ALVIN i HEIDI TOFFLER BUDOWA NOWEJ CYWILIZACJI Polityka trzeciej fali

Przedmowa NewtGingrich

Przekad Jerzy oziski

Zysk i Ska Wydawnictwo

Tytu oryginau CREATING A NEW CIVILIZATION The Politics of the Third Wave Copyright 1995 by Alvin and Heidi Toffler Al rights reserved Licensed by: Turner Publishing, Inc. Copyright 1996 for the Polish translation by Zysk i Ska Wydawnictwo s.c., Pozna Grateful acknowledgment is made to the following for permission to reprint previously published material: The Third Wave by Heidi and Alvin Toffler. 1980 by Alvin Toffler. Reprinted by permission of Bantam Books; Powershift by Alvin Toffler. 1990 by Alvin and Heidi Toffler. Reprinted by permission of Bantam Books; War and AntiWar by Alvin and Heidi Toffler. 1993 by Alvin and Heidi Toffler. Reprinted by permission of Little Brown and Company.

Redaktor Zdzisaw Wiese

Wydanie I ISBN 8371501021

Zysk i Ska Wydawnictwo s.c. ul. Wielka l O, 61 774 Pozna tel. 532751, 532767, tel./fax 526326

Printed in Germany by ElsnerdruckBerlin

SPIS TRECI

Przedmowa 7 Wstp: Przygotowanie do wieku XXI 11 1. Walna bitwa 17

Rewolucyjna przesanka 18. Grzbiet fali 19. Fale przyszoci 21

2. Konflikt cywilizacji 25
Konflikt podstawowy 27. Odwrt od spoeczestwa masowego 29

3. Uniwersalny substytut 33
Alchemia informacji 34. Wiedza kontra kapita 36

4. W jaki sposb tworzymy bogactwo 39

Czynniki wytwrcze 40. Nieuchwytne wartoci 40. Koniec masowoci 41. Praca 42. Innowacje 43. Skala produkcji 43. Organizacja 44. Systemy integracji 44. Infrastruktura 45. Przyspieszenie 45

5. Materializm jurny 47
Nowy sens bezrobocia 49. Rnorodno pracy umysowej 52. Niskie zintelektualizowanie kontra wysokie 54. Ideologia niskiego zintelektualizowania 56. Ideologia wysokiego zintelektualizowania 57

6. Dziejowa kraksa: socjalizm i przyszo 61

Maszyna przedcybernetyczna 62. Paradoks wasnoci 64. Ile rub z lewym gwintem? 67. mietnik historii 68

7. Kolizja elektoratw 70
Rzecznicy przeszoci 71. Jutrzejszy elektorat 76

8. Trzecia fala: podstawowe problemy 81

Czy chodzi o co w rodzaju fabryki? 81. Czy chodzi o wzmocnienie masowoci spoeczestwa? 82. Ile jest jajek w koszyku? 83. Masywno czy wirtualno? 84. Czy chodzi o wzmocnienie domu? 85

9. Demokracja XXI wieku 88

Potga mniejszoci 91. Demokracja na p bezporednia 95. Podzia decyzji 99. Rozbudowujce si elity 102. Twrcza powinno 104

PRZEDMOWA

Ameryka przeywa obecnie splot kryzysw, z jakim nie zetkna si jeszcze od chwili swych narodzin. W kryzysie znalaza si instytucja rodziny, system ochrony zdrowia, organizacji przestrzeni, system wartoci, a nade wszystko system polityczny, ktry praktycznie rzecz biorc, utraci zaufanie ludzi. Dlaczego kryzysy te - a take mnogo innych - pojawiy si niemal w tym momencie naszych dziejw? Czyby zapowiaday one ostateczny upadek Ameryki? Czybymy wanie stanli u kresu historii? Na kartach tej ksiki przedstawimy je inaczej. Kryzysy, ktre nawiedziy Ameryk, nie s konsekwencj jej poraki, lecz wczeniejszych sukcesw. Nie doszlimy do koca historii, lecz prehistorii. Od roku 1970, kiedy w ksice Szok przyszoci wypracowalimy pojcie oglnego kryzysu spoeczestwa industrialnego", gazie przemysu, ktrych symbolem jest komin fabryczny, przestay zatrudnia wielkie rzesze robotnikw. Zgodnie z wyraonymi w naszej pracy prognozami, rozpada si dawna struktura rodziny, mass media utraciy swj masowy charakter, radykalnie zmieniy si wartoci i style ycia. Ameryka zdecydowanie zmienia swoje oblicze. To wyjania dlaczego nieskuteczne s dawne kategorie analizy politycznej. Takie terminy jak prawica, lewica, liberalizm czy konserwatyzm utraciy tradycyjne znaczenia. W dzisiejszej Rosji komunistw okrelamy mianem konserwatystw, reformatorw za uznajemy za radykaw. W Stanach Zjednoczonych ekonomiczni liberaowie mog by spoecznymi konserwatystami

i vice versa. Lewicowy Ralph Nader jednoczy si z prawicowym Patem Buchananem, aby wsplnie przeciwstawia si NAFTA (Pnocnoamerykaskiemu Zrzeszeniu Wolnego Handlu). Jednak bardziej znaczca i zadziwiajca jest coraz wiksza utrata wadzy przez takie formalne ciaa polityczne jak Kongres, Biay Dom, agencje rzdowe i partie na rzecz powstajcych spontanicznie i powizanych ze sob grup oraz mediw. Wszystkich tych ogromnych przemian w amerykaskim yciu politycznym nie mona wyjani jedynie w kategoriach politycznych, zwizane s one bowiem z rwnie gbokimi przeksztaceniami w yciu rodzinnym, ekonomii, technologii, kulturze i wartociach. Aby odnale si w tym okresie byskawicznych przemian, utraty zudze i niemal bratobjczego konfliktu spoecznego, trzeba wypracowa koherentn wizj XXI wieku, ktrej zarysy usiujemy przedstawi w niniejszej ksice. Na gruncie tego oglnego nastawienia podj mona konkretne dziaania, ktre wpyn na posta wikszych jeszcze przemian w przyszoci, dziki czemu bdziemy nimi kierowa, zamiast stawa si tylko ich ofiarami. Nader czsto si zdarza, e kiedy autorzy wprowadzaj do nowej ksiki fragmenty utworw wczeniejszych, powstaje cao zoona z elementw nie powizanych, nie majcych ze sob nic wsplnego. Nie odnosi si to jednak do tej ksiki. Rozdziay pierwszy i dziewity byy wczeniej opublikowane w roku 1980 w ksice Trzecia fala. Rozdziay drugi i czwarty zostay wzite z naszej najnowszej pracy War and AntiWar (Wojna i antywojna), ktra ukazaa si w roku 1993. Rozdziay trzeci, pity i szsty pochodz z tekstu Powershift (Przejcie wadzy) z roku 1990. W postaci tu prezentowanej fragmenty te zostay waciwie powtrzone, a niewielkie modyfikacje zapewni miay logiczn spjno. Natomiast rozdziay sidmy i smy zostaj przedstawione po raz pierwszy. Chocia w duej mierze cytujemy swoje dawniejsze teksty, nie chodzio nam o stworzenie antologii. Jest to raczej zupenie nowa cao. Zawdziczamy to temu, e prace nasze,

koncentrujc si za kadym razem na pewnej grupie zagadnie, odwouj si zarazem do przemylanych wizji tego, w jaki sposb przyspiesza przemiany spoeczne i polityczne. Ksika ta byaby przeto czym w rodzaju wstpu: dawaaby klucz do zrozumienia kompleksu naszych utworw. Do pracy tej zainspirowa nas Jeffrey A. Eisenach, przewodniczcy waszyngtoskiej Progress & Freedom Foundation, przekonany o politycznej potrzebie syntezy. Dostrzega on, e Amerykanie w ogle, a ich polityczni przywdcy w szczeglnoci maj tendencj do traktowania kadego nagwka w gazecie, kadej wiadomoci telewizyjnej, kadej batalii w Kongresie i kadej rewolucji technologicznej jako zdarze oddzielnych i niezalenych. Jego zdaniem skoczy si czas polityki opartej na dziaaniach odruchowych. Biorc to pod uwag, zaproponowa nam napisanie poniszego tekstu. To miejsce jest odpowiednie, by podzikowa mu za t podn sugesti. Chcielimy take wyrazi wdziczno za wielk pomoc edytorsk ze strony doktora Alberta S. Hansera z Progress & Freedom Foundation, ktry przejrza nasze wczeniejsze prace i starannie wybra ich fragmenty, jak rwnie Ericowi Michaelowi, ktry zaopiekowa si stron redakcyjn. Mamy nadziej, e nasza ksika pomoe czytelnikom w fundamentalnym przewartociowaniu ich pogldw, ktrego wymaga rodzca si cywilizacja dnia jutrzejszego. Sierpie 1994 Alvin Toffler i Heidi Toffler

WSTP

Przygotowanie do wieku XXI

Lata dziewidziesite zapocztkoway fal przemian ustrojowych i politycznych o historycznym znaczeniu. Poczwszy od rozpadu imperium sowieckiego, zawalenia si uksztatowanej po drugiej wojnie struktury politycznej Woch, eliminacji w wyborach z 1993 roku kanadyjskiej partii rzdzcej (ktra ze stu pidziesiciu trzech miejsc w parlamencie zachowaa tylko dwa), dramatycznej poraki japoskiej Partii LiberalnoDemokratycznej po czterdziestu latach monopolu wadzy (i narodziny nowego ruchu reformatorskiego), do pojawienia si w Stanach Zjednoczonych Rossa Perota i ruchu United We Stand. Politycy, felietonici i akademicy wszyscy wydaj si zaskoczeni skal przemian. W sposb nieunikniony do gosu dochodzi przede wszystkim al i dezorientacja tych, ktrzy utracili wadz. Agonia przeszoci przymiewa nadziej, ktr niesie przyszo. W odniesieniu do Renesansu to znane od lat zjawisko wspaniale ukaza Huizinga w Jesieni redniowiecza. To co nam, patrzcym wstecz, wydaje si cudownym, pasjonujcym okresem innowacji, yjcym wczenie ukazywao si jako straszliwy rozpad istniejcego porzdku. Podobnie wyglda upadek konfiicjaskich Chin w poowie XIX stulecia. Uznawany by raczej za przeraajcy rozkad adu i stabilnoci, ni za zapowied wejcia w epok bardziej twrcz i mniej skrpowan. Alvin i Heidi Tofflerowie pomagaj nam umieci dzisiejszy chaos wydarze w ramach dynamicznej i fascynujcej wizji przyszoci. Od wier wieku mwi i pisz o przyszoci. Tytu ich pierwszej pracy, Szok przyszoci, sta si obiegowym

11

okreleniem dotyczcym skali i dramatyzmu przemian, ktre przeywamy. (By to bestseller wikszy w Japonii ni w USA, jeli liczb sprzedanych egzemplarzy odnie do populacji potencjalnych czytelnikw.) Szok przyszoci zwrci uwag na przyspieszenie i mnonikowy mechanizm zmian, ktre zewszd zaskakuj ludzi i najczciej powoduj dezorientacj jednostek, wsplnot, cia politycznych i ycia gospodarczego. Nawet gdyby bya to jedyna wypowied Tofflerw, ju dziki niej znaleliby si w gronie wanych interpretatorw sytuacji czowieka wspczesnego. Tymczasem kolejna praca, Trzecia fala, stanowia jeszcze waniejszy przyczynek do rozumienia naszych czasw. W Trzeciej fali Tofflerowie od obserwacji przeszli do przedstawienia prognostycznej wizji. Na rewolucj informatyczn spojrzeli w perspektywie dziejowej, porwnujc j z dwoma przeomami o podobnej wadze: rewolucj rolnicz i przemysow. Czujemy, pisali, napr trzeciej fali dziejowych przemian, za spraw ktrej uczestniczymy w procesie narodzin nowej cywilizacji. Tofflerowie susznie uznali, e przepyw i wymiana informacji stay si naczelnym czynnikiem wytwrczoci i wadzy czowieka. Gdziekolwiek spojrzymy: na wiatowe rynki finansowe, caodobowe przekazywanie na cay wiat informacji via CNN, biologiczn rewolucj oraz jej skutki dla ochrony zdrowia i produkcji rolniczej, wszdzie widzimy, jak rewolucja informatyczna zmienia rytm, struktur i tre naszego ycia. Dziki ukazaniu sensu tej przemiany, Trzecia fala wywara wielki wpyw na strategi poczyna wodzw gospodarki i polityki poza Stanami Zjednoczonymi, w Chinach, Japonii, Singapurze i innych dynamicznie rozwijajcych si regionach, gdzie pooono nacisk na najnowsz technik i informacj. Praca ta nie pozostaa bez echa take w USA i wielu strategw gospodarczych zaczo przeksztaca podlege im organizacje tak, aby przygotowa je do nadejcia XXI wieku. Znakomitym przykadem moe tu by genera Donn Stany, przeoony TRADOC (Dowdztwa Szkolenia i Doktryny

12

Wojennej Armii Ldowej USA), ktry w pocztku lat osiemdziesitych przeczytawszy Trzeci fal uzna, e Tofflerowie dokonali rzetelnej analizy przyszoci. Oboje autorw zostao wic zaproszonych do kwatery TRADOC w Fort Monroe, gdzie wizj formuowan w Trzeciej fali skonfrontowali z pomysami strategw wojskowych, co zostao wspaniale opisane w niedawnej ksice War and AntiWar (Wojna i antywojna). Dobrze wiem, jak wielki wpyw mia przedstawiony w Trzeciej fali obraz rewolucji informatycznej na ksztatowanie si doktryny wojennej w latach 19791982, gdy jako mody kongresman wiele czasu spdziem z generaami Starrym i Morellim (obecnie na emeryturze) przy konstruowaniu tego, co przybrao ostatecznie nazw modelu bitwy powietrznoldowej. Istot nowej koncepcji wojennej sta si system bardziej elastyczny, dynamiczny i zdecentralizowany, oparty na wymianie informacji; system, ktry wykorzystuje lokalne, bezporednio zwizane z polem bitwy zasoby i odwouje si do decyzji znakomicie wyszkolonych, w duym stopniu niezalenych dowdcw. W roku 1991 wiat po raz pierwszy ujrza starcie militarnego systemu trzeciej fali z przestarza machin wojskow drugiej fali. Pustynna burza doprowadzia do jednostronnego zniszczenia si irackich przez Amerykanw i ich sojusznikw w duej mierze z tej prostej racji, e systemy trzeciej fali ukazay sw nieporwnan wyszo. Zbudowane na mod drugiej fali, skomplikowane systemy obrony przeciwlotniczej okazay si bezuyteczne w obliczu niewidocznych maszyn trzeciej fali. Solidnie okopane armie drugiej fali zostay wymanewrowane i unicestwione, kiedy przyszo im stawi czoo komputerowym systemom namiaru i logistyki. Efekt by rwnie druzgoccy jak w roku 1898, kiedy naprzeciwko siebie stany siy pierwszej fali Mahdiego z Omdurmanu i angloegipskie wojska drugiej fali. Chocia jednak tak oczywiste jest to, e dzieje si co zasadniczo nowego w polityce, ekonomii, sferze militarnej i caym yciu spoecznym, w dalszym cigu zdecydowanie zbyt ma

13

wag przywizuje si do znaczenia wizji Tofflerw. Wikszo amerykaskich politykw, reporterw i recenzentw nie dostrzega wnioskw, ktre pyn z Trzeciej fali, a bardzo niewielu jest takich, ktrzy pojciu trzeciej fali gotowi byliby nada nono polityczn. To wanie w brak szerokiej, tofflerowskiej wizji sprawi, e nasza polityka ugrzza we frustracji, negatywizmie, cynizmie i zniechceniu. Kontrast pomidzy przemianami wiata jako caoci a stagnacj ycia politycznego stanowi zagroenie dla naszego systemu spoecznego. Jeli nie liczy koncepcji trzeciej fali, nigdzie nie wida prb zrozumienia, skd bierze si zniechcenie i rozgoryczenie, ktre, jak si wydaje, opanoway politykw i administracje rzdowe w caym uprzemysowionym wiecie. Nie powsta jzyk, w ktrym mona by wyrazi nkajce nas problemy, nie ma wizji odsaniajcej ksztat przyszoci, ku ktrej zmierzamy, nie istnieje program, ktry miaby na celu przyspieszenie i uatwienie przejcia do nowej epoki. Nie jest to bynajmniej nowy problem. Na pocztku lat siedemdziesitych zaczem wsppracowa z Tofflerami nad koncepcj, jak to nazwalimy, demokracji antycypujcej. Byem wtedy wieo upieczonym wykadowc na West Georgia State College. Szczeglnie fascynowao mnie poczenie spojrzenia historycznego i wybiegajcego w przyszo, ktre stanowi istot polityki w jej najlepszym wydaniu. Od ponad dwudziestu lat zabiegamy wsplnie o polityk wiadom przyszociowych horyzontw i staramy si pozyska jak najwicej ludzi dla mylenia, ktre uatwi Ameryce przejcie od najwyraniej umierajcej cywilizacji drugiej fali do cywilizacji trzeciej fali. Ta nowa posta wiata, ktra nas czeka, zarysowuje si ju, cigle jednak jeszcze niewyranie i w sposb nie do koca dla nas zrozumiay. Usiowania te przyniosy znacznie wicej rozczarowa i znacznie mniej efektw, ni spodziewaem si dwa dziesiciolecia temu. Niezalenie jednak od poraek, prby te trzeba kontynuowa, albowiem ustrj polityczny trzeciej fali ma kluczowe znaczenie dla przyszoci wolnoci i Ameryki. Jestem wprawdzie przywdc republikanw w Kongresie, nie uwaam jednak by

14

republikanie czy Kongres mieli monopol na rozwizywanie problemw i przystosowywanie Ameryki do rewolucji trzeciej fali, rewolucji informatycznej. Burmistrze z ramienia demokratw, jak na przykad Noruist w Milwaukee czy Rendel w Filadelfii dokonuj prawdziwego przeomu w yciu obywatelskim. Niektre z przedsiwzi wiceprezydenta Gore majcych na celu usprawnienie administracji zmierzaj w dobrym kierunku (chocia podejmowane s doranie i niekonsekwentnie). Przede wszystkim chodzi o to, e wielka przemiana rozgrywa si ju na co dzie w sektorze prywatnym za spraw przedsibiorcw i obywateli, ktrzy dokonuj wynalazkw i znaj duj nowatorskie rozwizania, w czym biurokracja nie jest w stanie im przeszkodzi. Gwnym przeto zadaniem tej ksiki jest zachcenie czytelnikw, aby zaczerpnli oddechu, wzili rozbieg i sami zaczli wsptworzy cywilizacj trzeciej fali. Jestem pewien, e kiedy zagbicie si w rozwaania autorw, podkrelicie partie najbardziej dla was istotne, rozejrzycie si wok siebie za pokrewnymi duszami i wsplnie podejmiecie dziaania na ma zrazu skal, za kilka lat bdziecie zdumieni, jak wiele udao si osign. Newt Gingrich

15

ROZDZIA PIERWSZY

WALNA BITWA
Na naszych oczach, w naszym yciu rodzi si nowa cywilizacja, a lepcy usiuj j umierci. Ta nowa cywilizacja niesie ze sob nowy styl ycia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, odnoszenia si do siebie i ycia, nowy ksztat ycia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim: now wiadomo. Ludzko, ktra stana w obliczu najgbszego w swoich dziejach przewrotu spoecznego i najmielszej twrczej przebudowy, oczekuje teraz wielkiego skoku kwantowego. Chocia dostrzegamy tego, uczestniczymy w budowie od podstaw zdecydowanie nowej cywilizacji. To wanie mamy na myli, kiedy mwimy o trzeciej fali. Do czasw obecnych ludzko przeya dwie wielkie fale przemian, z ktrych kada unicestwia dawne kultury i cywilizacje, a na ich miejsce wprowadzia sposb ycia, ktry byby niepojty dla ludzi, ktrzy yli wczeniej. Pierwsza fala rewolucja rolnicza - rozcigna si na tysice lat. Druga fala, w trakcie ktrej powstaa cywilizacja przemysowa, trwaa ledwie trzysta lat. Dzisiaj przemiany s jeszcze bardziej gwatowne, dlatego nie sposb wykluczy, e trzecia fala przetoczy si przez dzieje w cigu kilku dziesicioleci. Dlatego my wszyscy, ktrzy zamieszkujemy dzi Ziemi, odczujemy na co dzie impet trzeciej fali. Nowy styl ycia, ktry przynosi trzecia fala, za podstaw mie bdzie zrnicowane i odnawialne rda energii. Nowe metody produkcji, ktre do lamusa odel wikszo produkcji tamowej i nowy typ rodziny, ktra nie bdzie miaa charakteru

17

zamknitej w sobie komrki. Pojawi si nowe instytucje, ktre bdzie mona nazwa elektroniczn wiosk. Radykalnie przeksztacone zostan szkoy i formy wspdziaania. Rodzca si cywilizacja spisuje dla nas nowy kodeks zachowa. Usunie standaryzacj, synchronizacj i centralizacj, usunie koncentracj energii, pienidzy i wadzy. Ta nowa cywilizacja ma swoj wasn wizj wiata, swoje wasne podejcie do czasu, przestrzeni, logiki i przyczynowoci. Ma te swoje wasne zasady polityki przyszoci. Rewolucyjna przesanka ywe pord nas s dwa wyranie odmienne sposoby mylenia o przyszoci. Wikszo ludzi, jeli w ogle si nad ni zastanawia, uwaa, e wiat, ktry znaj, trwa bdzie po wieki wiekw. Osobom takim trudno jest sobie wyobrazi zdecydowan odmian wasnego ycia, a co dopiero mwi o zupenie nowej cywilizacji. Dostrzegaj one, oczywicie, e rzeczy si zmieniaj, na jakiej osobliwej zasadzie przyjmuj jednak, e transformacje te jako omin ich samych, nie naruszajc dobrze znanej struktury ycia gospodarczego i politycznego. Z ufnoci oczekuj od przyszoci, e bdzie kontynuowa teraniejszo. Jednak najnowsze wydarzenia powanie nadszarpny ten obraz przyszoci. Popularno zacza przeto zdobywa wizja bardziej ponura. Wielu ludzi, wykarmionych na codziennej porcji tragicznych wiadomoci, katastroficznych filmw oraz zowieszczych scenariuszy, ktre snuj szacowni autorzy, doszo do wniosku, e nie ma co mwi o przyszoci ludzkiej spoecznoci, albowiem nie bdzie adnej przyszoci. Ich zdaniem od Armageddonu dzieli nas kilka chwil. Ziemia gna w kierunku ostatecznej zagady. U podstaw wszystkiego, o czym tu mwimy, ley pewne zaoenie, ktre nazywamy rewolucyjn przesank. Przyjmujemy oto, e chocia najblisze dziesiciolecia mog by pene zawieruch, wstrzsw, moe nawet aktw zorganizowanej

18

przemocy, to jednak nie dojdzie do samounicestwienia ludzkoci. Uznajemy, e gwatowne przemiany, ktrych jestemy wiadkami, nie s chaotyczne, lecz ukadaj si w pewien spjny i dajcy si odczyta wzorzec, i e co wicej, przemiany te maj charakter kumulatywny, przyczyniaj si wic do wielkiej transformacji, ktrej podlega nasze ycie, praca, rozrywka i mylenie. To wszystko czyni moliw pomyln i obiecujc przyszo. Mwic krtko, wszystkie nasze tezy wynikaj z przesanki, e oto rozgrywa si globalna rewolucja, wielki przeskok kwantowy. Innymi sowy, z przesanki tej wynika, e jestemy ostatni generacj starej cywilizacji, a zarazem pierwszym pokoleniem cywilizacji nowej. Dlatego wiele naszych osobistych lkw, niejasnoci i uczu zagubienia rodzi si z konfliktu, ktry rozgrywa si w nas samych i w instytucjach naszego ycia. Jest to konflikt pomidzy umierajc cywilizacj drugiej fali a wynurzajc si cywilizacj, ktra domaga si dla siebie miejsca. Jeli raz to zrozumiemy, wtedy wiele z bezsensownych na pierwszy rzut oka wydarze ukae sw gbok tre. Zaczn odsania si zarysy wielkiego wzorca przemian. Wraz z tym walka o przetrwanie okazuje si moliwa i godna zachodu. Krtko mwic, rewolucyjna przesanka wyzwala nasz intelekt i wol. Grzbiet fali Nasze podejcie miao mona nazwa badaniem grzbietu fali". Polega ono na obserwacji dziejw jako cigu wzbierajcych przemian i stawia pytanie, w jakim kierunku niesie ludzi grzbiet kadej takiej fali. Koncentrujemy si nie tyle na wtkach cigoci historycznej (skdind bardzo wanych), ile na elementach niecigoci, na innowacjach i przeomach. Odnajduje zasadnicze wzorce przemian, pytajc zarazem, w jaki sposb ludzie mog na nie oddziaywa. Wychodzimy od bardzo prostej obserwacji stwierdzajcej, e pojawienie si ycia osiadego i rolnictwa byo pierwszym punktem zwrotnym w spoecznym rozwoju ludzkoci, drugi za

19

punkt przeomowy stanowia rewolucja przemysowa. Niechaj jednak czytelnika nie zwiedzie sowo punkt; owe przemiany nie miay charakteru jednorazowych, dajcych si wyranie zlokalizowa wydarze, lecz przypominay wanie wzbierajc fal, ktra toczy si z waciw sobie prdkoci. Zanim nastpia pierwsza fala przemian, ludzie yli na og w maych, czsto wdrownych grupach, ktre utrzymyway si dziki zbieractwu, owieniu ryb, polowaniu i pasterstwu. Jakie dziesi tysicy lat temu rozpocza si rewolucja rolnicza i powoli obejmowaa swym zasigiem ca planet, dajc pocztek wioskom, osadom, uprawie roli i nowemu trybowi ycia. Owa pierwsza fala nie opada jeszcze cakiem pod koniec siedemnastego stulecia, kiedy w Europie rozpocza si rewolucja przemysowa, dajc pocztek drugiej fali przemian w skali caego globu. Ten nowy proces ze znacznie wiksz gwatownoci ogarn narody i kontynenty. Teraz dwa oddzielne i wyranie odmienne procesy zmian przetaczay si przez Ziemi z rn szybkoci. Dzisiaj pierwsza fala osigna ju waciwie swj kres. Ju tylko niewielkie wsplnoty plemienne w Ameryce Poudniowej czy PapuiNowej Gwinei pozostaj jeszcze nie tknite przez rewolucj rolnicz. Jeli nie liczy tych niewielkich obszarw, mona powiedzie, e sia pierwszej fali wyczerpaa si. Tymczasem druga fala, w kilka krtkich stuleci zrewolucjonizowawszy ycie w Europie, Ameryce Pnocnej i kilku innych miejscach globu, toczy si dalej i widzimy, jak wiele krajw - dotd zdecydowanie rolniczych - z zapaem buduje szosy, stalownie, zakady samochodowe, fabryki tekstylne i zakady spoywcze. Cigle ywy jest pd do industrializacji. Drugiej fali daleko jeszcze do wyczerpania swojej siy. Chocia jednak proces ten cigle jest w toku, obserwujemy ju pocztki innego, jeszcze bardziej istotnego procesu. Kiedy bowiem industrializacja osigaa swj szczyt w dekadach po drugiej wojnie wiatowej, zacza si wznosi trzecia fala, ktra nie dostrzegana wprawdzie zbyt wyranie, odmieniaa wszystko, czego dotkna. Wiele krajw odczuwa zatem napr dwch,

20

a nawet trzech fal przemian, o odmiennym charakterze, tempie posuwania si i odmiennej sile. W naszych rozwaaniach przyjmiemy, e pierwsza fala rozpocza si okoo roku 8000 p.n.e. i niepodzielnie dominowaa na wiecie a do lat 16501750 n.e. Wtedy pierwszestwo wzia druga fala. Teraz zrodzona przez ni cywilizacja przemysowa zapanowaa w wiecie, ale take i ona wesza w faz przesilenia. W Stanach Zjednoczonych okres ten rozpocz si okoo roku 1955, kiedy po raz pierwszy pracownicy administracyjni przewyszyli liczebnie robotnikw. To owa dekada bya te wiadkiem coraz szerszego wykorzystywania komputerw, komunikacji lotniczej, pojawienia si piguki antykoncepcyjnej oraz wielu innych brzemiennych w skutki innowacji. To wanie wtedy zacza wzbiera w USA trzecia fala. Nieco pniej zacza si pojawia take w yciu innych pastw uprzemysowionych. Dzisiaj wszystkie spoecznoci, ktre wykorzystuj najnowsz technik, s wstrzsane przez konflikty trzeciej fali z przestarzaymi, zaskorupiaymi instytucjami drugiej fali. Kiedy si to zrozumie, wtedy mniej tajemnicze staj si konflikty spoeczne i polityczne, pord ktrych przyszo nam y. Fale przyszoci Kiedy w jakim spoeczestwie dominuje jedna fala przemian, niezbyt trudno jest wykry wzorzec jego przyszego rozwoju. Pisarze, artyci, dziennikarze i inni odkrywaj fale przyszoci". W dziewitnastowiecznej Europie wielu mylicieli, przemysowcw, politykw i zwykych ludzi miao jasny i zasadniczo suszny obraz przyszoci. Wyczuwali, e dzieje zmierzaj w kierunku ostatecznego triumfu industrializacji nad nie korzystajcym z maszyn rolnictwem i do dokadnie potrafili przewidzie wiele zmian, ktre niosa ze sob druga fala: potniejsze technologie, wiksze miasta, szybsza komunikacja, powszechne szkolnictwo i inne. Ta jasno wizji miaa bezporednie efekty polityczne. Partie

21

i ruchy polityczne cieray si ze sob, nie tracc z oczu przyszoci. Siy bronice interesw przedindustrialnego rolnictwa organizoway si do obrony przed wielkim biznesem", szefami zwizkowymi" i grzesznymi miastami". Robotnicy i menederowie usiowali zdoby kontrol nad gwnymi dwigniami rodzcego si spoeczestwa przemysowego. Mniejszoci etniczne i rasowe okrelay swe interesy w kategoriach udziau w nowym wiecie i domagay si miejsc pracy, dostpu do stanowisk kierowniczych, lepszych mieszka, lepszych pac i powszechnej edukacji. Owa industrialna wizja miaa te swoje efekty psychologiczne. Wsplny obraz przyszoci okrela rwnie wybory yciowe, sprawia, e jednostki mylay nie tylko o tym, kim lub czym byy, lecz kim mog si sta. Dlatego nawet podczas najwikszego zamtu przemian spoecznych ludzie mieli poczucie pewnej stabilnoci i swojej tosamoci. Kiedy natomiast przez spoeczno przetaczaj si dwie lub nawet trzy wielkie fale przemian i adna z nich wyranie nie dominuje, obraz przyszoci jest popkany. Nadzwyczaj trudne staje si wtedy uchwycenie sensu zmian i konfliktw. Kolizja grzbietw fal rodzi kotowanin, w ktrej cieraj si rne prdy, powstaj wiry i lokalne obszary bezruchu, przesaniajce gbsze i istotniejsze nurty dziejowe. W Stanach Zjednoczonych - i w wielu innych krajach - zderzenie drugiej i trzeciej fali przynosi w efekcie spoeczne napicia, grone konflikty i zadziwiajce nowe postawy polityczne, ktre burz dotychczasowe podziay klasowe, rasowe, pciowe i partyjne. Bezuyteczne staj si tradycyjne sowniki polityczne i bardzo trudno jest teraz odrni zwolennikw postpu od reakcjonistw, przyjaci od wrogw. Znikaj dawne polaryzacje i pkaj stare koalicje. w chaos w yciu politycznym przekada si na dezintegracj ludzkich osobowoci. Psychoterapeuci i najrniejsi guru robi kokosowe interesy; pacjenci bkaj si bezradnie pord rywalizujcych dobroczycw. Ratunku szukaj w najdziwaczniejszych kultach religijnych i na sabatach czarownic albo te uciekaj w patologiczn izolacj, przewiadczeni, i rzeczywisto

22

jest absurdalna, szalona, bezsensowna. Niewykluczone, e w jakim globalnym, kosmicznym ujciu ycie jest bezsensowne, z tego jednak nie wynika, e codzienne wydarzenia nie ukadaj si w aden rozsdny wzorzec. Tymczasem, jeli nauczymy si odrnia przemiany, ktre niesie trzecia fala, od tych, ktre zwizane s z odpywajc drug fal, mona dostrzec utajony ad. To z racji kolizji owych fal widzimy jak oto krzyuj si i cieraj odmienne prdy w sferze pracy, ycia rodzinnego, postaw seksualnych i jednostkowej moralnoci. Rnice te przejawiaj si w stylu ycia i postawach politycznych, albowiem w yciu osobistym i publicznym wikszo obywateli bogatych krajw to albo ludzie drugiej fali, ktrzy staraj si podtrzyma obumierajcy porzdek, albo ludzie trzeciej fali, ktrzy buduj jutro radykalnie odmienne, albo te niepewn mieszanin jednego i drugiego. Konflikt pomidzy ugrupowaniami drugiej i trzeciej fali decyduje w istocie o najpowaniejszym napiciu politycznym we wspczesnej spoecznoci. Jak zobaczymy dalej, najwaniejsze jest nie to, kto panuje nad ostatnimi dniami spoeczestwa industrialnego, lecz to, kto ksztatuje now cywilizacj, ktra w niebywaym tempie dojrzewa, aby zaj miejsce tamtej. Po jednej stronie mamy przeto bojownikw przemysowej przeszoci, po drugiej coraz liczniejsze miliony tych, ktrzy pojmuj, i najbardziej palcych problemw nie da si ju rozstrzygn w ramach porzdku industrialnego. Wydana zatem zostaa walna bitwa o ksztat przyszoci. ycie polityczne wszystkich narodw jest ju teraz elektryzowane przez owo starcie pomidzy zestarzaymi interesami drugiej fali a rzecznikami trzeciej fali. Nawet w krajach nieuprzemysowionych nadpynicie trzeciej fali gwatownie przeksztacio fronty wszystkich dotychczasowych batalii spoecznych. Dawny spr pomidzy interesami - nierzadko wrcz feudalnymi - grup rolniczych a elitami industrialnymi kapitalistycznymi czy socjalistycznymi - nabiera nowego sensu z uwagi na to, e sam industrializm ju si przey. Czy teraz, kiedy wznosi si trzecia fala, gwatowne uprzemysowienie

23

oznacza wyzwolenie si od neokolonializmu i ubstwa, czy te, wprost przeciwnie, decyduje o staym uzalenieniu? Tylko wtedy, kiedy wiadomi jestemy tego niesychanie istotnego i rozlegego kontekstu wspczesnych wydarze, potrafimy wskaza priorytety, ustali hierarchi zagadnie, okreli rozsdne strategie, dziki ktrym moemy kontrolowa przemiany w naszym yciu. Samo zrozumienie faktu, i oto toczy si zaarta walka pomidzy tymi, ktrzy chc zachowa industrializm, a tymi, ktrzy chc go zmieni, staje si narzdziem przeksztacania wiata. Aby jednak z niego skorzysta, trzeba umie odrnia te zmiany, ktre stanowi tylko przeduenie dawnej cywilizacji przemysowej, od tych, ktre s zapowiedzi nowej cywilizacji. Mwic krtko, musimy rozumie jednoczenie dawny i nowy porzdek, przemysowy system drugiej fali, w ktrym si urodzilimy, i cywilizacj trzeciej fali, w ktrej zaczynamy y my i nasze dzieci.

24

ROZDZIA DRUGI

KONFLIKT CYWILIZACJI
Ludzie z opnieniem zaczli zdawa sobie spraw, e cywilizacja industrialna zblia si do kresu. Jej schyek widoczny ju w roku 1970, kiedy w Szoku przyszoci pisalimy o oglnym kryzysie industrializmu" - niesie ze sob grob nie rzadszych, ale liczniejszych wojen i to wojen nowego typu. Poniewa wielkie transformacje spoeczne nigdy nie mog si oby bez konfliktw, uwaamy, e ujcie dziejw jako fal przemian jest bardziej dynamiczne i mwice wicej od dywagacji na temat przejcia do postmodernizmu. Fale s nieustannie w ruchu, a kiedy zderzaj si, powstaje w efekcie wiele potnych, a zarazem niezgodnych prdw. Kolizja fal historycznych oznacza konflikt cywilizacji, wiedza o tym pozwala za ze zrozumieniem spojrze na wiele wspczesnych zdarze, ktre skdind wydaj si bezsensowne i chaotyczne. Gdy konflikty bdziemy ujmowa w kategoriach fal przemian, wtedy nie powiemy, e gwny konflikt dzisiaj toczy si pomidzy wiatem islamu a Zachodem, ani e jest to starcie Zachodu z reszt wiata" jak sugeruje Samuel Huntington. Ani Ameryka nie chyli si ku upadkowi, jak gosi Paul Kennedy, ani nie stanlimy w obliczu koca historii", ktry ogosi Francis Fukuyama. Najgbsze znaczenie ekonomiczne i strategiczne ma zbliajcy si podzia wiata na trzy wyranie odmienne i potencjalnie wrogie wobec siebie cywilizacje, ktrych granic nie mona okreli, odwoujc si do tradycyjnych definicji. Cywilizacja pierwszej fali bya i jest nierozerwalnie zwizana z ziemi. Bez wzgldu na to, w jakiej postaci wystpuje, jakiego

25

jzyka uywaj yjcy w jej ramach ludzie, jakie s ich przekonania religijne, jest ona wytworem rewolucji rolniczej. Jeszcze dzisiaj cae rzesze ludzkie yj i umieraj, zmagajc si z nieurodzajn gleb, ktr uprawiaj tak jak przed stuleciami ich przodkowie. Co do pocztkw cywilizacji drugiej fali tocz si spory. Niemniej dla wielkiej liczby ludzi ycie zaczo si zmienia w sposb wyrany i istotny dopiero jakie trzysta lat temu. Wtedy narodzia si koncepcja Newtona, to wtedy na szersz skal zaczto stosowa maszyn parow, to wtedy zaczy wyrasta pierwsze fabryki w Wielkiej Brytanii, Francji i Woszech, chopi za zaczli si przenosi do miast. Pomidzy ludmi zaczynay si szerzy nowe idee: postpu, praw jednostki, teoria umowy spoecznej Rousseau, przekonanie o potrzebie oddzielenia kocioa od pastwa, a take pogld, i wadcy winni by wybierani przez nard, nie za rzdzi moc boych wyrokw. Wiele z tych przemian wynikao z rozwoju nowego sposobu tworzenia bogactwa: produkcji fabrycznej. Nie trzeba byo czeka, eby poszczeglne elementy zaczy ukada si w zespolon cao: masowa produkcja, masowa konsumpcja, masowa edukacja, masowe rodki komunikacji czyy si cile ze sob, a dla ich potrzeb powstaway wyspecjalizowane instytucje: szkoy, ugrupowania ekonomiczne, partie polityczne. Zmienia si take struktura rodziny i w miejsce duego domostwa, w ktrym yje wsplnie kilka pokole, pojawia si niewielka komrka rodzinna charakterystyczna dla spoeczestwa przemysowego. Ludziom, ktrzy bezporednio dowiadczali owych przeobrae, wydawao si z pewnoci, e wiat wpad w chaotyczne konwulsje, niemniej wszystkie te przemiany cile si ze sob wizay. Byy tylko kolejnymi szczeblami w penym rozwoju wiata modernistycznego, w ksztatowaniu si masowego spoeczestwa przemysowego, ktre zrodzia cywilizacja drugiej fali. Nawet gdyby komu w tym kontekcie sowo cywilizacja" wydao si nazbyt pompatyczne, to trudno znale inne, rwnie pojemne, ktre obejmowaoby sprawy tak odmienne jak technika, ycie

26

rodzinne, religia, kultura, polityka, gospodarka, struktura spoeczna, hierarchie wadzy, wartoci, etyka seksualna i epistemologia. Kiedy naraz zmienia si tak wiele rnych elementw, mamy do czynienia nie z powolnym przeksztacaniem jednych form w inne, lecz z transformacj, ktrej produktem jest nie nowe spoeczestwo, lecz wanie zupenie nowa cywilizacja. Owa nowa cywilizacja z impetem wkroczya w dzieje Europy Zachodniej, na kadym kroku napotykajc zaarty opr. Konflikt podstawowy W kadym kraju, ktry wkracza na drog uprzemysowienia, wybuchay zacite, czsto bardzo krwawe walki pomidzy rzecznikami drugiej fali, ludmi przemysu i handlu a rzecznikami pierwszej fali, wacicielami ziemskimi czsto zjednoczonymi z Kocioem, ktry te posiada wielkie majtki ziemskie. Wielkie rzesze chopw zostay wygnane ze wsi, by jako sia robocza zasili szataskie myny": fabryki, ktre wyrastay jak grzyby po deszczu. Wraz z tym jak kolizja pierwszej i drugiej fali stawaa si konfliktem podstawowym, mnoyy si strajki i niepokoje, wojny domowe i powstania narodowe. To przekadanie si centralnego napicia spoecznego na mnogo sytuacji zapalnych moemy obserwowa w kadym uprzemysawiajcym si kraju. W Stanach Zjednoczonych trzeba byo straszliwej wojny secesyjnej, aby interesy industrialno-handlowej Pnocy wziy gr nad rolniczymi elitami Poudnia. Ledwie kilka lat pniej w Japonii dochodzi do rewolucji Meiji, w wyniku ktrej znowu modernizatorzy drugiej fali zwyciaj tradycjonalistw pierwszej. Rozprzestrzeniajca si cywilizacja drugiej fali z jej nowatorskim sposobem mnoenia bogactwa zachwiaa system stosunkw midzy pastwami, ale take spowodowaa ogromne przesunicia w strukturach wadzy. Cywilizacja przemysowa, produkt wielkiej mnogoci przemian drugiej fali, najbardziej

27

zakorzeniaa si na pnocnych wybrzeach ogromnego basenu Atlantyku. Uprzemysowienie wielkich potg tego regionu zrodzio potrzeb nowych, odlegych rynkw i rde tanich surowcw, dlatego te rzuciy si one w wir wojen kolonialnych, w wyniku ktrych podporzdkoway sobie azjatyckie oraz afrykaskie pastwa i plemiona, w znacznej czci yjce jeszcze w strukturach zrodzonych przez pierwsz fal. Znowu przeto konfliktem podstawowym byo starcie przemysowych potg drugiej fali z rolniczymi siami pierwszej fali. Tym razem jednak dokonywao si ono w skali globalnej, a jego skutki w duej mierze zadecydoway o ksztacie wiata wspczesnego i wytyczyy fronty wikszoci wojen. Oczywicie, tak jak przez cae tysiclecia, dalej toczyy si walki midzy plemionami i spoecznociami rolniczymi, znaczenie ich jednak byo ju teraz niewielkie, a nader czsto w efekcie wykrwawienia si obu stron, paday one jeszcze atwiejszym upem kolonizacyjnych si cywilizacji industrialnej. Tak na przykad stao si w poudniowej Afryce, gdzie na skutek zaartych wojen plemiennych Cecil Rhodes i jego uzbrojeni agenci podporzdkowali sobie ogromne terytoria. Take i w caej reszcie wiata mnstwo na pozr nie powizanych wojen byo w istocie wyrazem podstawowego konfliktu, w ktrym cieray si ostatecznie nie pastwa, lecz rywalizujce cywilizacje. Do najwikszych i najbardziej morderczych wojen dochodzio midzy krajami uprzemysowionymi, takimi jak Niemcy i Wielka Brytania, ktre zmagay si o dominacj nad wiatem, podczas gdy ludom yjcym jeszcze na grzbiecie pierwszej fali z gry ju wyznaczona bya rola drugoplanowa i podporzdkowana. Ostatecznie doszo do nader wyranego podziau wiata. Era industrialna przeciwstawia cywilizacji drugiej fali mnogo zniewolonych kolonii pierwszej fali. Wielu z nas wzrastao w tym wanie wiecie dwch cywilizacji, gdzie nie ulegao najmniejszej wtpliwoci, ktra wiedzie prym. Dzisiaj owe linie podziau ukadaj si odmiennie. Szybko zmierzamy w kierunku zupenie nowego ukadu zalenoci, w ramach ktrego wiat podzielony bdzie nie midzy dwie, lecz trzy

28

rywalizujce cywilizacje; jedn, cigle symbolizowan przez motyk; drug, ktrej symbolem jest tama produkcyjna, i trzeci, ktrej uosobieniem jest komputer. W owym trjdzielnym wiecie sektor pierwszej fali dostarcza produktw rolniczych i surowcw, sektor drugiej fali jest rdem taniej siy roboczej oraz produkcji masowej, natomiast intensywnie rozwijajcy si sektor trzeciej fali dominacj sw zawdzicza nowym sposobom pozyskiwania i wykorzystywania wiedzy. Narody trzeciej fali sprzedaj wiatu informacje i innowacje, kultur wyrafinowan i masow, zaawansowane technologie, oprogramowanie komputerw, edukacj, umiejtnoci, opiek medyczn oraz mnogo rnorakich usug. Na ich licie znale si moe take ochrona wojskowa, ktra korzysta bdzie z elitarnych si zbrojnych trzeciej fali. (Z tak wanie ochron Kuwejtu i Arabii Saudyjskiej wysoko rozwinite pastwa wystpiy podczas wojny w Zatoce.) Odwrt od spoeczestwa masowego Druga fala stworzya spoeczestwa masowe, ktrych wymaga i potrzebuje produkcja masowa. W krajach trzeciej fali, ktrych gospodarka odwouje si przede wszystkim do zasobw umysowych, produkcja masowa (ktr miao mona by uzna ze cech charakterystyczn spoeczestw industrialnych) staje si przeytkiem. Wspczesna wytwrczo odchodzi od zunifikowanych przedsiwzi na wielk skal, gdy teraz jej strategi staj si krtkie serie produktw dostosowanych do cile okrelonych potrzeb. Masowy marketing ustpuje miejsca segmentacji rynku i wybirczym akcjom promocyjnym odpowiadajcym zmianom w produkcji. Wielkie kolosy ery industrialnej padaj z powodu inercji pod wasnym ciarem. Doywaj swych dni zwizki zawodowe w sektorach produkcji masowej, masowe rodki przekazu przestaj by wanie masowe, gdy wielkie sieci informacyjne napotykaj gron konkurencj ze strony lokalnych i wyspecjalizowanych wspzawodnikw. Zmienia si take i przestaje

29

dominowa wzorzec ycia rodzinnego: niewielka komrka rodzinna, ktra bya ongi form wzorcow, ginie powoli w natoku innych rozwiza, takich jak rodziny z jednym tylko z rodzicw, pary ponownie wstpujce w zwizki maeskie, rodziny bezdzietne czy osoby samotne. Radykalnej przemianie ulega przeto caa struktura spoeczna wraz z tym, jak homogeniczne spoeczestwa drugiej fali zastpowane s przez heterogeniczn cywilizacj trzeciej fali. Masowo staje si znakiem przeszoci. Z kolei jednak zoono nowych ukadw domaga si zwikszonej wymiany informacji pomidzy poszczeglnymi jednostkami ycia spoecznego: spkami, agencjami rzdowymi, szpitalami, zrzeszeniami, a take pojedynczymi ludmi. W ten sposb jeszcze bardziej pogbia si zapotrzebowanie na komputery, sieci telekomunikacyjne i informatyczne oraz nowe formy porozumiewania si. W efekcie tych de nieustannie przyspiesza si rytm zmian technologicznych, zawierania najrniejszego typu transakcji oraz ycia codziennego. Gospodarka trzeciej fali dziaa w takim tempie, e yjcy w dawnych warunkach dostawcy z trudem mog nady za jej zapotrzebowaniami. Na dodatek, w coraz wikszym stopniu informacja staje si substytutem surowcw, siy roboczej i innych zasobw. Kraje pierwszej i drugiej fali coraz bardziej przypominaj rynki zbytu potg trzeciej fali, ktre wsppracuj przede wszystkim midzy sob. Ostatecznie technika oparta na wielkim kapitale informacyjnym przejmie wiele zada, ktre dzi realizowane s przez kraje o taniej sile roboczej, a zadania te bd wykonywane szybciej, lepiej i taniej. Mwic inaczej, przemiany, o ktrych mwimy, gro zerwaniem istniejcych wizi ekonomicznych pomidzy wiatem bogactwa i biedy. Niemoliwe jest cakowite wyganicie tych powiza. Nie da si tak uszczelni granic wiata trzeciej fali, aby nie przedostaway si przez nie efekty skaenia rodowiska, choroby i imigranci. Bogate narody nie mogyby przey, gdyby ndzarze wydali im wojn ekologiczn, w ktrej efekcie zniszczeniu musiaoby ulec wszystko. Z tej przyczyny napicie pomidzy

30

cywilizacj trzeciej fali a dwiema starszymi formami cywilizacji bdzie wzrasta, a owa nowa forma ycia spoecznego najpewniej walczy bdzie o uzyskanie podobnej globalnej dominacji, jak modernizatorzy drugiej fali uzyskali w minionych stuleciach nad tradycjonalistami fali pierwszej. Wystarczy zrozumie, e mamy do czynienia z konfliktem cywilizacji, aby dojrze ukryty sens w rnych zdumiewajcych na pozr zjawiskach, jak na przykad wspczesny rozkwit nacjonalizmw. Nacjonalizm jest ideologi pastwa narodowego, ktre samo zrodzio si w efekcie rewolucji przemysowej. Kiedy wic spoecznoci pierwszej fali, rolnicze w swej istocie, zaczynaj si uprzemysawia lub chc industrializacji, odwouj si do hase niezalenoci narodowej. Dawne sowieckie republiki, jak Ukraina, Estonia czy Gruzja, z pasj d do uniezalenienia i zabiegaj o wczorajsze oznaki nowoczesnoci: wasn flag, armi, walut, czyli to, co okrelao pastwa narodowe w epoce drugiej fali. W wiecie wysoko rozwinitej techniki z trudem pojmuje si motywy ultranacjonalizmu. Rozbuchany patriotyzm wydaje si zdumiewajcy i przywodzi na myl Freedoni z Kaczej zupy braci Marx wykpiwajcej denia do wyniesienia narodu nad wszystkie inne wartoci. Z kolei nacjonalici nie potrafi poj, w jaki sposb mona si godzi na pogwacenie przez innych uwiconej niepodlegoci. Niemniej globalizacja, ktrej domaga si gospodarka trzeciej fali, nieustannie kruszy narodow suwerenno, tak drog sercu nacjonalistw. Ekonomiczne przeobraenia trzeciej fali sprawiaj, e trzeba przysta na rezygnacj z czci niezalenoci i zaakceptowa ekonomiczne i kulturowe oddziaywania z zewntrz. Std te widzimy, jak poeci i intelektualici w zacofanych ekonomicznie regionach oddaj si pisaniu narodowych hymnw, podczas gdy poeci i intelektualici pastw trzeciej fali opiewaj wiat bez granic" i wiadomo planetarn". W obliczu tak zdecydowanie rnych potrzeb dwch zdecydowanie odmiennych cywilizacji pojawi si mog sprzecznoci, ktre mog doprowadzi w niedalekiej przyszoci do niesychanie krwawych konfliktw.

31

Jeli w podzia wiata nie na dwie, lecz na trzy czci nie wydaje si dzi jeszcze nazbyt oczywisty, to wynika z faktu, e przejcie od opartej na sile gospodarki drugiej fali do opartej na zasobach umysowych gospodarki trzeciej fali nigdzie jeszcze nie dotaro do koca. Nawet w Stanach Zjednoczonych, Japonii i Europie wojna domowa pomidzy elitami drugiej i trzeciej fali nie doczekaa si jeszcze rozstrzygnicia. Cigle jeszcze trwaj instytucje i sektory produkcyjne drugiej fali i nie utraciy wadzy zwizane z ni polityczne grupy nacisku. Ta mieszanina elementw drugiej i trzeciej fali ma w przypadku kadego z wysoko rozwinitych krajw swoj wasn specyfik, niemniej oglna trajektoria rozwojowa jest cakiem klarowna. W oglnym wspzawodnictwie zwyci te kraje, ktre przeobrae trzeciej fali dokonaj przy najmniejszych wewntrznych niepokojach i kosztach spoecznych. Wielkie historyczne przejcie od wiata dwudzielnego do trjdzielnego doprowadzi do walk midzy spoecznociami o zapewnienie sobie najkorzystniejszego usytuowania w nowym ukadzie wadzy. U podstaw za tych monumentalnych politycznych transformacji ley przemiana roli, znaczenia i natury wiedzy.

32

ROZDZIA TRZECI

UNIWERSALNY SUBSTYTUT
Kady z czytelnikw tej ksiki rozporzdza pewn umiejtnoci, ktra moe wydawa si tak oczywista, i z pewnym zdziwieniem uwiadamiamy sobie, e nasi przodkowie nie potrafili czyta. Nie byli gupcami, ani ignorantami, jednak byli analfabetami. Zreszt nie potrafili nie tylko czyta: nie umieli te przeprowadza najprostszych oblicze. Ci, ktrzy rozporzdzali tak umiejtnoci, wydawali si niebezpieczni. Zdaje si, e to w. Augustyn ostrzega chrzecijan, aby trzymali si z dala od ludzi znajcych tajniki dodawania i odejmowania, ci bowiem zawarli pakt z diabem". Dopiero w tysic lat po Augustynie widzimy, jak rachmistrze wprowadzaj swoich uczniw w tajniki tego, co uznane jest za nieodzowne w karierze zawodowej. Wiele umiejtnoci, ktre wspczenie wydaj si oczywiste w yciu codziennym, jest skumulowanym produktem rozwoju kulturalnego trwajcego przez wieki i tysiclecia. Dzisiaj ludzie interesu na caym wiecie s najczciej niewiadomymi dziedzicami wiedzy, ktra rozwijaa si w Chinach, Indiach, pord Arabw, fenickich kupcw, a take wrd ludzi Zachodu. Kolejne pokolenia przyswajay sobie te wiadomoci, przekazyway dalej i stopniowo rozbudowyway. Podstaw wszystkich systemw ekonomicznych jest wiedza, a wszelkie przedsiwzicia gospodarcze zale od jej spoecznie zgromadzonych zasobw. Ekonomici i przedsibiorcy najczciej pomijaj ten skadnik w swoich rachunkach kosztw, w przeciwiestwie do kapitau, siy roboczej i ziemi. Tymczasem ten wanie element staje si dzi najwaniejszy ze wszystkich.

33

Wspczenie yjemy w jednym z tych przeomowych momentw dziejowych, kiedy caa struktura ludzkiej wiedzy dry w podstawach, gdy padaj dawne granice. Dzisiaj nie gromadzimy ju tylko faktw. Wraz z tym, jak przebudowujemy dzi struktur przedsibiorstw i caych dziaw gospodarki, dokonujemy te totalnego przeksztacenia produkcji i dystrybucji wiedzy oraz symboli, ktre su do jej przekazywania. Co to waciwie znaczy? Ot znaczy tyle, e tworzymy nowe sieci upowszechniania wiedzy... w zaskakujcy sposb czymy ze sob pojcia... budujemy zdumiewajce hierachie oddziaywania... krzewimy nowe teorie, hipotezy i wyobraenia, dla ktrych przesankami s nowe zaoenia, jzyki, kody i systemy logiczne. Jeszcze waniejsze jest to, e na mnstwo sposobw kojarzymy dane, czc je z wielorakimi kontekstami i w ten sposb tworzymy z nich informacj, jej fragmenty za wbudowujemy w coraz rozleglejsze modele i uporzdkowane konstrukcje. Nie zawsze jest to wiedza powszechnie uznana i wypowiadana. Gdy mwimy tutaj o wiedzy, mamy na myli take przewiadczenia nie do koca uwiadamiane, odwoujce si do przesanek, ktre same oparte s na przesankach, fragmentarycznych modelach, nie zauwaanych analogiach. Mamy na myli cao zoon nie tylko z logicznych i na pozr beznamitnych danych, ale take z emocji, wyobrae i przeczu. To w ogromny wstrzs w spoecznym fundamencie wiedzy, a nie komputerowy szok czy wpyw pienidza, tumaczy narodziny super-symbolicznej ekonomiki trzeciej fali. Alchemia informacji Zmiany w spoecznym systemie wiedzy s na og natychmiast przekadane na jzyk przedsiwzi ekonomicznych. To wanie system w i e d z y jest dla wspczesnych firm rodowiskiem bardziej nawet istotnym ni system bankowy, polityczny i energetyczny. Obok oczywistego faktu, e bez jzyka, kultury,

34

danych, informacji nie mogoby si narodzi adne przedsiwzicie, ogromne znaczenie ma to, e najbardziej wszechstronnym ze wszystkich zasobw, ktre pozwalaj tworzy bogactwo, jest wiedza. Zastanwmy si dla przykadu nad masow produkcj drugiej fali. W wikszoci tradycyjnych fabryk kada zmiana produktu bya niezwykle kosztowna. Trzeba byo zatrudni budowniczych nowych narzdzi i maszyn, specjalistw od organizacji cyklu produkcyjnego oraz wielu innych ekspertw. W trakcie za zmiany profilu produkcji maszyny stay bezczynnie, a zamroony w nich kapita nie przynosi zyskw. To dlatego jednostkowe koszty wytwarzania zmniejszay si wraz z wyduaniem serii identycznych produktw, co dao pocztek teorii ekonomii skali. Tymczasem nowe technologie stawiaj na gowie teorie, ktre powstay w epoce drugiej fali. Produkcja traci charakter masowy; wytwory i usugi dostosowuj si do specyficznych zamwie i potrzeb. Wspczesne techniki produkcyjne, korzystajce ze sterowania komputerowego, niskim kosztem umoliwiaj nieograniczon niemal rnorodno efektw. Dziki informatyce koszt wielorakoci redukowany jest do zera, co oznacza kres ekonomii skali. Sprawa przedstawia si podobnie, kiedy oceni j od strony materiaw. Tokarka zaopatrzona w niewielki program komputerowy potrafi wyci z tego samego kawaka stali wicej elementw ni najsprawniejsi ludzcy operatorzy. Dziki miniaturyzacji powstaj rzeczy mniejsze i lejsze, co midzy innymi prowadzi do obnienia kosztw magazynowania i transportu, a te ostatnie s na dodatek powanie zmniejszane dziki optymalizacji przewozw. Dostawy w systemie just-intime - czyli lepsza informacja - oznaczaj oszczdnoci na transporcie. Za spraw wspczesnej wiedzy powstaj nie znane dotd materiay, poczynajc od powok samolotowych, a na nowych gatunkach rolin i szczepach bakteryjnych koczc. Zwiksza to moliwo korzystania z nowych, mniej kosztownych surowcw. Dlatego te

35

nie ma przesady w stwierdzeniu, e informacja jest substytutem zasobw materiaowych i transportowych, dziki niej bowiem radykalnie mona zoptymalizowa ich wykorzystanie. Podobnie rzecz przedstawia si z energi. Najdobitniejszym tego dowodem s rewolucyjne osignicia w dziedzinie nadprzewodnictwa, ktre pozwalaj na niebywae zredukowanie iloci energii zuywanej na jednostkowy wyrb. Wiedza pozwala jednak oszczdza nie tylko materiay, rodki transportu i energi, ale rwnie czas. Jest on jednym z najwaniejszych zasobw, chocia nigdzie nie znajdzie si go w rachunku kosztw powstajcym w przedsibiorstwach drugiej fali. Tam jednak, gdzie dokonujce si zmiany pozwalaj na oszczdno czasu - dziki szybszej komunikacji bd sprawniejszej dostawie - nader czsto decyduje on o zysku albo stracie. Wiedza pozwala rwnie oszczdza i zdobywa przestrze. Oddzia transportowy General Electrics zajmuje si midzy innymi produkcj lokomotyw. Kiedy dla potrzeb cznoci z dostawcami wykorzystano zaawansowane systemy informatyczne, czas wykorzystania zapasw udao si skrci dwunastokrotnie, przestrze magazynow za zredukowa o cay jeden akr. Oszczdno kosztw daleko wykracza poza miniaturyzacj produktw i ograniczenia powierzchni skadowania. Nowe techniki porozumiewania si, ktre wykorzystuj moliwoci komputerw i innych urzdze, pozwalaj lokalizowa zakady poza zatoczonymi centrami miejskimi, co rwnie wpywa na obnienie kosztw energii i transportu. Wiedza kontra kapita Tak wiele napisano o zastpowaniu ludzkiej pracy przez skomputeryzowane systemy, e czsto zapomina si o tym, i staj si one take substytutami kapitau. W istocie, wiedza i informacja na dusz met stanowi dla potg finansowych o wiele wiksze zagroenie ni organizacje pracownicze czy antykapitalistyczne partie polityczne. Jednym z istotnych

36

efektw rewolucji informatycznej jest to, i relatywnie rzecz biorc, zmniejsza ona nakady kapitau na jednostkowy produkt, co z pewnoci jest czynnikiem rewolucyjnym w ustroju kapitalistycznym. Nie ma rzeczy, ktra byaby bardziej radykalna. Yittorio Merloni jest szedziesiciojednoletnim woskim businessmanem. Dziesi procent wszystkich sprzedawanych w Europie pralek, lodwek i innych sprztw gospodarstwa domowego wytwarzanych jest przez przedsibiorstwa nalece do Merloniego, ktrego gwnymi konkurentami s szwedzki Electrolux i holenderski Philips. Jak powiada Merloni: Obecnie potrzeba mniej kapitana na wytworzenie tej samej rzeczy i dlatego biedniejsze kraje mog osiga wiksze korzyci z tego samego kapitau ni pi czy dziesi lat temu". Powodem jest to - tumaczy Merloni - e technologie oparte na najnowszej wiedzy i osigniciach informatyki pozwalaj na sprawniejsze wytwarzanie zmywarek do naczy, kuchenek i odkurzaczy. Szybka i natychmiastowa informacja pozwala na zredukowanie kosztownych zapasw. Dziki szybszemu reagowaniu wytwrcw na zapotrzebowanie rynku, a take dziki skrceniu serii produkcyjnych, bardzo powanie mona zmniejszy ilo lecych w magazynach surowcw, pproduktw oraz gotowych wyrobw. W jednym z przypadkw Merloniemu udao si zmniejszy koszty magazynowe a o szedziesit procent. Przykad Merloniego jest powielany wszdzie: w Stanach Zjednoczonych, Japonii i Niemczech, gdzie moliwa dziki komputerowej informacji dostawa bezporednio na zamwienie pozwala rezygnowa z uciliwego i kosztownego skadowania. Umoliwia to nie tylko lepsze, bardziej efektywne wykorzystanie przestrzeni magazynowej, ale rwnie obnia stawki podatkw i ubezpiecze. Chocia wic wstpny koszt komputerw, oprogramowania i sieci cznoci jest sam w sobie wysoki, to jednak szybko okazuje si, e dla utrzymania produkcji na tym samym poziomie potrzeba teraz mniej kapitau. Michael Milken, prawdziwy specjalista jeli chodzi o problemy inwestycji, zamkn ca kwesti w siedmiu sowach:

37

Kapita pieniny zastpowany jest przez kapita ludzki". Skoro wic wiedza zmniejsza zapotrzebowanie na surowce, si robocz, czas, przestrze, kapita i inne czynniki produkcyjne, to miao mona j nazwa uniwersalnym substytutem: kluczowym zasobem rozwinitej gospodarki. To za sprawia, e niepomiernie wzrasta jej warto.

38

ROZDZIA CZWARTY

W JAKI SPOSB TWORZYMY BOGACTWO

W roku 1956 przywdca ZSRR Nikita Chruszczow oznajmi chepliwie: Pogrzebiemy was". Mia na myli to, e komunizm w najbliszych latach cakowicie pogry gospodarczo kapitalizm. Midzy wierszami krya si te pogrka zwycistwa militarnego. Sowa Chruszczowa odbiy si w wiecie gonym echem. Wtedy niewielu ludzi miao niejasne chociaby podejrzenia, w jakim stopniu rewolucja w zachodnim systemie tworzenia bogactwa zmieni ukad si militarnych, radykalnie przeksztacajc przy tym natur samych dziaa wojennych. Nie tylko Chruszczow, ale take i wikszo Amerykanw nie uwiadamiaa sobie, e rok 1956 by pierwszym rokiem, w ktrym liczba urzdnikw i osb zatrudnionych w sferze usug przewyszya w Stanach Zjednoczonych liczb robotnikw fabrycznych, co byo pierwsz oznak, i ekonomika drugiej fali wchodzi w faz schykow, a rodzi si nowa gospodarka trzeciej fali. Aby zrozumie sens niezwykych przemian, ktre nastpiy od tego czasu, a take bardziej jeszcze dramatycznych przeobrae, ktre nas czekaj, musimy zaj si teraz gwnymi cechami owej nowej ekonomiki trzeciej fali. Trzeba bdzie przy tym powtrzy niektre z wygoszonych ju stwierdze. Rzecz jednak w tym, e rozwaane poniej kwestie stanowi klucz nie tylko do efektywnoci przedsiwzi gospodarczych i ich konkurencyjnoci, ale rwnie do ekonomii politycznej XXI wieku.

39

Czynniki wytwrcze O ile gwnymi czynnikami wytwrczymi w ekonomice drugiej fali byy ziemia, sia robocza, surowce i kapita, o tyle gwnym zasobem ekonomiki trzeciej fali jest wiedza. Termin ten trzeba jednak potraktowa na tyle szeroko, aby obj informacj, obrazy, symbole, kultur, ideologi i wartoci. Jak widzielimy ju wczeniej, odpowiedni zasb danych i informacji pozwala zredukowa nakad innych czynnikw, ktre potrzebne s do wytwarzania bogactw. Cigle jednak wiedza nie jest powszechnie rozpoznawana jako uniwersalny substytut". Wikszo ekonomistw i strategw gospodarczych boczy si na to pojcie, gdy z trudem poddaje si ono kwantyfikacji. Tym, co decyduje o rewolucyjnoci ekonomiki trzeciej fali, jest fakt, e o ile ziemia, sia robocza, surowce, a take kapita uzna trzeba za ograniczone zasoby, o tyle wiedza jest bogactwem niewyczerpywalnym. W przeciwiestwie do pieca hutniczego czy tamy produkcyjnej wiedza moe by wykorzystywana jednoczenie przez rnych uytkownikw, ktrzy na dodatek poytkujc j, mog si przyczynia do jej pomnoenia. Z tej przyczyny teorie ekonomiczne drugiej fali, ktre odwouj si do ograniczonych, wyczerpywalnych zasobw, nie stosuj si do gospodarki trzeciej fali. Nieuchwytne wartoci Warto firm niesionych przez drug fal okreli mona na podstawie ich trwaego dobytku: budynkw, maszyn, akcji, zapasw, natomiast warto skutecznych firm, ktre rodzi trzecia fala, w coraz wikszym stopniu zwizana jest z ich strategiczn i operacyjn umiejtnoci pozyskiwania, tworzenia, dystrybucji oraz stosowania wiedzy. Prawdziwa warto takich korporacji jak Compaq, Kodak, Hitachi czy Simens w o wiele wikszym stopniu opiera si na pomysach, wizjach i informacjach, ktre maj w gowach ich pracownicy, oraz na posiadanych przez te

40

firmy bazach danych i patentach, ni na liczbie ciarwek, linii produkcyjnych i innych elementw fizycznego dobytku. Kapita tych firm w coraz wikszym stopniu staje si nienamacalny i dlatego z punktu widzenia drugiej fali nieuchwytny. Koniec masowoci Wraz z tym jak wspczesne przedsibiorstwa instaluj systemy, ktre dziki skutecznemu wykorzystaniu informacji, a nader czsto i robotyzacji, zdolne s do staej i mao kosztownej zmiany profilu produkcji, koczy si czas produkcji masowej, tak charakterystycznej dla gospodarki drugiej fali. Dziki wykorzystaniu owych gitkich technologii" moliwe staje si takie zrnicowanie propozycji dla konsumentw, e w sklepach Wal-Mart mona wybiera spord stu dziesiciu tysicy towarw o najrniejszych rozmiarach, modelach i kolorach. Sam Wal-Mart naley jednak do masowych kolosw handlowych, a rynek masowy rozpada si na silnie zrnicowane sektory, gdy dziki doskonalszej informacji kupcy lepiej mog rozpoznawa zrnicowane potrzeby klientw i odpowiednio do nich ksztatowa mikro-rynki. Wyspecjalizowane sklepy, butiki, system zakupw za porednictwem telewizji, sieci komputerowych, bezporedniej dostawy pocztowej: wszystko to rnicuje i wzbogaca sposoby, dziki ktrym producenci dostarcza mog swoje produkty klientom na rynku, ktry jest w coraz mniejszym stopniu masowy. Kiedy pisalimy Szok przyszoci, najwiksi handlowi wizjonerzy zaczynali rozprawia o segmentacji rynku. Dzi uwaga skupia si ju nie na segmentach, lecz na niszach czy wrcz pojedynczych konsumentach. Poniewa rwnolegle rozwija si proces, w ktrym masowego charakteru wyzbywaj si take rodki przekazu, wic take i reklama koncentruje si na coraz mniejszych niszach rynkowych. Temu rozpadowi masowej publicznoci towarzyszy kryzys potnych ongi sieci telewizyjnych, takich jak ABC, CBS i NBC i to w czasie gdy Tele-Communications Inc. z Denver

41

proponuje sie z wkien optycznych, ktra potrafi pomieci piset dziaajcych jednoczenie, interaktywnych kanaw telewizyjnych. Jaka to moliwo bezporedniego dotarcia do klienta! To jednoczesne wyzbycie si masowego charakteru przez produkcj, dystrybucj i czno rewolucjonizuje ca gospodark, decydujc ojej radykalnej heterogenicznoci. Praca Zdecydowanemu przeobraeniu ulega rwnie sama praca. W wiecie drugiej fali chodzio przede wszystkim o nisko wykwalifikowan si robocz, ktr mona byo przenosi z jednych stanowisk na inne. Tymczasem w epoce trzeciej fali wymagania, jeli chodzi o kwalifikacje, wzrastaj tak ogromnie, e coraz trudniej jest mwi o moliwoci zastpowania jednych pracownikw innymi. Sia fizyczna jest z istoty swej anonimowa, dlatego te miejsce jednego nisko wykwalifikowanego robotnika bez trudu i niskim kosztem moe zaj inny. Tymczasem w ekonomice trzeciej fali wymaga si tak cile okrelonych umiejtnoci, e wyszukanie odpowiedniej osoby staje si coraz trudniejsze i coraz bardziej kosztowne. Dozorcy, ktrego zwalniaj z przedsibiorstwa zbrojeniowego, w podjciu zblionej pracy w szkole czy firmie ubezpieczeniowej przeszkodzi moe tylko konkurencja ze strony innych kandydatw. Tymczasem umiejtnoci inyniera elektronika, ktry cae lata spdzi przy budowie satelitw, nie musz by przydatne w konsorcjum, ktre zajmuje si ochron rodowiska. Ginekolog nie bdzie potrafi przeprowadzi operacji mzgu. Zawenie specjalizacji i wzrost wymaga dotyczcych cile okrelonych umiejtnoci bardzo ogranicza uniwersalno siy roboczej. W rozwinitej ekonomice proporcjonalnie coraz wiksza rola przypada pracy poredniej, nie za bezporedniej. Przez prac bezporedni albo produkcyjn, tradycyjnie rozumiano t, ktra wykonywana na stanowisku, bezporednio zwizana jest z powstawaniem

42

produktu. To wanie dziki pracownikom produkcyjnym powstawaa warto dodana, do czego wszyscy inni pracownicy nieprodukcyjni - przyczyniali si tylko porednio. Takie rozrnienie staje si dzi coraz bardziej niejasne, jako e w powstaniu wytworu coraz wikszy udzia - i to nawet w samej hali produkcyjnej - maj osoby zwizane z nadzorem i projektowaniem, a warto w co najmniej tym samym stopniu powstaje dziki sile fizycznej, jak i dziki poczynaniom, ktre si bez niej obywaj. Innowacje Gdy Japonia i Europa zaczy gospodarczo odywa po drugiej wojnie wiatowej, zwikszaa si te ich konkurencyjno wobec przedsibiorstw amerykaskich, co zmusio te ostatnie do nieustannej pogoni za innowacjami: nowymi produktami, technologiami, procesami produkcyjnymi, marketingiem i finansowaniem. W amerykaskich supermarketach co miesic pojawia si okoo tysica nowych produktw. Zanim komputer z procesorem 486 zastpi model 386, gotowy ju by procesor 586. W tej sytuacji najbardziej rzutkie firmy zdecydowanie zachcaj swoich pracownikw, aby zgaszali si z nowymi, choby najbardziej nieszablonowymi, obrazoburczymi pomysami. Skala produkcji Zmniejsza si wielko jednostek produkcyjnych. Miniaturyzacji ulegaj nie tylko wyroby, ale take i same poczynania wytwrcze. Miejsce rzeszy robotnikw wykonujcych t sam prac fizyczn zajmuj niewielkie, wyspecjalizowane zespoy. Rozpadaj si molochy wytwrcze, stale za wzrasta liczba maych firm. Dla IBM, ktry zatrudnia trzysta siedemdziesit tysicy pracownikw, ogromnym wyzwaniem s tysice niewielkich, rozsianych po caym wiecie producentw. Aby przey, kolos musia zredukowa zatrudnienie, a take podzieli si na trzynacie zrnicowanych produkcyjnie czci.

43

W wiecie trzeciej fali korzyci pynce z wielkiej skali produkcji zostaj unicestwione przez straty wynikajce z zawioci struktury. Im bardziej skomplikowana konstrukcja firmy, tym mniej prawa rka wie o poczynaniach lewej. Pojawiajce si szczeliny i pknicia powoduj coraz wiksze straty, ktre zjadaj zyski pynce z produkcji masowej. Do lamusa odchodzi haso, e wiksze jest lepsze. Organizacja Aby przystosowa si do dynamicznych przemian, przedsibiorstwa pospiesznie zmieniaj struktury biurokratyczne, ktre powstay w warunkach drugiej fali. Firmy z epoki industrialnej miay bardzo podobn piramidaln, monolityczn i biurokratyczn organizacj. Wspczesne przemiany na rynku, w technologiach i w upodobaniach konsumentw dokonuj si tak szybko, e biurokratyczna uniformizacja staje si tylko przeszkod. Zaczyna si przeto poszukiwa zupenie nowych form organizacyjnych. Obecnie na przykad wielk popularnoci pord ekspertw do spraw zarzdzania cieszy si taka przebudowa firm, aby ich struktura dostosowana bya do procesw produkcyjnych, nie za do rynku czy specjalnoci pracowniczych. Widzimy przeto jak bliniacze struktury ustpuj miejsca powstajcym doranie zespoom i grupom, wsplnym przedsiwziciom i konsorcjom, bardzo czsto ponadpastwowym, ktrych celem jest realizacja pewnego konkretnego zamierzenia. Przy nieustannych i radykalnych zmianach rynku, mniejsze znaczenie zaczyna odgrywa pozycja, a znacznie wiksze - elastyczno i zdolno manewru. Systemy integracji Coraz wiksza zoono problemw gospodarczych wymaga coraz bardziej subtelnych form integracji i zarzdzania. Niech przykadem typowej sytuacji bdzie Nabisco, wielka firma spoywcza, ktra codziennie wystawi musi ponad piset zamwie na setki tysicy produktw dostarczanych z czterdziestu dziewiciu zakadw i trzynastu hurtowni, a zarazem odby okoo trzydziestu tysicy promocyjnych spotka z klientami. Kierowanie tak skomplikowan caoci wymaga

44

nowych form zarzdzania i niezwykle sprawnych powiza integracyjnych. To z kolei czyni koniecznym nasycanie caej organizacji coraz wiksz iloci informacji. Infrastruktura Aby zapewni swobodny przepyw skadnikw i produktw, skoordynowa dostawy, uzgodni poczynania inynierw i specjalistw od zbytu, informowa pracownikw zajmujcych si planowaniem i rozwojem o potrzebach dziaw produkcyjnych, a nade wszystko: aby zapewni kierownictwu wierny i wyrany obraz tego, co dzieje si w firmie i z firm, wydaje si miliardy dolarw na najnowoczeniejsze sieci, ktre gromadz, przetwarzaj i przesyaj informacje. Ogromna struktura elektroniczna, nader czsto korzystajca z pocze satelitarnych, wie rozrzucone po wiecie firmy, przy czym z tych samych sieci korzystaj te na og dostawcy i odbiorcy. Powstaje caa struktura sieci rnych rozmiarw i zasigw. Japonia przeznaczy dwiecie pidziesit miliardw dolarw na stworzenie w najbliszym wierwieczu lepszych i szybszych sieci; Biay Dom zaangaowa si w kontrowersyjny plan autostrady informacyjnej". Cokolwiek mona sdzi o tym czy innym konkretnym rozwizaniu, nie ulega wtpliwoci, e elektroniczna magistrala informacyjna bdzie podstawow infrastruktur trzeciej fali. Przyspieszenie Zmiany te, nakadajc si na siebie i wzajemnie warunkujc, zwikszaj jeszcze szybko poczyna i uzgodnie. Ekonomika wielkiej skali wypierana jest przez ekonomik tempa. Wymogi

45

konkurencyjne s tak ostre, a wymagana szybko reakcji tak wielka, e dawne haso: Czas to pienidz" zastpi trzeba nowym: Kada nastpna chwila jest warta wicej od tej, ktra j poprzedza". To wanie czas staje si czynnikiem najbardziej krytycznym, o czym wiadczy rozwj dostaw just-in-time, z ominiciem magazynu, czy te naciski na skracanie procedur decyzyjnych. Powolne, stateczne, dokonujce si krok po kroku rozwizywanie problemw zastpowane jest przez strategie symultaniczne", za treci wspzawodnictwa coraz czciej staje si sam czas. Du-Wayne Peterson, jeden z zarzdzajcych Merrill Lynch, wyrazi to w sowach: Pienidze poruszaj si z szybkoci wiata. Informacja musi rozchodzi si jeszcze szybciej". Omwione wyej podstawowe cechy ekonomiki trzeciej fali, wraz z ogromn mnogoci innych, bardziej szczegowych, decyduj o gigantycznej przemianie, jeli chodzi o wytwarzanie bogactwa. Przestawienie si Stanw Zjednoczonych, Japonii i Europy na ten nowy system cigle jeszcze trwa. Niemniej ju teraz mona powiedzie, e jest to najwaniejsze wydarzenie w wiatowej gospodarce od czasu, gdy rewolucja przemysowa pokrya cay glob sieci fabryk. Ta ogromna transformacja dziejowa, ktra tempo swe znacznie przyspieszya ju w latach siedemdziesitych, w latach dziewidziesitych jest ju znacznie bardziej rozwinita. Niestety, ekonomiczne mylenie Amerykanw pozostaje jeszcze w tyle za owym procesem.

46

ROZDZIA PITY

MATERIALIZM JURNY
Kiedy w Biaym Domu urzdowa jeszcze Ronald Reagan, pewnego dnia w Jadalni Rodzinnej przy stole zebraa si grupka osb dyskutujcych o przyszoci Ameryki. Do omiorga znanych futurologw i prezydenta doczyli wiceprezydent oraz trzech bezporednich doradcw Reagana, wrd ktrych znajdowa si take Donald Regan, wieo mianowany szef kancelarii. Spotkanie rozpoczo si od stwierdzenia, e chocia futurologowie rni si w ocenie wielu kwestii techniczych, politycznych i spoecznych, to jednak zgodnie uznaj, i gospodarka znajduje si w trakcie gbokiej transformacji. Natychmiast wtrci si Donald Regan: Wic waszym zdaniem odtd ju wszyscy zajmiemy si tylko strzyeniem wosw i sprzeda hamburgerw? Czy Stany Zjednoczone nigdy ju nie bd wielk potg produkcyjn?" Prezydent i wiceprezydent spojrzeli pytajco po zebranych. Wikszo mczyzn siedzcych przy stole wydawaa si zdziwiona bezporednioci i ostroci ataku. Wtedy Heidi Toffler odpara spokojnie: USA dalej bd wielk potg produkcyjn, tyle e zmniejszy si udzia osb pracujcych w fabrykach". Pniej, pokazujc rnic pomidzy tradycyjnymi sposobami produkcji a wczesnymi metodami wytwarzania komputerw Macintosh, Toffler zwrcia take uwag na to, e Stany Zjednoczone nale do grona najwikszych na wiecie producentw ywnoci, chocia tylko dwa procent zdolnych do pracy zatrudnionych jest w rolnictwie. W istocie przez cay wiek XIX im bardziej

47

malao statystyczne znaczenie grupy pracujcych na farmach, tym wiksz - nie za mniejsz - potg rolnicz staway si Stany Zjednoczone. Dlaczego nie miaoby by podobnie z produkcj przemysow? Jest rzecz zastanawiajc, e niezalenie od waha w gr i w d, liczba osb zatrudnionych w przemyle amerykaskim w roku 1988 jest niemal taka sama jak w roku 1968 i wynosi odrobin ponad dziewitnacie milionw. Nie zmieni si te w tym okresie udzia przemyski w cakowitym produkcie narodowym, natomiast pracownicy przemysowi stanowi dzi znacznie mniejsz cz ludnoci czynnej zawodowo ni dwadziecia lat temu. Wida te wyranie, jakie bd perspektywy: zatrudnieni w fabrykach stanowi bd coraz mniejszy fragment ogu pracujcych, z jednej bowiem strony nieustannie wzrasta ludno USA i liczba osb w wieku produkcyjnym, z drugiej za - w latach osiemdziesitych wikszo amerykaskich przedsibiorstw przemysowych automatyzowaa si i przechodzia bardzo powane przemiany organizacyjne. Jeli zgodnie z niektrymi ocenami w cigu najbliszej dekady w USA bdzie powstawa dziesi tysicy nowych miejsc pracy dziennie, tylko bardzo nieliczne spord nich pojawi si w sektorze przemysowym. Podobny proces zmienia obecnie gospodark Japonii i Europy. Jednak wci jeszcze czsto z ust marnych kierownikw amerykaskich firm, przywdcw karlejcych zwizkw zawodowych, ekonomistw i historykw usysze mona sowa bardzo podobne do tych, ktrych uy Donald Regan. Owa obrona wielkiego przemyski wyrasta z przekonania, e przejcie od pracy fizycznej do usug i pracy umysowej jest w pewien sposb szkodliwe dla gospodarki i e drobn przedsibiorczo z uwagi na liczb zatrudnionych naley uzna za rodzaj upustu zdrowej krwi". Jest to sposb mylenia, ktry przywodzi na myl osiemnastowiecznych fizjokratw francuskich, ktrzy z zasady wrodzy ekonomice przemysowej, za jedyn prawdziwie wytwrcz ga uznawali rolnictwo.

48

Nowy sens bezrobocia Wiele lamentw nad spadkiem" przemysu wyrasta z nostalgii za wiatem drugiej fali oraz odwouje si do cakowicie ju przestarzaych poj bogactwa, produkcji i bezrobocia. Poczynajc od lat szedziesitych, dokonuje si rozlegy, dramatyczny i nieodwracalny proces przechodzenia od charakterystycznej dla drugiej fali pracy fizycznej do zwizanej z trzeci fal dziaalnoci w sferze usug i symboli. Dzi w Stanach Zjednoczonych w ten rodzaj poczyna zaangaowanych jest ponad trzy czwarte zdolnych do pracy Amerykanw. Ta wielka przemiana znajduje nader znamienny wyraz w zadziwiajcym fakcie, e wiatowy eksport usug i wasnoci intelektualnej" jest dzi rwny cznemu eksportowi produktw elektronicznych i samochodw lub cznemu eksportowi ywnoci i paliw. Autorzy niniejszej ksiki oraz inni futurologowie ju w latach szedziesitych zapowiadali dokonanie si takiej ogromnej transformacji, poniewa jednak powszechnie zlekcewaono te wczesne ostrzeenia, zmiana dokonaa si z gwatownoci i burzliwoci, ktrych mona byo unikn. Nastpiy masowe zwolnienia z pracy, pojawiy si bankructwa i poraki, gdy ci wszyscy, ktrzy ocigali si z instalacj komputerw, robotw i systemw informacyjnych, a take z przebudow niewydolnych struktur, nie potrafili dotrzyma kroku bardziej rzutkim rywalom. Wielu win za swe niepowodzenia obarczao zagraniczn konkurencj, zbyt wysokie lub zbyt niskie oprocentowanie w bankach, uciliwe regulacje prawne i tysice innych czynnikw. Niektre z tych elementw rzeczywicie wpyway mniej lub bardziej niekorzystnie na sytuacj gospodarcz, przede wszystkim jednak win za bolesno przemian naley obarcza arogancj wielkich kolosw przemysowych: producentw samochodw, stalowni, stoczni, wielkich producentw odzieowych, ktre od dawna dominoway w yciu gospodarczym. Za ow menedersk but paci przyszo osobom, ktre maj niewielki

49

wpyw na industrialne zacofanie, a zarazem s najbardziej bezbronne: robotnikom. Z faktu, e czna liczba zatrudnionych w fabrykach jest w roku 1988 taka sama jak dwadziecia lat wczeniej, nie naley wnosi, e ludzie uprzednio zwolnieni powrcili potem do swoich zaj. Wraz z tym, jak rozprzestrzeniay si technologie trzeciej fali, take korporacje wielkoprzemysowe zaczy potrzebowa pracownikw zupenie nowego typu. Stare fabryki drugiej fali zatrudniay robotnikw, ktrych atwo byo zastpi innymi. Natomiast przedsiwzicia trzeciej fali wymagaj umiejtnoci coraz bardziej wyspecjalizowanych, co sprawia, e ludzi nimi dysponujcych trudno jest zastpi, to za w zupenie nowym wietle stawia problem bezrobocia. W fabrycznych spoecznociach drugiej fali, zastrzyk w postaci kapitaw inwestycyjnych czy zakupw konsumenckich mg oywi gospodark i rodzi nowe miejsca pracy. Jeli byo, powiedzmy, dwa miliony bezrobotnych, to w zasadzie problem polega na tym, eby za pomoc bodcw ekonomicznych stworzy dwa miliony nowych stanowisk. Poniewa kwalifikacje do zaj produkcyjnych byy nieskomplikowane i mona si byo ich nauczy w cigu kilku godzin, wic kady niemal bezrobotny nadawa si do kadej niemal pracy. Zupenie inaczej przedstawia si sprawa we wspczesnej super-symbolicznej gospodarce. Dlatego nie bardzo wiadomo, co zrobi z wielk czci bezrobotnych, a tradycyjne rodki zaradcze, autorstwa Keynesa i monetarystw, okazuj si tutaj nieskuteczne. W obliczu Wielkiego Kryzysu John Maynard Keynes zaleca jako lekarstwo deficyt budetowy: wydatki rzdowe pyny do kieszeni konsumentw, ci zwikszali swoje zakupy, wikszy za popyt skania przedsibiorcw do rozszerzania produkcji i zatrudniania nowych pracownikw. Dziki temu znikao bezrobocie. Monetaryci z kolei zalecaj manewrowanie stawkami procentowymi i poda pienidza, aby w ten sposb zgodnie z potrzebami regulowa si nabywcz ludnoci. W warunkach dzisiejszej globalnej ekonomiki wlewanie pienidzy

50

do kieszeni konsumentw moe pozosta bez adnego wpywu na wewntrzn sytuacj gospodarcz, jeli strumie pienidza popynie za granic. Jeli Amerykanin kupuje nowy telewizor czy odtwarzacz pyt kompaktowych, po prostu wysya dolary do Japonii, Korei czy Malezji i nie przybywa przez to w kraju adnego nowego miejsca pracy. Jednak bd dawnych strategii polega jeszcze na czym innym: uparcie koncentruj si one na obiegu pienidza, nie za na wiedzy. Tymczasem dzisiaj nie mona ju zredukowa bezrobocia przez samo tylko stworzenie nowych miejsc pracy, cay problem nie daje si bowiem rozwiza czysto liczbowo. Bezrobocie nabrao obecnie charakteru jakociowego, a nie ilociowego. Ludzie pozostawieni bez pracy rozpaczliwie potrzebuj pienidzy, aby mogli wyy oni sami oraz ich rodziny. Z ekonomicznego, psychologicznego i moralnego punktu widzenia wskazane jest, aby spoeczestwo nie pozostawiao ich samym sobie. Jednak w super-symbolicznej gospodarce efektywna strategia walki z bezrobociem w mniejszym stopniu musi polega na alokacji bogactwa, a w znacznie wikszym na alokacji wiedzy. Poniewa coraz rzadziej bdzie mona znale zajcie w tradycyjnie pojmowanym przemyle, trzeba ludzi przygotowywa poprzez szkolenia, wiczenia praktyczne i obserwacje uczestniczce do podjcia pracy w coraz szybciej rozwijajcej si sferze usug. Mona tu wspomnie o opiece nad tworzcymi coraz liczniejsz grup ludmi w podeszym wieku, opiece nad dziemi, subie zdrowia, ochronie wasnoci, a take zapewnieniu bezpieczestwa, rozrywce, turystyce i mnstwie innych dziedzin. Do tego potrzebne jest jednak traktowanie pracy w szeroko rozumianym sektorze usug z tak sam powag i takim samym szacunkiem jak pracy w fabryce, nie za zbywanie jej pogardliwymi wzmiankami o fryzjerach i sprzedawcach hamburgerw". McDonald's - przy caym dla niego szacunku - nie moe wystpowa jako symbol reprezentujcy ogromn rnorodno zaj, ktra od nauczania, poprzez sub gromadzenia informacji, siga a do szpitalnego orodka radiologicznego. Jeli za pace w usugach s cigle

51

niskie, to trzeba zatroszczy si o wzrost efektywnoci tych zaj, a take o nowe formy obrony interesw ludzi zatrudnionych w tej sferze. Zwizki zawodowe, ktre powstay, aby walczy o sprawy robotnikw wielkoprzemysowych, musz si zdecydowanie przeksztaci albo ustpi miejsca organizacjom nowego typu, bardziej dostosowanym do charakteru gospodarki super-symbolicznej. Aby przetrwa, musz zacz wspiera takie rozwizania jak praca w domu, ruchomy czas pracy i wsplne rozwizywanie zada, nie za zaarcie si im sprzeciwia. Mwic krtko, powstanie ekonomiki super-symbolicznej wymaga od nas przemylenia problemu bezrobocia od samych podstaw. Tyle e wystpienie przeciw zastarzaym przesankom jest zarazem wystpieniem przeciw tym, ktrzy czerpi z nich korzyci. Tworzony przez trzeci fal system wytwarzania bogactwa zagraa przeto utrwalonym ukadom wadzy i wpyww w korporacjach, zwizkach zawodowych i administracji rzdowej. Rnorodno pracy umysowej W warunkach ekonomiki super-symbolicznej przestarzae staje si nie tylko dawne pojcie bezrobocia, ale w ogle pracy. Aby urobi sobie nowe, trzeba dokona jeszcze bardziej radykalnych zmian w naszym sowniku. Zacznijmy od tego, e tradycyjny podzia gospodarki na rolnictwo, przemys i usugi wicej zaciemnia ni wyjania. Gwatowne zmiany zachodzce w wiecie sprawiaj, e rozmywaj si podziay ongi wyraziste i klarowne. Zamiast wic trzyma si starych klasyfikacji, zapytajmy lepiej, czym ludzie zajmuj si w konkretnych firmach, aby wytworzy bogactwo, a wtedy okae si, i we wszystkich tych trzech sektorach praca w coraz wikszym stopniu polega na przetwarzaniu symboli, jest przeto prac umysow. Farmerzy wyliczaj dzi na komputerach, jakie trzeba bdzie zrobi zasiewy; pracownicy stalowni czuwaj przy konsoletach

52

i monitorach; bankierzy na przenonych komputerach modeluj rynki finansowe. W tej sytuacji zupenie bez znaczenia jest, czy ekonomici wpisz te poczynania do rubryki rolnictwo, przemys czy usugi. Bezuyteczne staj si dawne okrelenia zawodw. Niewiele w istocie nam to mwi, kiedy dowiadujemy si, e kto jest magazynierem, tokarzem czy agentem handlowym. O wiele lepiej jest grupowa pracownikw wedle tego, jak wiele z ich czynnoci polega na przetwarzaniu symboli, zupenie niezalenie od kwestii, czy czynnoci owe wykonuj w magazynie, ciarwce, fabryce, szpitalu czy urzdzie. W grupie pracownikw umysowych znajd si badacz naukowy, analityk finansw, programista komputerowy, ale take na przykad archiwista. Dlaczego archiwista znalaz si obok naukowca? Gdy ich praca - skdind nader rna i toczca si na rnych poziomach abstrakcji - polega na przekazywaniu informacji i ich mnoeniu. Jest to dziaalno dotyczca cakowicie sfery symboli. Do pracownikw umysowych przyjdzie jednak zaliczy take najrniejsze przypadki mieszane", to znaczy takie zajcia, przy ktrych uywa si wprawdzie siy fizycznej, ale zarazem korzysta si te z informacji. Dzisiaj nawet ludzie zajmujcy si przyjmowaniem, segregowaniem, wysyaniem i dostarczaniem przesyek ekspresowych musz na co dzie korzysta z komputera. W nowoczesnej fabryce robotnikowi obsugujcemu maszyn nie mog by obce arkana informatyki. Recepcjonista hotelowy, pielgniarka i wiele, wiele innych osb o zblionych zawodach, wiele czasu spdzaj wprawdzie wrd ludzi, zarazem jednak tworz, gromadz i rozprowadzaj informacje. Mechanicy samochodowi na stacjach remontowych Forda maj jak dawniej zabrudzone smarem rce, ale musz te umie korzysta z komputerw Hewlett-Packard, ktre pozwalaj im na szybkie zlokalizowanie usterki, a take zapewniaj dostp do setek megabitw rysunkw i danych technicznych zarejestrowanych na CD-ROMach. Program pyta o uszkodzenie samochodu, a nastpnie udostpnia dane informacje, ale take podsuwa sugestie i opracowuje kolejno czynnoci naprawczych. Czy ten, kto

53

w ten sposb konsultuje si z komputerem, jest mechanikiem czy pracownikiem umysowym? Zanikaj te bezpowrotnie te zajcia, ktre maj charakter czysto fizyczny. Im mniej jest pracy rcznej, tym bardziej kurczy si proletariat, jego miejsce za zajmuje intelektuariat, czy moe cilej: wraz z rozwojem super-symbolicznej ekonomiki proletariat przeksztaca si w intelektuariat. Kiedy wspczenie chcemy scharakteryzowa czyj prac, kluczowe staj si nastpujce pytania: Jak wielk jej cz stanowi przetwarzanie informacji? Jak wielka jej cz ma charakter rutynowy, powtarzalny? Na jakim poziomie abstrakcji si rozgrywa? Jaki dostp ma pracownik do centralnego banku danych i systemu informacyjnego kierownictwa? Jak wielka jest autonomia i odpowiedzialno? Niskie zintelektualizowanie kontra wysokie Tak powane przemiany nie mog dokonywa si bez walki, a jeli chcemy przewidzie, kto w niej wygra, kto za poniesie porak, poyteczne moe si okaza spojrzenie na rne przedsibiorstwa wanie z punktu widzenia pracy umysowej. Sprbujmy je przeto klasyfikowa nie ze wzgldu na to, czy dziaaj w przemyle, rolnictwie czy w usugach, lecz z uwagi na rzeczywisty charakter wykonywanej w nich pracy. CSX, na przykad, jest firm, ktra zajmuje si komunikacj kolejow we wschodniej czci USA, a take prowadzi jeden z najwikszych na wiecie systemw kontenerowych w egludze oceanicznej. Niemniej CSX uwaa, e w coraz wikszym stopniu przedmiotem jej poczyna jest informacja. Alex Mandl z CSX ujmuje to tak: Coraz wiksz cz naszej oferty zajmuj usugi informacyjne. Nie wystarczy ju sama dostawa towarw. Konsumenci domagaj si informacji. Chc wiedzie, kiedy ich towary zostan umieszczone w kontenerach i z nich wyadowane, gdzie bd w jakiej chwili, chc zna ceny, opaty celne i mnstwo innych szczegw. Nasze poczynania karmi si informacj i s z ni cile zwizane". Znaczy to tyle, e pord

54

pracownikw CSX coraz wicej jest takich, ktrych zajcia maj charakter umysowy czy gwnie umysowy. Dlatego te bylibymy skonni z grubsza podzieli przedsibiorstwa na wysoko, rednio i nisko zintelektualizowane. Niektre firmy i niektre typy potrzebuj wikszej iloci informacji od innych, i dlatego, podobnie jak jednostkowe zajcia, mona je uszeregowa zgodnie z iloci i stopniem skomplikowania wykonywanej w nich pracy umysowej. W przedsibiorstwach nisko zintelektualizowanych prac umysow wykonuje kilka osb ulokowanych na szczycie, reszcie za zatrudnionych pozostawiona jest praca fizyczna czy te taka, ktra nie wymaga adnego wysiku mylowego. Dziaanie takich firm opiera si na przewiadczeniu, e pracownicy s ignorantami albo te e ich wiedza nie jest istotna dla produkcji. Nawet w sektorach wysoko zintelektualizowanych mona znale jeszcze zajcia nie wymagajce adnych kwalifikacji, ogupiajce, ktre ze swych wykonawcw czyni trybiki wielkiej maszyny. Takie jednak prby obstawania przy metodach, ktre zaleca Frederick Taylor w pocztkach naszego stulecia, s ju tylko reliktami bezmylnej przeszoci, nie za elementami przyszoci przepojonej myleniem. Czynnoci monotonne i tak proste, e mona je wykonywa bez adnego wysiku umysowego, prdzej czy pniej zostan przekazane robotom. Gospodarka jest w trakcie przestawiania si na produkcj trzeciej fali, a wszystkie firmy musz gruntownie zastanowi si nad znaczeniem wiedzy. Najbardziej rzutkie z tych, ktre dziaaj w sektorach wysoko zintelektualizowanych, ju to zrobiy i odpowiednio zreorganizoway swoje poczynania. Ich dziaanie opiera si na przekonaniu, e efektywno i zyski bd gwatownie rosn, gdy do minimum zredukuje si ilo pracy bezmylnej (albo te przekae si j automatom), do maksimum za wykorzysta potencja intelektualny pracownikw. Celem jest zbudowanie lepiej opacanego, ale za to mniejszego i bardziej sprawnego zespou pracownikw. W dziedzinach rednio zintelektualizowanych, w ktrych

55

cigle spor rol odgrywa praca fizyczna, obserwujemy, jak wzrasta rola informacji i pracy umysowej. Firmy wysoko zintelektualizowane nie s bynajmniej instytucjami charytatywnymi. Chocia praca w nich jest mniej wyczerpujca fizycznie i przebiega w znacznie wygodniejszych warunkach, to przecie wymagania, jakie si tutaj stawia zatrudnionym, s znacznie wysze. Oczekuje si od nich, e w pracy wykorzystywa bd nie tylko swe zdolnoci umysowe, ale take uczucia, intuicj i wyobrani. To dlatego krytycy ze szkoy Marcusego podnosz larum, e oto pojawia si bardziej zowroga ni dotd forma wyzysku. Ideologia niskiego zintelektualizowania W nisko zintelektualizowanych ekonomikach przemysowych majtek mierzyo si po prostu iloci posiadanych dbr, ich wytwarzanie za uznawano za zasadniczy cel gospodarki. Z kolei dziaania w sferze symboli i usug, poniewa nie przynosiy materialnych efektw byy traktowane lekcewaco jako nieproduktywne. Wytwarzanie przedmiotw - samochodw, odbiornikw radiowych i telewizyjnych, traktorw - uznawane byo za czynno dowodzc siy i prnoci gospodarki, w ktrej z luboci posugiwano si takimi sowami jak konkretny, praktyczny czy realistyczny. O wytwarzaniu wiedzy czy wymianie informacji mwiono z kolei pogardliwie, i jest to tylko robota papierkowa. Postawa taka miaa mnstwo zwykle nie dotrzeganych konsekwencji. Produkcja, dziaalno wytwrcza, miaa rodzi si ze skojarzenia materialnych surowcw, maszyn i mini... O wartoci firmy decydowa jej majtek rzeczowy... Narodowe bogactwo rodzio si z nadwyki w wymianie dbr materialnych... Znaczenie usug polegao jedynie na usprawnianiu procesw rzeczowych... Edukacja oznaczaa strat czasu, jeli nie suya przygotowaniu do konkretnego zawodu... Badania naukowe, to zawracanie gowy... Wiedza humanistyczna nie pomagaa w interesach, a nawet w nich przeszkadzaa. Mwic krtko, liczyo si to, co przeliczalne.

56

Postawa taka nie ograniczaa si jednak tylko do kapitalizmu i jego Babbittw, jako e dominowaa take w wiecie komunistycznym. Marksistowscy ekonomici wiele musieli si napoci, eby umieci gdzie w swoich schematach prac umysow, za realizm socjalistyczny w tysicznych odmianach sportretowa szczliwych robotnikw, ktrzy w stylu Schwarzeneggera pr muskuy na tle k zbatych, kominw fabrycznych i lokomotyw parowych. Gloryfikacja proletariatu, teza, e to on jest si napdow dziejowych przemian, wyrastaa w istocie z przesanek ideologii niskiego zintelektualizowania. W ten sposb nie powstaway bynajmniej tylko lune opinie, przewiadczenia i zachowania. Wprost przeciwnie, tworzy si zwarty system samoodtwarzania i samouzasadnienia, ideologiczny system jurnego i triumfalnego materializmu. w jurny materializm by w istocie ideologi masowej produkcji przemysowej drugiej fali. Kiedy mia on niewtpliwie swoje racje i swj sens. Dzisiaj, kiedy prawdziwa warto wikszoci produktw wie si z iloci zawartej w nich wiedzy, ideologia taka jest reakcyjna i gupia. Kady kraj, ktry z rozmysem wybiera drog jurnego materializmu, skazuje sam siebie na rol Bangladeszu dwudziestego pierwszego stulecia. Ideologia wysokiego zintelektualizowania Firmy, instytucje i ludzie, ktrzy ju mocno si zaangaowali w ekonomik trzeciej fali nie stworzyli jeszcze wasnej ideologii, niemniej zaczynaj si ju pojawia jej zasadnicze elementy. Zapowiedzi tej nowej ideologii mona znale w cigle niedocenianych pracach takich pisarzy jak Eugene Loebl, ktry przez jedenacie lat spdzonych w czechosowackim wizieniu gruntownie przemyla podstawy ekonomiki marksistowskiej i zachodniej; Henry K.H. Woo z Hongkongu, ktry bada niewidoczne wymiary bogactwa"; Orio Giarini z Genewy, ktry w rozwaaniach nad usugami w przyszoci odwouje si do poj ryzyka i nieoznaczonoci, czy Amerykanin Walter Weisskopf,

57

ktry zastanawia si nad znaczeniem nierwnowagi w rozwoju gospodarczym. Nauki przyrodnicze zastanawiaj si dzi, jak rne ukady zachowuj si w warunkach zakce, w jaki sposb z chaosu wyania si porzdek i jak rozbudowane systemy wznosz si na wyszy stopie zrnicowania. S to kwestie niesychanie podobne do tych, z ktrymi mamy do czynienia we wspczesnej ekonomii i yciu gospodarczym. Podrczniki zarzdzania mwi o karmieniu si chaosem". Ekonomici na nowo odkrywaj prac Josepha Schumpetera, ktry mwi o twrczej destrukcji" jako warunku rozwoju. W bezliku bankructw, zmian wacicieli, reorganizacji, wsplnych przedsiwzi, efektownych startw wspczesna gospodarka jest bez porwnania bardziej zrnicowana, dynamiczna i zoona ni stateczna ekonomika produkcji fabrycznej. w przeskok na wyszy szczebel zrnicowania, szybkoci i komplikacji wymaga te przejcia do wyszych, bardziej wyszukanych form integracji, a temu z kolei musi towarzyszy o wiele doskonalsze przetwarzanie wiedzy. Wzorujc si na koncepcji siedemnastowiecznego myliciela Kartezjusza, kultura industrializmu cenia tych ludzi, ktrzy potrafili rozkada problemy na najdrobniejsze elementy skadowe. W ekonomii efektem takiego analitycznego podejcia jest traktowanie procesu produkcyjnego jako cigu niezalenych poczyna. Tymczasem model produkcji, ktry rodzi si w warunkach ekonomiki super-symbolicznej, jest zdecydowanie odmienny. Mamy tu do czynienia z postaw systemow, integrujc, ktra kae widzie produkcj jako zesp czynnoci jednoczesnych i zsyntetyzowanych. adna z czci tego procesu nie jest w sobie zamknita i nie moe by rozpatrywana niezalenie od innych. Zaczynamy dostrzega, e w gruncie rzeczy dziaalno fabryki nie ogranicza si tylko do produkcji. We wspczesnych modelach dziaania firmy zostaj rozcignite daleko poza czynnoci czysto wytwrcze, czego przejawem s chociaby naprawy gwarancyjne czy serwis usug, ktre zapewniaj swoim nabywcom wytwrcy komputerw. Niedugo te powszechnie bdzie si rozwaa takie

58

kwestie, jak przyjazne dla rodowiska pozbycie si zuytych produktw, co sprawi, e wytwrcy bd musieli na innych zasadach oprze projektowanie nowych modeli, rachunek kosztw, metody produkcyjne i wiele, wiele innych elementw. Jeszcze bardziej rozszerzy si skala usug poprodukcyjnych, ktre jeszcze wiksz rol bd odgrywa w majtku firmy. W efekcie, pojcie produkcji rozszerzy si tak, aby obejmowa wszystkie te funkcje. Wszystkie, a nie tylko te, ktre pojawiaj si ju po powstaniu wyrobu. Firmy musz zatroszczy si o szkolenie swoich pracownikw, opiek nad ich dziemi i inne codzienne uatwienia. Niezadowolonego, przygnbionego robotnika fizycznego mona byo uznawa za tak czy inaczej produktywnego". Tam, gdzie chodzi o poczynania w sferze symboli, zadowoleni pracownicy s bardziej twrczy, problem ich uytecznoci zatem zaczyna si dla firmy dugo przed ich przyjazdem do pracy. Ludziom starej daty takie rozszerzone pojcie produkcji moe si wydawa dziwaczne i nonsensowne. Jest ono natomiast zupenie naturalne dla kierownikw nowego typu, ktrzy przywykli do mylenia systemowego, nie za rozwizywania zagadnie krok po kroku. Produkcja okazuje si przeto procesem o wiele bardziej rozlegym i wszechstronnym, ni sdzili ekonomici i ideologowie gospodarki niskiego zintelektualizowania. Z kadym kolejnym dniem wida, jak coraz powszechniej ucielenieniem i rdem wartoci staje si wiedza, a nie tani moz, symbole i surowce. Takie gruntowne przewartociowanie opinii na temat wartoci podwaa wszystkie fundamentalne zaoenia teorii wolnego rynku, marksizmu i jurnego materializmu. Niezalenie od tego, czy materializm w bdzie gosi, e warto rodzi si w pocie robotniczej harwki, czy te e wytwarza j dziarski przedsibiorca kapitalistyczny. W obu przypadkach jest to fasz szkodliwy i politycznie, i ekonomicznie. Zgodnie z pogldami nowej ekonomii, do powstania wartoci przyczyniaj si sekretarka i bankowiec, sprzedawca i ksigowy, programista i specjalista od telekomunikacji. Wicej nawet: przyczynia si do niej klient.

59

Warto rodzi si w zbiorowym wysiku, nie za w kolejnych, odizolowanych posuniciach. Temu wzrostowi znaczenia pracy umysowej w aden sposb nie potrafi zaszkodzi panikarskie artykuy, ktre przedstawia bd straszliwe konsekwencje zaniku przemysowych fundamentw i wyszydza pojcie gospodarki informacyjnej. Nie powstrzymaj one take narodzin nowego pogldu na powstawanie wartoci. Na naszych bowiem oczach nakadaj si na siebie i wzmacniaj zmiany niesione przez trzeci fal: przeksztacaniu si produkcji towarzysz przeobraenia kapitana i pienidza. Wszystko to razem prowadzi do powstania rewolucyjnie nowego systemu tworzenia bogactwa na Ziemi.

60

ROZDZIA SZSTY

DZIEJOWA KRAKSA: SOCJALIZM I PRZYSZO Dramatyczna mier pastwowego socjalizmu w Europie Wschodniej, jego krwawa agonia od Bukaresztu przez Baku po Pekin, nie jest czym przypadkowym. Socjalizm zderzy si z przyszoci. Rzdy socjalistyczne upady nie za spraw spiskw CIA, okrenia przez kapitalizm czy zewntrznych restrykcji. Komunistycze rzdy w Europie Wschodniej zaczy si wali jak domki z klockw, ledwie tylko Moskwa daa do zrozumienia, e nie bdzie ju wicej wysyaa swoich wojsk, aby broni tych reimw przed ich obywatelami. Jednak kryzys ustroju socjalistycznego w ZSRR, Chinach i we wszystkich innych krajach ma o wiele gbsze podstawy. Podobnie jak wynalezienie przez Gutenberga w poowie XV wieku ruchomej czcionki umoliwio rozprzestrzenianie si reformacji protestanckiej, tak pojawienie si w drugiej poowie XX wieku komputera i nowych rodkw cznoci podminowao wadz Moskwy nad umysami w krajach, ktre podbia lub sobie podporzdkowaa. Marksistowscy ekonomici (podobnie jak bardzo wielu rzecznikw klasycznej ekonomii politycznej) traktowali pracownikw umysowych z lekcewaeniem jako nieproduktywnych. Tymczasem najprawdopodobniej to bardziej oni ni jakakolwiek inna grupa stali si w poowie lat szedziesitych dla ekonomiki Zachodu tym, czym adrenalina jest dla ukadu krwiononego. Dzisiaj, przy cigym trwaniu nierozwizalnych pono sprzecznoci, wysoko zaawansowane technologicznie kraje Zachodu daleko wyprzedziy

61

pod wzgldem ekonomicznym ca reszt wiata. To kapitalizm korzystajcy z komputera, nie za fabryczny socjalizm zrealizowa zapowiadany przez Marksa skok jakociowy. Podczas gdy w krajach Zachodu dokonywaa si prawdziwa rewolucja, pastwa socjalistyczne tworzyy blok prawdziwie reakcyjny, w ktrym wadza naleaa do starcw gorco wierzcych w ideologi dziewitnastego wieku. Pierwszym sowieckim przywdc, ktry zrozumia ten fakt, by Michai Gorbaczow. W roku 1989, trzydzieci lat po tym, jak zacz si wyania nowy system tworzenia bogactwa, Gorbaczow oznajmi w jednym z przemwie: Jako jedni z ostatnich uwiadomilimy sobie, e w wieku informatyki najcenniejsza jest wiedza". Marks sformuowa klasyczn definicj sytuacji rewolucyjnej. Pojawia si ona wtedy, gdy spoeczne stosunki produkcji" (czyli stosunki wasnoci i nadzoru) przeszkadzaj w dalszym rozwoju si wytwrczych" (z grubsza rzecz biorc: technologii). Formua ta znakomicie opisuje kryzys wiatowego socjalizmu: tak jak feudalne stosunki spoeczne hamoway ongi rozwj przemyski, tak wspczesne socjalistyczne stosunki produkcji zupenie nie pozwalay krajom socjalistycznym skorzysta z nowego systemu tworzenia bogactwa, ktry za przesanki ma komputery, czno, a nade wszystko: otwarty obieg informacji. Zasadniczym przeto bdem wielkiego eksperymentu XX wieku, ktrym by pastwowy socjalizm, byy przestarzae pogldy na znaczenie wiedzy. Maszyna przedcybernetyczna Pastwowy socjalizm, z nielicznymi wyjtkami, nie prowadzi do dobrobytu, rwnoci i wolnoci, lecz do systemu jednopartyjnego, potnej biurokracji, wszechobecnej tajnej policji, pastwowej kontroli nad publikatorami, ogranicze i represji w sferze wolnoci intelektualnej oraz artystycznej. Pomimy kwesti oceanw krwi, ktr trzeba byo rozla, aby utrzyma ustrj przy yciu; dla nas wane jest tutaj to, e kady z elementw

62

tego systemu suy nie tylko organizowaniu mas ludzkich, ale take organizowaniu, kanalizowaniu i kontroli wiedzy. Jednopartyjny ustrj ma na celu panowanie nad komunikacj polityczn, poniewa jednak nie istniej adne rywalizujce siy polityczne, wic ograniczony zostaje przepyw informacji politycznej przez spoeczestwo, blokuj si ptle sprzenia zwrotnego, a w efekcie ludzie u wadzy przestaj zdawa sobie spraw ze zoonoci problemw, z ktrymi maj si upora. Kiedy z dou do gry pyn - i to tylko limitowanymi kanaami bardzo wsko okrelone informacje, z gry za spywaj polecenia, wykrywanie bdw i ich naprawa staj si ogromnie trudne. W istocie, w krajach socjalistycznych informacja dopywajca do rzdzcych oparta bya w wielkim stopniu na przekamaniach i pprawdach, jako e przekazywanie niepomylnych wiadomoci bywao ryzykowne. Tak wic decyzja o budowie systemu jednopartyjnego jest jednoczenie decyzj o wiedzy i informacji. Wszechwadna biurokracja, ktra w socjalizmie kontrolowaa wszystkie sfery ycia, take ograniczaa przepyw informacji, albowiem wtaczaa je do gotowych rubryk, a komunikowanie si ograniczaa do oficjalnych kanaw", zarazem delegalizujc organizacje i kanay nieformalne. Do tego samego celu suyy: aparat policyjny, pastwowa kontrola rodkw cznoci, zamykanie ust intelektualistom i dawienie swobody wypowiedzi artystycznej. Za wszystkimi tymi kwestiami kryje si jedna podstawowa przesanka: arogancka pewno, e ludzie penicy wadz - funkcjonariusze partyjni lub urzdnicy pastwowi - powinni decydowa o tym, co inni mog wiedzie. Te cechy charakterystyczne dla wszystkich pastw socjalizmu pastwowego gwarantoway idiotyzmy ekonomiczne, a byy efektem zastosowania do spoeczestwa i ycia spoecznego przed-cybernetycznego pojcia maszyny. Maszyny drugiej fali obchodziy si najczciej bez jakichkolwiek elementw sprzenia zwrotnego. Wczao sieje do sieci, uruchamiao silnik, one za zaczynay dziaa bez wzgldu na to, co poza tym dziao si dookoa. Natomiast trzecia fala przynosi maszyny inteligentne, zaopatrzone

63

w czujniki, ktre wchaniaj informacj z otoczenia, wykrywaj zmiany i do nich dostosowuj funkcjonowanie caoci. Maszyny te dokonuj samoregulacji i jest to rewolucyjna zmiana techniczna. Tymczasem teoretycy marksistowscy ugrzli w industrialnej przeszoci, co znalazo swj wyraz take w ich sowniku. Dla marksistowskich socjologw walka klasowa bya lokomotyw historii, a zasadniczym jej celem byo przejcie machiny pastwowej. Poniewa samo spoeczestwo uznawano za maszyn, wic gwnym problemem politycznym wydawao si takie jej wyregulowanie, aby produkowaa dobrobyt i wolno. Lenin, przejwszy w 1917 roku wadz w Rosji, zosta Naczelnym Mechanikiem. Ten bystry intelektualista pojmowa wprawdzie znaczenie idei, by jednak przekonany, e produkcj symboli - i sam umys - mona zaprogramowa. Marks pisa o wolnoci, Lenin natomiast przez przejcie wadzy postanowi sterowa wiedz. Dlatego domaga si, aby sztuka, kultura, nauka, dziennikarstwo, wszelka w ogle dziaalno w sferze symboli, byy suebne wobec generalnego planu spoecznego. Z czasem wszystkie gazie nauki zostan schludnie zorganizowane w ramach akademii, z wydziaami i rangami urzdniczymi, a wszystko poddane cisemu nadzorowi partii i pastwa. Pracownicy kulturalni bd zatrudniani w instytucjach dogldanych przez Ministerstwo Kultury. Wydawnictwa, stacje radiowe, stacje telewizyjne nalee bd wycznie do pastwa. Sama wiedza zostaa przeto z czasem uczyniona czci machiny pastwowej. Takie bazujce na ograniczeniach podejcie do wiedzy utrudniao rozwj nawet nisko zintelektualizowanej gospodarki fabrycznej, natomiast zupenie go uniemoliwia w epoce komputera. Paradoks wasnoci Powstajcy w warunkach trzeciej fali system tworzenia bogactwa stanowi zaprzeczenie trzech podstawowych pewnikw socjalistycznej wizji spoeczestwa. Zacznijmy od wasnoci. Od samych swych pocztkw socjalizm win za ubstwo, depresje ekonomiczne, bezrobocie i wszystkie pozostae grzechy industrializmu obcia prywatn wasno rodkw produkcji. Wszystkie te negatywy znikn miay dziki przejciu

64

przez robotnikw fabryk na wasno: za porednictwem pastwa lub kolektyww. Kiedy to nastpi, wszystko stanie si proste. Miejsce zabjczej konkurencji zajmie racjonalne planowanie. Produkowa bdzie si nie dla zysku, lecz dla poytku konsumentw. Rozumnie bdzie si wykorzystywa spoeczny potencja, aby zagwarantowa nieustanny rozwj. Po raz pierwszy w dziejach zici si sen o powszechnym dobrobycie. W XIX wieku, kiedy formuowano t wizj, mogo si wydawa, e odzwierciedla najnowsze ustalenia nauki. Marksici z dum powiadali o sobie, e opucili krain mglistych utopii i wstpili na twardy grunt naukowego socjalizmu. Utopici nili o samorzdnych wsplnotach wiejskich. Naukowi socjalici wiedzieli ju, e w warunkach rozwijajcego si spoeczestwa przemysowego s to pomysy niepraktyczne. Utopici w rodzaju Charlesa Fouriera spogldali w kierunku rolniczej przeszoci. Naukowi socjalici wpatrywali si w industrialn przyszo. Chocia potem socjalici mieli eksperymentowa z komunami, spdzielniami i samorzdami robotniczymi, to jednak w caym socjalistycznym wiecie dominowaa pastwowa forma wasnoci. To pastwo, nie za robotnicy, czerpao korzyci z rewolucji socjalistycznej. Socjalizm nie speni swych obietnic radykalnego polepszenia materialnych warunkw ycia. Kiedy po rewolucji stopa yciowa w Zwizku Radzieckim spada, odpowiedzialno za to skadano - czciowo susznie - na pierwsz wojn wiatow i kontrrewolucj. Potem niedostatki tumaczono obleniem kapitalistycznym, jeszcze pniej - drug wojn wiatow. Tymczasem nawet w czterdzieci lat po wojnie brakowao w Moskwie takich rarytasw jak kawa czy pomaracze. Rzecz jednak osobliwa, e chocia znacznie ju ubyo ortodoksyjnych socjalistw, cigle syszy si ich na caym wiecie, jak wzywaj do nacjonalizacji

65

przemysu i finansw. Od Brazylii i Peru po Afryk Poudniow, wcznie nawet z uprzemysowionymi pastwami Zachodu, wszdzie ostali si wierni wyznawcy, ktrzy na przekr wszelkim wiadectwom historycznym wasno publiczn uznaj za postpow i gono sprzeciwiaj si wszelkim prbom prywatyzacji sektorw pastwowych. To prawda, e nader zliberalizowana gospodarka wiatowa, bezkrytycznie wychwalana przez wielkie, ponadnarodowe korporacje, jest dosy niestabilna. Jest te niestety prawd, e sama liberalizacja gospodarki nie powoduje automatycznej poprawy losu biednych. Z drugiej jednak strony niepodwaalne dowody wiadcz o tym, e pastwowe przedsibiorstwa wyzyskuj pracownikw, niszcz rodowisko i nacigaj spoeczestwo co najmniej rwnie efektywnie jak firmy prywatne. Wiele z nich staje si gniazdami nieefektywnoci, korupcji i chciwoci. Ich nieudolno bardzo czsto staje si bodcem do rozkwitu czarnego rynku, ktry zawsze stanowi zagroenie dla trwaoci pastwa. Jednak na prawdziw ironi zakrawa fakt, e zamiast zgodnie z obietnicami przodowa w technicznym i technologicznym postpie, znacjonalizowane przedsibiorstwa s najczciej najbardziej zachowawcze: najbardziej zbiurokratyzowane, najwolniej si reorganizujce, najmniej chtne, aby dostosowa si do zmiany potrzeb konsumentw, najbardziej oporne, gdy chodzi o informowanie obywateli, ostatnie w kolejce do nowinek technicznych. Przez ponad stulecie socjalici oraz zwolennicy kapitalizmu toczyli zaart walk w imi powszechnej bd prywatnej wasnoci. Stawk w tym starciu bywao nierzadko ludzkie ycie. Tymczasem adna ze stron nawet nie przypucia, i powstanie nowego sytemu tworzenia wartoci niemal wszystkie ich argumenty uczyni przestarzaymi. Tak si wanie stao, albowiem najwaniejsza dzi posta wasnoci jest nienamacalna. Jest super-symboliczna, a stanowi j wiedza. T sam wiedz wielu ludzi moe jednoczenie wykorzystywa do tworzenia bogactwa i pomnaania samej wiedzy. W przeciwiestwie za do fabryk i pl wiedza jest niewyczerpywalna.

66

Ile rub z lewym gwintem? Drugim z filarw katedry socjalizmu byo centralne planowanie. Rozumne planowanie przez centrum decyzyjne miao zastpi chaos gospodarki rynkowej, koncentrujc spoeczne zasoby w kluczowych sektorach i przyspieszajc w ten sposb rozwj technologiczny. Tyle e centralne planowanie wymaga wiedzy, a ju w latach dwudziestych obecnego stulecia austriacki ekonomista Ludwig von Mises wykaza, e wanie brak wiedzy czy, jak on to okreli, problem rachunkowy stanowi pit achillesow socjalizmu. Ile butw i jakich rozmiarw powinna wytwarza fabryka w Irkucku? Ile potrzebujemy rub z lewym gwintem albo arkuszy papieru w kratk? Jak ustali relacj cen pomidzy karburatorami a kartoflami? Ile zotych, rubli czy jenw naley zainwestowa w kade z dziesitkw tysicy stanowisk, linii produkcyjnych i zakadw? Cae pokolenia sumiennych planistw socjalistycznych zmagay si desperacko z podobnymi pytaniami. Potrzebowali coraz wicej danych i otrzymywali coraz wicej kamstw. Dyrektorzy bowiem nie kwapili si z informacjami o zawaleniu zada planowych, faszerowali wic biurokratw garstwami. Przy braku sygnaw rynkowych dostarczanych przez poda i popyt, ekonomici usiowali szacowa gospodark w roboczogodzinach i liczy rzeczy raczej na sztuki, ni wyraa je w pienidzu; szukali pomocy w modelach ekonometrycznych; chwytali si analizy nakadw i wynikw. Nic jednak nie pomagao. Im wicej gromadzili informacji, tym bardziej rozpadaa si gospodarka. Cae trzy czwarte wieku po rosyjskiej rewolucji prawdziwym symbolem ZSRR byy nie sierp i mot, ale kolejki przed sklepami. Dzisiaj wszystkie kraje socjalistyczne i postsocjalistyczne wprowadza chc gospodark rynkow. Rne s strategie oraz prby stworzenia siatki bezpieczestwa" dla zwalnianych pracownikw, ale niemal uniwersalnym uznaniem cieszy si prawda, e kiedy poda i popyt okrelaj ceny (przynajmniej w pewnym zakresie), uzyskana zostaje informacja, ktrej

67

brakowao centralnemu planicie, gdy to ceny wyranie wskazuj, co jest, a co nie jest potrzebne. Niemniej w caej tej dyskusji nad nieodzownymi sygnaami ekonomici przeoczaj niesychanie wan rzecz: e wprowadzanie zmiany zakada fundamentaln zmian w strukturze kanaw komunikacyjnych, te za powoduj ogromne transformacje w ukadzie wadzy. Najwaniejsza rnica pomidzy gospodark centralnie planowan a gospodark rynkow polega na tym, e w pierwszej informacja przepywa pionowo, podczas gdy w drugiej o wiele wicej informacji przemieszcza si poziomo i po przektnych, gdy na kadym szczeblu nastpuje jej wymiana pomidzy nabywcami i sprzedawcami. Zmiana ta stanowi zagroenie nie tylko dla biurokratw w ministerstwach i najwyszych instytucjach, ale take dla wielomilionowej rzeszy minibiurokratw, dla ktrych jedynym rdem wadzy bya kontrola nad kanaami informacyjnymi. Nowe metody tworzenia bogactwa wymagaj tak wiele wiedzy, tak rnorodnej informacji, tak bogatych form komunikacji, e absolutnie niemoliwe jest ich uzyskanie przy centralnym planowaniu gospodarki. Tak oto powstanie ekonomiki super-symbolicznej burzy drugi z filarw socjalistycznej ortodoksji. mietnik historii Trzecim z owych kruszcych si filarw socjalizmu jest jego cakowita koncentracja na sprzcie i przedmiotach materialnych oraz pogarda dla rolnictwa i pracy umysowej. Po roku 1917 w ZSRR brako kapitau, aby budowa stalownie, tamy i fabryki samochodw. Przywdcy sowieccy ukuli przeto teori socjalistycznej akumulacji pierwotnej", ktr ostatecznie sformuowa E. A. Prieobraenskij. Gosia ona, e konieczny kapita wycisn trzeba z chopw, obniajc standard ich ycia do egzystencjalnego minimum i odbierajc wszystkie nadwyki. Zebrane w ten sposb rodki posuy miay budowie przemysu cikiego. W efekcie rolnictwo stao si miejscem

68

klski wszystkich gospodarek socjalistycznych, w ktrych strategi drugiej fali realizowano kosztem ludzi fali pierwszej. Oprcz tego w socjalizmie nader czsto poniewierano tymi, ktrzy trudnili si usugami i prac umysow. Poniewa celem socjalizmu bya wszdzie burzliwa industrializacja, pod niebiosa wychwalana bya praca fizyczna, czemu towarzyszyo skupienie wszystkich zainteresowa na produkcji, nie za na spoyciu, na wytwarzaniu dbr produkcyjnych, nie za konsumpcyjnych. Ortodoksyjni marksici gosili z reguy materia i styczn tez, e idee, informacje, sztuka, kultura, prawo, ogem wszystkie nienamacalne produkty umysu skadaj si na nadbudow, ktra naoona jest na ekonomiczn baz ycia spoecznego. Chocia zgadzano si, e istnieje midzy nimi jaki rodzaj sprzenia zwrotnego, to jednak baza okrelaa nadbudow, nie za odwrotnie. Gosicieli odmiennych w tym wzgldzie pogldw okrelano mianem idealistw, ktry to epitet bywa czasami nader niebezpieczny. Dla marksistw sprzt i przedmiot byy waniejsze od teorii i symbolu; rewolucja komputerowa pokazuje nam dzisiaj, e jest odwrotnie. Jeli w ogle zdecydowa si na tego typu stwierdzenia, to raczej naleaoby powiedzie, i to informacja okrela ycie gospodarcze, nie za odwrotnie. Spoeczestwa nie s jednak ani maszynami, ani komputerami; nie sposb zredukowa ich do bazy i nadbudowy, sprztu i oprogramowania. Trzeba raczej powiedzie, e s caociami zoonymi z wielkiej mnogoci elementw, ktre cz zawie i liczne ptle sprzenia zwrotnego, co tworzy niesychanie skomplikowany ukad wzajemnego oddziaywania. Im bardziej wzrasta zoono tych caoci, tym wiksza staje si rola wiedzy, ktra zapewnia moliwo ekonomicznego i ekologicznego trwania. Tak przeto wiat socjalistyczny okaza si kompletnie nie przygotowany do nadejcia ekonomiki trzeciej fali, ktrej podstawowy surowiec jest w istocie niewidzialny, nienamacalny. Zderzenie si socjalizmu z wymogami przyszoci doprowadzio do dziejowej kraksy.

69

ROZDZIA SIDMY

KOLIZJA ELEKTORATW Nieskoczona jest lista problemw, przed ktrymi staje nasze spoeczestwo. Otacza nas zapach miertelnej zgnilizny, ktry roztacza wok siebie umierajca cywilizacja industrialna; widzimy, jak na skutek nieefektywnoci i korupcji jedna po drugiej wal si najrniejsze szacowne instytucje. Powszechne i drczce staje si poczucie potrzeby radykalnych zmian. Pojawiaj si tysice inicjatyw, z ktrych kada twierdzi, e jest fundamentalna i rewolucyjna. Tymczasem nowe ustawy, regulacje, plany i przedsiwzicia, ktre miay za zadanie rozwiza trudnoci, powracaj do nas niczym bumerang i pogarszaj sytuacj oraz przyczyniaj si do pogbienia uczucia, e nic ju nie da si zrobi. W takiej sytuacji pojawia si niesychanie grona dla kadej demokracji tsknota za zbawc na biaym koniu". Jeli my sami nie wykaemy miaoci i wyobrani, take nasza cywilizacja znale si moe na mietniku historii". Publikatory niezmiennie pokazuj amerykaskie ycie polityczne jako cig nieprzerwanych zmaga dwch gladiatorw: partii demokratycznej i republikaskiej. Tymczasem przecitni Amerykanie stopniowo zaczynaj odczuwa znuenie i irytacj dziennikarzami i politykami. Coraz wicej ludzi partyjne zmagania uwaa za rodzaj maskarady: kosztownej, nierzetelnej i nieuczciwej. Coraz czciej pojawia si pytanie: Czy to kto wygra ma jakie znaczenie?" Odpowied brzmi: Tak!", ale jej racje s zupenie inne od tych, ktrymi si nas faszeruje. W roku 1980 pisalimy w Trzeciej fali: Najwaniejszym wspczenie wydarzeniem politycznym jest pojawienie si na

70

naszych oczach dwch wrogich obozw: tego, ktry zwizany jest z cywilizacj drugiej fali i tego, ktry jest rzecznikiem trzeciej fali. Pierwszy za wszelk cen stara si ochroni podstawowe instytucje masowego spoeczestwa industrialnego: spoeczn komrk rodziny, system masowej edukacji, wielkie korporacje, masowe zwizki zawodowe, scentralizowane pastwo narodowe oraz ustrj rzdw pseudoprzedstawicielskich. Obz przeciwny uwaa, e aden z palcych problemw wspczesnoci, poczynajc od kwestii energii, wojen i ndzy, a na zagroeniu ekologicznym i rozpadzie ycia rodzinnego koczc, nie moe znale rozwizania w ramach cywilizacji przemysowej. Granica pomidzy dwoma obozami nie jest ostra. Wikszo z nas jest wewntrznie rozdarta, wyznajc oba przekonania naraz. Cigle jeszcze codzienne wydarzenia wydaj si nam mroczne i zagadkowe. Na dodatek, w kadym stronnictwie widzimy wiele grup, z ktrych kada ma na uwadze jedynie swj wsko okrelony interes i nie zabiega o adn bardziej uniwersaln wizj. adna ze stron nie ma monopolu na moralno: ludzie szlachetni i uczciwi znajduj si po obu stronach. Tak czy owak, rnice pomidzy tymi dwiema politycznymi formacjami s ogromne". Rzecznicy przeszoci Fakt, e nawet dzisiaj nie dostrzega si powszechnie istotnoci tego starcia, daje si wyjani tym, i prasa koncentruje si w rzeczywistoci na tradycyjnych konfliktach politycznych, ktre s walk grup drugiej fali o resztki starego systemu. Jakkolwiek jednak zaarte byyby ich boje, grupy te natychmiast zwieraj szeregi, kiedy pojawiaj si inicjatywy wyrastajce z ducha trzeciej fali. To wanie dlatego w roku 1984 (a wic trzy lata przed tym, jak jego ycie prywatne stao si politycznym problemem), kiedy Gary Hart ubiega si o nominacj prezydenck z ramienia Partii Demokratw i wygra prawybory w New Hampshire pod hasem nowego mylenia, wierni kategoriom

71

drugiej fali baronowie Partii Demokratycznej zjednoczyli si i dokonali wyboru statecznego, bezpiecznego rzecznika drugiej fali, jakim by Walter Mondale. To wanie dlatego w czasach jeszcze nam bliszych zwolennicy Nadera i Buchanana wsplnie zwalczaj NAFTA. To wanie dlatego, gdy w roku 1991 Kongres decydowa o rozdziale funduszy na infrastruktur, sto pidziesit miliardw dolarw przeznaczone zostao na szosy, autostrady, mosty i likwidacj wybojw - co zagwarantowao zyski konsorcjom drugiej fali i prac dla dziaaczy zwizkowych spod jej znaku - podczas gdy na budow autostrady elektronicznej wydzielono marny jeden miliard dolarw. Nikt nie bdzie polemizowa z tym, e potrzeba nam autostrad i mostw, ale nale one do infrastruktury drugiej fali, podczas gdy sieci cyfrowe stanowi serce infrastruktury trzeciej fali. Nie chodzi nam tutaj o problem, czy rzd powinien subsydiowa sieci informacyjne, lecz o widoczn dysproporcj si w Waszyngtonie: wyranie na korzy drugiej, a na niekorzy trzeciej fali. Z racji owej dysproporcji wiceprezydent Gore - ktry jedn nog stoi w obozie rzecznikw cywilizacji super-symbolicznej - pomimo wszystkich wysikw nie zdoa zreorganizowa administracji rzdowej zgodnie z wymogami trzeciej fali. Scentralizowana biurokracja jest jedn z naczelnych form spoeczestw drugiej fali. W czasach, gdy wspzawodnictwo zmusza najwiksze korporacje do rozpaczliwych prb pozbycia si wasnego garbu urzdniczego i poszukiwania zgodnych z potrzebami trzeciej fali form zarzdzania, agencjom rzdowym, wspieranym przez protesty urzdniczych zwizkw zawodowych, udao si oprze wszelkim prbom odmiany i zachowa dawn nieruchaw posta, struktur wytworzon i umocnion przez cywilizacj drugiej fali. Elity drugiej fali walcz o zachowanie przeszoci, gdy to dziki dawnym zasadom doszy do znaczenia i bogactwa, ktrym zagraaj wszelkie reformatorskie pomysy. Nie chodzi jednak tylko o elity. Miliony Amerykanw, nalecych do warstw biednych i do klasy redniej take przeciwstawiaj si transformacjom trzeciej fali, albowiem ywi - czsto niebezpodstawne - obawy, e

72

utrac prac, a pozostawieni samym sobie bd skazani na stoczenie si na spoeczne dno. Wszelako aby poj ogromn, bezwadn potg si drugiej fali w Ameryce, trzeba zwrci uwag nie tylko na stare przemysy fabryczne, ich robotnikw i dziaaczy zwizkowych. Sektory drugiej fali wspierane s przez te grupy z Wall Street, ktre je obsuguj, a take przez tych wszystkich intelektualistw i nauczycieli akademickich, ktrzy otrzymuj gae, stypendia bd fundusze badawcze od rnorakich instytucji zwizanych z cywilizacj industrialn. Ich zadaniem jest dobr korzystnych dla tej cywilizacji danych oraz wykuwanie ideologicznych argumentw i sloganw goszcych - na przykad - e sektory usug i przetwarzania informacji s nieproduktywne, e symbolem wszystkich zaj usugowych jest budka z hamburgerami, czy e zdrowym jdrem gospodarki jest przemys fabryczny. Trudno si dziwi, e pod takim zmasowanym ostrzaem obie partie polityczne ucieleniaj mylenie w kategoriach drugiej fali. Nadzieja, jak demokraci pokadaj w biurokracji i rozwizaniach centralistycznych, gdy chodzi o takie problemy jak chociaby kryzys ubezpiecze leczniczych, wyrasta bezporednio z industrialnych teorii efektywnoci. Jeli nie liczy pojedynczych politykw, takich jak wiceprezydent Gore, ktry rozumie znaczenie najnowszej techniki i peni przez pewien czas funkcj wspprzewodniczcego komitetu kongresowego do bada nad przyszoci, demokraci tak silnie uzalenieni s od swoich oywianych duchem drugiej fali poplecznikw w przemyle, zwizkach zawodowych i urzdach, e jako partia s w ogromnym stopniu bezradni wobec wyzwa XXI wieku. Czy byby to Hart w latach osiemdziesitych, czy Gore w dziewidziesitych, najwaniejsze odamy elektoratu Partii Demokratycznej uniemoliwiajjej podjcie dziaa zgodnych z tym, co mwi najbardziej postpowi przywdcy. Pord demokratw niezmiennie dominuje urzdnicza wizja wiata. W sytuacji, gdy demokraci nie potrafi sta si parti przyszoci (jak kiedy rzeczywicie stanowili), otwiera si szansa przed ich adwersarzami. Republikanie, ktrzy maj

73

mniejsze poparcie w starych, przemysowych stanach pnocnowschodnich, mogliby zaj pozycj rzecznikw trzeciej fali, chocia jest rzecz charakterystyczn, e dwaj ich ostatni prezydenci zmarnowali t sposobno. Ostatecznie, take i republikanie odruchowo trzymaj si retoryki drugiej fali. Maj oni zasadniczo racj, kiedy nastaj na rozlunienie gorsetw prawnych, w sferze gospodarki potrzeba teraz jak najwikszej elastycznoci i mobilnoci, aby sprosta wymogom konkurencji. Maj oni take racj, kiedy nastaj na prywatyzacj przedsiwzi pastwowych, gdy pastwo z racji zasadniczego braku kompetencji na og le przeprowadza swoje zamierzenia. Maj oni rwnie racj, kiedy nawouj, aby robi jak najwikszy uytek z dynamizmu i twrczej wyobrani, ktrych wyzwalaniu sprzyja gospodarka rynkowa. Przecie take i oni pozostaj niewolnikami ekonomiki drugiej fali. Dla przykadu, nawet ci wolnorynkowi ekonomici, ktrzy s wyroczniami dla republikanw, nie potrafili, jak na razie, poj nowej roli wiedzy i jej niewyczerpywalnoci. Take republikanie zwizani s z pewnymi przemysowymi dinozaurami drugiej fali, a w konsekwencji ulegaj wpywowi ich zwizkowcw, grup nacisku i okrgych stow". Co wicej, republikanie najwyraniej lekcewa skal spoecznych przemieszcze, ktre musz wynikn z przeobrae tak ogromnych jak te, ktre niesie ze sob trzecia fala. Dla przykadu, skoro pewne umiejtnoci z dnia na dzie staj si przestarzae, dua grupa ludzi z klasy redniej, wcznie z wysoko wyszkolonymi specjalistami, moe nagle znale si bez pracy. Wyrazistym tego przykadem mog by naukowcy i inynierowie z kalifornijskich firm zbrojeniowych. Jeli haso wolnego rynku i kropelkowego spywania dobrobytu w d traktowa jak teologiczne dogmaty, przestaj one by skutecznymi rozwizaniami. Partia otwarta na przyszo powinna uprzedza o zbliajcych si problemach i proponowa antycypujce zmiany. Zamy przykadowo, e dzisiejsza rewolucja w rodkach przekazu okae si niesychanie zyskowna dla rodzcej si ekonomiki trzeciej fali, zarazem jednak z uwagi na zakupy przy pomocy telewizji i inne

74

usugi elektroniczne, ogromnie zredukowana moe zosta liczba stanowisk sprzedawcw i pomocnikw, ktre tradycyjnie byy miejscem startu dla modych ludzi o niewielkich kwalifikacjach. Jeli wolny rynek i demokracja maj przetrwa nawanic ogromnych przemian, polityka musi nabra charakteru antycypujcego i prewencyjnego. Ju teraz trzeba wzywa nasze partie polityczne, aby mylay w perspektywie sigajcej dalej ni najblisze wybory. Jest to bardzo trudne i niewdziczne zadanie. Jednak zamiast tego obie partie podtrzymuj wrd swych wyborcw nostalgi za przeszoci. Demokraci jeszcze do niedawna rozprawiali na temat reindustrializacji i przywrcenia amerykaskiemu przemysowi potgi z lat pidziesitych, co musiaoby oznacza niemoliwy powrt do ekonomiki produkcji masowej. Republikanie z kolei tsknie rozwodz si nad tradycyjn kultur i dawnymi wartociami, jak gdyby mona byo powrci do moralnoci lat pidziesitych, epoki, ktra nie znaa jeszcze powszechnej telewizji, piguki antykoncepcyjnej, taniej komunikacji samolotowej, satelitw i komputerw osobistych. Z jednej strony marzenia o River Rouge, z drugiej sny o Ozzie i Harriet. Religijny odam Partii Republikaskiej, wzywajc do powrotu do tradycyjnych zasad, oskara liberaw, humanistw i demokratw o spowodowanie upadku moralnego. Zupenie nie potrafic dostrzec, e kryzys naszego systemu wartoci jest odzwierciedleniem znacznie rozleglejszego kryzysu caej cywilizacji drugiej fali, i to nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Zamiast pyta, jak zadba o prawo, moralno i demokracj w Ameryce trzeciej fali, przywdcy tradycjonalistw chcieliby wrci do przeszoci. Zamiast zastanowi si, jak chroni wartoci w spoeczestwie, w ktrym wal si struktury masowoci, oni raczej chcieliby uczyni z Amerykanw jedn, niezrnicowan, ale za to potn mas. Istotna rnica pomidzy obu partiami polega jednak na tym, e o ile nostalgiczni piewcy drugiej fali stanowi najwaniejsz cz elektoratu demokratw, o tyle ich odpowiednicy u republikanw znaleli si na haaliwych marginesach, co sprawia, e

75

centrum partii, gdyby starczyo mu wyobrani i odwagi, mogoby wzi si za bary z przyszoci. To wanie, na razie bez specjalnych sukcesw, usiuje unaoczni swojej partii Newt Gingrich, odpowiedzialny w Izbie Reprezentantw za dyscyplin pord republikanw. Jeli jego prby si powiod, demokraci na dugo mog si znale na politycznym bocznym torze. Lee Atwater by w roku 1980 jednym z najwaniejszych politycznych doradcw prezydenta Reagana, potem towarzyszy prezydentowi Bushowi w codziennym bieganiu i organizowa mu kampani wyborcz. Wkrtce po elekcji Reagana, Atwater rozprowadzi pord urzdnikw Biaego Domu egzemplarze naszej ksiki Trzecia fala. Poinformowa nas o tym, a w cigu nastpnych lat zdarzay si okazje do wymiany pogldw i dyskusji. Ostatni raz widzielimy si z Atwaterem w roku 1989, niedugo przed jego mierci. Podczas tej ostatniej kolacji powiedzielimy, e naszym zdaniem prawdziwym nieszczciem dla kraju jest to, i demokraci nie maj adnej pozytywnej wizji Stanw Zjednoczonych trzeciej fali. Lee przytakn, ale ku naszemu zdziwieniu szybko doda: Nie maj jej rwnie republikanie". adna z partii, powiedzia, nie ma pozytywnego obrazu przyszoci i dlatego kampanie wyborcze maj przede wszystkim charakter negatywny". Caa Ameryka cierpi z powodu krtkowzrocznoci obu partii. Jutrzejszy elektorat Jakkolwiek jednak potne byyby siy drugiej fali, w przyszoci musz one osabn. U progu rewolucji przemysowej siy pierwszej fali dominoway w yciu spoecznym i politycznym. Wydawao si, e elity ziemiaskie zawsze bd gr. Jednak tak si nie stao. Gdyby nie utraciy one swoich wpyww, rewolucji przemysowej nie udaoby si zmieni oblicza wiata. Dzisiaj wiat znowu znalaz si w procesie wielkiej przemiany, a Amerykanie w przytaczajcej wikszoci nie s ani farmerami, ani robotnikami fabrycznymi, lecz w ten czy inny sposb

76

zwizani s z prac umysow. W Stanach Zjednoczonych obecnie najszybciej si rozwijaj i maj najwiksze znaczenie te gazie wytwrczoci, ktre szeroko wykorzystuj informacj. Sektory trzeciej fali nie ograniczaj si bynajmniej do producentw komputerw, firm elektronicznych czy zaczynajcych dopiero raczkowa przedsiwzi biotechnicznych. Tak naprawd rzecznikw trzeciej fali znajdziemy w kadej gazi gospodarki, gdy w kadej z nich znajduj si firmy nowoczesne, potrafice korzysta z dobrodziejstw rewolucji informacyjnej. Naturalni zwolennicy nowych przemian, to ludzie zatrudnieni w coraz bardziej nasycajcej si informacj sferze usug, wszdzie tam, gdzie praca umysowa dominuje nad fizyczn: w finansach, programowaniu, rozrywce, mediach, opiece zdrowotnej, doradztwie, szkoleniu, edukacji i mnstwie innych sfer. Ci wanie ludzie niedugo bd stanowi w USA najpowaniejsz grup wyborcw. W przeciwiestwie do mas, ktre tworzya rewolucja drugiej fali, rodzcy si elektorat trzeciej fali jest silnie zrnicowany. Skadaj si na niego jednostki, ktre bardzo sobie ceni odmienno i niezaleno. Z racji owej heterogenicznoci brak im politycznej wiadomoci i o wiele trudniej ich zjednoczy ni dawne rzesze wyborcw. Tak wic elektorat trzeciej fali musi dopiero stworzy sw ideologi polityczn i kategorie pojciowe. Nie uzyskuje staego wsparcia z krgw akademickich. Rne jego stowarzyszenia oraz grupy nacisku w Waszyngtonie s nader wieej daty i dlatego sabo ze sob powizane. Jedynym wyjtkiem jest tu NAFTA. Kiedy zwolennicy drugiej fali ponieli porak, w nowy elektorat nie odnis adnego znaczcego zwycistwa w sferze legislacyjnej. Niemniej istnieje pewna liczba kwestii, co do ktrych w powstajcy dopiero elektorat moe si zgodzi. Po pierwsze: oswobodzenie. Oswobodzenie od wszystkich starych regu drugiej fali, od wszystkich starych podatkw, regulacji i ustaw, ktre suy maj tylko baronom wielkiego przemysu i biurokratom. Wszystkie one byy zapewne zasadne w czasach, gdy przemys drugiej fali stanowi serce gospodarki amerykaskiej, dzi jednak

77

jest ju tylko przeszkod na drodze trzeciej fali przemian. Dla przykadu, stawki podatkowych odlicze amortyzacyjnych, wywalczone przez grupy nacisku zwizane ze starym przemysem fabrycznym, zakadaj dugotrwao maszyn i produktw, podczas gdy w gaziach nowoczesnych technologii, a zwaszcza w brany komputerowej, narzdzia i wytwory trac uyteczno w przecigu miesicy, a nawet tygodni. Przyjte rozwizanie jest niekorzystne dla tych, ktrzy korzystaj ze zdobyczy techniki. Podobnie te potrcenia podatkowe z tytuu bada rozwojowych faworyzuj wielkie, stare korporacje, nie za mode, dynamiczne firmy, ktre stanowi trzon sektorw trzeciej fali. Sposb, w jaki regulacje podatkowe traktuj majtek nienamacalny, sprawia, e firma z du liczb przestarzaych maszyn do szycia zostanie potraktowana askawiej ni wytwarzajca oprogramowanie firma, w ktrej stosunkowo niewiele jest materialnych dbr. (Nawet normy rachunkowoci, ustalane nie przez rzd, lecz przez Financial Accounting Board, faworyzuj inwestowanie w sprzt, nie za w informacj, ludzk wiedz i inne skadniki majtku niematerialnego, tak istotnego dla przedsibiorstw trzeciej fali.) Zmiana tych wszystkich ustale wymaga stoczenia najpierw zaciekej walki ze stronnikami drugiej fali, ktrzy czerpi korzyci z obecnej sytuacji. Firmy trzeciej fali maj pewne cechy charakterystyczne. Na og s mode, zarwno jeli chodzi o czas ich powstania, jak i wiek pracownikw. Zespoy pracownicze s najczciej niewielkie w zestawieniu ze swymi odpowiednikami w korporacjach drugiej fali. Znacznie powyej przecitnej krajowej ksztatuj si ich inwestycje w badania rozwojowe, szkolenie, edukacj i osobowo pracownikw. Zacieka konkurencja zmusza je do nieustannego wprowadzania innowacji, co oznacza szybkie cykle produkcyjne, a take gwatown wymian personelu, narzdzi i procedur zarzdzania. Ich gwny majtek stanowi wiedza zgromadzona w gowach pracownikw. Czy mona oczekiwa, e firmy te i cae gazie wytwrcze bd chciay dostosowa si do regu gry, ktre karz je za te wanie cechy?

78

Czy nie wyglda to tak, jak gdyby do walki z wyzwaniami przyszoci krpowano Ameryce rce na plecach? Ogromna liczba przedsiwzi trzeciej fali wie si ze wiadczeniem niesychanie rozbudowanych i cigle zmieniajcych si usug. Czy zatem zamiast ubolewa nad rozwojem tego sektora, atakowa go za nisk produktywno, niskie pace i marne osignicia, nie naleaoby zdecydowanie go wesprze, a przynajmniej oswobodzi z dawnych kajdan? Stanom Zjednoczonym potrzeba nie mniej, lecz wicej osb zajmujcych si usugami, aby podwyszy stop yciow caego narodu. Dziki rozwojowi tego sektora pojawi si moliwo pracy dla kadego: przy naprawie sprztu elektronicznego, usuwaniu odpadw, produkcji ekologicznej ywnoci, opiece nad osobami starszymi, w policji, stray poarnej a take - co jest spraw ogromnie wan - przy opiece nad dziemi, ktra staje si coraz wikszym kopotem w milionach rodzin, w ktrych pracuje oboje maonkw. Polityka gospodarcza trzeciej fali powinna polega nie na typowaniu zwycizcw i przegranych, lecz na usuwaniu wszystkich tych przeszkd, ktre ograniczaj moliwo profesjonalizacji i rozbudowy sfery usug. Dziki temu za rozwojowi ycie Amerykanw stanie si mniej bezosobowe, frustrujce i denerwujce. Z przykroci trzeba stwierdzi, e adna z partii politycznych nie zacza jeszcze myle w ten sposb. Chocia politycznie niedojrzay, niemniej elektorat trzeciej fali kadego dnia wzbiera na sile, co znajduje wyraz poza oficjaln aren ycia politycznego, albowiem adna z partii nie uwiadomia sobie dotd istnienia tej grupy wyborcw. W efekcie to ludzie trzeciej fali napywaj w szeregi coraz liczniejszych i coraz potniejszych nieformalnych organizacji, ktre powstaj jak kraj dugi i szeroki. To oni stanowi wikszo elektronicznych k towarzyskich, ktre zawizuj si w Internecie. To wanie oni przede wszystkim wzili si za destrukcj masowego przekazu drugiej fali i tworzenie ich interaktywnych konkurentw. Tradycyjni politycy partyjni, ktrzy bd ignorowa takie zjawiska, zostan odrzuceni na margines, jak ci posowie angielskiego

79

parlamentu w XIX wieku, ktrzy sdzili, e ich wiejskie okrgi, fikcyjne i dlatego zwane zgniymi", zapewni im wieczysty spokj oraz bogostan. Siy trzeciej fali w Ameryce musz dopiero znale reprezentanta, a partia polityczna, ktra si nim stanie, zdominuje przyszo USA. Wtedy z ruin ostatkw dwudziestego stulecia wyoni si nowa, zupenie inna Ameryka.

80

ROZDZIA SMY

TRZECIA FALA: PODSTAWOWE PROBLEMY Kiedy rozgrywaj si wok nas potne przemiany, ktre wymagaj byskawicznych reakcji, nader czsto mamy poczucie, jakbymy ze wszystkich si zmagali si z potnym, nieposkromionym przypywem. Niestety, wiele razy nie jest to wcale zudzenie. Tymczasem gdybymy wzorem zrcznego surfisty wykorzystali impet fali, bez prnych wysikw znalelibymy si o wiele dalej. Trzecia fala, ktr tutaj opisujemy, mogaby ponie Ameryk ku lepszej, bardziej zgodnej, prawej i demokratycznej przyszoci. Bdzie to jednak moliwe dopiero wtedy, kiedy nauczymy si rozrnia pomidzy ekonomik, polityk oraz poczynaniami spoecznymi drugiej i trzeciej fali. Ta nieumiejtno dokonania owego krytycznego rozrnienia sprawia, e wiele innowacji przeprowadzanych w najlepszej wierze tylko pogarsza stan rzeczy. yjemy w epoce boli porodowych nowej cywilizacji, ktrej instytucje jeszcze si nie uformoway. Podstawow umiejtnoci politykw i czynnych politycznie obywateli, ktrzy chc postpowa sensownie, jest wic dzi zdolno do oddzielenia tych propozycji, ktre maj na celu utrzymanie przy yciu obumierajcego systemu drugiej fali, od tych, ktre maj uatwi narodziny nowej cywilizacji trzeciej fali. Oto kilka porad. Czy chodzi o co w rodzaju fabryki? Fabryka staa spoeczestwa si jednym z podstawowych symboli

81

industrialnego, a nawet wicej: staa si modelem wikszoci instytucji powstaych w warunkach drugiej fali. Widzielimy ju jednak, e czas fabryk si koczy, albowiem stanowi one ucielenienie takich zasad jak standaryzacja, centralizacja, maksymalizacja, koncentracja i biurokratyzacja. Wytwrczo trzeciej fali opiera si na innych zasadach, a rozwija si w miejscach mao podobnych do fabryk. Coraz wicej produktw trzeciej fali rodzi si w domach, urzdach, samochodach czy samolotach. Najatwiejszym sposobem na ustalenie, czy jaka inicjatywa obojtne, w Kongresie czy w korporacji - naley do wiata drugiej fali, jest zadanie sobie pytania, czy nie odwouje si ona do modelu fabryki. Przykadowo wic, amerykaskie szkoy cigle poczynaj sobie jak fabryki, w ktrych surowiec (uczniowie) poddawany jest standardowej obrbce oraz rutynowej kontroli. Ilekro przeto spotykamy si z jak inicjatyw edukacyjn, wystarczy zapyta: Czy jej celem jest usprawnienie dziaania fabryki, czy te zamierza ona uwolni si od systemu fabrycznego, aby zastpi go ksztaceniem bardziej zindywidualizowanym, bardziej dostosowanym do osobowoci uczniw? Podobne pytania stawia trzeba tam, gdzie chodzi o ochron zdrowia, zasiki spoeczne czy reorganizacj biurokracji federalnej. Ameryce potrzebne s nowe instytucje, ktrych podstaw s modele postbiurokratyczne, postfabryczne. Propozycji, ktrych intencj jest usprawnienie bd rozbudowanie poczyna fabrycznych moe by bardzo duo, niemniej zawsze bd mie ze sob co wsplnego: nie bd naleay do cywilizacji trzeciej fali. Czy chodzi o wzmocnienie masowoci spoeczestwa? Ludzie, ktrzy kierowali fabrykami w siowej ekonomice przeszoci, cenili sobie wielkie rzesze przewidywalnych, wymiennych, nie zadajcych zbdnych pyta robotnikw. Wraz za z tym, jak cae spoeczestwo byo poddawane masowej produkcji, masowej dystrybucji, masowej edukacji, masowemu przekazowi i masowej rozrywce, take ono samo stawao si masowe.

82

W gospodarce trzeciej fali poszukiwani i cenieni bd innego typu pracownicy: mylcy, krytyczni, twrczy i gotowi do podjcia ryzyka. Takich ludzi nie mona dowolnie zastpowa, gdy o ich wartoci decyduje indywidualno (ktra nie jest bynajmniej tym samym co indywidualizm postpowa). Nowa zintelektualizowana gospodarka rodzi spoeczne odmiennoci. Skomputeryzowana, dostosowana do wymaga klienta produkcja umoliwia niezwyke materialne zrnicowanie stylw ycia. Zajrzyjcie tylko do najbliszego sklepu Wal-Mart z jego stu dziesicioma tysicami artykuw. Porwnajcie liczb odmian kawy oferowanych przez Starbucks z tym, co mona byo dosta w USA ledwie kilka lat temu. Nie chodzi jednak tylko o zmian przedmiotw. O wiele waniejsze jest to, e pod wpywem trzeciej fali masowy charakter trac kultura, wartoci i moralno. Nowego typu media wnosz do kultury ogromnie zrnicowane i czsto konkurencyjne informacje. Pojawio si nie tylko wiele nowych form pracy, ale take wypoczynku, dzie sztuki, dziaa politycznych, a nawet systemw religijnych. W wieloetnicznej za Ameryce mamy teraz znacznie wicej ni dawniej rnych grup narodowociowych, jzykowych i rasowych. Bojownicy drugiej fali pragn zachowa lub przywrci spoeczestwo masowe. Zwolennicy trzeciej fali zastanawiaj si nad tym, jak z korzyci dla nas spoytkowa utrat charakteru masowego przez zasadnicze elementy ycia spoecznego. Ile jest jajek w koszyku? Zrnicowanie i zoono spoeczestwa trzeciej fali rozsadzaj scentralizowane organizacje. Koncentracja wadzy na samym szczycie bya i cigle jeszcze jest charakterystycznym dla drugiej fali sposobem zmagania si z problemami. Chocia centralizacja bywa niekiedy poyteczna, to jednak jej przerosty sprawiaj, e zbyt wiele decyzyjnych jajek zostaje woonych do koszyka jednej kwoki. W efekcie decydenci znajduj si w stanie permanentnego przecienia. W Waszyngtonie Kongres i Biay

83

Dom na wycigi usiuj podejmowa zbyt wiele decyzji na temat zbyt wielu raptownie zmieniajcych si i skomplikowanych rzeczy, o ktrych politycy maj coraz mniejsze pojcie. Natomiast organizacje trzeciej fali usiuj moliwie jak najwicej decyzji przekaza w d i na peryferie. Kierownicy sceduj prawo podejmowania decyzji na szeregowych pracownikw nie z racji altruizmu czy w imi wzniosych ideaw, lecz z tego prostego powodu, e ludzie na dole maj czciej znacznie lepsze informacje i znacznie szybciej potrafi reagowa na zagroenia oraz wykorzystywa okazje ni zasiadajce w gabinetach szychy. Rozkadanie jaj do rnych koszykw, aby zatrudni kilka kokoszek nie jest oczywicie nowym pomysem, a jednak jest jednym z tych, ktrych ludzie drugiej fali nie mog cierpie. Masywno czy wirtualno? Organizacje drugiej fali przejmuj na siebie z czasem coraz wicej funkcji i obrastaj tuszczem. Organizacje trzeciej fali zamiast dodawa sobie funkcji, redukuj ich liczb i dziki temu staj si smuklejsze i bardziej zwinne. U progu ery lodowcowej maj zdecydowan przewag nad dinozaurami. Te pierwsze nie mog przeciwstawi si pokusie integracji poziomej: jeli chcesz produkowa samochody, to musisz wydoby rud, dostarczy j do huty, wytopi stal i t dostarczy do fabryki aut. Natomiast przedsibiorstwa trzeciej fali moliwie jak najwicej zada zlecaj na zewntrz, czasami niniejszym i bardziej wyspecjalizowanym firmom, czy wrcz pojedynczym wykonawcom, ktrzy potrafi upora si z danym problemem szybciej, lepiej i taniej. Wielko przedsibiorstwa jest wic z rozmysem zredukowana do granic moliwoci, jego personel zminimalizowany, zadania realizowane w rnych miejscach, co sprawia, e sama instytucja staje si, jak to nazwa Oliver Williamson z Berkeley, centrum kontraktowym". Charles Handy z London Business School dowodzi, e owe mikroskopijne, niemal niewidzialne organizacje" stanowi sl wspczesnego wiata". Chocia wielu z nas

84

nie ma z nimi bezporedniego kontaktu, to jednak im wanie bdziemy sprzedawali swoje usugi i to od nich zalee bdzie dobrobyt naszych spoeczestw". Handy i Williamson nie s bynajmniej jedynymi, ktrzy podkrelaj, e owa radykalnie nowa rola organizacji wirtualnych staa si moliwa dziki technikom informacyjnym i cznociowym trzeciej fali. Heidi Toffler, wspautorka tej ksiki i wszystkich prac, ktre tu wykorzystano, wprowadzia bardzo wane pojcie pokrewnoci; chodzi o to, e sektor prywatny i sektor publiczny musz do siebie przystawa w okrelonym stopniu, jeli nie maj nawzajem si zadusi. Dzi sektor prywatny gna do przodu z szybkoci naddwikow. Sektor publiczny nawet jeszcze nie zacz adowa bagay na pokad samolotu. Ilekro przeto oceni macie warto jakiego pomysu czy programu politycznego, tylekro sprawdcie, kto za nimi stoi: rzecznicy form masywnych i opasych czy te wirtualnych, a natychmiast otrzymacie odpowied, czy chodzi o podtrzymywanie na si dogorywajcych molochw przeszoci czy o narodziny prnych organizmw przyszoci. Czy chodzi o wzmocnienie domu? Przed rewolucj przemysow rodziny byy due, a ycie koncentrowao si wok wsplnego domu. Tutaj si pracowao, tutaj pielgnowao chorego, tutaj wychowywao si dzieci. To byo miejsce rodzinnych rozrywek i opieki nad starszymi. W spoecznociach pierwszej fali due, rozbudowane rodziny stanowiy centrum spoecznego uniwersum. Upadek rodziny jako potnej instytucji nie zacz si ani od doktora Spocka, ani od Playboya": zapocztkowaa go rewolucja przemysowa, ktra odebraa rodzinie wikszo jej dawnych funkcji. Praca przeniosa si do fabryki lub urzdu. Chorzy wdrowali do szpitala, dzieci do szkoy, narzeczeni do kina. Osoby wiekowe umieszczano w domach dla starcw. Kiedy wszystkie te funkcje ulokoway si na zewntrz, pozostaa ju tylko komrka rodzinna", w mniejszym

85

stopniu spajana przez czynnoci czonkw, a w wikszym przez o wiele bardziej nietrwae wizi psychiczne. Trzecia fala przywraca znaczenie rodzinie i domowi, znowu wic je z wieloma utraconymi funkcjami, ktre ongi odgryway centraln rol w yciu spoecznym. Ocenia si, e okoo trzydzieci milionw Amerykanw przynajmniej cz swej pracy wykonuje dzi w domu, korzystajc z pomocy komputerw, faksw i innych technologii trzeciej fali. Wielu rodzicw skania si dzi do uczenia dzieci w domu, ale prawdziwa rewolucja nastpi dopiero wtedy, gdy do domowego procesu edukacyjnego wcz si komputery i telewizja. A co bdzie z chorymi? Wiele z czynnoci medycznych, ktre dawniej wykonywano tylko w szpitalu lub gabinecie lekarskim, dzi z powodzeniem mona spenia w domu. Wszystkie tego typu zmiany zwiastuj nie spadek, lecz zwikszenie si roli domu i rodziny, ale rodziny wystpujcej w rnorodnych formach: komrkowej, wielopokoleniowej, tworzonej przez ludzi, ktrych maestwa wczeniej si rozpady, rodziny bezdzietne, powikszajce si natychmiast lub odkadajce decyzj o potomstwie do odpowiedniej chwili. Te zrnicowane postacie ycia rodzinnego odzwierciedlaj rnorodno ekonomiczn i kulturow spoeczestw, ktre wyzbywa si bd swego masowego charakteru. Jest paradoksem, e wielu obrocw wartoci rodzinnych" niewiadomie przeciwstawia si umocnieniu rodziny, gdy nawoujc do powrotu modelu rodziny komrkowej, usiuj broni rozwizania, ktre okazywao si skuteczne w czasach drugiej fali, ale dzi jest ju przestarzae. Jeli naprawd chcemy wesprze rodzin, a dom znowu uczyni instytucj o kluczowym znaczeniu, przestamy zajmowa si kwestiami marginalnymi, a opowiedzmy si za zrnicowaniem i powrotem w domowe pielesze wielu wanych funkcji yciowych, co, oczywicie, sprawi, e rodzice baczniej bd musieli przyglda si dzieciom.

86

Ameryka jest miejscem, w ktrym najczciej wita przyszo, jeli wic nawet w blach przeywamy walenie si dawnych instytucji, to jestemy take pionierami nowej cywilizacji, a to oznacza ycie w stanie wielkiej niepewnoci. Czekaj nas czasy nierwnowagi i niepokojw. W takich czasach nikt nie zna ostatecznej i jedynej odpowiedzi na pytanie o cel, do ktrego zmierzamy, czy nawet o kierunek. Musimy wyszukiwa drog i nie wolno nam zostawi z tyu adnej grupy, gdy tak we mgle tworzymy przyszo. Tych kilka wymienionych powyej kwestii powinno pomc tam, gdzie chodzi o odrnienie polityki zakorzenionej w przeszoci drugiej fali od tej, ktra pomaga torowa drog dla trzeciej fali. Zarazem ilekro formuuje si pewne kryteria, natychmiast pojawia si niebezpieczestwo, e kto bdzie chcia je traktowa z mechaniczn dosownoci, a chodzi przecie o podejcie zupenie przeciwne. Wyrozumiao dla bdw, wieloznacznoci, a przede wszystkim rnorodnoci, wspierana przez poczucie humoru i umiejtno widzenia wszystkiego we waciwych proporcjach - oto co trzeba wzi ze sob na zdumiewajc wypraw w nowe tysiclecie. Gotujcie si do podry, ktra moe si okaza najbardziej fascynujc w naszych dziejach.

87

ROZDZIA DZIEWITY

DEMOKRACJA XXI WIEKU Do Ojcw i Matek Stanw Zjednoczonych Ameryki! Jestecie rewolucjonistami, ktrzy odeszli. Mczyni i kobiety, chopi, kupcy, rzemielnicy, adwokaci, drukarze, dziennikarze, sklepikarze i onierze: to wy stworzylicie razem nowy nard na odlegych wybrzeach Ameryki. Byo pord was owych pidziesiciu piciu, ktrzy zeszli si, aby w upalne lato 1787 roku stworzy w Filadelfii zdumiewajcy dokument zwany Konstytucj Stanw Zjednoczonych. Wsuchujc si w odlege dwiki dnia jutrzejszego rozumielicie, e oto umiera jedna cywilizacja, a rodzi si druga. Dokument ten, uzupeniony w roku 1791 o Kart Praw, jest jednym z najwikszych osigni w ludzkich dziejach. Wiemy, e w pewnym sensie zosta wam narzucony, zosta na was wymuszony przebojow fal wydarze; obawialicie si rychego upadku rzdw, ktre dalej odwoywayby si do przebrzmiaych zasad i skostniaych struktur. Wasze zasady daj nam si po dzi dzie, podobnie jak niezliczonym rzeszom ludzi na caym wiecie. S takie fragmenty u Jeffersona i Paine 'a, ktrych pikno i donioso sprawiaj e nie potrafimy ich czyta bez ez w oczach. Dzikujemy wam, dawni rewolucjonici, za to, e umoliwilicie nam, amerykaskim obywatelom, ycie pod rzdami prawa, a nie ludzi. Szczeglnie wdziczni jestemy za Kart Praw, ktra pozwolia nam myle i wypowiada rzeczy niepopularne, chociaby nawet byy gupie czy bdne; take niniejsze sowa piszemy bez strachu przed jakimikolwiek szykanami. Wanie z tego wzgldu, e ylicie pomidzy dwiema cywilizacjami, starym wiatem rolniczym

88

oraz przyszym wiatem przemysu, ktrego zapowiedzi wanie zaczy si pojawia, dobrze rozumielicie, e take urzdzenia polityczne maj swj rytm wzrastania i starzenia si. Zrozumielibycie, dlaczego nawet Konstytucja Stanw Zjednoczonych wymaga ponownego przemylenia i zmian: nie po to, aby przycina budet federalny czy te przeformuowa t czy inn zasad, lecz po to, by rozszerzy Kart Praw, biorc pod uwag zagroenia dla wolnoci, ktrych ongi nie sposb byo sobie wyobrazi. Chodzi nam o zupenie nowy system rzdzenia, ktry umoliwiby rozumne i demokratyczne decyzje, konieczne, aby na grzbiecie trzeciej fali Ameryka bezpiecznie wpyna w XXI stulecie. Nie mamy gotowego projektu przyszej konstytucji. Nie dowierzamy tym, ktrzy chepi si posiadaniem odpowiedzi, podczas gdy my dopiero usiujemy formuowa pytania. Nadesza jednak pora, aby przedstawi sobie zupenie nowe alternatywy, aby w dyskusji, debacie, sporach od podstaw zaprojektowa budowl jutrzejszej demokracji. Z pewnoci zrozumielibycie t potrzeb. To przecie jeden z was - Jefferson - sformuowa roztropn uwag: S ludzie, ktrzy spogldaj na konstytucj z nabon czci zupenie jakby bya Ark Przemierza, nazbyt wit aby wolno byo j tkn. Ludziom ubiegych wiekw przyznaj mdro wrcz nadludzk skoro zakadaj e w niczym nie mona ulepszy ich dokona... Nie nawoujemy bynajmniej do czstych i nieprzemylanych zmian praw i konstytucji... wiemy jednake, i ustawy oraz instytucje musz by zgodne z postpami ludzkiego umysu... Skoro wraz ze zmian warunkw, dokonuje si nowych odkry, pojawiaj si nowe prawdy oraz odmieniaj opinie, take i instytucje musz si rozwija i dotrzymywa kroku czasowi". Za t mdro jestemy ogromnie wdziczni Thomasowi Jejfersonowi, jednemu z twrcw ustroju, ktry tak dugo dobrze nam suy, a ktry teraz, zgodnie ze swym losem, musi obumrze i ustpi miejsca nastpnemu. Alvin Toffler i Heidi Toffler

89

Taki list wyobrazilimy sobie... Z pewnoci w wielu krajach znaleliby si ludzie, ktrzy skonni byliby da wyraz podobnym uczuciom. Anachroniczno dzisiejszych ustrojw nie jest wszak naszym wycznym odkryciem i nie jest to bynamniej choroba, ktra dotkna jedynie Ameryk. Budowa cywilizacji trzeciej fali na szcztkach instytucji drugiej fali wymaga bowiem zaprowadzenia nowych, bardziej adekwatnych porzdkw politycznych w wielu krajach naraz. Jest to straszliwie trudne, ale konieczne zadanie, ktrego ogrom sprawia, e bdzie z pewnoci rozwizywane przez cae dekady. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa nieodzowna bdzie radykalna przebudowa Kongresu Stanw Zjednoczonych, Izby Gmin i Izby Lordw Wielkiej Brytanii, Parlamentu Francji, Bundestagu Niemiec, rosyjskiej Dumy, ogromnych ministerstw i zaskorupiaych systemw urzdniczych rnych narodw. Konieczna bdzie zmiana konstytucji i sdownictwa, konieczne bdzie, mwic krtko, radykalne przeobraenie wikszoci tego nieruchawego i coraz bardziej bezpodnego systemu, ktry tworz wspczesne rzdy przedstawicielskie. Owa fala politycznych przewrotw nie zatrzyma si bynajmniej na szczeblu narodw. W cigu nadchodzcych dekad caa wiatowa machina prawna, od Organizacji Narodw Zjednoczonych poczwszy, a na radzie miejskiej czy gminnej skoczywszy, stanie wobec potniejcej i nieodpartej potrzeby przeobraenia. Wszystkie stare struktury musz zosta cakowicie zastpione nie dlatego, e s one cakowicie ze, czy dlatego, e s kontrolowane przez t czy inn klas lub grup, ale dlatego, e s niewydolne i zupenie nie pasuj do radykalnie zmienionej rzeczywistoci. Aby zbudowa od podstaw sprawne systemy rzdzenia - co bdzie, by moe, najwaniejszym zadaniem politycznym naszego ycia - bdziemy musieli pozby si nagromadzonych i zaskorupiaych form mylowych drugiej fali, a problemy ycia politycznego przyjdzie nam przeformuowa w zgodzie z trzema

90

podstawowymi zasadami. Niewykluczone, e to one stan si pryncypiami jutrzejszych ustrojw trzeciej fali. Potga mniejszoci Pierwsza z heretyckich zasad trzeciej fali w sferze polityki gosi potg mniejszoci. Zasada wikszoci, podstawowa regua, ktra legitymizowaa instytucje drugiej fali, jest coraz wyraniej anachroniczna. To mniejszoci bd zyskiway na znaczeniu i ustrj polityczny musi znale sposb na odzwierciedlenie tego faktu. Wyraajc pogldy swego pokolenia rewolucjonistw, Jefferson twierdzi, e rzd musi postpowa w cakowitej zgodzie z decyzjami wikszoci". W chwili, kiedy te sowa byy wypowiadane, Stany Zjednoczone i Europa stay u progu epoki drugiej fali: dopiero rozpoczynay dugi pochd, ktry mia nada im ostatecznie charakter masowych spoeczestw industrialnych. Zasada: wikszo decyduje" znakomicie odpowiadaa potrzebom tych spoeczestw. Istniejca obecnie masowa demokracja politycznie odzwierciedla masow produkcj, masow konsumpcj, masow edukacj, masow komunikacj. Widzielimy ju jednak, e zarazem zaczynamy wykracza poza industrializm, ycie spoeczne za w szybkim tempie traci charakter masowy. W efekcie widzimy, jak coraz trudniejsze jest zmobilizowanie wikszoci, czy chociaby zmontowanie rzdowej koalicji. Walter Dean Burnham, politolog z Massachusetts Institute of Technology, wyznaje: Nie widz dzi w Stanach Zjednoczonych adnej kwestii, wok ktrej mogaby si zorganizowa pozytywna wikszo". Miejsce spoeczestwa o wyranej budowie warstwowej, w ktrym zawsze istniaa moliwo, by ktre z kilku wielkich ugrupowa poczyy si, tworzc wikszo, zajmuje wsplnota zoona z tysicznych czsto doranych mniejszoci, ktre w nieustannym wirze przemian tworz zmieniajce si ukady relacji i napi, z rzadka tylko mogc doj do zgodnej decyzji w kluczowych

91

kwestiach. Nadpywajca trzecia fala podmywa przeto same prawne podstawy wikszoci funkcjonujcych dzi rzdw. Trzecia fala niesie te ze sob wyzwanie wobec naszych konwencjonalnych przewiadcze w sprawie zwizku, ktry czy zasad wikszoci ze sprawiedliwoci spoeczn. W cywilizacji drugiej fali walka o ustanowienie zasady wikszoci miaa charakter humanistyczny i wyzwalajcy, ma go zreszt nadal w krajach, ktre cigle jeszcze s w trakcie uprzemysowienia, jak chociaby Afryka Poudniowa. W spoeczestwach drugiej fali panowanie reguy wikszoci niemal zawsze oznaczao uczciwsze potraktowanie mas biedoty, bowiem stanowiy one wikszo. Wszelako w krajach wstrzsanych przemianami trzeciej fali rzecz ma si dokadnie odwrotnie. Ludzie prawdziwie biedni wcale nie musz by w wikszoci. W bardzo wielu krajach oni i wszystkie inne grupy stanowi mniejszo. Dzieje si tak nie tylko z zasad wikszoci, ktra przestaje by postrzegana jako rdo uprawnie decyzyjnych; w spoeczestwach porywanych przez trzeci fal wcale nie musi ona mie charakteru humanitarnego czy demokratycznego. Ideologowie drugiej fali a do znudzenia biadaj nad rozpadem spoeczestwa masowego. W powstajcym zrnicowaniu nie potrafi dostrzec okazji do rozwoju ludzkiego, a wprost przeciwnie - pomstuj na fragmentaryzacj, bakanizacj, wywodzc w proces heterogenizacji ze wzrastajcego sobkostwa mniejszoci. W wywodach takich skutek pomylony zostaje z przyczyn. Aktywizacja mniejszoci nie jest bynajmniej skutkiem nagej epidemii egoizmu; to potrzeby nowego systemu produkcji s w czci odpowiedzialne za ksztatowanie si spoeczestwa bardziej zrnicowanego, wieloaspektowego i otwartego. Mamy do wyboru: albo moemy wystpi do walki z rnorodnoci, stajc si w ten sposb obrocami ostatnich politycznych redut drugiej fali, albo zaakceptowa zrnicowanie jako niezbywaln cech wiata wspczesnego i do niej dostosowywa rozwizania polityczne. Jednak pierwsz z tych strategii mona zrealizowa

92

tylko przy uyciu rodkw totalitarnych, w efekcie uzyskujc jedynie ekonomiczn i kulturow stagnacj; druga strategia wspomaga rozwj spoeczny i prowadzi do demokracji XXI wieku, ktrej podstaw bd mniejszoci. Mylenie o demokracji w kategoriach trzeciej fali wymaga odrzucenia faszywej, a budzcej lk przesanki, e bogatsza rnorodno automatycznie prowadzi do wzrostu napi i konfliktw spoecznych. Tymczasem suszno moe by po stronie tezy przeciwstawnej. Po pierwsze, spoeczne konflikty s nie tylko nieuniknione, ale w pewnych granicach rwnie podane. Po drugie, jeli, powiedzmy, stu mczyzn ubiega si zaciekle o t sam brzow bransolet, najpewniej bd musieli stoczy walk. Jeli jednak kady z tej setki zabiega o co innego, o wiele bardziej ni walka popatne s dla nich umowa, wsppraca i jaki system symbiozy. Jeli tylko zaistniej odpowiednie spoeczne warunki, zrnicowanie prowadzi moe do bezpieczestwa spoecznego i stabilnoci. Brak odpowiednich instytucji politycznych sprawia, e konflikt midzy mniejszociami bez potrzeby nabiera charakteru wrcz brutalnego. Wanie brak owych instytucji decyduje o bezkompromisowoci mniejszoci. To wanie brak owych instytucji coraz bardziej utrudnia znalezienie jakiejkolwiek wikszoci. Odpowiedzi na te problemy nie moe by zduszenie odmiennoci czy oskaranie mniejszoci o egoizm (zupenie jak gdyby obecne elity i ich ordownicy nie postpowali w sposb sobkowski). Odpowiedzi musi by wyobraenie sobie takich rozwiza, ktre uprawniayby i wykorzystyway heterogeniczno instytucji, ktre wraliwe bd na dynamicznie si przeksztacajce potrzeby zmiennych i stale pczkujcych mniejszoci. Przyszli historycy bd moe na nasze dzisiejsze mechanizmy gosowania i poszukiwania wikszoci spoglda jak na archaiczne rytuay ludzi, ktrzy porozumiewaj si w sposb nader prymitywny. Atoli w penym niebezpieczestw wiecie wspczesnym nie moemy sobie pozwoli na to, by ca wadz odda w przypadkowe rce, nie moemy zlekceway gosu opinii

93

publicznej, jakkolwiek byby on niky i niewyrany w ramach systemw wikszociowych, niepodobna bymy pozwolili drobnym mniejszociom tyranizowa swymi decyzjami wszystkie inne grupy. Wanie dlatego musimy radykalnie przeksztaci prostackie metody drugiej fali, ktre po dzi dzie su do kreowania rzekomej wikszoci. Potrzebne nam s nowe pomysy przeznaczone dla demokracji mniejszoci; pomysy, ktre pomog ujawnia odmiennoci, nie za maskowa je przy uyciu siy czy za spraw faszywych wikszoci montowanych dziki komplikowaniu procedur gosowania i zasad ustalania wynikw. Mwic krtko, musimy tak zmodyfikowa cay system, aby wzmocni rol rozproszonych mniejszoci, i umoliwi im wykreowanie rzetelnej wikszoci. W spoecznociach drugiej fali wybory jako wyraz gosu ogu byy dla elit rzdzcych wanym mechanizmem sprzenia zwrotnego. Kiedy wikszo przestawaa akceptowa istniejce warunki i odzwierciedlio si to w gosach co najmniej pidziesiciu jeden procent wyborcw, elity rzdzce musiay wymieni partie u wadzy, zmieni koalicje, programy polityczne czy te dokona jakich innych zmian. Nawet w masowych spoeczestwach dnia wczorajszego, owa zasada pidziesiciu jeden procent stanowia instrument toporny, czysto ilociowy. Wyznaczanie wikszoci na mocy decyzji wyborcw niczego w istocie nam nie mwi o jakoci ludzkich pogldw. Moemy si w ten sposb dowiedzie, jak wielu ludzi w danym momencie chce X, ale nie bdziemy wiedzieli nic o tym jak bardzo. Zupenie ju nie wiadomo, co byliby gotowi ofiarowa za X, co jest informacj o kluczowym znaczeniu w spoecznociach zbudowanych z mniejszoci. Podobnie te mechanizm wyborczy nie potrafi przekaza ostrzeenia, e jaka mniejszo czuje si tak zagroona, albo e jaka kwestia jest dla niej w takim stopniu spraw ycia lub mierci, i pogldom owej mniejszoci naley si wiksza ni normalnie uwaga. Owe dobrze znane niedostatki zasady wikszoci byy tolerowane w spoeczestwach masowych z tej midzy innymi racji,

94

e mniejszociom brak byo z reguy siy, ktra pozwoliaby stawi czoo funkcjonujcemu systemowi. W dzisiejszym spoeczestwie, w ktrym powstay niesychanie bogate systemy pocze, w ktrym jednoczenie wszyscy naleymy do grup mniejszociowych, nie jest to ju prawd. W odartym z masowoci spoeczestwie trzeciej fali systemy sprze zwrotnych pochodzce z industrialnej przeszoci staj si cakowicie niewydolne, co sprawia, e z takich form jak wybory czy badania opinii publicznej trzeba bdzie korzysta na zupenie nowe sposoby. Na szczcie technologie trzeciej fali toruj drog demokracji trzeciej fali. W zdumiewajco nowym kontekcie raz jeszcze stawiaj one na porzdku dnia kwestie, ktre zaprztay twrcw Stanw Zjednoczonych dwiecie lat temu. Owe technologie umoliwiaj pojawienie si nowych, dotd nierzeczywistych form demokracji. Demokracja na p bezporednia Drugim kamieniem wgielnym jutrzejszego ustroju politycznego musi sta si zasada demokracji na p bezporedniej", ktra oznacza bdzie, e zamiast zdawania si na reprezentantw bdziemy w wikszym stopniu reprezentowa sami siebie. Poczenie tych dwch rozwiza daje wanie demokracj na p bezporedni. Widzielimy ju, e rozpadnicie si jednogonej, wsplnej opinii podwaa samo pojcie reprezentacji. Jeli po powrocie od urn ginie te jedno wyborcw, to kogo waciwie reprezentuje pose? Z drugiej za strony, czonkowie cia prawodawczych w coraz wikszym stopniu polega musz na zawodowych urzdnikach i odwoywa si do pomocy ekspertw z zewntrz. W Wielkiej Brytanii czonkowie parlamentu z racji braku kompetencji w poszczeglnych sprawach notorycznie okazuj si bezsilni wobec biurokracji z Whitehall, co sprawia, e wadza w duej mierze naley do nieobieralnych urzdnikw. W Stanach Zjednoczonych Kongres postanowi zrwnoway

95

wpywy wadzy wykonawczej, ale w efekcie stworzy tylko wasn biurokracj: Kongresowe Biuro Budetowe, Biuro Rzeczoznawcw Technicznych i wiele innych agencji oraz instytucji doradczych, przenoszc w ten sposb problem z zewntrz na sam Kapitol. Nasi wybieralni reprezentanci wiedz coraz mniej o wielu kwestiach, ktre przychodzi im rozstrzyga, musz wic w coraz wikszym stopniu polega na opinii innych. Nasi przedstawiciele przestali ju nawet reprezentowa samych siebie. Rnego typu zgromadzenia ustawodawcze teoretycznie miay te by miejscami, w ktrych dochodzioby do pogodzenia konkurencyjnych da rnych mniejszoci. Przedstawiciele mieli w ich imieniu dobija kompromisowych targw. Przy dzisiejszych topornych narzdziach politycznych rodem z epoki drugiej fali, aden z posw nie jest w stanie dotrze do niezliczonych grupek, ktrych interesy ma reprezentowa, a c dopiero mwi o efektywnej obronie ich interesw. Wszystko wyglda tym gorzej, im bardziej ugina si pod ciarem prac Kongres w USA, Bundestag w Niemczech czy Storting w Norwegii. To pozwala zrozumie, skd bierze si bezkompromisowo grup nacisku, ktre zawizuj si wok jednej, konkretnej sprawy. Nie widzc moliwoci wyrafinowanych uzgodnie czy targw, grupy te ani myl wchodzi w jakiekolwiek ugody z istniejcym systemem. W efekcie upada take teoria rzdu przedstawicielskiego jako najwyszego mediatora. Zaamanie si systemu negocjacji, parali instytucji przedstawicielskich oznaczaj, e w dugim okresie wiele z decyzji, ktre obecnie podejmowane s przez niewielk liczb pseudoreprezentantw, bdzie musiao by przekazanych samym wyborcom. Skoro wybierani przez nas rozjemcy nie potrafi zawiera umw w naszym imieniu, musimy to robi sami. Jeli prawa przez nich stanowione coraz bardziej odbiegaj od naszych potrzeb i nie daj im wyrazu, to musimy sprawy przej we wasne rce, do tego jednak potrzeba nam nowych instytucji i nowych technologii. Rewolucjonici drugiej fali, ktrzy zaprojektowali najwaniejsze

96

dzisiaj instytucje, dobrze orientowali si w moliwociach demokracji bezporedniej: znali dowiadczenia rad miejskich z Nowej Anglii i organicznego formowania si wsplnej opinii w niewielkich grupach. Wiksze jednak wydaway si wwczas ograniczenia takiej formy demokracji. McCauley, Rood i Johnson, ktrzy wystpili z propozycj wprowadzenia w USA instytucji referendum oglnonarodowego pisz: W The Federalist podnoszono dwa zastrzeenia wobec takiego rozwizania. Po pierwsze, bezzwocznie przekada ono na jzyk polityki dorane i emocjonalne reakcje publiczne. Po drugie, istniejce podwczas rodki cznoci czyniy pomys niemoliwym do zrealizowania". Problemy te nie straciy na znaczeniu. Czy sfrustrowana i podekscytowana publiczno amerykaska gosowaaby w poowie lat szedziesitych za zrzuceniem na Hanoi bomby nuklearnej czy te przeciw? Czy ludzie w Niemczech Zachodnich oburzeni na terrorystw z grupy Baader-Meinhof opowiedzieliby si za stworzeniem obozw dla organizatorw zamachw i ich zwolennikw? Jakiemu stanowisku daliby wyraz Kanadyjczycy w plebiscycie na temat Quebecu w tydzie po przejciu wadzy przez Ren Levesque'a? Przyjmuje si, e wybierani przedstawiciele reagowa bd w sposb mniej emocjonalny i bardziej rozwany ni ich elektorat. Niemniej z problemem nadmiernie emocjonalnych reakcji mona stara si upora na rne sposoby: ogaszajc referendum z pewnym opnieniem, ktre pozwolioby na ochonicie nastrojw, albo te przeprowadzajc powtrne gosowanie dla potwierdzenia rozstrzygnicia, ktre zapado w pierwszym. Mona sobie poradzi take z innymi zastrzeeniami. Dawne ograniczenia, jeli chodzi o charakter rodkw cznoci, nie stanowi ju przeszkody dla rozwijania form demokracji bezporedniej. Wspaniae osignicia wspczesnej techniki komputerowej otwieraj zawrotne wrcz moliwoci, jeli chodzi o powszechny udzia obywateli w podejmowaniu decyzji politycznych. Kilka lat temu moglimy odnotowa historyczne wydarzenie:

97

pierwsze na wiecie elektroniczne posiedzenie wsplnoty mieszkacw, ktre przeprowadzono w miecie Columbus w Ohio przy uyciu sieci telewizji kablowej Qube. Dziki owemu systemowi cznoci interakcyjnej, mieszkacy maych przedmie Columbus uczestniczyli w decyzjach dotyczcych przyszoci miasta. Siedzieli u siebie w domach, a przyciskajc guziki natychmiast wypowiadali si w takich sprawach jak przeznaczenie rnych obszarw miejskich, przepisy budowlane czy budowa autostrady. Ich moliwoci nie ograniczay si tylko do gosowania tak-nie, kanaem fonicznym mogli bowiem dawa wyraz bardziej zoonym opiniom, chociaby monitujc prowadzcego, aby przeszed ju do nastpnego punktu programu. Bya to pierwsza i bardzo jeszcze nieporadna zapowied przyszych moliwoci, jakie otworz si przed demokracj bezporedni. Za spraw coraz bardziej zaawansowanych komputerw, satelitw, telefonw, czy kablowych, wyrafinowanych technik badania opinii publicznej i wielu, wielu innych narzdzi, wyksztacony obywatel moe po raz pierwszy w dziejach uczestniczy samodzielnie w tworzeniu politycznych decyzji. Nie chodzi tu o rozstrzyganie alternatyw, wybr typu alboalbo. Nie chodzi o zastpienie obecnego systemu elektronicznymi zgromadzeniami miasteczkowymi, o czym mtnie wspomina Ross Perot. Potrzebne i moliwe s bardziej wyszukane i elastyczne procedury i z ca pewnoci nie chodzi o konflikt demokracji poredniej i bezporedniej, opierajcej si na przedstawicielach obywateli i na nich samych. Z pewnoci zostanie wymylonych wiele formu, ktre pozwol na poczenie obu postaci demokracji. Ju teraz czonkowie Kongresu i najrniejszych innych cia ustawodawczych tworz wasne komisje problemowe, aczkolwiek sami wyborcy w aden sposb nie mog zmusi swoich reprezentantw, aby powoali robocze zespoy dla spraw zaniedbywanych czy wysoce kontrowersyjnych. Dlaczego by jednak nie umoliwi tego wyborcom, poprzez uznanie obligujcej mocy petycji? Nie upieramy si przy tej propozycji ani przy adnym innym

98

konkretnym rozwizaniu, albowiem w tej chwili najwaniejsze jest, aby postawi pewien generalny problem: jest moliwa caa mnogo sposobw uelastycznienia i zdemokratyzowania ustroju, ktry jest dzi bliski zapaci, gdy bardzo niewiele osb czuje, e ma w nim swoich przedstawicieli. Musimy wystpi z kolein mylowych, ktre zostay wycinite w cigu ostatnich trzystu lat. Niepodobna ju, bymy rozstrzygali swoje problemy przy uyciu ideologii, modeli i rachitycznych struktur, ktre nale do przeszoci drugiej fali. Gro one trudnymi do przewidzenia konsekwencjami, dlatego wszelkie tego typu innowacje musz najpierw zosta dokadnie wyprbowane w wersji lokalnej, zanim zastosuje sieje w globalnej skali. Cokolwiek moemy sdzi o tej czy innej szczegowej propozycji, dawne wtpliwoci pod adresem demokracji bezporedniej trac na sile dokadnie wtedy, gdy coraz silniej wysuwane s zastrzeenia wobec ustrj w przedstawicielskich. Dziwaczna, czy nawet niebezpieczna przy pierwszym wejrzeniu, demokracja na p bezporednia jest zapewne ide umiarkowan, ktra dopomoe w zaprojektowaniu sprawnych instytucji dnia jutrzejszego. Podzia decyzji Przekazanie w ramach ustroju wikszej siy mniejszociom oraz pozwolenie obywatelom na to, aby bardziej bezporednio uczestniczyli w rzdach, to wane przedsiwzicia, ale i one s rozwizaniami tylko czstkowymi. Trzecia z ywotnych zasad polityki przyszoci bdzie musiaa przeciwstawi si pichceniu decyzji politycznych w jednym rondlu, w imi przeniesienia ich w sfery, ktrych dotycz. Nie wystarczy sama wymiana przywdcw; nieodzowny jest take podzia decyzji. Niektrych problemw nie daje si rozwiza na szczeblu lokalnym, inne s nie do rozstrzygnicia na szczeblu oglnokrajowym, jeszcze inne wymagaj dziaa podejmowanych jednoczenie na wielu szczeblach. Co wicej, miejsce, w ktrym

99

rozstrzygaj si losy danej kwestii, nie pozostaje stae, lecz zmienia si w czasie. Aby usun dzisiejsze zatory decyzyjne, ktre powstaj z racji przecienia instytucji, trzeba decyzje rozczonkowywa, czci skadowe czyni problemem bardziej powszechnej rozwagi, a miejsce dokonywania wyboru dostosowywa do charakteru zagadnienia. Dzisiejsze rozwizania polityczne stanowi jawne pogwacenie tej zasady. Problemy poprzenosiy si w bardzo rne miejsca, ale wadza decyzyjna jest bez porwnania bardziej nieruchawa. Zdecydowanie zbyt wiele rozstrzygni podejmowanych jest na szczeblu centralnym, a struktura instytucji jest najbardziej zawia i pena organizacyjnych ornamentw na poziomie pastwowym. Niedostateczna liczba decyzji zapada na szczeblu ponadnarodowym i potrzebne do tego celu struktury s dopiero w powijakach; podobnie jest te z kwestiami, ktre regulowane s na poziomach lokalnych: w skali stanw, hrabstw, miast, grup spoecznych, ktre powstaj nie wedle kryterium geograficznego. Jeli chodzi o w poziom ponadpastwowy, jestemy dzi politycznie rwnie niedojrzali i zacofani, jak bylimy na poziomie pastwowym trzysta lat temu, kiedy rozpoczynaa si rewolucja przemysowa. Tymczasem przez przeniesienie decyzji na szczebel wyszy od pastwa narodowego nie tylko otwiera si moliwo skutecznego uporania si z problemami, ktre nale wspczenie do najtrudniejszych i najbardziej zapalnych, ale zarazem odcia zablokowane centra pastwowe. Podzia decyzji jest rozwizaniem o bardzo istotnym znaczeniu. Niemniej przeniesienie czci decyzji na wyszy szczebel jest rozwizaniem dopiero czci problemu, gdy rwnie oczywista jest konieczno manewru w przeciwnym kierunku, w wyniku ktrego znaczna cz rozstrzygni podejmowana by bya na szczeblach niszych od centrum pastwowego. Znowu nie chodzi tutaj o sytuacj antynomiczn; o wybr midzy absolutn decentralizacj a absolutn centralizacj. Problemem jest inne rozmieszczenie praw do podejmowania decyzji

100

w systemie, ktry tak przesadnie akcentowa centralizacj, e centrum jest paraliowane przez coraz obficiej napywajce informacje. Polityczna decentralizacja sama przez si nie gwarantuje demokracji: moliwe s przypadki bardzo dokuczliwej tyranii lokalnej, a lokalni politycy bywaj o wiele bardziej skorumpowani ni ich odpowiednicy na niwie pastwowej. Co wicej, cakiem czsto przeniesienie uprawnie decyzyjnych na nisze szczeble ma charakter pozorny i suy w istocie interesom centrum. Tak czy owak, niezalenie od tych wszystkich zagroe, to jedno nie ulega wtpliwoci, e nie uda si przywrci sprawnoci i skutecznoci bardzo wielu instytucjom rzdowym bez podziau centralnej wadzy. Ciar problemw decyzyjnych trzeba zmniejszy przez jego rozczonkowanie i przeniesienie znacznej czci na nisze poziomy. Nie chodzi tutaj o nawoywania romantycznych anarchistw, by przywrci gminn demokracj, ani te gniew zamonych podatnikw, ktrzy chcieliby zredukowa system wiadcze dla ubogich. Chodzi tu o prosty fakt, e kada polityczna struktura nawet jeli wyposaona jest w rozbudowan sie komputerow - moe zawsze przetworzy i zuytkowa tylko okrelon ilo informacji, moe upora si tylko z okrelon liczb decyzji o okrelonym charakterze, obecne za instytucje rzdowe bezradnie uginaj si pod brzemieniem wyranie dla nich zbyt wielkim. Na dodatek prawd jest, e instytucje rzdowe musz przystawa do struktury gospodarki, systemu informacyjnego i do wielu innych cech ycia spoecznego. Jestemy dzi wiadkami zasadniczej decentralizacji i regionalizacji produkcji oraz przedsiwzi gospodarczych. Nie jest wykluczone, e podstawow jednostk przestaje by gospodarka w skali pastwa. Podkrelalimy ju wczeniej, e widzimy oto, jak pojawia si ogromna wielo wytwarzajcych rozliczne powizania podukadw w ramach gospodarki kadego narodu. W przypadku korporacji dostrzegamy denia nie tylko do wewntrznego rozczonkowania, ale take do geograficznej decentralizacji. Wszystko to jest w znacznej mierze odzwierciedleniem

101

ogromnego przeobraenia w przepywie informacji przez spoeczestwo. Wraz z tym jak sabnie potga centralnych sieci przekazu, dokonuje si wskazywana przez nas wczeniej redukcja masowego charakteru komunikacji w obrbie spoeczestwa. Mno si sieci kablowe, systemy komputerowe, ukady prywatnej poczty elektronicznej, informacja wdruje midzy uytkownikami zarejestrowana na kasetach, a wszystko to s skadniki wielkiego procesu decentralizacji. Nie jest przeto moliwe, aby wyzbywanie si owych form masowych przez poczynania gospodarcze, komunikacyjne oraz przez wiele innych wanych spoecznie sfer nie wymusio wczeniej lub pniej decentralizacji take w obszarze decyzji politycznych. To za nie moe si ograniczy do czysto kosmetycznych ulepsze w istniejcych instytucjach politycznych. Bd toczone wielkie batalie o kontrol nad budetem, podatkami, ziemi, energi i innymi zasobami. Podzia uprawnie decyzyjnych nie bdzie atwy jest jednak nieunikniony w krajach, w ktrych nastpi przerost centralizmu. Rozbudowujce si elity Pojcie bagau decyzyjnego" jest bardzo wane dla zrozumienia problemw demokracji. Kada spoeczno, aby funkcjonowa, wymaga pewnej liczby decyzji politycznych o odpowiednim charakterze. W istocie, kade spoeczestwo ma sobie waciw struktur decyzyjn. Im liczniejsze, zrnicowane, czste i skomplikowane s decyzje konieczne dla jego dziaania, tym wikszy jest baga decyzyjny". Sposb, w jaki w baga jest dzielony, okrela stopie demokratyzacji danego spoeczestwa. W spoecznociach preindustrialnych, gdzie podzia pracy mia charakter szcztkowy, a zmiany dokonyway si nad wyraz powoli, liczba niezbdnych decyzji politycznych czy administracyjnych bya minimalna, a w efekcie niewielki te by ich baga decyzyjny. Mae, niezbyt wyksztacone, niewyspecjalizowane elity feudalne czy monarchiczne mogy z lepszym lub gorszym

102

skutkiem polega na sobie samych, z nikim nie dzielc brzemienia decyzji. Demokracja w naszym dzisiejszym rozumieniu pojawia si dopiero wtedy, gdy baga decyzyjny nabrzmiewa tak bardzo, e stare elity nie potrafi si z nim upora. Druga fala przyniosa ze sob rozbudowany handel, znacznie gbszy podzia pracy, a take wydwigna spoeczestwa na zupenie nowy poziom skomplikowania i w ten sposb spowodowaa tego samego rodzaju implozj decyzyjn, ktr wiedzie dzi ze sob trzecia fala. Zdolnoci decyzyjne starych elit okazay si niewystarczajce i trzeba byo nowych elit i subelit, aby uporay si z bagaem decyzji. W tym za celu trzeba byo zaprojektowa rewolucyjne instytucje polityczne. Wraz z tym, jak rozwijao si i dalej komplikowao spoeczestwo industrialne, elity odpowiedzialne za jego integracj - technicy wadzy" - nieustannie potrzeboway zastrzyku wieej krwi, aby podoa bagaowi informacyjnemu. By to niewidoczny, a zarazem nieunikniony proces, dziki ktremu klasa rednia coraz silniej bya wcigana na aren polityczn. To owa potrzeba skutecznych decyzji politycznych prowadzi do amania systemu przywilejw, wytwarzajc coraz wicej nisz, ktre wypenia trzeba z niszych poziomw hierarchii spoecznej. Jest to by moe uproszczony obraz ycia spoecznego, niemniej poucza nas on, e zakres demokracji mniej zaley od dzie kultury, Marksowskich klas, odwagi wojennej, zdolnoci retorycznych czy politycznej woli, a bardziej jest zaleny od charakteru bagau decyzyjnego, ktry dwiga dane spoeczestwo. Im bardziej wzrasta w baga, tym bardziej wymusi on ostatecznie demokratyczne uczestnictwo w rozstrzygniciach. Kiedy wzrasta w baga, wtedy problem demokracji przestaje by kwesti chci czy niechci, a staje si spraw koniecznoci, gdy bez demokratycznych rozwiza ustrj spoeczny nie moe sobie poradzi. Z uwag tych wynika sugestia, e najprawdopodobniej stanlimy u progu nowego obszaru demokracji. Chocia brzemi

103

decyzyjne przytacza dzi prezydentw, premierw i rady ministrw, to zarazem - po raz pierwszy od pocztkw rewolucji przemysowej - otwiera przed nami fascynujce perspektywy radykalnie nowego uczestniczenia w sferze polityki. Potrzeba nowych instytucji politycznych towarzyszy potrzebie nowych form ycia rodzinnego, edukacji i organizacji wsplnotowych. Potrzeba ta ma gbokie korzenie w poszukiwaniu nowych rde energii, nowych technologii i nowych sposobw produkcji. Odzwierciedla ona przewrt w systemie komunikacji midzyludzkiej i zwizana jest z potrzeb nowego uksztatowania relacji ze wiatem nieindustrialnym. Mwic krtko, chodzi tu o polityczny odblask tych wszystkich kumulatywnych zmian, ktre dokonuj si naraz w mnogoci innych sfer. Jeli nie widzi si tych powiza, nie mona poj sensu wydarze, o ktrych kadego dnia powiadamiaj nas nagwki gazet. Gdyby usiowa sprowadzi wspczesne konflikty polityczne do wsplnego mianownika, to nie chodzi bynajmniej o walk bogaczy z biedot, waniakw z niewanymi, nie chodzi o starcie grup etnicznych czy nawet kapitalistycznej wizji wiata z wizj socjalistyczn. Najwaniejsza walka rozgrywa si dzi pomidzy tymi, ktrzy chc wspiera i utrwala spoeczno industrialn, a tymi, ktrzy chc poza ni wykroczy. Twrcza powinno Zadaniem jednych pokole staje si tworzenie cywilizacji, zadaniem innych ich ochrona. Generacje, ktre rozpoczy drug fal, zostay przez warunki zmuszone do dziaa twrczych. Ludzie typu Monteskiusza, Milla, Madisona musieli dopiero wymyli wikszo tych form, ktre my dzisiaj traktujemy jako oczywiste i stae. Poniewa znaleli si pomidzy dwiema cywilizacjami, byli skazani na wyobrani. We wszystkich sferach ycia spoecznego: w rodzinach, szkoach, firmach, kocioach, w systemie energetycznym i systemie cznoci stajemy w obliczu koniecznoci stworzenia nowych form trzeciej fali. Tak samo

104

zaczyna dzia si z milionami ludzi w wielu krajach. Nigdzie jednak anachroniczno nie jest bardziej jawna i bardziej niebezpieczna ni w sferze ycia politycznego, nigdzie te nie ma wikszego niedostatku wyobrani, rzutkoci i gotowoci do przygotowania przyszych zmian. Nawet ludzie olniewajco innowacyjni w miejscu swojej pracy - biurze prawniczym, laboratorium, kuchni, klasie szkolnej, magazynie - drtwiej na sam wzmiank o tym, e nasza konstytucja i polityczne struktury s przedawnione i wymagaj radykalnej przebudowy. Wizja gbokich politycznych transformacji, ze wszystkimi tego niebezpieczestwami, okazuje si tak przeraajca, e obecny stan rzeczy, skdind surrealistyczny i zniewalajcy, nagle wydaje si najlepszym na wiecie rozwizaniem. Z drugiej strony mamy w kadym spoeczestwie grupk pseudorewolucjonistw, ktrzy gboko zakorzenieni w ideologii drugiej fali, adnej propozycji nie traktuj jako wystarczajco radykalnej: mamy przeto dyluwialnych marksistw, anarchoromantykw, fanatykw prawicowych, rasistowskich demagogw, religijnych zelotw, gabinetowych buntownikw i bogobojnych terrorystw, ktrzy ni o totalitarnych technokraci ach, redniowiecznych utopiach czy pastwach teokratycznych. Nawet wtedy, kiedy w wielkim pdzie wkraczamy w now epok dziejow, oni dalej houbi swoje marzenia, rodem z pokych kart niegdysiejszych traktatw politycznych. Tym jednak, co czeka nas jako efekt zaostrzajcego si podstawowego starcia, nie jest spenienie ktrejkolwiek z dawnych rewolucyjnych wizji: ani awangardowa partia nie bdzie obala rzdzcych elit w imieniu zacofanych mas, ani nie dojdzie do adnego spontanicznego, oczyszczajcego przewrotu masowego, ktry wyzwoli miay akty terroryzmu. Nowe polityczne struktury cywilizacji trzeciej fali nie narodz si w jednym, gwatownym zrywie, lecz pojawi si w wyniku tysicznych innowacji i konfliktw, ktre na rnych szczeblach i w rnych miejscach rozgrywa si bd przez cae dekady. Wcale to nie wyklucza moliwoci uycia przemocy w drodze

105

do dnia jutrzejszego. Przejcie od cywilizacji pierwszej fali do cywilizacji fali drugiej jest krwawym dramatem penym wojen, rebelii, godu, wymuszonych migracji, zamachw stanu i okruciestw. Dzisiaj, gdy stawka jest wysza, czas krtszy i wiksze przyspieszenie, niebezpieczestwa s jeszcze wiksze. Wiele zaley od zrcznoci i inteligencji obecnych elit, subelit i superelit. Gdyby miay si okaza rwnie krtkowzroczne, wyzbyte wyobrani i sparaliowane strachem jak wikszo panujcych grup w przeszoci, zwikszy to tylko ryzyko przemocy i gwatownego unicestwienia samych elit. Jeli natomiast, przeciwnie, dadz si one nie trzeciej fali, jeli zrozumiej potrzeb rozszerzenia formuy demokracji, wtedy mog same wczy si w proces budowania nowej cywilizacji, jak zrobiy to najmdrzejsze z elit pierwszej fali, ktre potrafiy dostrzec nadchodzenie spoeczestwa industrialnego, zbudowanego na technice i potrafiy wspdziaa w jego tworzeniu. Warunki zmieniaj si w zalenoci od kraju, ale nigdy dotd nie byo tak wielu dobrze wyksztaconych ludzi, ktrych zbiorowym orem jest niebywale rozbudowana wiedza. Nigdy dotd nie byo tak liczne grono osb yjcych w dostatku, ktry by moe niepewny i budzcy rne problemy, jest jednak wystarczajcy, by da im czas i zapa do obywatelskich trosk oraz dziaa. Nigdy dotd nie byo tak wielkich rzesz, ktre mog podrowa, zapoznawa si z innymi kulturami i uczy si od nich. Nade wszystko za: nigdy dotd tak wielu nie miao do zyskania tak wiele, gdyby koniecznym i gbokim przemianom zapewni spokojny przebieg. Elity, chociaby najbardziej wyksztacone, same z siebie nie stworz nowej cywilizacji. Do tego potrzeba bdzie energii caego narodu, ktra jest ju dostpna i tylko trzeba pomc jej si wyzwoli. Powiemy wicej: jeli zwaszcza my, yjcy w krajach o najwyej rozwinitej technice, za jasny i wyrany cel obierzemy sobie stworzenie zupenie nowych instytucji, konstytucji i ustrojw, damy ujcie nie tylko energii, ale take czemu wicej: zbiorowej wyobrani. Im wczeniej zaczniemy projektowa alternatywne rozwizania

106

polityczne, ktrych podstaw bd trzy omwione wyej zasady - sia mniejszoci, demokracja na p bezporednia, podzia decyzji - tym wiksze mamy szans na pokojowe przemiany. To prby ich blokowania, a nie one same, gro zaburzeniami i niepokojami. To wynikajce z zalepienia usiowania, by broni tego, co anachroniczne, rodz niebezpieczestwo rozlewu krwi. Wynika z tego, e aby unikn wstrzsw i przemocy, ju teraz musimy si zaj problemem przestarzaej struktury politycznej wspczesnego wiata. Kwestia ta musi sta si przedmiotem zainteresowania nie tylko specjalistw: konstytucjonalistw, ekspertw od prawa wyborczego, politykw, ale take opinii publicznej: stowarzysze, zwizkw zawodowych, kociow, organizacji kobiecych, grup etnicznych i rasowych, naukowcw, gospody domowych i biznesmenw. Po pierwsze, trzeba zainicjowa moliwie jak najszersz debat w sprawie potrzeby nowego systemu politycznego, ktry byby dostrojony do wymaga trzeciej fali. Potrzebne bd konferencje, programy telewizyjne, konkursy, wiczenia symulacyjne, fingowane konstytuanty, aby uzyska jak najwicej wieych pomysw, jak najszerzej wyzwoli odwag mylenia na temat politycznej przebudowy. Trzeba bdzie do tego uy najnowoczeniejszych rodkw, od satelitw i komputerw po kasety wideo i interakcyjn telewizj. Nikt nie wie dokadnie, co niesie ze sob przyszo ani co najlepiej bdzie suy spoeczestwu trzeciej fali. Nie naley wyobraa sobie jakiej jednej masowej reorganizacji czy jednej rewolucyjnej i totalnej przemiany, ktra zostaaby podyktowana od gry. Myle trzeba o tysicach wiadomych, zdecentralizowanych eksperymentw. W nich nowe modele rozstrzygni politycznych wyprbowane zostan na szczeblach lokalnych i regionalnych, zanim wykorzysta si je na paszczynie pastwowej i ponadpastwowej. Zarazem jednak ju teraz trzeba zacz pozyskiwa zwolennikw takich eksperymentw w skali narodowej i midzynarodowej. Z powszechnego dzi zniechcenia, gniewu i rozgoryczenia w stosunku do rzdw drugiej fali

107

demagodzy mog wykrzesa ogie fanatycznego poparcia dla rzdw autorytarnych, ale mona je te wykorzysta na rzecz demokratycznej transformacji wiata. Gdyby udao si uruchomi wielki proces edukacyjny dokonywane naraz w wielu krajach antycypujce wprawki w nowej demokracji wtedy zostaoby zaegnane niebezpieczestwo totalitarne. Cae miliony ludzi trzeba przygotowa do przyszych przemieszcze i gronych kryzysw, jednoczenie wywierajc presj na istniejce instytucje polityczne, aby te szybciej podday si nieuniknionym zmianom. Przy wielkim oddolnym parciu nie mona zbyt wiele obiecywa sobie po dzisiejszych nominalnych przywdcach; prezydenci i premierzy, senatorzy i czonkowie wadz partyjnych w wikszoci nie bd pali si do tego, by kwestionowa zasady funkcjonowania tych wanie instytucji, ktre jakkolwiek zacofane, zapewniaj im pienidze, presti i wadz, a przynajmniej jej pozr. Zdarz si z pewnoci nieliczni dalekowzroczni politycy, ktrzy przycz si do walki o przebudow w imi przyszoci, wikszo jednak reagowa bdzie dopiero wtedy, gdy nie uda si ju lekceway zewntrznych naciskw lub gdy kryzys bdzie ju tak zaawansowany i bliski konwulsyjnych wstrzsw, e nie zobacz ju adnej innej moliwoci. Odpowiedzialno za zmiany spoczywa zatem na nas i wanie od siebie musimy zacz, gdy to siebie musimy nauczy tego, by nie odwraca si odruchowo z lkiem od wszystkiego co nowe, zaskakujce, pozornie ekstrawaganckie. Oznacza to bdzie wydanie walki wszystkim tpicielom idei, ktrzy kad now sugesti bezzwocznie usiuj ukatrupi jako niepraktyczn i iluzoryczn, bronic w ten sposb tego, co dzi praktyczne i rzeczywiste, chocia zarazem jake czsto absurdalne, zniewalajce i niefunkcjonalne. Oznacza to bdzie przeto walk o wolno wypowiedzi, o prawo do goszenia pomysw nawet najbardziej heretyckich. w proces wielkiej przebudowy zainicjowa trzeba teraz, zanim dalsza dezintegracja systemw politycznych sprawi, e na

108

ulice wypezn siy tyranii i nie uda si ju przej do demokracji XXI wieku drog pokj ow. Jeli zaczniemy ju teraz, take i my wraz ze swoimi dziemi wemiemy udzia w fascynujcym przeobraaniu nie tylko zmurszaych struktur politycznych, ale wrcz caej cywilizacji. Podobnie jak niegdysiejsi rewolucjonici, take i my zdani jestemy na twrcze mylenie.

109

KILKA INFORMACJI O AUTORACH

Prace Alvina i Heidi Tofflerw przez Washington Post" zostay okrelone jako wspaniae, przez Wall Street Journal" jako byskotliwe i elektryzujce, przez Business Week" jako niezwykle nowatorskie, podobnie zostay przyjte przez krytykw w innych krajach. Wydane w milionach egzemplarzy w ponad trzydziestu jzykach, publicznie lub prywatnie cytowane byy przez takie postacie ze wiata polityki jak Richard Nixon, Yasuhiro Nakasone czy Michai Gorbaczow. Kiedy Trzeci fal opublikowano w Chinach, zostaa natychmiast zaatakowana jako rozsiewacz duchowej zgnilizny Zachodu" i wycofana z obiegu. Kiedy jednak po wystpieniu Deng Xiaopinga ponownie zezwolono na jej sprzeda, znalaza si na drugim miejscu chiskiej listy bestsellerw. Staa si bibli ruchu demokratycznego, a kiedy ze stanowiska przewodniczcego partii komunistycznej usuwano ao Ziyanga, ktry wykaza zbyt wiele zrozumienia dla studentw demonstrujcych na placu Tienanmen, jednym z argumentw stao si jego spotkanie z Tofflerami. Chocia oboje broni si przed sowem przepowiednie", argumentujc, e nikt nie moe zna przyszoci, jest zarazem prawd, e udao im si z wyprzedzeniem - czasami o kilka dziesicioleci - opisa wiele zdarze, ktre potem wstrzsay wiatem. Mwili wic o komputerach, o upadku ZSRR, zjednoczeniu Niemiec, rozpadzie rodziny komrkowej, klonowaniu i kontroli urodzin, o nowych formach organizacji antybiurokratycznych, mnoeniu si nisz rynkowych i nisz komunikacyjnych, o rozwoju aliansw politycznych na rzecz jednej, konkretnej sprawy, o grupach nieformalnych i zainteresowaniu demokracj elektroniczn. Gwne prace Alvina i Heidi Tofflerw - Szok przyszoci, Trzecia fala i Powershift (Przejcie wadzy) - tworz trylogi, ktra prezentuje spjny model rodzcej si gospodarki i wyaniajcego si spoeczestwa. W ostatniej ksice, War and AntiWar (Wojna i antywojna), wypracowanym wczeniej metodom analizy poddaj wspczesne problemy wojny i pokoju. Jeli ta czy inna ksika pastwa Tofflerw zainteresowaa Was, bardzo chcielibymy si o tym dowiedzie, szczeglnie gdyby nasuny si Wam pomysy, jak przyspieszy nadejcie w Ameryce trzeciej fali. Wszelkie uwagi prosimy przesya pod adresem: The Progress & Freedom Foundation 1250 H Street N W, Suit 550 Washington, DC 20005 Tel: 202/4842312 Fax: 202/4849326 Poczta elektroniczna: PFF@aol.com

110