niepowtarzaln atmosfer kulturaln jest miejscem wyjtkowym i szczeglnym, przycigajcym uwag nie tylko naukowcw, ale i wszystkich mionikw historii. Dzieje miasta to wdziczny temat prac archeologicznych, cho wyniki bada terenowych do czsto znane s jedynie specjalistom danej dziedziny. Udostpnienie ich szerokiemu odbiorcy, pomimo e stanowi jeden z podstawowych obowizkw wspczesnego badacza, dla wielu z nich jest trudn do pokonania barier.
Towarzyszy jej plakat, na ktrym umieszczono wizerunek oowianej plakietki z jedcem, odkrytej na terenie osady na Starym Miecie w Kaliszu w 2005 roku. Podczas konferencji naukowej Calis Civitas Antiqua 28 marca tego roku, ograniczajc si jedynie do barwnych plansz i plastycznych modeli, wystaw zaprezentowano w salach kaliskiego ratusza. Ow ekspozycj, zorganizowan przez Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej, przygotowa Leszek Zibka. Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej planuje w przyszym roku wystawi w Kaliszu pen wersj wystawy, wzbogacon o eksponaty pozyskane na Starym Miecie w sezonie wykopaliskowym 2006. Duym wydarzeniem muzealnym byo otwarcie wystawy Korzenie Kalisza 23 maja tego roku w Pastwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. W siedzibie placwki w Arsenale mona j byo zwiedza do 25 czerwca. Wystaw przygotowa Dzia Wystaw i Popularyzacji Pastwowego Muzeum Archeologicznego pod kierunkiem Marka Urbana. Ekspozycji towarzyszyy nowe wydawnictwa o charakterze popularyzatorskim. Pastwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie wydao barwny folder autorstwa Tadeusza Baranowskiego i Roberta ukowskiego, ktrzy przygotowali take pyt multimedialn Odkrywanie wczesnoredniowiecznego Kalisza, rejestrujc najwaniejsze odkrycia z Kalisza i okolic, wzbogacone o odpowiedni komentarz (rwnie w formie czytanej). Pyta CD wydana zostaa przez Oddzia Warszawski Stowarzyszenia Naukowego Archeologw Polskich. Od lipca do wrzenia tego roku wystaw prezentowano w Muzeum Pierwszych Piastw na Lednicy, gdzie w towarzystwie interesujcych znalezisk z okresu powstawania pastwa pierwszych Piastw nabraa kolorytu i blasku. Stao si to take dziki dyrektorowi muzeum, Andrzejowi Kaszubkiewiczowi oraz komisarzowi wystawy kaliszaninowi i wieloletniemu uczestnikowi bada na Zawodziu Arkadiuszowi Tabace. Prezentacji towarzyszy rwnie folder autorstwa Tadeusza Baranowskiego i Roberta ukowskiego, wedug projektu pracownika Muzeum na Lednicy, Wojciecha Kujawy. Koncepcj i scenariusz wystawy przygotowali Tadeusz Baranowski (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk), Anna Grossman (Muzeum Archeologiczne w Biskupinie), Leszek Zibka (Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej) oraz Robert ukowski (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk). Autorami plansz byli Tadeusz Baranowski i Robert ukowski, z pomoc Adama Kdzierskiego w zakresie numizmatyki (wszyscy trzej z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk). Redakcji i skrtw tekstw dokonano z Ann Grossman komisarzem wystawy oraz autork projektu oprawy plastycznej (rwnie w Poznaniu). Poza wspomnianymi archeologami w przygotowanie ekspozycji w dotychczasowych jej edycjach zaangaowane archeologia

Warto mwi o odkryciach

Spektakularne znaleziska, jakie przyniosy badania archeologiczne prowadzone w latach pidziesitych, szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku na terenie Kalisza i okolic przez ekip Iwony i Krzysztofa Dbrowskich potwierdziy znaczenie miasta we wczesnoredniowiecznych dziejach Polski. Nie bez wpywu na to by niedocigy talent popularyzatorski Krzysztofa Dbrowskiego. Podjte w ostatnich latach przez archeologw prace badawcze, dostarczajce wyjtkowych przedmiotw zabytkowych powoduj, e uczeni staraj si nawiza do chlubnej tradycji bada sprzed wielu lat. Dotyczy to take upowszechniania wynikw bada. O dziaalnoci tej wiadcz midzy innymi foldery powicone zabytkom archeologicznym wczesnoredniowiecznego Kalisza, odkrytym podczas bada grodziska na Zawodziu oraz osady rzemielniczo-targowej na Starym Miecie. Foldery przygotowa zesp badaczy ze wsppracujcych ze sob instytucji kaliskich, a wydano je staraniem Urzdu Miejskiego w Kaliszu. Godne podkrelenia jest, e opublikowano take wersje obcojzyczne. Nowe prace archeologiczne nad pocztkami miasta prowadzi zesp badaczy z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk oraz Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej przy udziale mieszkacw mionikw archeologii, w tym modziey akademickiej miejscowych uczelni. Pewnego rodzaju podsumowaniem bada starych i nowych, a zarazem osigniciem popularyzatorskim jest wystawa Korzenie Kalisza, ktra od duszego czasu goci w rnych zaktkach Polski. Na podstawie odkry archeologicznych przedstawia ona przeksztacanie si grodu nad Prosn oraz towarzyszcych mu osad w miasto wczesnoredniowieczne. Wystawa uzmysawia rwnie, e usytuowanie osiedli nad rzek nie tylko okrelao kierunek rozwoju zalka miasta oraz uatwiao komunikacj, ale take pocigao za sob zagroenia dla jego mieszkacw.

szerzenie Unii szans dla miast Europy barwnych plansz, a take odpowiedni dobr eksponatw. Zabytki umieszczone na wystawie to wybr okazw o duej wartoci artystycznej, naukowej i muzealnej, ktre z zasady stanowi wizualne uzupenienie tekstw na barwnych planszach. Wychodzc z zaoenia, e nic nie zastpi oryginau, na wystawie prezentowane s autentyczne znaleziska, co umoliwia odbiorcy bezporedni kontakt z wytworami sprzed wielu setek lat. Ekspozycj podzielono na kilkanacie wtkw tematycznych, w ktrych mieszcz si nastpujce hasa: Kalisia Ptolemeuszowa, Odkrywanie Kalisza wczesnoredniowiecznego, Umocnienia grodu, Cmentarzyska, Najstarszy koci Kalisza, Kolegiata pod wezwaniem w. Pawa, Rzemielnicy i kupcy, Monety i skarby wczesnoredniowieczne, Wadcy i wielmoe oraz Miasto lokacyjne. Ich odpowiednikiem s barwne plansze informacyjne, do ktrych wytypowano stosownie pogrupowane zabytki. Cao wystawy uzupeniaj plastyczne modele wczesnoredniowiecznego budownictwa sakralnego (na przykad kolegiata pod wezwaniem w. Pawa) i wieckiego, a take rekonstrukcje ubioru i uzbrojenia. Osnow Korzeni Kalisza tworz materiay archiwalne, rysunki i zdjcia z zasobw Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk oraz Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej. Prezentowane zabytki archeologiczne stanowi w wikszoci depozyt Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz eksponaty ze zbiorw Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu.

Kolejne prezentacje
Pierwsz edycj wystawy otwarto 30 kwietnia 2005 roku w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie. Zlokalizowanie ekspozycji w jednym z najznakomitszych miejsc archeologicznych Polski zapewnio jej do 15 sierpnia 2005 roku frekwencj 117 tysicy zwiedzajcych. Po raz drugi wystawa prezentowana bya w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, dziki yczliwoci dyrektora Marka Chodnickiego. Otwarto j 23 stycznia 2006 roku. Opiekunem merytorycznym przedsiwzicia by Bolesaw Panczenko z Dziau Naukowo-Owiatowego. Na wystawie w Poznaniu, wykorzystujc pikn sceneri Paacu Grkw, uwypuklono elementy najwaniejsze dla problematyki wczesnoredniowiecznego grodu nad Prosn. Wystawa gocia w Poznaniu do 28 maja 2006 roku.

Narodziny wystawy
Na powstanie ekspozycji Korzenie Kalisza prezentowanej w obecnym ksztacie wpyno wiele okolicznoci. Jako pierwszy z pomysem zorganizowania wystawy wystpi Wiesaw Zajczkowski, dyrektor Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Zasugerowa wykorzystanie powstaych przy okazji Midzynarodowej Konferencji Samorzdowej Po-

Aktualnoci

Konwent o zdrowiu
W dniach 19-20 wrzenia tego roku w kaliskim ratuszu odby si Konwent Marszakw Wojewdztw Rzeczypospolitej Polskiej, ktremu przewodniczy Marek Woniak, marszaek wojewdztwa wielkopolskiego. Tematyk obrad zdominoway zagadnienia ochrony zdrowia i reorganizacji placwek medycznych, zarwno podlegych ministrowi zdrowia, jak i samorzdom lokalnym. Jest to ju drugi konwent organizowany w Wielkopolsce, ktra przeja jego prowadzenie od wojewdztwa lubuskiego. W najbardziej reprezentacyjnej sali kaliskiego ratusza uczestnikw konwentu powitali Marek Woniak, marszaek wojewdztwa wielkopolskiego oraz Janusz Pcherz, prezydent Kalisza. Pierwszym punktem obrad byo wystpienie Bolesawa Piechy, sekretarza stanu w ministerstwie zdrowia, ktry omwi propozycje zmian w systemie ochrony zdrowia, a take przedstawi stan zaawansowania prac nad sieci szpitali publicznych. Jak podkreli minister, sprawa ta wzbudza wiele kontrowersji, co zreszt potwierdzia dyskusja na jej temat podczas konwentu. Bolesaw Piecha zaznaczy, e celem stworzenia nowej sieci szpitali jest zapewnienie placwkom optymalnego funkcjonowania, a tym samym zabezpieczenie potrzeb pacjentw. Zaprzeczy te ostatnim publikacjom w mediach, jakoby posiadanie 150 ek byo warunkiem wczenia szpitala w nowo tworzon sie. Ma o tym decydowa szereg rnych kryteriw finansowych i funkcjonalnych. Sie szpitali poczy te z nich, ktre bd prawidowo realizowa okrelone dziaania oraz wiadczenia na najwyszym poziomie, a take umoliwi pracujcym w nich lekarzom uzyskanie specjalizacji. Bolesaw Piecha zaznaczy te, e optymalnym rozwizaniem, ktre doskonale wpisuje si w koncepcj ministerstwa, jest czenie szpitali zastosowane ju midzy innymi w Kaliszu. Wanym jest te fakt, e obecno szpitali w sieci na razie dotyczy ma piciu lat. Nie bdzie to zatem sytuacja niezmienna. Szpitale bd musiay przej audyt i otrzyma akredytacj. Podczas konferencji prasowej Marek Woniak, marszaek wojewdztwa wielkopolskiego podkreli, e opracowanie i przyjcie ostatecznej sieci szpitali bdzie jednym z najtrudniejszych przedsiwzi w najbliszym czasie. Nim to nastpi, konieczne jest jeszcze przeanalizowanie i dokadne okrelenie wielu spraw dotyczcych caego projektu, w tym midzy innymi przekonanie do niego lokalnych spoecznoci, by utrzymyway dotychczas funkcjonujce na ich terenie placwki. W dalszej czci obrad Przemysaw Smulski, czonek zarzdu wojewdztwa wielkopolskiego przedstawi aktualn sytuacj w obszarze ochrony zdrowia z pozycji samorzdu wojewdztwa oraz realizowane dziaania restrukturyzacyjne w samodzielnych publicznych zakadach opieki zdrowotnej. W trakcie dyskusji uczestnicy konwentu przekazali dowiadczenia w tej dziedzinie innych regionw kraju. Informacje na temat organizacji lecznictwa onkologicznego w Wielkopolsce przedstawi prof. dr hab. Julian Malicki, dyrektor Wielkopolskiego Centrum Onkologii. K.Z.

byy take i inne osoby, przede wszystkim Dorota Cyngot i Dariusz Wyczkowski (oboje z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk). Projekt plakatu i zaprosze na otwarcie w Biskupinie opracowaa Ewa Gumiska (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk). Wystawa Korzenie Kalisza godnie zaprezentowaa grd nad Prosn w rnych placwkach muzealnych Polski. Obecnie trwaj rozmowy na temat przygotowania jej wersji niemieckiej i woskiej, by przedstawi j w zaprzyjanionych miastach poza granicami Polski. Ekspozycja Korzenie Kalisza cieszy si duym zainteresowaniem mionikw przeszoci. Jej atuty to przede wszystkim przejrzysto formy, zwizo i prostota opisw. Ponadto licz si te jej stosunkowo niewielkie rozmiary (16 plansz oraz okoo 300 zabytkw), pozwalajce na obejrzenie jej bez znuenia. Wystawa gromadzi w jednym miejscu wiele zabytkw archeologicznych niemych wiadkw przeszoci, ktrych twrcy i uytkownicy wpywali niegdy na bieg dziejw najstarszego z miast.
Fragment ekspozycji Korzenie Kalisza w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, 23 stycznia 2006 roku. Fot. Leszek Zibka

Okucie pochewki ze ladami zocenia z bada osady na Starym Miecie

Oowiana plakietka z cmentarzyska na Starym Miecie w Kaliszu

Paciorki ze szka, krwawnika i krysztau grskiego z cmentarzyska na Starym Miecie

Calis Civitas Antiqua, czyli archeologia o pocztkach miasta

Badania, odkrycia, interpretacje

Leszek Zibka
Informacja o Kalisii zamieszczona w dziele Geografia Ptolemeusza, uczonego z Aleksandrii, podnosi rol staroytnego Kalisza. Szereg danych wskazuje, e grd nad Prosn jest spadkobierc tej nazwy. Bardzo wane miejsce dotyczce zalkw miasta zajmuje grd wczesnoredniowieczny na Zawodziu, a take otaczajce go osady na Starym Miecie z kocioem Najwitszej Marii Panny, kocikiem w. Wojciecha na Zawodziu i kocioem w. Gotarda na Rypinku. Mieszkacy Kalisza wykazuj szczeglnie due zainteresowanie przeszoci grodu nad Prosn. Informacje dotyczce dziejw miasta maj olbrzymie znaczenie nie tylko dla uwypuklenia najwaniejszych momentw historii, ale take znajduj odbicie w yciu wspczesnym i w projektowaniu przyszoci. Ma to rwnie wpyw na umacnianie tosamoci kaliszan. Dlatego wane jest ledzenie dziejw historii miasta i poznawanie hipotez dotyczcych jego rozwoju, zarwno na podstawie rde pisanych, jak i archeologicznych. Spoytkowanie tej wiedzy dla rozwoju turystyki, celw edukacyjno-owiatowych potwierdza opini, e histori najlepiej poznaje si tam, gdzie ona si dziaa. Warszawie. W wystpieniu zatytuowanym Antiqua Civitas badania, odkrycia, interpretacje przedstawi wyniki ratowniczych bada archeologicznych prowadzonych na terenie Starego Miasta przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, we wsppracy z Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej i przy wsparciu finansowym Urzdu Miejskiego w Kaliszu. Prace wskazuj na wybitn rol w formowaniu si kaliskiego orodka miejskiego dawnej osady w dzisiejszej dzielnicy Stare Miasto. Znajdujca si tam osada rzemielniczo-targowa stanowia jeden z waniejszych elementw wczesnoredniowiecznego kaliskiego zespou osadniczego. Analizujc wzajemne relacje grodu (Zawodzie) i osad (Zawodzie, Stare Miasto, Rypinek) badacz wskaza na silny wpyw zmian zachodzcych w rodowisku naturalnym na charakter i ksztat osadnictwa z okresu wczesnopiastowskiego. wyniku przeprowadzonej wnikliwej analizy hipoteza ta zostaa ostatnio podwaona. Prawdopodobnie aden z odkrytych obiektw nie wydaje si na tyle rozbudowany i skomplikowany, eby wiza go z pozostaoci karczmy. Naley jednak pamita, jak zauway badacz, e z chaty XIII-wiecznej zachoway si do naszych czasw tylko lady jednej ze cian, a dalsza cz zostaa zniszczona. Nie jest wykluczone, e w toku dalszych bada uda si uchwyci inne elementy skadowe, ktre umoliwi nowe spojrzenie na to interesujce odkrycie. O zagadkowych znaleziskach ze Starego Miasta opowiedziaa podczas konferencji Dorota Cyngot archeolog z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Omwia interpretacj interesujcego obiektu, na ktry natrafiono w 2005 roku przy ulicy Bolesawa Pobonego 59 na stanowisku okrelanym jako Servisco. Byo to niewielkich rozmiarw zagbienie, na dnie ktrego spoczyway dwa psy, przysypanie ziemi z uamkami naczy, a gr obiektu zajmowao naczynie klepkowe (patrz artyku Doroty Cyngot w tym numerze Kalisii). W kolejnym wystpieniu Adam Kdzierski kierownik Kaliskiego Stanowiska Archeologicznego Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w referacie Kaliska mennica ksicia Zbigniewa na podstawie monet zabytkowych ze Starego Miasta w Kaliszu oraz z pobliskiego znaleziska skarbu ze archeologia

Hipotezy na temat znalezisk

W referacie Czy na Starym Miecie w Kaliszu odkryto pozostaoci karczmy? Dariusz Wyczkowski archeolog z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie przedstawi wyniki bada prowadzonych nad najwikszym z obiektw odkrytych na terenie rzemielniczej czci osady na Starym Miecie, wstpnie interpretowanego jako pozostaoci redniowiecznej karczmy. W

Wzbogaci wiedz o rda

Zorganizowana 28 marca tego roku w sali recepcyjnej kaliskiego ratusza konferencja naukowa Calis Civitas Antiqua, ktrej towarzyszyo udostpnienie czci wystawy Korzenie Kalisza, miaa ukaza nasz wiedz na temat rde archeologicznych o ksztatowaniu si nad Prosn wanego orodka osadniczego w okresie wczesnego redniowiecza. Spotkanie rozpocz wystp Zespou Muzyki Dawnej Semibrevis z Gimnazjum nr 9 im. Jana Pawa II w Kaliszu pod kierownictwem Grayny Dziedziak. Modzi muzycy wykonali program artystyczny inspirowany muzyk redniowieczn, tworzc odpowiedni nastrj i klimat przed rozpoczciem obrad. Otwarcia konferencji dokona prezes Oddziau Polskiego Towarzystwa Historycznego Tadeusz Krokos. W swoim wystpieniu, nawizujc do ostatnich odkry prowadzonych na terenie Starego Miasta w Kaliszu, podczas ktrych znaleziono midzy innymi zot ozdob w ksztacie gwki byka, skarb srebrnych denarw z mennicy ksicia Zbigniewa, a take biuteri w postaci kabczkw skroniowych, piercionkw oraz barwnych paciorkw ze szka i kamieni pszlachetnych, podkreli konieczno zorganizowania takiego spotkania. Przed rozpoczciem czci naukowej obrad prezydent miasta Janusz Pcherz oraz Andrzej Rogowski, prezes stowarzyszenia Samorzdny Kalisz w swoich przemwieniach uznali za niezbdn popularyzacj znalezisk archeologicznych, majcych ogromne znaczenie w poznaniu historii miasta szczyccego si najstarsz metryk pisan w Polsce, utosamian z przekazem Ptolemeusza. Cz naukow rozpocz Tadeusz Baranowski, kierownik Zakadu Archeologii redniowiecza Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w

Badania na Starym Miecie w Kaliszu. Fot. Adam Kdzierski

Grodzisko na Zawodziu kolebka wczesnoredniowiecznego Kalisza

Suszkowa postawi hipotez o najdawniejszej mennicy w Kaliszu. Prawdopodobnie mennica powstaa w czasie krtkiego panowania na terenie poowy Polski ksicia Zbigniewa, pierworodnego syna Wadysawa Hermana (patrz artyku Adama Kdzierskiego w niniejszym numerze Kalisii). Historyk Sawomir Miek w wystpieniu na temat wczesnoredniowiecznego targu na Starym Miecie przedstawi hipotezy dotyczce ewentualnych miejsc i okresu dziaania targu oraz roli, jak odgrywa on w yciu wczesnych mieszkacw Kalisza (artyku Sawomira Mika na ten temat take w niniejszym wydaniu Kalisii). Kolejne dwa referaty zwizane byy z per wczesnoredniowiecznego Kalisza grodziskiem na Zawodziu, niegdy jednym z gwnych orodkw wczesnopiastowskiego pastwa.

skiej Akademii Nauk w Warszawie, Urzd Miejski w Kaliszu, Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej, Polskie Towarzystwo Historyczne Oddzia w Kaliszu i Stowarzyszenie Samorzdny Kalisz. Podczas sesji udostpniono take zwiedzajcym wystaw Korzenie Kalisza, ktra stanowi wsplne dzieo archeologw z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, a take owoc kontaktw z Urzdem Miejskim w Kaliszu (wicej na temat tej wystawy w niniejszym wydaniu Kalisii). Aktualnoci

Fragment witraa z romaskiej kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa

Problemy rezerwatu i pocztkw miasta

Kierownik Dziau Archeologii Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu Edward Pudeko w referacie Z dziejw wystawiennictwa i popularyzacji archeologii Zawodzia w Kaliszu poruszy problematyk stara o utworzenie rezerwatu archeologicznego. Kaliski badacz podkreli take znaczenie zorganizowanej w 1960 roku wystawy polowej na terenie rezerwatu i innych ekspozycji prezentujcych zabytki Zawodzia. Z kolei Leszek Zibka kierownik rezerwatu na Zawodziu wygosi referat: Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w Kaliszu dziedzictwo kulturowe Europy. Prelegent omwi poszczeglne projekty zagospodarowania Zawodzia, poczwszy od pierwszych zaoe sformuowanych w 1963 roku przez Krzysztofa Dbrowskiego, wczesnego kierownika Stacji Archeologicznej w Kaliszu. Gwny akcent pooy na zaprezentowaniu koncepcji opracowanej w 2005 roku w zwizku z pozyskaniem rodkw finansowych przez kaliskie muzeum w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Na zakoczenie spotkania profesor Andrzej Buko z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie w wystpieniu Kalisz w pocztkach Polski omwi zoone kwestie formowania si podstaw terytorialnych pastwa polskiego. Na tym tle zwrci uwag na szczeglne miejsce Kalisza i ziemi kaliskiej we wczesnym etapie funkcjonowania naszego pastwa. Podczas konferencji odbya si take promocja ksiki Andrzeja Buko Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej, wydanej pod koniec 2005 roku, jako pierwszego podrcznika dotyczcego tego okresu, gdzie wiele miejsca powicono wspomnianej problematyce zwizanej z Kaliszem. Publikacja spotkaa si z duym zainteresowaniem uczestnikw sesji. Moderatorem konferencji by dyrektor Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej Jerzy Aleksander Splitt, ktremu przypad zaszczyt podsumowania obrad. Spotkanie dotyczce pocztkw miasta zorganizowali: Instytut Archeologii i Etnologii Pol-

Ksidz Jan Twardowski w fotografii Czesawa Czapliskiego

W trakcie odbywajcego si w Kaliszu Konwentu Marszakw Wojewdztw Rzeczypospolitej Polskiej zostaa otwarta wystawa prac wybitnego fotografa, Czesawa Czapliskiego, zatytuowana Mona odej na zawsze, by stale by blisko . Niezwyka ekspozycja, ktrej prezentacja odbya si na placu ratuszowym, zawieraa kilkadziesit zdj powiconych osobie i twrczoci ksidza Jana Twardowskiego. Wystaw zorganizowano z inicjatywy i pod patronatem Marka Woniaka, marszaka wojewdztwa wielkopolskiego, ktry otworzy j wraz z biskupem kaliskim ksidzem Stanisawem Napiera. Czesaw Czapliski by bliskim znajomym zmarego w styczniu tego roku ksidza poety i jest autorem kilku ksiek oraz wystaw jemu powiconych, midzy innymi Wszechwiat ks. Jana Twardowskiego i Zdjcia prawdziwe, bo ju niepodobne. Ksidza Jana Twardowskiego Czesaw Czapliski pozna w Nowym Jorku w 1985 roku. Od tego czasu odwiedza go w domu, na Krakowskim Przedmieciu w Warszawie, nieopodal klasztoru ss. Wizytek, do ktrego jako pierwszemu, w 350-letniej historii zakonu, udao si wej z aparatem w rku. Do albumu pod tytuem Wizytki zawierajcego zdjcia z tych wypraw ks. Jan napisa sowo wstpne. Fotografie pokazane na wystawie przedstawiaj ksidza w jego naturalnym, prywatnym otoczeniu tam, gdzie powstaa wikszo prostych, a zarazem bardzo wymownych wierszy mwi Czesaw Czapliski. Kalisz by drugim miastem po Warszawie, w ktrym zaprezentowane zostay fotografie. Mieszkacy stolicy mogli je podziwia od 31 lipca do 15 wrzenia tego roku na ogrodzeniu azienek Krlewskich. Na zwiedzajcych prace robi niesamowite wraenie, zarwno z uwagi na swj charakter, jak i rozmiary (180 cm x 120 cm). W Kaliszu wystawa gocia okoo miesica. K.Z.
Czesaw Czapliski, fotograf i dziennikarz, urodzony w odzi, od 1979 roku mieszka w Nowym Jorku. Autor i wspautor 30 albumw i ksiek, z ktrych wiele znajdowao si na listach bestsellerw, kilkuset artykuw oraz tysicy zdj, opublikowanych na caym wiecie. Mia ponad 100 indywidualnych wystaw fotograficznych, midzy innymi Twarz w twarz i Nowy Jork w Galerii Zachta w Warszawie, Portrety i Nowy Jork w Muzeum Narodowym w Warszawie, a take Twarz i maski Jerzego Kosiskiego w Muzeum Sztuki w odzi. Wystawia wielokrotnie w Nowym Jorku, Chicago, Londynie, Nicei i Moskwie. O Czapliskim zrealizowano kilka filmw: Wernisa Czesawa Czapliskiego, Fotograf, Twarze, Twarz w twarz, Czarne i biae w kolorze. Dzisiaj ich bohater sam zajmuje si filmem. Prace Czapliskiego znajduj si w zbiorach New Jork Public Library, Library of Congress w Waszyngtonie, Muzeum Narodowym i Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Foto

Grd Kalisz-Zawodzie dziedzictwem kulturowym Europy

Nie tylko z myl o turystach

Leszek Zibka
Jedn z kategorii dbr kultury s zabytki archeologiczne bdce materialnym wytworem dziaalnoci czowieka. Dziel si one na obiekty nieruchome, do ktrych zaliczamy midzy innymi pozostaoci dawnych osiedli, grodw, domostw czy te grobw oraz na znaleziska ruchome, ktre tworz zachowane w caoci lub czciowo przedmioty codziennego uytku, jak narzdzia, ceramika, a take bro i ozdoby. Nazywane s one rwnie dziedzictwem archeologicznym, stanowic cz bogactwa kulturowego spoeczestwa. Jako podstawowe rdo informacji o historii spoeczestwa i jego stosunku do rodowiska naturalnego czowieka dziedzictwo archeologiczne wymaga specyficznych form bada naukowych, ochrony poczonej z odbudow (rekonstrukcj) i publicznego udostpnienia. Prezentowanie wynikw prac wykopaliskowych in situ (w pierwotnym pooeniu, miejscu) ma swoj dugoletni histori. Obiekty archeologiczne, bdce cennymi rdami historycznymi stanowi jednoczenie atrakcj turystyczn, a wkomponowane w teren, s integraln form krajobrazow. Wyjtkowo tego typu stanowisk wskazuje na potrzeb ich kompleksowej ochrony przy jednoczesnym wykorzystaniu do celw ekspozycyjnych. Wchodz one w skad krajobrazu archeologicznego, na ktry skadaj si nie tylko miejsca od wiekw wronite w pejza, ale take ich otoczenie. Mona zatem prowadzi tam prace naukowo-badawcze, upowszechnia histori miasta oraz regionu. kolegiaty romaskiej z XII wieku wraz z cmentarzem przykocielnym, rozpoznano kamienno-drewniano-ziemne umocnienia grodu z trzech faz istnienia, z wie z pocztkw XIII wieku, zabudow wewntrzn grodu, z tak zwan chat z beczk, obecnie interpretowan jako siedziba zarzdcy. Nastpne badania na terenie obiektu prowadzi zesp Tadeusza Baranowskiego w latach 1983-1992. Odbyy si one z udziaem specjalistw rnych dyscyplin naukowych (Ewa Stupnicka z Uniwersytetu Warszawskiego rekonstrukcja rodowiska naturalnego) oraz zespou historykw architektury z Uniwersytetu Jagielloskiego (Teresa Rodziska-Chory i Tomasz Wcawowicz analiza reliktw kocioa romaskiego). Badania ostatnich lat wskazay, e koci kamienny, identyfikowany jako kolegiata w. Pawa, mia poprzednikw: koci drewniano-gliniany z pocztku XI wieku, na miejscu ktrego w drugiej poowie XI stulecia postawiono jednonawow wityni kamienn. Zyskano take wiele informacji o charakterze i zabezpieczeniu grodu. rzdzonym w latach dwudziestych XX wieku memoriale w sprawie zabytkw na grodzisku w Kaliszu proponowa przejcie przez wadze lokalne gruntw, na ktrych znajduje si grodzisko, przeprowadzenie bada wykopaliskowych oraz waciwe zabezpieczenie zabytkw. Pierwszy formalny wniosek o urzdzenie rezerwatu archeologicznego na Zawodziu w roku 1961 zosta skierowany do Ministerstwa Kultury i Sztuki przez wczesn Stacj Archeologiczn Instytutu Historii Materialnej Kultury Polskiej Akademii Nauk w Kaliszu. Zaoenia programowe rezerwatu sformuowane zostay przez Krzysztofa Dbrowskiego1. Podkrela on z jednej strony typowe dla grodw wczesnopiastowskich cechy Zawodzia, a z drugiej jego wyjtkowy charakter ze wzgldu na zachowane elementy architektury romaskiej. Zaoenia zostay zaakceptowane przez Gwn Komisj Konserwatorsk Ministerstwa Kultury i Sztuki. W projekcie wstpnym, opracowanym przez zesp plastykw, urbanistw, architektw i konserwatorw pod kierunkiem artysty plastyka Jana widziskiego wyodrbniono trzy zagadnienia: urzdzenia usugowo-administracyjne rezerwatu, ekspozycj na terenie grodziska w plenerze i w obrbie pawilonw, a take ewentualnie organizacj skansenu etnograficznego, znajdujcego si na poudnie od waw grodziska. Mia on czy rezerwat z drewnian zabudow Zawodzia, midzy innymi z pochodzcym z XVIII wieku drewnianym kocikiem w. Wojciecha. Pawilon usugowo-administracyjny, postawiony przy wejciu na teren rezerwatu, mia spenia wszelkie wymogi nieodzowne dla profesjonalnej obsugi turystycznej: kasy, urzdzenia sanitarnego, letniej kawiarenki, magazynu zabytkw i narzdzi oraz pomieszczenia roboczego dla zespou prowadzcego prace wykopaliskowe. Teren caego grodziska mia suy celom ekspozycyjnym. Gwnym akcentem plastycznym byy dwa pawilony: wikszy nad fundamentami kolegiaty oraz mniejszy nad pozostaociami waw i fundamentami wiey obronnej. Chcc wyeksponowa cechy prezentowanych w miejscu reliktw architektury, zaprojektowano kontrastujce z nimi pawilony o lekkiej stalowej konstrukcji, kryte pleksiglasem. W ich obrbie miay znajdowa si pozostaoci kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa ze zniszczonymi grobowcami ksit Mieszka III Starego i jego syna Mieszka Mieszkowica oraz fragmenty wau z fundamentami wiey. Plansze, rysunki, rekonstrukcje, gabloty z zabytkami, a take odpowiednie owietlenie stanowiyby opraw dekoracyjn obiektw eksponowanych w pierwotnym pooeniu. wok nas

Rezerwat jako obiekt muzealny

Zakoczenie w roku 1992 kolejnej fazy prac terenowych na Zawodziu zbiego si z rozpoczciem realizacji zagospodarowania rezerwatu archeologicznego. Przygotowanie obiektu do tej funkcji to mudny proces, poczynajc od wspomnianych ju bada interdyscyplinarnych, konserwacji, przez projekty zagospodarowania (budowa nowych obiektw, urzdzenie terenw otaczajcych wykopaliska oraz elementy konstrukcyjne: cieki, siedziska, pomosty), a na organizacji wystawy koczc. Rezerwaty archeologiczne to obiekty muzealne, ktrych podstaw ekspozycji stanowi prezentacja budownictwa w pierwotnym pooeniu. Niekiedy dominuje w nich funkcja ochronna, czasami badawcza i edukacyjna, innym razem ekonomiczna. Mog one jednak eksponowa wycznie odsonite relikty archeologiczne, relikty i rekonstrukcje bd same rekonstrukcje. Rni si one od innych tym, e na ich terenie mog by prowadzone dalsze prace wykopaliskowe, przy zachowanej lub czciowo odtworzonej formie krajobrazowej. Eksponowanie w miejscu czci budowli naley uzaleni w tym wypadku od ewentualnych celw badawczych i konserwatorskich. Badanym obiektom trzeba nada odpowiedni opraw ekspozycyjn i opatrzy stosownym komentarzem z wykorzystaniem prezentacji multimedialnej. Przede wszystkim naley je zabezpieczy, aby uchroni przed powoln dewastacj, powodowan gwnie wpywami atmosferycznymi (erozja), a take dziaalnoci czowieka.

Najdawniejsze znaleziska
Grodzisko kaliskie pooone w dzielnicy Zawodzie ze wzgldu na widoczn zewntrzn form w terenie jest obecnie nieodczn czci krajobrazu naturalnego. To jeden z najstarszych elementw w strukturze aglomeracji pobliskich osad, ktry funkcjonowa przez kilka stuleci do poowy wieku XIII, czyli do czasw lokacji miasta na nowym miejscu, oddalonym o okoo dwa kilometry w kierunku pnocnym. Wspczenie nieliczne miasta w Polsce mog si pochwali tak dobrze zachowanym obiektem. Zainteresowanie naukowe obszarem, ktry przez tutejsz ludno od wielu lat by nazywany Szwedzkimi Grami, siga poowy wieku XIX. W roku 1885 sporzdzono pierwsze pomiary i plan grodziska. Badania wykopaliskowe na jego terenie rozpocz w 1903 roku krakowski archeolog, profesor Wodzimierz Demetrykiewicz. Znalaz wwczas zabytki wczesnoredniowieczne miejsce, gdzie wznosia si kolegiata pod wezwaniem w. Pawa, fundowana przez Mieszka III Starego. Badania zespou Iwony i Krzysztofa Dbrowskich w latach 1958-1965 w ramach programu zwizanego z obchodami tysiclecia pastwa polskiego, ktrego celem byo uzyskanie informacji na temat rozwoju jednego z gwnych orodkw wczesnopiastowskiego pastwa, dostarczyy wielu interesujcych znalezisk. Odsonito fundamenty

Zaoenia architektoniczne
Po raz pierwszy gos na temat utworzenia rezerwatu archeologicznego na Zawodziu zabra profesor Wodzimierz Demetrykiewicz. W spo-

Wok projektu skansenu

Zlokalizowany na poudnie od waw skansen etnograficzny mia czy rezerwat z istniejc wwczas autentyczn zabudow Zawodzia i zabytkowym XVIII-wiecznym drewnianym kocikiem

Detale makiety przyg

w. Wojciecha. Realizacja skansenu miaa by trzecim etapem zagospodarowania rezerwatu po postawieniu pawilonw i urzdzeniu zaplecza usugowo-administracyjnego. O lokalizacji ewentualnego skansenu etnograficznego, jak pisa Krzysztof Dbrowski, miay zadecydowa nastpujce czynniki: Zagospodarowanie, dozr terenu, wsplna obsuga i administracja; podniesienie atrakcyjnoci rezerwatu przez urzdzenie wystaw etnograficznych oraz ewentualnie zainstalowanie, na przykad w zabytkowym spichlerzu, turystycznego biwaku; konieczno szybkiego i skutecznego zabezpieczenia chociaby kilku zabytkw budownictwa z rejonu Kalisza, nalecych na tym terenie do rzadkoci. Projekt z rnych przyczyn nie doczeka si realizacji. W roku 1974 Miejskie Biuro Projektw na zlecenie urzdu miasta gruntownie przepracowao dotychczasow dokumentacj, aktualizujc j pod wzgldem kosztorysowym. W tym czasie projekt spotka si z uwagami krytycznymi ze strony Jerzego Augustyniaka, wczesnego konserwatora zabytkw w Poznaniu, ktry uwaa, e zastosowanie wspczesnych akcentw budownictwa zakci naturaln bry grodziska. Proponowa on eksponowanie odsonitych reliktw architektury romaskiej w pytkich, otwartych wykopach. Z zarzutami tymi zgodzi si po czci twrca projektu Krzysztof Dbrowski.

Zabezpieczanie reliktw
W roku 1982 Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu ponownie zlecio wykonanie projektu zagospodarowania rezerwatu archeologicznego na Zawodziu. Wykonawc zosta Instytut Podstaw Rozwoju Architektury Warszawskiej. Pen dokumentacj Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej otrzymao w 1985 roku. Gwnym zaoeniem projektu byo udostpnienie reliktw kolegiaty, wiey oraz innych zabytkw ruchomych, odsonitych w trakcie prac wykopaliskowych. Autorzy zaproponowali powstanie budynku informacyjno-muzealnego poza waami grodziska. Na terenie grodu miay by zaznaczone cieki zwiedzania umoliwiajce obejrzenie fundamentw architektury romaskiej. Poszczeglne fazy rozbudowy grodziska miay zosta wyeksponowane poprzez nasadzenia odpowiedni rolinnoci. Najwaniejszym obiektem dla zwiedzajcych miay by relikty kolegiaty i wiey. Fundamenty te odsonite podczas pierwszego etapu bada w latach szedziesitych ubiegego stulecia ulegy znacznemu zniszczeniu (midzy innymi przez wypukanie zaprawy). Wobec braku metod i odpowiednich rodkw technicznych pozwalajcych na trwa konserwacj tych elementw zaproponowano zabezpieczenie przez pooenie izolacji przeciwwilgociowej i wykonanie odpowiedniego odwodnienia drenaem opaskowym. Nastpnie postulowano nasypanie na relikty warstw piasku

i odtworzenie zarysu fundamentw obiektu. Na zrekonstruowanym w ten sposb fundamencie zamierzano pokaza obrys murw z pyt piaskowca. Projekt nie doczeka si realizacji. W 1991 roku na zlecenie Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu artysta plastyk Zygmunt Baranek opracowa plan koncepcyjny zagospodarowania rezerwatu archeologicznego. Przewidywa on udostpnienie reliktw architektury romaskiej, postawienie dla profesjonalnej obsugi turystycznej pawilonu wystawienniczego, wytyczenie alejek spacerowych i utworzenie tarasu widokowego. Koncepcja ta take nie doczekaa si realizacji. W latach 1992 i 1993 w Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu odbyo si kilka spotka powiconych planom zagospodarowania i zabezpieczenia reliktw wczesnoredniowiecznego grodziska na Zawodziu. W 1993 roku przyjto koncepcj, ktrej twrcami byli Teresa Rodziska-Chory i Tomasz Wcawowicz z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie oraz Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Projekt zakada kompleksow ochron istniejcej substancji zabytkowej i otaczajcego terenu, przy jednoczesnym wykorzystaniu Zawodzia do celw ekspozycyjno-owiatowych. Prace miay by przeprowadzone w trzech etapach. Pierwszy dotyczy oddania do uytku tak zwanego budynku bramnego przy wejciu na grodzisko, ktrego brya nie kolidowaaby z XVIII-wiecznym kocikiem w. Wojciecha. W ukoczonym pawilonie wystawowo-usugowo-administracyjnym, w czerwcu 1995 roku, podczas obchodw wita Miasta, zaprezentowano wystaw Kalisz prastary, ktra przedstawiaa histori, wyniki bada oraz miejsce i rol grodziska w dziejach Kalisza. Kolejny etap mia obejmowa prace zwizane z kompleksow ochron fundamentw kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa (konserwacja, przysypanie wirem i piaskiem), wyrwnanie terenu i postawienie ponad reliktami murw w skali 1:1 niskiego muru wysokoci do okoo 40 centymetrw. Trzeci etap przewidywa powstanie rekonstrukcji wiey obronnej w linii waw, w miejscu zachowanych reliktw z XII wieku. W koncepcji zagospodarowania uwzgldniono take obsadzenie niskopienn zieleni oraz wykonanie tak zwanych cigw komunikacyjnych cieek wysypanych wirem, czcych wszystkie punkty ekspozycji terenowej.

W oparciu o rda
W zwizku z podjciem stara o pozyskanie rodkw finansowych z Unii Europejskiej w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej ogosio w roku 2005 konkurs na wykonanie projektu zagospodarowania rezerwatu archeologicznego

Kalisz-Zawodzie. Projekt wykonaa firma Konserwacja Zabytkw M. J. Cempla z Krakowa. Przed rozpoczciem prac przyjto zaoenie, e wyniki bada archeologicznych zapocztkowanych na stanowisku ju sto lat temu, a planowo prowadzonych od pwiecza, w peni pozwalaj na realizacj zagospodarowania rezerwatu, ktra bdzie cile oparta na rdach archeologicznych. Podstaw przygotowanego projektu bya dokumentacja bada Iwony i Krzysztofa Dbrowskich oraz zespou Tadeusza Baranowskiego, a take liczne konsultacje prowadzone z architektami, ktrzy uczestniczyli w pracach badawczych z Teres Rodzisk-Chory i Tomaszem Wcawowiczem. Projekt opracowany przez zesp krakowski, w skad ktrego wchodzili midzy innymi architekci, archeolodzy, historycy sztuki, mia na celu gwnie wydobycie walorw owiatowych przestrzeni historycznej grodu. Uczytelniono przebieg dawnych obwarowa w trzech kolejnych fazach historycznej rozbudowy grodu (wiek IX, X-XI i XI)2. W miejscach dawnych waw zaprojektowano pasma rnych odmian niskiej zieleni, aby pokaza zrnicowanie chronologiczne faz rozbudowy. W projekcie zdecydowano nie wprowadza rolinnoci zaszczepionej w Europie rodkowej w pniejszych stuleciach, na przykad tak popularnej obecnie w licznych odmianach tui. Rekonstruowane obiekty dawnej zabudowy potraktowano jako swoiste eksponaty dydaktyczne. Przyjto, e wszelkie konstrukcje drewniane zostan wykonane ze wspczesnych okrglakw lub krawdziakw, jednake ich powierzchnie bd w widocznych miejscach dodatkowo ksztatowane toporem lub onikiem. Gwny akcent przygotowanego projektu zagospodarowania to rekonstrukcja fundamentw przyziemia kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa. Projekt zasadniczo nawizuje do koncepcji Tomasza Wcawowicza i Jacka Gyurkovicha, opracowanych w 1998 roku. Przewiduje on powstanie rodzaju makiety reliktw kocioa w skali 1:1, z kamienia piaskowego, z wizualn cigoci murw i widocznym podziaem: prezbiterium z absyd, mury nawy, empora, czworoboczna wiea czy stipes otarza, na niskim fundamencie do wysokoci okoo 40 centymetrw. Makieta miaa si znajdowa w miejscu odsonitych fundamentw kolegiaty. Teren prac wykopaliskowych po waciwym zabezpieczeniu reliktw architektury (konserwacja, przysypanie) mia zosta wyrwnany przed rozpoczciem prac rekonstrukcyjnych. Kolejny element maej architektury to rekonstrukcja czworoktnej, dwukondygnacyjnej wiey obronnej, usadowionej na koronie waw, w miejscu dawnych fundamentw od strony zachodniej, ktre pozostan widoczne. Konstrukcja drewniana miaa by usytuowana powyej, w taki sposb, aby umoliwi wgld pod poziom parteru. Belki podwalinowe byyby wtedy oparte na stopach fun-

damentowych rozmieszczonych wok istniejcych fundamentw. Do wiey miaa by dostawiona palisada z ostro zakoczonych okrglakw, w ten sposb, aby lico zewntrzne palisady pokrywao si z licem zewntrznym ciany wiey. wok nas

Dalsze plany przebudowy

Do obiektu prowadzi ma brama wejciowa wykonana z bali drewnianych, usytuowana od strony wschodniej, zlokalizowana w linii wau. Po jej obu stronach ma zosta umieszczona palisada, a przed ni, w niewielkim obnieniu nad pozostaoci fosy, ostrok. Przewiduje si take odbudow wau w konstrukcji drewniano-ziemnej, ktry zostanie zlokalizowany zgodnie z wytycznymi konserwatora zabytkw na tak zwanej ostrodze w poudniowo-wschodniej czci grodziska, w miejscu zniwelowanego pierwotnego odcinka wau, na jego caej szerokoci. Przylega on bdzie od zachodu do zachowanego fragmentu umocnie obronnych grodziska. Drewniane skrzynie wypenione kamieniami konstruowane bd w ten sposb, aby pokaza kolejne etapy wykonawcze wau. Podobny materia skalny stanowi bdzie take okadzin wau (oblicowania) od zewntrz, zgodnie z ustaleniami prowadzcych prace wykopaliskowe. Dla pokazania zabudowy mieszkalnej wybrano cznie siedem obiektw, z ktrych kady bdzie rekonstruowany w odmiennej konstrukcji cian i ze zrnicowanym kryciem poaci dachowych. Na tak zwanej ostrodze w poudniowo-wschodniej czci grodziska zostanie umieszczonych sze drewnianych chaup mieszkalnych w konstrukcji zrbowej, sumikowo-tkowej i palisadowej oraz pokrytych som (trzcin) i dranicami (tarcic). Bd one miay take zrnicowany podzia wewntrzny, ze wzgldu na odmienne rzuty i gabaryty. Z kolei tak zwana chata komesa,

datowana na wiek XI, jako kolejny element zabudowy mieszkalnej zostanie odtworzona zgodnie z dokumentacj archeologiczn w poudniowej czci grodziska, w miejscu jej odkrycia. Wszystkie budynki maj w przyszoci suy jako pomieszczenia ekspozycyjne, a take magazynowe (swoj funkcj zmieni tak zwany budynek bramny, ktry obecnie spenia rol pawilonu wystawowo-usugowo-administracyjnego). W tej czci grodu planuje si te zlokalizowanie rodzaju amfiteatru, na ktry skada si bd midzy innymi stylizowane drewniane siedziska, z myl o urzdzanych w przyszoci imprezach plenerowych, jak na przykad Jarmark Archeologiczny i Biesiada Piastowska. W projekcie uwzgldniono take rekonstrukcj kamiennego kopca-kurhanu, w miejscu jego odkrycia, czyli w okolicach kolegiaty w. Pawa, jako najstarszego elementu zwizanego z funkcjonowaniem pogaskiego cmentarza ciaopalnego w VI-VIII wieku. W celach edukacyjnych na terenie grodziska zostan umieszczone take dwie makiety wykonane z granitu, usytuowane na odpowiednich postumentach i przedstawiajce rezerwat archeologiczny Kalisz-Zawodzie z uwzgldnieniem wszystkich rekonstrukcji, a take kolegiat pod wezwaniem w. Pawa (brya zewntrzna i wntrze). Zaplanowano rwnie prezentacj kilkunastu plansz informacyjnych o historii Zawodzia w dziejach redniowiecznego Kalisza. Do tych wszystkich podwietlonych elementw architektury prowadzi bd wytyczone cieki, ktrych przebieg wyznaczaby kolejne fazy rozbudowy grodu, czc poszczeglne punkty ekspozycji terenowej. Wzdu nich bd umieszczone plansze z tekstami informacyjnymi. Oczyszczeniu i wyprofilowaniu poddane zostan pozostaoci fosy, cznie z zabezpieczeniem skarp, przy ktrej w poudniowej czci zostanie umieszczonych kilka odzi-dubanek, stanowicych

zacztek tak zwanej floty mieszkowej. W poudniowej czci rezerwatu postawiony bdzie drewniany mostek widokowy z przejciem na teren grodu. Na poudnie od waw w kierunku kocika w. Wojciecha, na terenie tak zwanych ogrdkw dziakowych, planuje si urzdzenie miniskansenu etnograficznego. Ma zosta odtworzona jedna z zagrd, ktra znajdowaa si na terenie Starego Miasta, z przeniesieniem pochodzcego ze schyku osiemnastego i pocztkw dziewitnastego stulecia drewnianego budynku w konstrukcji sumikowo-tkowej, znajdujcego si do dzi na jednej z posesji przy ulicy Bolesawa Pobonego. Powstanie tej ekspozycji ma skutecznie zabezpieczy ostatni w tym rejonie Kalisza przykad budownictwa architektury drewnianej, a take uatrakcyjni ofert turystyczn. Przy realizacji omwionego zaoenia ochrony i odbudowy grodziska Zawodzie koniecznym jest take ustanowienie strefy ochronnej w promieniu do okoo 300 metrw od reliktw wczesnoredniowiecznego grodziska. Przedstawiona wyej koncepcja to kolejny projekt powstay w cigu ostatnich trzydziestu lat. Wydaje si najwaciwszy z punktu widzenia konserwatorskiego i najbardziej realny. Rezerwat archeologiczny budownictwa przedromaskiego i romaskiego Kalisz-Zawodzie bdzie spenia zarwno aspekt naukowo-badawczy, jak i edukacyjno-owiatowy. Dziki jego realizacji Kalisz pozyska obiekt z prawdziwego zdarzenia, poszerzajc ofert turystyczn miasta szczyccego si najstarsz metryk pisan.
1 K. Dbrowski, Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w Kaliszu [w:] Rocznik Kaliski t. X, 1976, s. 321-328, tene, Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w Kaliszu [w:] Wiadomoci Archeologiczne, t. XXIX, 1968, s. 29-38. 2 T. Baranowski, Grd w Kaliszu badania, odkrycia, interpretacje [w:] Kalisz wczesnoredniowieczny, Kalisz 1998, s. 50.

Kalisz-Zawodzie. Plan zagospodarowania przestrzennego rezerwatu archeologicznego na Zawodziu wedug projektu wstpnego artysty plastyka Jana widziskiego.

Makiet wykona Wojciech Stefaniak przy wsppracy Jarosawa Romaniuka i Pawa Dziechciarowa. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska

Aktualnoci

Wanda Wikomirska odebraa odznak Honorowego Obywatela Miasta Kalisza

Wanda Wikomirska, wiatowej sawy skrzypaczka zostaa Honorowym Obywatelem Miasta Kalisza. Godno t Rada Miejska przyznaa jej specjaln uchwa ju w maju tego roku, jednak z uwagi na nieobecno w kraju Wanda Wikomirska nie moga odebra odznaczenia podczas uroczystej sesji Rady Miejskiej z okazji czerwcowego wita Miasta. Profesor Wanda Wikomirska przyjechaa do Kalisza w czwartkowe popoudnie, 12 padziernika tego roku, tu po odebraniu tytuu doktora honoris causa w Akademii Muzycznej im. Grayny i Kiejstuta Bacewiczw w odzi, ktrej jest absolwentk. Po przyjedzie do Kalisza w czwartkowy wieczr zdya jeszcze zobaczy si z przyjacimi.Take cay pitek obfitowa w szereg spotka: przed poudniem skrzypaczka zwiedzaa park im. Rodziny Wikomirskich na Majkowie, pniej spotkaa si z kierownictwem Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego oraz z dyrektorem Pastwowej Szkoy Muzycznej, tam odbya si take konferencja prasowa. Po obiedzie w towarzystwie prezydenta miasta i krtkim odpoczynku gocia w kaliskim ratuszu, gdzie podczas uroczystej sesji Rady Miejskiej wrczono jej odznak Honorowego Obywatela Miasta Kalisza. Ceremonii nadania Wandzie Wikomirskiej godnoci Honorowego Obywatela Miasta dokona przewodniczcy Rady Miejskiej Zbigniew Wodarek wsplnie z prezydentem Januszem Pcherzem. Wrd osb, ktre jako pierwsze

zoyy gratulacje pani profesor by Wadysaw Kocielniak, znany kaliski artysta grafik, mionik historii i dokumentalista dziejw regionu, ktry rwnie otrzyma w tym roku tytu Honorowego Obywatela Miasta. Artysta podarowa Wandzie Wikomirskiej wykonan przez siebie grafik. Na zakoczenie uroczystoci pani profesor wpisaa si do Zotej Ksigi Miasta: Kalisz, rodzinne miasto mojej matki i mojego brata Jzefa, zwizany jest blisko, serdecznie z ca rodzin Wikomirskich. Jako najmodsza przedstawicielka naszego muzycznego klanu z dum i wdzicznoci przyjmuj zaszczytny tytu honorowej obywatelki Miasta Kalisza. Wieczorem w auli Pastwowej Szkoy Muzycznej odby si uroczysty koncert z okazji wrczenia profesor Wandzie Wikomirskiej tytuu Honorowego Obywatela Miasta Kalisza. W towarzystwie Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Kaliskiej pod dyrekcj Marka Pijarowskiego wystpia modziutka skrzypaczka Kamila Wsik, zdobywczyni nagrody specjalnej Filharmonii Kaliskiej dla najlepszego polskiego uczestnika X Midzynarodowego Konkursu Modych Skrzypkw im. K. Lipiskiego i H. Wieniawskiego w Lublinie.
Obszerny artyku na temat rodziny Wikomirskich wraz z not biograficzn Wandy Wikomirskiej ukaza si w lipcowym numerze Kalisii (Rodzinny pejza z Maestr Krzysztof Pierzchlewski).

nie by dla niego stawianiem sobie horacjaskiego pomnika. Maciej Grzybowski potrafi wyuska to, co w zamiarze wieszcza niekoniecznie interpretatorw wcale nie musiao by spiowe. Mona si zatem pomia, ale i wzruszy, choby wysuchujc dramatycznej spowiedzi ksidza Robaka. Dzi zmaganie si z Mickiewiczowskim trzynastozgoskowcem nie jest w modzie. atwiej rzuci ze sceny bluzgiem i nie by Zosi. By sob, czyli mamrota co tam pod nosem. Agnieszka Sienkiewicz Zosi, i to pen wdziku, bya, Remigiusz Jankowski Tadeuszem, a Wojciech Masacz Jackiem Soplic (ksidzem Robakiem). Mode pokolenie aktorw pokazao, e radzi sobie z zawodowym rzemiosem. No i jeszcze Jacek Jackowicz. Wrd pozostaych kreacji jego Sdzia by najbardziej, po sarmacku, przekonywajcy. Wojciech Stefaniak pokaza natomiast, e cakiem udane Soplicowo da si wyczarowa z kawaka ptna i kilku desek. Wojciech May
Teatr im. Wojciecha Bogusawskiego w Kaliszu, Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz; reyseria i opracowanie muzyczne Maciej Grzybowski; scenografia i kostiumy Wojciech Stefaniak; opracowanie tekstu Marcin Bortkiewicz; asystent reysera Wojciech Masacz; inspicjent sufler Agnieszka Kasprzak

Soplicowska ars amandi

Prba wystawienia dzi na teatralnych deskach Pana Tadeusza moe wydawa si zadaniem karkoomnym. Przekona si o tym sam mistrz Wajda, ktrego adaptacj filmow dziea Mickiewicza oceniano zarwno entuzjastycznie, jak i gboko krytycznie. Jak wic poradzi sobie z tym zadaniem Maciej Grzybowski? Odbiorc, do ktrego skierowane jest kaliskie przedstawienie, definiuj ju na pocztku narratorzy (Arkadiusz Cyran i Dariusz Sosiski), witajc si z modzieow publicznoci. Na premierze wywoao to zreszt swoisty efekt komiczny. Wrd widzw o redniej wieku modziey starszej dao si sysze rechotliwy szmer. Sztuka trwa niecae ptorej godziny. To, jak na epopej narodow, niewiele. Jaki wic klucz wybra reyser? Postanowi si skupi na wtkach obyczajowo-miosnych. I dobrze si stao. Prba realizacji caoci na teatralnych deskach skazana byaby nieuchronnie na niepowodzenie. A tak wybr tematyki spowodowa, e powstaa rzecz zwiewna i lekka. Jednak maolaty, ktre chciayby potraktowa kalisk adaptacj jako bryk, zawiod si. Oj, trzeba bdzie lektur przeczyta. Skrty-puzzle ukadaj si w spjn i logiczn cao. Jest wic afektacja Tadeusza do Telimeny i Zosi, Telimeny do Hrabiego, w tle dzieje Jacka, powstanie na Litwie, spr o zamek. No i oczywicie happy end. Interesujco i pomysowo zagrano konwencjami. Przeplatanie ironii i drwiny ze scenami lirycznymi i dramatycznymi daje podany efekt. Nie jest to belferskie, pomnikowe odczytanie Pana Tadeusza. Mickiewicz umia bawi si konwencjami, wic poemat o perypetiach rodw Soplicw i Horeszkw

Na pierwszym planie Ignacy Lewandowski, w lustrzanym odbiciu Remigiusz Jankowski (Tadeusz) i Agnieszka Sienkiewicz (Zosia).

Wanda Wikomirska w kaliskim ratuszu podczas uroczystoci wrczenia Honorowego Obywatelstwa Miasta Kalisza. Fot. Magorzata Pecold-Powaowska

Piotr Bigora (Hrabia) i Telimena (Ewa Kibler). Fot. Piotr Stanisaw Walendowski

literatura, muzyka

Wojciech May

Ksiga obojga mioci

kart biografii znanego podrnika Stefana Szolca-Rogoziskiego, ubezwasnowolnionego i umieszczonego przez rodzin w szpitalu wariatw, jak wwczas z bezceremonialn szczeroci nazywano takowy przybytek... Te sensacje i skandale nie s jednak celem, a jedynie rodkiem pomocnym rozbudzeniu w czytelniku zainteresowania histori. Bo to ona jest dla autora najwaniejsza. Choby wtedy, gdy ustala dat ukazania si najstarszego kaliskiego czasopisma lub gdy pisze o rozwoju kaliskich i wielkopolskich ksinic. I o tych wszystkich, ktrzy suyli ziemi wielkopolskiej i Polsce: romantykach przelewajcych krew i pozytywistach spoecznikach wiernych ideom pracy organicznej i pracy u podstaw. A take w opisie obyczajw, szczeglnie tych zwizanych ze witami. Nie powa si nazwa Szymona Molendy wielkopolskim Kitowiczem, bo mgby si tam, w zawiatach, obrazi. I pewnie miaby racj. Autor opisuje bohaterw wywodzcych si z rnych warstw spoecznych. Sporo uwagi powica take ziemiastwu, yciu dworkowemu. To dobrze, e przypomniano zasugi tej grupy spoecznej w krzewieniu patriotyzmu i kultury. Grupy, ktr w okresie PRL-u najchtniej wymazano by z pamici spoecznej. Omawiane gawdy, nawet jeli dotykaj trudnych wydarze w naszej historii, choby zaborczych represji, tchn optymizmem. To cztery rozdziay ksiki. Autorem pitego jest Konrad Hel. Taki bowiem pseudonim literacki przybra Szymon Molenda poeta. Jak wynika ze wstpu, Molenda jako poeta debiutowa na pocztku lat 50., by ju w kolejnej dekadzie zamilkn. Pisa pniej wiersze, ale nie publikowa. Modego poet identyfikowano ze rodowiskiem katolickim. Treci religijne, ktre odnale moemy w zaprezentowanym wyborze, eksponowane s bardzo delikatnie i dyskretnie. Nie ma tu mistycyzmu, jest intymno, wiara tak prosta, ktrej dosign potrafi ludzie proci w najpikniejszym znaczeniu tego sowa lub intelektualici. Poeta zbiera pochlebne recenzje, midzy innymi od Stanisawa Grochowiaka. Wiersze, podobnie jak gawdy, pogrupowane s w cykle. Najbardziej osobista wydaje si pierwsza z nich: ale, zwierzenia, kwerele. Tu w zasadzie nie ma wtpliwoci, e ja liryczne to porte parole autora. Jedne z najbardziej wzruszajcych utworw tej czci to Tren sosnowy dla matki i Koysanka. Tam odnajdziemy te swoiste credo poetyckie Molendy: wiersz Leopoldowi Staffowi. Sposb traktowania jzyka jako poetyckiego tworzywa jest inny i podobny zarazem. Pomimy

Gdyby nie oni Szymona Molendy jest ksik niezwyk, bo zrodzon z mioci podwjnej, dwch uczu: maeskiego i do Wielkopolski.
Wanie flirtujcym z Wielkopolsk, tym znanym z kart historii, a bardziej jeszcze owym nieznanym i zapomnianym, ktrych na nowo trzeba odkry lub dopiero wytropi, powici Szymon Molenda swoj pasj badawcz i piro. Dla nich te zoy ofiar. Z poezji. Pisze o tym we wstpie Boena Szal-Truszkowska, jedna z redaktorek i inicjatorek wydawnictwa. Wrmy teraz do tych, co z Wielkopolsk zwizani. Przede wszystkim z t jej czci pooon po lewej stronie Prosny, dawnym Wielkim Ksistwem Poznaskim. Autor nigdy nie ukrywa, e cho trzydzieci lat z okadem mieszka w Kaliszu, tamte okolice miejsce, gdzie si urodzi (Drawsko), a potem miejscowoci, w ktrych pracowa (Kobylin, Krotoszyn, Pawowice pod Lesznem) s mu blisze ze wzgldu na spoecznikowskie, organicznikowskie tradycje. I wreszcie Pozna, gdzie ukoczy polonistyk na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Tam te doktoryzowa si u specjalisty od literatury romantycznej i wybitnego regionalisty, profesora Jarosawa Maciejewskiego. W swych opowieciach, osadzonych najczciej w okresie zaborw, Molenda o Kaliszu jednak nie zapomnia. Przecie wikszo tych felietonw-gawd, pisanych ze swad nader barwnym, barokowo eklektycznym jzykiem, publikowana bya na amach kaliskich czasopism, gwnie Ziemi Kaliskiej, ale te Aesculapiusa. Niektre ukazay si w poznaskim Nurcie, Gazecie Ostrowskiej i wydawnictwach zwartych. Redaktorzy celowo pominli w niniejszym wyborze bogaty dorobek naukowy autora, nadajc ksice charakter popularyzatorski. I to jest jej si, ktra budzi nadziej, e czytelnicy, szczeglnie modsi, zechc pozna histori swej maej ojczyzny i ludzi z ni zwizanych. Starsi chtnie powrc do tekstw, ktre w latach 90. czytali na amach lokalnej prasy. A chce si poznawa i powraca, bo rzecz podana w sposb nadzwyczaj smakowity, momentami nawet przyprawiona pikantnie, ale z umiarem. W czterech pierwszych czciach znajdziemy midzy innymi opowie o tajemniczych listach miosnych Marii Konopnickiej, ktre by moe wcale nie istniay, poznamy odpowied na pytanie, dlaczego i dla kogo Mickiewicz zwleka z doczeniem do powstacw listopadowych. Znajdzie si te miejsce na odkrycie mrocznych

Na okadce ksiki akwarela Czesawa Taskiego W ogrodzie

rnice. czy ich na pewno oszczdna metafora. Za w sferze ideowej wida, e wielkopolskiemu poecie blisko do dojrzaego okresu twrczoci Staffa, kiedy po modernistycznych burzach klasyk polskiej poezji po stoicku zaakceptowa prawd, e na wiecie panuje nie tylko dobro i rado, ale take smutek. U obu twrcw wida pokor w przyjciu takiej wizji wiata. Wydaje si jednak, e tej pogodnoci mdrym smutkiem u Staffa byo wicej. Utwory pomieszczone w niniejszym wydawnictwie pochodz z autorskiego tomu Jednostrunna, wydanego w 1964 roku, a take z wydawnictw: kadej chwili wybiera musz. Almanach poetycki (Warszawa 1954), Boe Narodzenie. Antologia poezji polskiej (Warszawa 1961), Strofy wierne Pronie. Wiersze o Kaliszu (Toru 2001) oraz z archiwum rodziny. Zaczlimy przekornie, od kochanki Wielkopolski. A mio maeska? To Halina Molenda podja trud zebrania i uporzdkowania spucizny publicystycznej po mu. Bya te wiern wsptowarzyszk bibliotecznych kwerend i wspautork wielu tekstw, ktre znalazy si w ksice. Szymon Molenda napisa za dla niej wiersz Piosenka o piercionkach, przywoujcy, nie tylko przez dedykacj, Pierwsz przechadzk Leopolda Staffa. Czy mona wyobrazi sobie wiksze szczcie, wikszy cud? Maonkw, oprcz mioci, czy jeszcze wsplna pasja. I c mona tedy powiedzie na zakoczenie? Gdyby nie oni
Szymon Molenda (Konrad Hel), Gdyby nie oni Gawdy i wiersze, pod red. Boeny Szal-Truszkowskiej i Haliny Molendy, Kalisz 2006.

Antoniskie festiwale
Krzysztof Pierzchlewski
Paac Myliwski Ksit Radziwiw w Antoninie rozbrzmiewa latem i jesieni nie tylko festiwalow muzyk. Ten unikatowy obiekt przyciga mionikw kultury i sztuki take ywym sowem i interesujcymi wystawami.
si w czwartek 14 wrzenia. Wykonawcami koncertu inauguracyjnego, na ktry zaproszono do ostrowskiego Orodka Kultury Komeda, byli orkiestra Sinfonia Varsovia pod dyrekcj Jerzego Maksymiuka i pianista Marek Drewnowski. Kultura wykonawcza tego wirtuoza oczarowaa suchaczy nie tylko w pierwszym dniu festiwalu, ale rwnie podczas sobotniego koncertu Chopin w aksamicie nocy, odbywajcego si ju w letniej rezydencji ksit Radziwiw. Nadziej na kolejne pikne koncerty obudzi wystp 21-letniej pianistki, Karoliny Nadolskiej, studentki II roku Akademii Muzycznej w Warszawie w klasie profesora Piotra Palecznego, oraz Pawa Kubicy, jednego z najbardziej utalentowanych pianistw modego pokolenia, ucznia Janusza Olejniczaka. Suchacze mieli take okazj przekona si, jak dalece rozwin si talent muzyczny Pawa Giliowa, laureata Konkursu Chopinowskiego z 1975 roku. W Antoninie wystpi on jako kameralista razem z wiolonczelist Ivanem Monighettim. Moglimy rwnie pozna, jak muzyk jednego z naszych najwikszych kompozytorw odbieraj nestorka greckiej pianistyki Rita Bouboulidi oraz Niemiec Markus Groh, znany na wiecie, a teraz take i u nas, z fantastycznych intepretacji Liszta. Sonata h-moll w jego wykonaniu rozentuzjazmowaa suchaczy. Najbardziej oczekiwanym artyst tegorocznego festiwalu by jednak Rafa Blechacz, ktry prbk swego wielkiego talentu w Antoninie da po raz pierwszy na rok przed zdobyciem Grand Prix XV Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Recital, zoony z utworw Jana Sebastiana Bacha, Claudea Debussyego i Fryderyka Chopina, by rzadk okazj do spotkania si z tym modym artyst, bowiem wprost z Antonina pianista poda do Zurychu. Nie zdy nawet wzi udziau w nocnym koncercie specjalnym, na ktrym zabrako rwnie Jerzego Maksymiuka. Szczeglne uznania nale si organizatorom za zaproszenie do Antonina Baletu Dworskiego Cracovia Danza z Krakowa, ktry na paacowym dziedzicu wykona tace z pierwszej poowy XIX wieku. Niezwyk atmosfer zbudowaa take okalajca sal i galeri na I pitrze ekspozycja kilkudziesiciu obrazw Jerzego Dudy-Gracza, inspirowanych utworami Fryderyka Chopina. Z okazji wystawy w paacu antoniskim pojawia si rwnie crka artysty, Agata Duda-Gracz. Oprcz wyobrae malarskich na temat muzyki klasycznej nastrj festiwalowy budoway teksty o kompozytorze w interpretacji Anny Milewskiej. Z okazji jubileuszowej edycji festiwalu jego organizatorzy Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu oraz Stowarzyszenie Wielkopolskie Centrum Chopinowskie Antonin wydali publikacj Chopin na traktach Wielkopolski Poudniowej Henryka Nowaczyka oraz pyty CD z nagraniami koncertw specjalnych Chopin w aksamicie nocy z lat

Na skrzypce i kontralt
Letni Festiwal Muzyczny w Antoninie wyoni si z Konfrontacji Chopinowskich, organizowanych w Paacu Myliwskim Ksit Radziwiw od lat przez Stowarzyszenie Wielkopolskie Centrum Chopinowskie Antonin oraz Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu. Staraniem pierwszego z organizatorw Konfrontacje Chopinowskie nadal odbywaj si w lipcu, natomiast Letni Festiwal Muzyczny, przygotowywany przez kaliskie Centrum Kultury i Sztuki od 2003 roku, da pocztek cyklowi sierpniowych spotka niedzielnych. Tegoroczny festiwal, pod hasem Muzyczne lato na skrzypce i kontralt, 6 sierpnia zainaugurowali znakomity skrzypek Krzysztof Jakowicz i akompaniujca mu na fortepianie Elbieta Neumann. Program koncertu, zoony z kompozycji Franza Schuberta, Fritza Kreislera, Georgea Gershwina, Henryka Wieniawskiego i Pabla de Sarasate, by na tyle urozmaicony, e zadowoli najbardziej wymagajcych suchaczy. W kolejn niedziel w antoniskim paacu gocia skrzypaczka Katarzyna Duda. Wsplnie z wiolonczelist Rafaem Kwiatkowskim i pianist Hubertem Salwarowskim artystka przedstawia interpretacje utworw Johanna Brahmsa, Henryka Wieniawskiego i Astora Piazzolli. Skrzypce rozbrzmiay szczeglnie piknie tydzie pniej za spraw niezwykle utalentowanego Mariusza Patyry, ktry jako jedyny z Polakw sign po najwyszy laur konkursu Premio Niccolo Paganini (Genua 2001) i zdoby specjaln nagrod za najlepsze wykonanie Kaprysw Niccolo Paganiniego. Otrzyma wtedy w nagrod kopi instrumentu nalecego do wielkiego wirtuoza. Z towarzyszeniem pianisty Roberta Skiery artysta przedstawi festiwalowej publicznoci utwory Johanna Brahmsa, Josefa Suka, Richarda Straussa, Camille Saint-Sansa, Claudea Debussyego, Zoltana Kodalyego, Fritza Kreislera i Henryka Wieniawskiego. Tegoroczny Letni Festiwal Muzyczny w Antoninie zosta zwieczony wyjtkowym wydarzeniem, jakim by recital Ewy Podle. wiatowej sawy piewaczce, obdarzonej niezwykym gosem (kontralt koloraturowy) akompaniowaa na fortepianie Anna Marchwiska. Solistka wystpia w Antoninie przed tourne po USA i Hiszpanii, wykonujc pieni, kantaty i arie z dorobku Fryderyka Chopina, Josepha Haydna, Sergiusza Rachmaninowa, Piotra Czajkowskiego i Johanna Brahmsa.

Plakat przygotowany przez Agat Dud-Gracz specjalnie na tegoroczny festiwal Chopin w barwach jesieni

1991-1999. Wyboru repertuaru dokonaa Krystyna Pietranek-Kulis, zajmujca si od lat wraz z Janem Popisem prowadzeniem festiwali w Paacu Myliwskim Ksit Radziwiw w Antoninie.

Rafa Blechacz

Ewa Podle

W jubileuszowej oprawie
Tegoroczny antoniski XXV Midzynarodowy Festiwal Chopin w barwach jesieni rozpocz

Marek Drewnowski i Jerzy Maksymiuk. Fot. Krzysztof Kowalczyk

09

9 771426 766009