1

Powiat
S
w wojewdztwie mazowieckim
ZYDOWIECKI
2
200 lat
POWIatu SZYDOWIECKIEgO
3
Danuta
SomiSka-PaProcka
Szydowiec 2008
Powiat
S
w wojewdztwie mazowieckim
ZYDOWIECKI
4
Opinia naukowa
prof. dr hab. Waldemar Kowalski
Fotografie
WIESAW WISMONT
oraz Jan Gaworski (s. 127, 128, 133), Bogusaw Paprocki (s. 83, 91, 97, 101, 106, 111, 116, 121, 131, 132),
Henryk Pieczul ( s. 78, 95, 99, 104, 112), Barbara Polakowska (s. 115, 125, 126), Andrzej Rusak (s. 87, 115, 117),
Zbyszko Siemaszko (s. 76), Pawe Suchanek (s. 52)
Tumaczenie
Andrzej Diniejko
Opracowanie redakcyjne
Marzena Makowska
Ukad graficzny
Waldemar Oleszczak
Prace komputerowe
Marek Moko
Copyright by Danuta Somiska-Paprocka, 2008
Na okadce
Fragment obecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji Zachodniej
Antoniego Mayera von Heldensfeld, 1801-1804
ISBN 9788391981818
Wydawca: STAROSTWO POWIATOWE W SZYDOWCU
Wykorzystane rda ikonograficzne oraz reprodukowane dziea pochodz ze zbiorw:
Archiwum Pastwowego w Radomiu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Kielcach,
Muzeum Architektury we Wrocawiu, Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu,
Muzeum Ludowych Instrumentw Muzycznych w Szydowcu, Zakadu Architektury
Polskiej Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej, Krajowego Orodka Bada
i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie, Regionalnego Orodka Bada i Dokumentacji
Zabytkw w Kielcach, Biblioteki Gwnej Akademii witokrzyskiej w Kielcach,
Biblioteki Pedagogicznej w Szydowcu oraz z kolekcji Jerzego Turka z Szydowca
5
7 Od Wydawcy
9 WSTP
11 OSOBISTOCI
17 ZARYS DZIEJW
17 Podziay administracyjne
25 Bogactwa naturalne
25 Pradzieje
26 Okres piastowski
29 I Rzeczpospolita
41 Pod zaborami
57 II Rzeczpospolita
64 Po II wojnie wiatowej
69 WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE
69 rodowisko naturalne
77 Zabytki kultury i sztuki
77 Szydowiec
112 Chlewiska
124 Jastrzb
126 Orosko
135 Bibliografia
137 Summary

7
Od
Oddaj do rk Czytelnikw prac Danuty Somiskiej-Paproc-
kiej, ktra jest pierwsz prb popularnonaukowej monografii
powiatu szydowieckiego, a jednoczenie zarysem dziejw oraz
prezentacj jego walorw przyrodniczych i kulturowych.
Znajdujemy tu informacje o naturalnych wielowiekowych
zwizkach gospodarczych, spoecznych i kulturowych miast, osad
i wsi wchodzcych w skad obecnego powiatu, m.in. Szydowca,
Chlewisk, Jastrzbia, Mirowa i Oroska, a take szczeglnej roli,
jak odegra ten region w rozwoju przemysu i handlu.
Wydawnictwo prezentuje bogactwo urozmaiconego krajobrazu
oraz oryginalne zabytki architektury i sztuki. Jest przewodni-
kiem po miejscach historycznych wanych dla rodzimej tradycji,
przedstawia te postacie zwizane z regionem i zasuone w jego
rozwoju.
Wyraam przekonanie, e ta ksika, wydana z okazji 200-lecia
powstania powiatu szydowieckiego, speni bardzo poyteczn
rol. Bdzie przydatna w dydaktyce i wychowaniu w duchu lokal-
nego patriotyzmu. Uwiadomi zoon histori naszej rodzimej
ziemi oraz wzmocni poczucie tosamoci, tradycyjnej otwartoci
i wspczesnych aspiracji. Bdzie wreszcie atrakcj dla turystw
amatorw historii oraz regionalistw tej cigle rosncej rzeszy
mionikw Ziemi Szydowieckiej.
Starosta Szydowiecki
Wodzimierz Grlicki
8

Przedmiotem publikacji jest powiat szydowiecki poo-

ony w poudniowej czci wojewdztwa mazowieckie-
go i graniczcy z wojewdztwem witokrzyskim; w jego
skad wchodzi 5 gmin (Szydowiec, Chlewiska, Jastrzb,
Mirw, Orosko) i 88 soectw. Stolic powiatu jest miasto
Szydowiec pooone przy drodze krajowej E-7 Warsza-
waRadomKrakw, w pobliu linii kolejowej oraz due-
go wza kolejowego w Skarysku-Kamiennej. Powierzch-
nia powiatu wynosi 450 km, a liczba ludnoci przekracza
40 600 mieszkacw. Sie osadnicz tworz: miasto Szy-
dowiec i 96 miejscowoci wiejskich.
Celem wydawnictwa jest zaprezentowanie dziejw oraz
walorw przyrodniczych i kulturowych tego obszaru,
jego specyfiki i oryginalnoci w skali lokalnej i ponadre-
gionalnej.
Region, poczony w okresie I Rzeczypospolitej licznymi
wizami pastwowymi, spoeczno-gospodarczymi i kul-
turowymi z Maopolsk (Sandomierskiem), rozwija si
w ramach wielkich wasnoci monowadczych oraz dbr
kocielnych i szlacheckich; od 1795 r. wchodzi w skad
Galicji Zachodniej w zaborze austriackim, nastpnie Ksi-
stwa Warszawskiego, a od 1815 do 1914 r. Krlestwa
Polskiego w zaborze rosyjskim. Status powiatu uzyska po
raz pierwszy w 1810 r.
O specyfice tego terenu wiadczy urozmaicony krajobraz:
od wzgrz i wzniesie Wyyny Kielecko-Sandomierskiej
na poudniu po Rwnin Radomsk na pnocy, z re-
zerwatami i pomnikami przyrody oraz obszarami krajo-
brazu chronionego. Wikszo obszaru ley w zlewisku
rzeki Szabaswki (dopywu Radomki), ktrej ramiona
wschodnie i zachodnie cz si koo Zaborowia.
Wystpujce tu surowce byy przedmiotem eksploatacji
i obrbki jeszcze w epoce kamienia (krzemie), w re-
dniowieczu i w okresie nowoytnym (piaskowiec, rudy
elaza). Orodki ich wydobycia i przetwarzania liczyy
si w potencjale gospodarczym Staropolskiego Okrgu
Przemysowego. Bogate tradycje kamieniarskie (kontynu-
owane po dzie dzisiejszy) i hutnicze wyrniaj powiat
w skali kraju, a zabytkowa huta elaza w Chlewiskach
jest unikatem w skali europejskiej. Tradycje te utrwaliy
nazwy miejscowe, np.: Ruda, Kopalnia, Kunia, Kunica,
Huta, Hucisko, Goworek (od: gwarek = grnik), Piece
(wapienniki), Tracze (tartak), Budki i Majdanki (osady
rdlene), a take figury w. Barbary stawiane przez gr-
nikw swej patronce.
Obiekty dawnego grnictwa kamiennego (omy piaskow-
ca) wraz z interesujcymi odsoniciami i formami morfo-
logicznymi s wykorzystywane w edukacji przyrodniczej
i kulturowej.
Przejawem wysokiego poziomu kultury materialnej i rze-
miosa byy produkowane w Szydowcu od 4. wierci
XIX w. po rok 1939 sawne bryczki, a w okresie mi-
dzywojennym nadwozia do samochodw, ktre jedziy
w Warszawie jako pierwsze w Polsce takswki.
Sigajce redniowiecza tradycje rzemiosa i handlu s kon-
tynuowane po dzie dzisiejszy, choby w formie wyrobw
ze szka i ceramiki oraz cotygodniowych targw, rwnie
w dziaalnoci Cechu Rzemios Rnych w Szydowcu.
W
10
Pozostaociami bogatej historii powiatu s historycznie
uksztatowana struktura przestrzenna i bogate zasoby
dziedzictwa kulturowego. Najcenniejszym i najlepiej za-
chowanym dzieem architektury i sztuki jest pnogo-
tycki koci pw. w. Zygmunta w Szydowcu, w ktrego
budowie i wyposaeniu zaangaowane byy warsztaty
maopolskie i czeskie lub saksoskie oraz artyci pocho-
dzenia woskiego. To klejnot w szydowieckiej koronie,
wany dla rodkowoeuropejskiego krgu kulturowego.
Oryginalnym dzieem jest te, wielokrotnie niszczony
i restaurowany, pnorenesansowy ratusz szydowiecki
i stojcy przed nim prgierz wiadek staropolskiego
prawa. Rwnie zamek ttnice dzisiaj yciem cen-
trum kultury i siedziba unikatowego w Polsce Muzeum
Ludowych Instrumentw Muzycznych naley do nie-
licznych, zachowanych w caoci, nowoytnych rezyden-
cji, wznoszonych i wyposaonych przez budowniczych,
kamieniarzy, sztukatorw i malarzy polskich, woskich
i niemieckich.
Udzia artystw nalecych do czoowych w XVI-XVII w.
orodkw artystycznych w kraju i za granic w realizacji
inwestycji wacicieli miasta i wadz miejskich wiadczy
o aspiracjach fundatorw i o randze Szydowca, przyci-
gajcego cudzoziemcw. Od roku 1576 osiedlali si tu
Szkoci, nastpnie ydzi, przyczyniajc si do rozwoju
handlu. Wrd napywajcych na te tereny Wochw wy-
rniali si budowniczowie i kamieniarze oraz specjalici
w zakresie hutnictwa wielkopiecowego. W wieku XVIII
i XIX w rozwoju i modernizacji grnictwa i hutnictwa
Staropolskiego Okrgu Przemysowego znaczc rol
odegrali Niemcy, Austriacy i Brytyjczycy.
Cenne zabytki architektury i sztuki znajduj si tak-
e w Chlewiskach. S to: najstarszy w powiecie koci
o metryce XIII-wiecznej, przebudowany i wyposaony
w XVI-XVII w. oraz otoczony krajobrazowym parkiem
nowoytny dwr.
Przykadem romantycznej rezydencji jest odrestaurowany
zesp dworski w Orosku, w ktrym mieci si ogl-
nopolskie Centrum Rzeby Polskiej instytucja kultury
z orodkiem pracy twrczej dla rzebiarzy i sta galeri
wspczesnej rzeby.
Spord miejsc historycznych na uwag zasuguj upa-
mitnione miejsca star i potyczek w czasie powstania
styczniowego w 1863 r. w Szydowcu, Stefankowie i Kro-
gulczy Mokrej, a z okresu II wojny wiatowej walk pod
Szydowcem we wrzeniu 1939 r. oraz tragicznej pacyfi-
kacji wsi Skoby w kwietniu 1940 r.
Wane miejsce pord cmentarzy wyznaniowych zajmuj:
cmentarz rz.-kat. w Chlewiskach, z grup unikatowych
nagrobkw eliwnych wykonanych w miejscowych od-
lewniach, oraz cmentarz ydowski w Szydowcu, nalecy
do najwikszych w Polsce nekropolii mozaistw, liczcy
ponad 3100 kamiennych nagrobkw-macew o oryginal-
nej symbolice.
Ksika dzieli si na dwie gwne czci: zarys dziejw po-
wiatu oraz walory przyrodnicze i kulturowe. Poprzedza je
prezentacja osb wanych dla historii i kultury regionu, a za-
mykaj bibliografia oraz tumaczenie streszczenia na jzyk an-
gielski. Na ilustracje skadaj si reprodukcje obrazw, rycin,
rysunkw, archiwalnych map, planw, drukw i fotografii
oraz zdjcia wspczesne w wikszoci Wiesawa Wismon-
ta. Przy monografii wsppracowa Bogusaw Paprocki.
11
Z regionem zwizanych jest wiele osobistoci
zajmujcych wane miejsce w yciu publicz-
nym i spoeczno-gospodarczym, nauce, kul-
turze i sztuce Polski. W redniowieczu byli to
Odrowowie i ich boczne linie: Chlewiccy
i Szydowieccy oraz biskupi krakowscy, ktrzy
przyczynili si do zasiedlenia tych terenw,
rozwoju grnictwa i hutnictwa (szczeglnie
Jakub i Sawko Szydowieccy, zaoyciele
miasta Szydowca oraz biskupi Wojciech Ja-
strzbiec i Zbigniew Olenicki, dziki ktrym
powstao miasto Jastrzb). Wielk karier
zrobili kolejni waciciele Szydowca i okolic,
a w XVI w. rwnie Opatowa i mielowa:
Stanisaw (1405-1493) i jego synowie Jakub
(1509) i Mikoaj (1480-1532), zwizani
z dworami krlewskimi Kazimierza Jagiello-
czyka, Jana Olbrachta i Zygmunta I, osigajc
godnoci kasztelanw i starostw, wreszcie
Krzysztof Szydowiecki (1467-1532), kanc-
lerz wielki koronny, na ktrym wygas rd
Szydowieckich. wiadectwem ich aspiracji s
koci i renesansowy zamek w Szydowcu.
Spord wadajcych od 1548 do 1802 r. do-
brami szydowieckimi Radziwiw, majcych
gwn siedzib na Litwie, szczeglne zasugi
pooyli Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierot-
ka (1559-1616), marszaek wielki litewski
oraz jego syn Albrycht Wadysaw (1589-
-1636); w tym okresie hrabstwo szydowiec-
kie przeywao rozkwit.
Ostatnia wacicielka hrabstwa, ks. Anna
Sapieyna (1772-1859), crka Andrzeja Za-
moyskiego, kanclerza Rzeczypospolitej, od
najmodszych lat zwizana z nurtem patrio-
tyczno-niepodlegociowym, angaowaa si
w powstania narodowe (kociuszkowskie,
listopadowe). Sprzyjaa inicjatywom gospo-
darczego i kulturalnego rozwoju hrabstwa;
w 1819 r. ufundowaa w Szydowcu gmach
szkoy elementarnej, z nowoczesnym progra-
mem nauczania.
Administratorem dbr Sapieyny by ks. Sta-
nisaw Staszic (1755-1826), jeden z najwybit-
niejszych przedstawicieli polskiego Owiece-
nia, niezmiernie zasuony dla rozwoju nauki,
owiaty i przemysu, m.in. Staropolskiego
Okrgu Przemysowego. Jednym z wycho-
wankw zaoonej przez Staszica w Kielcach
Akademii Grniczej (1818-1826) by in.
Antoni Klimkiewicz, budowniczy wielkich
piecw w Ostrowcu witokrzyskim (1837),
Aleksandrowie i Nadolnej k. Chlewisk.
W roku 1858 zmar w Chlewiskach i tam
zosta pochowany Wiktor Kozowski, nad-
leniczy w Chlewiskach, zasuony dla nauk
przyrodniczych, autor m.in. sownika lene-
go (1846) i niezwykej Biblioteki z drzew
O
Odrowowie
(s. 11, 26-28, 77, 82, 112, 118)
Chlewiccy
(s. 11, 27, 31, 32, 36, 112,
114-115, 118, 120)
Szydowieccy
(s. 11, 12, 27-32, 77, 82, 86-90,
93, 98, 99, 101, 110, 118)
Wojciech Jastrzbiec
(s. 11, 29)
Zbigniew Olenicki
(s. 11, 29, 124)
Radziwiowie
(s. 11, 14, 30-32, 34-37, 39,
41, 77, 87, 90-92, 102-104,
110, 130)
Anna z Zamoyskich Sapieyna
(s. 11, 41, 42, 80, 105, 126)
Stanisaw Staszic
(s. 11, 39, 41, 42)
Antoni Klimkiewicz
(s. 11, 46, 119)
Wiktor Kozowski
(s. 11, 116, 117)
12
lenych (obecnie w Muzeum Diecezjalnym
w Sandomierzu).
Do wybitnych osobistoci naley zaliczy:
wacicieli dbr chlewiskich Stanisawa Soty-
ka (1752-1833), rzecznika reform na Sejmie
Czteroletnim (1788-1792), marszaka sejmu
Ksistwa Warszawskiego (1811) oraz jego syna
Romana (1791-1843), oficera napoleoskiego,
generaa Wojska Polskiego, posa na sejm z po-
wiatw szydowieckiego (1824) i koneckiego
(1830). Za Stanisawa Sotyka (od 1811 r. po-
sa z powiatu szydowieckiego) Chlewiska stay
si jego gwn rezydencj, ywym orodkiem
towarzyskim i kulturalnym.
Z powstaniami narodowymi w 1831 i 1863 r.,
z ktrymi wi si miejsca bitew i potyczek
w Szydowcu, Wierzbicy, Mirowie, Stefanko-
wie i Krogulczy, cz si nazwiska ich dowd-
cw: gen. Samuela Ryckiego oraz Mariana
Langiewicza i Dionizego Czachowskiego,
a take ksidza-patrioty Aleksandra Malano-
wicza (1893), proboszcza szydowieckiego
od 1861 r. W tradycje powstacze wpisuje
si posta mjr. Henryka Dobrzaskiego Hu-
bala (1897-1940), dowdcy pierwszego od-
dziau partyzanckiego podczas II wojny wia-
towej, dziaajcego w okolicach Szydowca
i Przysuchy.
W Orosku spdzi ostatnie lata ycia Fran-
ciszek Christiani (1772-1842), ktry pooy
podwaliny pod nowoczesne drogownictwo
w Krlestwie Polskim (m.in. kierowa budo-
w traktu krakowskiego), a w Orosku prze-
budowa wie i stworzy koncepcj nowocze-
snej rezydencji.
Z Chlewiskami zwizani s Broel-Platerowie
ich waciciele w latach 1896-1912. Ludwik
(1844-1909) gruntowne wyksztacenie i prak-
tyk metalurgiczn zdobyte we Francji wyko-
rzysta w swych majtkach, rozbudowujc ko-
palnie rud elaza i zakady metalurgiczne; by
fundatorem kocioa pw. w. Ludwika w Bli-
ynie. Syn Ludwika, Konstanty (1872-1927)
by politykiem konserwatywnym; w czasie
I wojny wiatowej rozwija dziaalno dyplo-
matyczn na rzecz niepodlegej Polski.
Wybitne osobistoci spotyka si rwnie spo-
rd twrcw architektury i sztuki, gwnie
w Szydowcu i w Orosku. Naley do nich
Marcin Czarny (1508) i jego warsztat malar-
ski, w ktrym powsta szydowiecki poliptyk.
Czarny by czoowym malarzem krakowskim
przeomu XV i XVI w., twrc wielu obrazw
otarzowych, m.in. w Tarczku i Bodzentynie.
Twrcami renesansowych polichromii w ko-
ciele i zamku szydowieckim byli: Stanisaw
Samostrzelnik (ok. 1480-1541), cysters z Mo-
giy i kapelan Krzysztofa Szydowieckiego oraz
malarz Piotr, sprowadzony w 1526 r. przez
Szydowieckich z Krlewca. Autor nagrobka
Mikoaja Szydowieckiego Bartomiej Be-
recci nalea do najwybitniejszych w Polsce
twrcw architektury i rzeby renesansowej,
realizowanej na dworze Zygmunta I (dziedzi-
niec zamku wawelskiego 1535 r., kaplica
Zygmuntowska 1533 r.). Autorem szydo-
wieckiego ratusza oraz przebudowy zamku
w obecnych formach by osiady w Chci-
nach woski budowniczy i kamieniarz Ka-
sper Fodyga, zatrudniony przez Radziwiw
w ich posiadoci w Niewieu i sprowadzo-
ny w 1600 r. do Szydowca, budowniczy ka-
plic-mauzolew w Chcinach i na witym
Krzyu. Przy stawianiu ratusza pracowa te
mistrz sztuki murarskiej Jan Herbek, ktry
w Kielcach kierowa budow paacu bisku-
Sotykowie
(s. 12, 39, 41, 42, 49, 56,
119, 120)
Samuel Rycki
(s. 12, 49)
Marian Langiewicz
(s. 12, 49-50)
Dionizy Czachowski
(s. 12, 50)
Aleksander Malanowicz
(s. 12, 13, 50, 51)
Henryk Dobrzaski Hubal
(s. 12, 61-62)
Franciszek Christiani
(s. 12, 46, 126, 128)
Broel-Platerowie
(s. 12, 51, 56, 119-120)
Marcin i Mikoaj Czarny
(s. 12, 85, 86)
Stanisaw Samostrzelnik
(s. 12, 30, 88, 90, 101)
malarz Piotr z Krlewca
(s. 12, 101)
Bartomiej Berecci
(s. 12, 88, 89)
Kasper Fodyga
(s. 12, 35, 94, 101, 102, 103)
13
pw krakowskich i kocioa w. Trjcy. Z Szy-
dowcem koca XVIII w. wi si nazwiska
artystw: Zygmunta Vogla (1764-1826) oraz
Jakuba Monaldiego (1730 po 1798). Vogel,
inspirowany przez krla Stanisawa Augusta,
by autorem cyklw widokw Warszawy oraz
sawniejszych pamitek narodowych, w ra-
mach ktrych w 1795 r. namalowa widok
rynku w Szydowcu bezcenne rdo iko-
nograficzne. W tyme roku powstaa rzeba
picej Ariadny (kopia rzeby kapitoliskiej)
uyta w nagrobku Marii Radziwiowej w ko-
ciele w Szydowcu; jej twrca, Monaldi, na-
lea do najwybitniejszych w Polsce rzebiarzy
zwizanych z mecenatem Stanisawa Augusta
(autor m.in. rzeb w zamku warszawskim
i azienkach). Przebudow i rozbudow paa-
cu w Chlewiskach za Stanisawa Sotyka kie-
rowa Fryderyk A. Lessel, autor klasycystycz-
nych paacw warszawskich, ktry dyplom
architekta otrzyma z rk Stanisawa Augusta.
Widok rynku i dziedziniec zamku w Szydow-
cu byy tematami modzieczych obrazw J-
zefa Szermentowskiego (1833-1876), malarza
urodzonego w Bodzentynie, uprawiajcego
malarstwo krajobrazowo-rodzajowe.
Liczna grupa artystw przewina si przez
Orosko od 1834 r. wasnoci Christianich,
a od 1877 r. take siedziby Jzefa Brand-
ta (1841-1915), synnego malarza-batalisty,
ktry stworzy tam ywy orodek kulturalno-
artystyczny, przycigajcy licznych twrcw,
m.in. malarzy Alfreda Schouppgo i Apolo-
niusza Kdzierskiego (obaj malowali motywy
szydowieckie). Za Christianich zbudowano
w Orosku now rezydencj paacyk wzoro-
wany na willach woskich, ktrego projektan-
tem by Franciszek Maria Lanci (1799-1875),
autor neostylowych kociow i rezydencji,
m.in. Zotej Kaplicy przy katedrze pozna-
skiej, kocioa w Borkowicach, zespou paa-
cowego w Koskich.
U schyku lat 80. XIX w. w Szydowcu bywa
Jan Styka (1858-1925); ladem jego pobytu
jest portret proboszcza Aleksandra Malano-
wicza. Styka uczy si malarstwa w wiede-
skiej Akademii Sztuk Piknych, na stypen-
dium we Woszech oraz w pracowni Jana
Matejki. Uprawia malarstwo religijne i histo-
ryczne (zwaszcza batalistyczne) i portretowe.
Zasyn jako wsptwrca (z Wojciechem
Kossakiem) Panoramy Racawickiej wysta-
wionej w 1894 r. we Lwowie, a od 1985 r.
we Wrocawiu.
W Szydowcu ostatnie miesice ycia spdzi
Wadysaw Aleksander Malecki (1836-1900),
malarz urodzony w Masowie k. Kielc, kt-
rego pejzae (zwaszcza alpejskie) cieszyy si
duym powodzeniem w Europie. Pobyt Ma-
leckiego w Szydowcu upamitniono tablic
na ratuszu oraz ulic jego imienia.
Z Krogulczy Mokrej wywodzi si Franci-
szek Ejsmond (1859-1931), malarz, ojciec
poety Juliana. Uczy si w pracowni Wojcie-
cha Gersona w Warszawie oraz w akademii
w Monachium (1879-1886), gdzie zwiza si
z polsk koloni artystyczn (m.in. z Jzefem
Brandtem). Autor cenionych scen rodzajo-
wych z ycia wsi i miasteczek, scen z polowa
i portretw. Jego obrazy znajduj si gwnie
w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Autorem paskorzeby Matki Boskiej z Dzie-
citkiem w zaplecku tronu biskupiego w fa-
rze szydowieckiej jest Konstanty Laszczka
(1865-1956), nalecy do najwybitniejszych
i wszechstronnych rzebiarzy polskich XX w.
Zygmunt Vogel
(s. 13, 78, 79, 95)
Jakub Monaldi
(s. 13, 92)
Fryderyk A. Lessel
(s. 13, 120)
Jzef Szermentowski
(s. 13, 78, 79, 94, 95, 96, 104)
Jzef Brandt
(s. 13, 41, 57, 79, 130-131)
Alfred Schoupp
(s. 13, 99, 128)
Apoloniusz Kdzierski
(s. 13, 79)
Franciszek M. Lanci
(s. 13, 128)
Jan Styka
(s. 13, 51, 53)
Wadysaw A. Malecki
(s. 13, 56-57)
Franciszek Ejsmond
(s. 13)
Konstanty Laszczka
(s. 13)
14
Od roku 1899, zwizany z Krakowem jako
profesor Akademii Sztuk Piknych, stosowa
rne techniki i tworzywa (zwaszcza cera-
mik). Jego liczne rzeby (w tym pomniki),
plakiety i medale w przewadze portretowe
cechuje ekspresja (wpywy secesji i moder-
nizmu) oraz realizm.
W okresie midzywojennym w Szydowiec-
kiem dziaali architekci z Krakowa (Franciszek
Mczyski, 1874-1947) i Warszawy (Jarosaw
Wojciechowski, 1874-1942; Antoni Karczew-
ski, 1898-1957; Julian Lisiecki, 1881-1944).
Mczyski zaprojektowa wieyczk na sygna-
turk kocioa w Szydowcu, a Wojciechowski
(autor m.in. restauracji kocioa dominikanw
w Sandomierzu oraz kociow w Miedzierzy
powiat konecki i w Odrzywole powiat opo-
czyski) dokona neoromaskiej rozbudowy
kocioa w Jastrzbiu (1909-1928). Karczew-
ski zinwentaryzowa zamek szydowiecki i za-
projektowa odrestaurowanie ratusza. Lisiec-
ki by autorem projektu rozbudowy kocioa
w Chlewiskach (1922).
Ambicje literackie przejawia Hiacynt Prze-
tocki (ur. ok. 1599, od 1637 pleban i ka-
znodzieja w Wysokiej), autor 13 publikacji
(kaza, lamentw pasyjnych, epigramatw
i innych utworw literackich o treci religijnej
i obyczajowej), m.in. moralizatorskiej Koldy
wydanej w 1655 r. (w zwizku z epidemi,
jaka nawiedzia te okolice w 1653), powi-
conej wacicielowi Szydowca Mikoajowi
Krzysztofowi Radziwiowi, w ktrej zawar
krytyczn ocen charakteru i obyczajowoci
szlachty i chopw.
Poet, dramatopisarzem i publicyst owiece-
niowym w okresie Sejmu Czteroletniego i po-
wstania kociuszkowskiego by Felicjan Gaw-
dzicki (1755-1836), od 1808 r. waciciel wsi
Dobrut, znany rwnie z ufundowanego przez
siebie nagrobka siostry Marii i jej ma Miko-
aja Radziwia w szydowieckiej farze, ktre-
mu jako swemu protektorowi powici
liczne panegiryki. Tytuem do sawy poetyckiej
Gawdzickiego byy wydane w 1814 r. popu-
larne Pieni wolnomularskie. Pochowano go
w podziemiach szydowieckiej fary.
Z Oroskiem zwizana jest Amelia z Christia-
nich Pruszakowa (1815-1867), mecenaska
sztuki, poetka i piewaczka, ktra od 1852 r.
prowadzia tam dom otwarty (bywali tu
m.in. Kolbergowie, malarze, muzycy i literaci
gwnie z Warszawy i Radomia); pochowa-
na zostaa w rodzinnym grobowcu przy kapli-
cy w parku oroskim.
Dnia 6 VIII 1867 r. we wsi Wysoka urodzi
si Micha Mosioek (1898), chopski samo-
uk, pisarz ludowy, dziaacz owiatowy i spo-
eczny. Jako korespondent kilku czasopism
(m.in. Gazety Radomskiej) porusza wiele
problemw spoecznych nurtujcych wcze-
sn wie, wskazujc na potrzeb upowszech-
nienia owiaty i kultury rolnej. Opowiada si
za wiejsk sub zdrowia, rzemiosem i usu-
gami na wsi. Pitnowa wady ludu: pieniac-
two, lenistwo i konserwatyzm oraz plagi pi-
jastwa, lichwy i kradziey. W rodzinnej wsi
zgromadzi kilkusettomow bibliotek, ktr
udostpnia ssiadom, sprowadza dzieciom
elementarze, popularyzowa pisma ludowe,
suy rad i wiedz prawnicz nabyt w cza-
sie kilkuletniej praktyki awnika sdu gmin-
nego w Chlewiskach.
Z regionem wie si posta ks. Jana Wi-
niewskiego (1876-1943) proboszcza w Bor-
kowicach (od 1913), zasuonego spoecznika
Franciszek Mczyski
(s. 14, 93)
Jarosaw Wojciechowski
(s. 14, 124)
Antoni Karczewski
(s. 14, 96, 100, 105, 110)
Julian Lisiecki
(s. 14, 112, 114)
Hiacynt Przetocki
(s. 14)
Felicjan Gawdzicki
(s. 14)
Amelia z Christianich Pruszakowa
(s. 14)
Micha Mosioek
(s. 14, 53)
Jan Winiewski
(s. 14, 15)
15
i historyka, kolekcjonera pamitek przeszoci.
Jest on autorem m.in. 7 monografii dekana-
tw diecezji sandomierskiej (pokrywajcych si
z granicami wczesnych powiatw) wydanych
w latach 1907-1915, opisw historycznych
dekanatw lub parafii diecezji kieleckiej, cz-
stochowskiej i warszawskiej, przedrukw do-
kumentw w Monumenta Dioecesis Sando-
miriensis i in.; jego dorobek pisarski liczy 103
pozycje. Ks. Winiewski uratowa i udokumen-
towa wiele rde historycznych i pamitek,
a swoje zbiory przekaza do Muzeum Ziemi
Radomskiej i Muzeum Diecezjalnego w San-
domierzu. W roku 1932 wystawi wasnym
kosztem pomnik w Stefankowie, w miejscu
zwyciskiej bitwy 1863 r.
1
17
Z
Obszar obecnego powiatu szydowieckiego
w okresie I Rzeczypospolitej wchodzi w skad
historycznej Maopolski, a w jej ramach woje-
wdztwa sandomierskiego, wywodzcego si
z piastowskiej dzielnicy ksicej, ktrej trzon
stanowia potwierdzona w rdach dla prze-
omu XI i XII w. prowincja sandomierska.
Teren pniejszego wojewdztwa sandomier-
skiego pod wzgldem administracyjnym, woj-
skowym i sdowym dzieli si ju we wcze-
niejszym redniowieczu na kasztelanie, a od
poowy XIV w. na powiaty sdowe i skarbo-
we. Okolice Szydowca podlegay kasztelanii,
nastpnie starocie grodowemu w Radomiu,
przynalec przez ponad 400 lat do powiatu
radomskiego. Kilka powiatw w wojewdz-
twie czyo si w ziemie, ktre byy okr-
gami wyszego sdownictwa szlacheckiego,
zwanego rokami sdowymi. Jedn z trzech
ziem w wojewdztwie sandomierskim bya
ziemia radomska, obejmujca (do 1793) po-
wiaty radomski i opoczyski. Ten podzia
na wojewdztwa, ziemie i powiaty, wprowa-
dzony w 2. poowie XIV w., przetrwa a do
trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. W tym
czasie Szydowiec i okolice naleay do woje-
wdztwa sandomierskiego, ziemi radomskiej
i powiatu radomskiego.
Po trzecim rozbiorze Polski Szydowiec przez
14 lat pozostawa w zaborze austriackim, cyr-
kule radomskim Galicji Zachodniej, wczo-
nej formalnie patentem cesarza Franciszka II
z 21 III 1796 r. do monarchii habsburskiej.
Po przyczeniu w 1809 r. do Ksistwa War-
szawskiego Zachodniej Galicji (czyli tzw. No-
wej Galicji, obejmujcej: Radomskie, Kielec-
kie, Sandomierskie, Krakowskie do Wisy,
Siedleckie i Lubelskie) Szydowiec zosta po
raz pierwszy miastem powiatowym w depar-
tamencie radomskim (dekret krla saskiego
i ksicia warszawskiego Fryderyka Augu-
sta z 17 IV 1810); wprowadzono wwczas
podzia powiatw na gminy. Po klsce Na-
poleona i utworzeniu w 1815 r. Krlestwa
Polskiego podlegego cesarstwu rosyjskiemu
powiat szydowiecki wszed do obwodu opo-
czyskiego (obejmujcego powiaty: konecki,
opoczyski i szydowiecki) w wojewdztwie
sandomierskim. Wojewdztwo to, utworzone
w miejscu departamentu radomskiego, miao
siedzib w Radomiu; w 1837 r. przemianowa-
no je na guberni sandomiersk, a w 1844 r.
na guberni radomsk. wczesny powiat szy-
dowiecki obejmowa m.in. samsonowskie, su-
chedniowskie i bodzentyskie dobra rz do we,
czyli powan cz Staropolskie go Okrgu
Przemysowego. W roku 1842 do tych czasowe
obwody zamieniono na po wiaty, a powia ty
Podziay
administracyjne
18
Cz pnocna obecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji Zachodniej Antoniego
Mayera von Heldensfeld, 1801-1804 (oryg. w Archiwum Wojennym w Wiedniu, fotokopia
w Regionalnym Orodku Bada i Dokumentacji Zabytkw w Kielcach).
Oznaczono: uksztatowanie terenu, lasy, zarola i drzewa, ki i pastwiska; bagna, rda,
rzeki, zbiorniki wodne i kanay; sie drg i mosty; kopalnie, wapienniki, kunice, tartaki,
myny; miasta, wsie i folwarki; kocioy i figury przydrone
1
The Northern part of the present Szydowiec District on the Map of Western Galicia by
Anthony Mayer von Heldensfeld, 1801-1804 (orig. in the War Archive in Vienna, a photocopy
in the Regional Centre of Research and Records of Ancient Monuments in Kielce).
Legend: form of terrain, forests, thicket and trees, meadows and pastures; swamps, sources,
rivers, water reservoirs and canals; road network and bridges; mines, lime kilns, ironworks,
sawmills, mills; town, villages and granges; churches and wayside figures
20
Cz poudniowa obecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji
Zachodniej Antoniego Mayera von Heldensfeld, 1801-1804
The Southern part of the present Szydowiec District on the Map
of Western Galicia by Anthony Mayer von Heldensfeld, 1801-1804
21
22
Dekret krla saskiego i ksicia
warszawskiego Fryderyka Augusta
z 17 IV 1810 r. o podziale nowych
departamentw w Ksistwie
Warszawskim na powiaty
i zgromadzenia gminne, m.in. powiat
szydowiecki (Dziennik Praw Ksistwa
Warszawskiego, t. 2, nr 16: strony
tytuowa i kocowa oraz tabela
departamentu radomskiego)
The decree of the Saxon king and
Prince of the Duchy of Warsaw
Frederic Augustus of 17 April
1810 about the division of new
departments in the Duchy of Warsaw
into Districts and communes,
including Szydowiec (The Journal
of Laws of the Warsaw Duchy,
vol. 2, No. 16: title and last page and
the table of the Radom Department)
23
przemianowano na okrgi. Takim wa-
nie okrgiem w powiecie opoczyskim
pozostawa Szydowiec do czasu carskie-
go ukazu z 31 XII 1866 r., ktry zlikwi-
dowa okrgi i wprowadzi nowe granice
i siedziby powiatw. Od tej pory, a do
1914 r., Szydowiec pozostawa w po-
wiecie koneckim, guberni radomskiej.
W roku 1915 nowe podziay na guberna-
torstwa i obwody wprowadziy wojsko-
we wadze okupacyjne Austro-Wgier.
W ramach kolejnego podziau teryto-
rialnego odrodzonej Polski w 1919 r.
powstao wojewdztwo kieleckie, do
ktrego weszy ziemie byych guber-
ni zaboru rosyjskiego kieleckiej i ra-
domskiej, w tym powiatw: koneckiego
z Szydowcem i radomskiego z Oro-
skiem, Jastrzbiem, Mirowem i Wierzbi-
c. W kwietniu 1939 r. Szydowiec wraz
ze Skaryskiem wczono do powiatu
radomskiego, za du cz powiatu
koneckiego (z Chlewiskami) do woje-
wdztwa dzkiego. W okresie okupacji
hitlerowskiej obszar przedwojennego
wojewdztwa kieleckiego wraz z Szy-
dowcem nalea do dystryktu radom-
skiego Generalnego Gubernatorstwa
(utworzonego 26 X 1939 r.).
Po II wojnie wiatowej podziay admi-
nistracyjne w Polsce byy wielokrotnie
i arbitralnie zmieniane. W styczniu 1945
r. przywrcono przedwojenny podzia
administracyjny, jednak w lutym z obsza-
ru wojewdztwa kieleckiego wyczono
kilka powiatw, m.in. do wojewdztwa
dzkiego przeszy powiaty konecki
i opoczyski.
Mapa wojewdztwa
sandomierskiego,
XVI-XVIII w.
(repr. J. Z. Pajk, 2001)
The map of Sandomierz
Province, 16th-18th
century
(repr. by J. Z. Pajk, 2001)
Mapa wojewdztwa
sandomierskiego
i krakowskiego,
1816-1845
(repr. J. Z. Pajk, 2001)
The map of Sandomierz
and Cracow Provinces,
1816-1845
(repr. by J. Z. Pajk, 2001)
24
Wrd wielu propozycji podziaw w la-
tach 1948-1949 wysunito projekt utworze-
nia tzw. powiatu przemysowego z siedzib
w Skarysku-Kamiennej. W skad nowego
powiatu miay wej: z powiatu radomskiego
miasto i gmina Szydowiec oraz gmina Ro-
gw; z powiatu ieckiego gminy Skarysko
Kocielne, Mirzec, Wchock, Stykw, Paww
samorzdu terytorialnego; terenowymi orga-
nami wadzy pastwowej uczyniono na wzr
sowiecki rady narodowe, a organem wyko-
nawczym i zarzdzajcym miay by ich pre-
zydia. W roku 1950 w granice uszczuplonego
wojewdztwa kieleckiego wrciy powiaty
opoczyski i konecki.
W ramach kolejnych przeksztace ustaw
z 25 IX 1954 r. utworzono nowy powiat
szydowiecki (z 15 gromadami w miejsce zli-
kwidowanych gmin, istniejcych od niemal
100 lat), do ktrego wczono Orosko wraz
z okolicznymi wsiami. W ten sposb gmina
ta oraz Jastrzb, Wierzbica i Mirw po raz
pierwszy w swej historii wyszy z powiatu
radomskiego. Natomiast gmina Stefankw
wesza do utworzonego w tym roku powiatu
przysuskiego.
Cho gminy przywrcono w 1972 r., to jed-
nak 3 lata pniej zlikwidowano powiaty
i utworzono gst sie wojewdztw; szydo-
wieckie gminy weszy w skad nowego woje-
wdztwa radomskiego.
Powiat szydowiecki w obecnych grani-
cach (bez gminy Wierzbica) przywrcono
1 I 1999 r., wczajc do nowego wojewdz-
twa mazowieckiego.
W strukturach kocielnych miejscowe parafie
rz.-kat. naleay do 1805 r. do diecezji kra-
kowskiej, w latach 1805/1807-1818 kie-
leckiej, w latach 1818-1992 sandomierskiej
(1982-1992 sandomiersko-radomskiej), za
od 1992 r. do diecezji radomskiej. Do 1819 r.
podlegay archidiakonowi, nastpnie dzie-
kanowi radomskiemu; w latach 1819-1867
siedzib dekanatu by rwnie Szydowiec,
nastpnie Koskie, a od 1941 r. do dzi znw
Szydowiec (w 1995 r. obejmowa 11 parafii).
i miasto Starachowice-Wierzbnik; z powiatu
kieleckiego miasto Skarysko-Kamienna
oraz gminy Suchedniw, Bodzentyn, Bliyn;
z powiatu koneckiego w wojewdztwie dz-
kim gminy Odrow i Chlewiska.
Ustawa z 20 III 1950 r. o jednolitych orga-
nach wadzy pastwowej zlikwidowaa stano-
wiska wojewodw i starostw, jak te organy
Mapa wojewdztwa kieleckiego,
1950-1975 (repr. J. Z. Pajk, 2001)
The map of Kielce Province,
1950-1975 (repr. by J. Z. Pajk,
2001)
25
Obszar obecnego powiatu szydowieckiego
obfitowa w bogactwa naturalne wykorzysty-
wane jeszcze w okresie przedhistorycznym:
zoa rud elaza i surowce skalne (pokady wa-
pienia z wkadkami krzemienia, piaskowiec);
byy one podstaw bardzo wczenie rozwini-
tej produkcji metalurgicznej i kamieniarskiej.
Pytko zalegajce pokady rudy syderytw,
o zawartoci 27-31% elaza, wystpoway
gwnie w poudniowej czci powiatu. Na
tym obszarze i miejscami w rodkowej czci
powiatu wida podoe jurajskie: s to wy-
chodnie piaskowca, ktre im dalej na pnoc
tym zalegaj gbiej, schodzc do kilkudzie-
siciu metrw pod powierzchni terenu. Ich
eksploatacja i obrbka dla celw budowla-
nych i przemysowych jest potwierdzona od
redniowiecza. Wykorzystywano take su-
rowce ilaste do wyrobu ceramiki szlachetnej
i budowlanej oraz kruszywo (wiry), piaski
i pokady torfw. Bogactwa te oraz obfito
lasw i licznych ciekw wodnych sprzyjay
rozwojowi przemysu. Natomiast osadnictwo
hamoway niskiej jakoci gleby bielicowe na
kamienistym lub piaszczystym podou oraz
zabagnione doliny rzeczne; z czasem wkracza-
o ono na tereny zwartych terenw lenych
i wysoczyzn. Mimo tych ogranicze, cigo
osadnicz potwierdzaj liczne stanowiska ar-
cheologiczne (ponad 300).
Najwczeniejsze lady dziaalnoci ludzkiej
pochodz z epoki kamienia. S to pozostaoci
pracowni z okolic Oroska, Polan i Wierzbicy,
w ktrych wytwarzano wyroby z tzw. krze-
mienia czekoladowego; kamie ten by pod-
stawowym surowcem do masowego wyrobu
narzdzi i broni przez ludno koczownicz,
ktrej podstaw egzystencji byo zbieractwo,
owiectwo i rybowstwo. W okresie midzy-
wojennym odkryto w Orosku i Tomaszowie
pozostaoci najstarszych w Polsce kopalni
krzemienia pochodzcych z epoki mezolitu
(7900-4500 lat p.n.e.). Kamie wydobywano
systemem szybowym, drc leje o rednicy
do 2 m i gbokoci ponad 3 m, nie czc ich
jednak podziemnymi chodnikami. Kopalnie
oraz pracownie kamieniarskie w tych okoli-
cach istniay rwnie w neolicie (4500-1700
lat p.n.e.) i w pocztkach epoki brzu; w roku
1971 odkryto kopalni w Polanach-Kolonii,
liczc od 50 do 70 szybw na obszarze 1 ha.
Pozyskiwany t drog przez tysice lat suro-
wiec i wytwarzane ze narzdzia (np. wyna-
leziona wwczas siekiera) byy przedmiotem
dalekosinej wymiany, z wykorzystaniem
transportu wodnego (rzekami Oronk, Ra-
domk i Wis). Drugi wany orodek wydo-
bycia i obrbki krzemienia funkcjonowa w 4.
tysicleciu p.n.e. w Krzemionkach k. Ostrow-
ca witokrzyskiego.
W aziskach oraz w Suliszce natrafiono na
lady pierwszych osad ludnoci tzw. kultury
pucharw lejkowatych, a w Tomaszowie i Ja-
strzbiu kultury amfor kulistych i ceramiki
sznurowej (nazwy od ksztatu ceramicznych
naczy i dekoracji za pomoc sznura odciska-
nego na powierzchni naczy jeszcze przed wy-
paleniem). Narzdzia krzemienne w postaci
siekier i dut, wykonywane przez t ludno,
zadziwiaj precyzj obrbki. W epoce neolitu
upowszechnio si rolnictwo i hodowla, garn-
carstwo i tkactwo.
Istnienie wikszej liczby osad rolnikw i ho-
dowcw nalecych do rnych kultur, m.in.
Bogactwa
natura|ne
Pradzieje
2
trzcinieckiej, uyckiej i mierzanowickiej (na-
zwy od miejscowoci i regionw z typowymi
znaleziskami: Trzcica w wojewdztwie lu-
belskim, uyc oraz Mierzanowic k. Opato-
wa), powiadczone jest od epoki brzu (ok.
1700-700 lat p.n.e.) np. w Krogulczy, Pola-
nach i czanach. Osady przybieray form
grodw (najsawniejszy w Biskupinie w Wiel-
kopolsce); upowszechni si wwczas zwyczaj
ciaopalenia zmarych.
Natrafiono te na cmentarzyska ciaopalne
z okresu lateskiego epoki elaza (ok. 400
lat p.n.e. 30 lat n.e.) kultury grobw klo-
szowych (nazwa od popielnic ze szcztkami
kostnymi, nakrytych ogromnymi, gliniany-
mi kloszami) i kultury przeworskiej (nazwa
od Przeworska w wojewdztwie podkar-
packim); do tej ostatniej naley unikatowy
grb wojownika z Oroska, ktrego szcztki
zoono w popielnicy ukrytej w jamie wraz
z kilkunastoma naczyniami i narzdziami,
m.in. elaznym mieczem zwinitym w ob-
rcz. W Zbijowie odkryto grb skrzynkowy
wyrniajcy si bogatym wyposaeniem, na
ktre skadaj si gliniane naczynia, wisiorki
z brzu i elaza.
Odkryte w czanach i Orosku lady ula
wi si z produkcj elaza w dymarkach,
w ramach wielkiego orodka staroytnego
hutnictwa witokrzyskiego, rozwinitego
w okresie rzymskim (na zbadanych przez ar-
cheologw ponad 300 stanowiskach hutni-
czych zarejestrowano ok. 300 tys. dymarek).
Podobnych miejsc wytopu elaza odkryto
wicej na poudniowy wschd od Szydowca;
towarzyszyy im osady i cmentarzyska. So-
wiascy osadnicy przybyli na te tereny praw-
dopodobnie pod koniec V w. (pozostaoci
ich potnych grodw zachoway si na Poni-
dziu, np. w Stradowie i Szczaworyu).
Z okresu wczesnego redniowiecza pochodz
pozostaoci wiejskich osad otwartych (np. do-
mostw odkrytych w czanach) i cmentarzysk
ciaopalnych (Wysoka) oraz lady produkcji
metalurgicznej i warsztatw garncarskich.
Najstarsze wzmianki historyczne dotycz-
ce okolic Szydowca pochodz z XII-XIII w.;
w tym czasie istniay grody kasztelaskie
w Skrzynnie (wzmianka z 1136) i Radomiu,
przy ktrych powstay wsie suebne. Radom
stanowi jeden z orodkw rozlegych kr-
lewszczyzn rozcigajcych si po Kozienice.
Osadami powiadczonymi w XII-wiecznych
rdach byy take: Krogulcza, Wierzbi-
ca i Skaryszew, za w XIII-XIV- wiecznych:
Chlewiska, Wysoka, Bkw, Jankowice, Ko-
wala Stpocina, Broniw, Polany, czany
i Pomorzany.
Od pocztku XII w. ksztatowaa si dome-
na Odroww wacicieli rozlegych dbr
w Maopolsce, m.in. w Koneckiem, gdzie nad
rdami Radomki w XIII w. rozwino si sku-
pisko osadnicze wchodzce w skad klucza szy-
dowieckiego. Od wschodu i poudnia ziemie
Odroww graniczyy z wielkim kompleksem
dbr biskupstwa krakowskiego (klucz iecki)
i cystersw w Wchocku, nadanych w XII w.
Latyfundia kocielne przetrway do 1789 r.,
natomiast wasno Odroww-Szydowiec-
kich (potem Radziwiw i Sapiehw) a do
1828 r. Pnocne tereny stanowiy wasno
Rawiczw i abdziw. Szydowiec i pobliskie
Chlewiska naleay do Dobiesawa Odrowa,
a jego dziedzicami, a do czasw Kazimierza
Okres
piastowski
27
Wielkiego, byli Mikoaj, Piotr i Jakub. Pocho-
dzenie rodw szlacheckich utrwaliy nazwy
ich siedlisk, np.: Chlewiska (Chlewiccy herbu
Odrow), Krogulcza (Kroguleccy h. Junosza),
Omicin (Omieciscy h. Junosza), Szydowiec,
Szydwek (Szydowieccy h. Odrow), Za-
borowie (Zaborowscy h. Rawicz), Zdziechw
(Zdziechowscy h. Rawicz), Ziomaki (Ziemac-
cy h. Rawicz).
Osadnictwo wiejskie ulegao stopniowej nor-
malizacji poprzez przeksztacanie rozrzuco-
nych gospodarstw w zwarte wsie-ulicwki,
komasowanie gruntw oraz okrelanie praw
i powinnoci chopw wedle prawa niemiec-
kiego. Byo to osadnictwo planowe, oparte na
prawie czynszowym. Zagszczao ono i nor-
mowao sie osadnicz, wprowadzio regular-
n wie niwow oraz trjpolow gospodark
(podzia na trzy corocznie przemienne pola:
ozime, jare i ugorujce). System trjpolw-
ki, z lokalnymi modyfikacjami, utrzyma si
do 2. poowy XIX w. Podstawow jednostk
we wsi stao si gospodarstwo kmiece liczce
an ziemi ornej (an tzw. chemiski liczy ok.
17 ha = 30 morgw) oraz pewn ilo k,
lasu i udziau we wsplnym pastwisku. Zie-
mi osadnicy otrzymywali dziedzicznie, a nie
jak dotd w formie bezterminowej dzierawy.
Reliktami osadnictwa na prawie niemieckim
s regularne ukady przestrzenne wsi oraz na-
zwy Wola czy Wlka (od: wolnizna zwol-
nienia na okrelony czas od wiadcze).
W roku 1360 Kazimierz Wielki nada prawo
redzkie istniejcym ju wsiom Odroww,
takim jak: Chlewiska, Szydowiec, Smagw,
Skoby. Wprowadzao ono samorzd wiejski,
z aw gospodarzy i sotysem posiadajcym
wadz sdownicz sprawowan w imieniu
waciciela dbr. Nasilenie osadnictwa wiej-
skiego przypado na XIII-XIV w.
Osadnictwo tej czci kasztelanii radomskiej
utrwalaa organizacja kocielna. W ramach
podziau diecezjalnego, ktry ustali si w po-
owie XI w., obszar ten a do 1805 r. nale-
a do diecezji krakowskiej. Sie parafialna
rozwina si tu w XII-XIII w. Oprcz Rado-
mia parafie rz.-kat. powstay w Chlewiskach,
Kowali Stpocinie, Skaryszewie, Wierzbicy
i Wysokiej. Podlegay one od schyku XII w.
archidiakonowi w Radomiu (bdcemu jedno-
czenie dziekanem kapituy kieleckiej), ktry
zarzdza w imieniu ordynariusza t czci
diecezji; posiadoci biskupstwa krakowskie-
go w kluczu ieckim (np. Jastrzb, Wierzbi-
ca) obejmowaa prepozytura kielecka.
Do poowy XIV w. na terenie archidiakonatu
radomskiego, ktry obejmowa wikszo po-
wiatu radomskiego, powstay 23 parafie, a od
tego czasu do pocztkw XV w. 25. By to
okres najbardziej intensywnego rozwoju sie-
ci parafii, zakadanych w miar zajmowania
przez osadnictwo terenw puszczaskich; ich
liczba znana z 2. poowy XV w. utrzymywa-
a si na tym obszarze do czasw rozbiorw.
Gwnym czynnikiem rozwoju parafii bya
rednia i wiksza wasno, std te tam, gdzie
przewaa wasno drobnoszlachecka, spoty-
ka si najwiksze okrgi parafialne (np. w 3.
wierci XV w. parafia w Chlewiskach obej-
mowaa 16 wsi, od Rzucowa i Niekania po
Skarysko). Obszar obecnego powiatu obej-
moway w tym czasie parafie w Chlewiskach,
Szydowcu, Wysokiej, Gsawach-Jastrz-
biu, a pnocno-wschodnie tereny parafie
w Mniszku, Kowali Stpocinie i Wierzbicy;
w 1598 r. weszy one do nowo utworzone-
28
go dekanatu radomskiego. Podstawowym
rdem utrzymania parafii byy dziesiciny
ludnoci wiejskiej (danina w wysokoci 1/10
plonw), egzekwowane do poowy XIX w.,
oraz dochody z folwarkw, a take uzyskiwa-
ne z tytuu udzielania sakramentw.
Jedn z waniejszych parafii bya Wysoka,
liczca kilkanacie wsi, gwnie drobnoszla-
checkich. Jako atrakcyjne beneficjum byo
czsto uposaeniem dostojnikw sandomier-
skich; na przeomie XV i XVI w. proboszczem
by tu scholastyk sandomierski Jan z Odrow-
w Szydowiecki, syn Stanisawa, kasztelana
arnowskiego i radomskiego.
Topografia okolic Szydowca w sposb na-
turalny wyznaczya miejsca osad i przebieg
traktw. Dla ochrony przeprawy przez rozle-
wiska Korzeniwki na szlaku KoskieWierz-
bicaIa, nieopodal wsi Szydowiec, Odro-
wowie wznieli grd w formie sztucznej,
ufortyfikowanej wyspy. Drugi grd Odrow-
w istnia w Chlewiskach, prawdopodobnie
w miejscu pniejszego dworu.
Skupiska osadnicze na pnocy obsugiway
grody kasztelaskie w Skrzynnie i Radomiu,
a od wschodu grd w Skaryszewie; byy one
od XII w. wanymi orodkami handlowymi
i targowymi na trakcie z Rusi na Pomorze
przez Solec nad Wis, I, Skaryszew, Ra-
dom, Skrzynno (przez Skrzynno prowadzia
te droga z Sieradza i czycy do Sandomie-
rza), Inowd. Naturaln granic od pou-
dnia stanowia Puszcza witokrzyska.
W wieku XIV ziemie powiatu radomskiego,
nalecego do najwikszych w wojewdztwie
sandomierskim, byy sabo zaludnione, m.in.
ze wzgldu na due obszary lene i mizerne
gleby; gsto zaludnienia wynosia zaledwie
3 osoby na 1 km. Urbanizacja tych terenw
nastpia stosunkowo pno, bo w XV w.,
kiedy przywileje lokacyjne otrzymay Szydo-
wiec i Jastrzb oraz Wierzbica.
W Szydowcu, ktry drog rodzinnych po-
dziaw przypad bocznej linii Odroww
z Chlewisk (od tej pory mienili si dziedzica-
mi na Szydowcu), miejska osada targowa po-
wstaa zapewne w kocu XIV w. Zaoono j
na prawym brzegu Korzeniwki, kilkaset me-
trw na wschd od wsi Szydowiec (zwanej
pniej Star Wsi) i nadano t sam nazw.
Wzorowane na Sandomierzu prawa i powin-
noci mieszczan szydowieckich zostay po-
twierdzone przez wacicieli miasta w 1427
oraz 1470 r., kiedy Kazimierz Jagielloczyk
nada miastu prawo magdeburskie.
Prawo niemieckie zapewniao ludnoci miej-
skiej wolno osobist, dziedziczne posia-
danie gruntw i autonomi sdow (prawo
sdzenia mieszkacw uzyskiwa wjt, kt-
ry odpowiada przed wacicielem miasta).
Z czasem wadz w miecie sprawoway rady
miejskie z burmistrzem na czele, jako orga-
ny samorzdu miejskiego; miay one szerokie
kompetencje ustawodawcze, administracyjne
i finansowe. Wraz z zaoeniem miasta po-
wstaa parafia rz.-kat. z kocioem pw. w.
Zygmunta ufundowanym w 1401 r. Now
parafi Jakub i Sawko Szydowieccy uposay-
li 4 anami roli, sadzawk rybn, k, lasem
z barciami, dwiema karczmami oraz dziesici-
nami. Przywileje dziedzicw Szydowca z lat
1417 i 1433 powiadczaj istnienie w miecie
rzemiosa tkackiego oraz mynarstwa i piwo-
warstwa, za powinno dostarczania przez
mieszczan kamieni myskich wskazuje na
rozwinite rzemioso kamieniarskie.
2
Przez Szydowiec przebiega szlak handlowy
z Opoczna i Skrzynna do Iy (stary goci-
niec), z odgazieniem do Wchocka i Bo-
dzentyna oraz trakt krlewski droga do
Radomia, gdzie krzyoway si drogi gwne
i lokalne. Orodkiem miasta by rynek zaoo-
ny w miejscu placu targowego osady, otoczo-
ny 4 blokami dziaek. Mia on ksztat niere-
gularnego czworoboku o powierzchni 0,7 ha;
z naronikw prowadziy drogi do Skrzynna
(Radomia, Skaryszewa), Iy (Wierzbicy, W-
chocka), Chlewisk i Woli Korzeniowej (d. Woli
Szydowieckiej). Za poudniow pierzej rynku
usytuowany by drewniany koci, zastpiony
murowan wityni budowan od 1493 r.
Natomiast Jastrzb w ieckim kluczu dbr
biskupw krakowskich zawdzicza swoje po-
cztki biskupowi Wojciechowi Jastrzbcowi
i od jego nazwiska otrzyma te nazw (op-
pidum episcopale Jastrzambye). Miasto lo-
kowano na tzw. surowym korzeniu w 2. de-
kadzie XV w., nadajc prawo magdeburskie,
a w 1422 r. Wadysaw Jagieo potwierdzi
lokacj, dodajc przywilej 2 jarmarkw. Do
rozwoju Jastrzbia przyczyni si 5 lat pniej
biskup Zbigniew Olenicki, zlecajc nowemu
zasadcy Bieniaszowi z Goworzyna kon-
tynuowanie lokacji w zamian za wjtostwo
dziedziczne. Wjt otrzyma 10 anw roli,
myn w miowie, anie, jatki rzemielnicze
oraz cz czynszw i opat od mieszczan, nad
ktrymi sprawowa mia jurysdykcj i rzdy
wedug zwyczajw biskupiego miasta Iy.
W roku 1435 Olenicki powici drewniany
koci parafialny, wczajc do nowej parafii
ssiednie Gsawy z kocioem i uposaeniem.
Trzecim miastem, ktre przywilej lokacyjny
uzyskao w 1469 r., bya Wierzbica, stara osa-
da targowa wymieniana ju w 1198 r., wa-
sno cystersw wchockich. Do powinnoci
wierzbiczan naleao, aby w razie zerwania
stawu i grobli pod Wchockiem nie pomoc
i przykada si do ich naprawy. Jastrzb
i Wierzbica byy najmniejszymi i najsabiej
rozwinitymi gospodarczo miasteczkami re-
gionu; w 1869 r. zostay pozbawione statusu
miast. Wszystkie 3 miasta miay rolniczy cha-
rakter, a w skad miejskich gmin wchodziy
grunty uprawne.
Oprcz wasnoci biskupw krakowskich
i opata wchockiego oraz rodu Szydowiec-
kich, istniay wsie i osady nalece do redniej
i drobnej szlachty, np.: Kozickich (Wysoka,
Krzcicin), Orlikw/Orlickich (aziska), Rudz-
kich (Ostawek), Chusteckich (Chustki). Do
redniozamonej szlachty mona by zaliczy
m.in. Starosielskich herbu Habdank, w XV w.
wacicieli Oroska, Krogulczy, Kowali i Z-
bocina. Dobra te zmieniy waciciela, kiedy
Barbara Starosielska w poowie XV w. zosta-
a on Stanisawa Szydowieckiego, wnoszc
w posagu Kowal i Zbocin; przejcie przez
Szydowieckich Oroska i Krogulczy Suchej
nastpio w kocu XV w. Wie Orosko (na-
zwa od wyrazu orane miejsce zaorane) jest
wymieniona po raz pierwszy w ksidze benefi-
cjw diecezji krakowskiej, sporzdzonej w la-
tach 1470-1480 przez Jana Dugosza.
Do rozwoju dbr szydowieckich przyczy-
nia si kariera polityczna ich wacicieli. Syn
Jakuba, wspzaoyciela miasta Szydowca,
Stanisaw (1405-1493) doszed do godnoci
kasztelana arnowskiego i rawskiego oraz sta-
rosty krakowskiego, a od 1467 r. marszaka
I Rzeczpospolita
30
dworu Kazimierza Jagielloczyka. Stanisa-
wowi Szydowieckiemu przypisuje si budo-
w szydowieckiego zamku wzniesionego
w latach 1470-1480 na wyspie, w miejscu
wczesnoredniowiecznego grodu. Najstar-
szy syn Stanisawa Jakub zosta podskar-
i kasztelanem sandomierskim oraz podskar-
bim wielkim koronnym. Obaj bracia przyczy-
nili si do uwietnienia i rozwoju Szydowca:
Jakub ufundowa w 1493 r. nowy, murowany
koci, za Mikoaj dokoczy jego budow
i wspaniale go wyposay; przebudowa za-
mek na renesansow rezydencj, rozbudowa
miasto (dzielnica Skaka z placem targowym
i kolejny plac na skad elaza) i uzyska licz-
ne przywileje handlowe. Za spraw Mikoaja
dokonano renesansowej przebudowy zamku
krlewskiego w Radomiu.
Ukoronowaniem kariery Szydowieckich byo
kanclerstwo trzeciego z braci, Krzysztofa,
ktry wsplnie z biskupem Piotrem Tomic-
kim kierowa od 1515 r. polityk wewntrzn
i zewntrzn Rzeczypospolitej. Prcz godno-
ci kanclerskiej i senackiej zajmowa stanowi-
ska wojewody i starosty krakowskiego (mia
na Wawelu rezydencj); od 1514 r. by wa-
cicielem Opatowa, zakupionego od bisku-
pw lubuskich.
Jakub Szydowiecki dziedziczy po ojcu Stani-
sawie Szydowiec i mielw, a take: Szyd-
wek, Ciechostowice, Wol Korzeniow, Gra-
bow, Pogorzae i Skarysko Ksice oraz
dobra macierzyste (Barbary Starosielskiej):
Kowal i Zbocin. Po jego zgonie w 1509 r.
crki sprzeday dobra stryjom Mikoajowi
i Krzysztofowi, a po ich mierci w 1532 r.
szydowieck cz dbr odziedziczya crka
Krzysztofa, Elbieta, ktra w 1548 r. zostaa
on Mikoaja Radziwia Czarnego, mar-
szaka wielkiego litewskiego, pniej kancle-
rza wielkiego litewskiego i wojewody wile-
skiego. Dobra szydowieckie weszy wtedy
w skad woci Radziwiw linii niewiesko-
-oyckiej, a Czarny uzyska w 1553 r. od
bim wielkim koronnym, starost czyckim
i sandomierskim, za Mikoaj by dworza-
ninem krla Jana Olbrachta i towarzyszem
Zygmunta I w czstych podrach na lsk,
do Czech i na Wgry, do Prus, Gdaska i na
Litw; w 1507 r. zosta starost radomskim
Mikoaj Szydowiecki miniatura
Stanisawa Samostrzelnika
w kodeksie z 1531 r.
(repr. J. Kieszkowski, 1912)
Mikoaj Szydowiecki
Stanisaw Samostrzelniks
miniature in the Code from 1531
(repr. by J. Kieszkowski, 1912)
31
Ferdynanda I, krla Austro-Wgier, pniej-
szego cesarza rzymsko-niemieckiego, tytu
hrabiego na Szydowcu.
Przez 250 lat, a do 1802 r., 8 pokole Ra-
dziwiw, najczciej z Niewiea lub innych
dbr rodowych na Litwie, wadao kluczem
szydowieckim, bywajc tu rzadko; w ich
imieniu zwierzchni wadz w hrabstwie spra-
wowali mianowani administratorzy-zarzdcy,
zwani starostami lub gubernatorami szydo-
wieckimi.
Najpomylniejszy okres rozwoju gospodar-
czego rozlegego klucza szydowieckiego (p-
niejszego hrabstwa) przypad na XVI i 1. po-
ow XVII w.; dotyczy to rwnie dookolnych
dbr kocielnych i szlacheckich. W wyniku
intensywnej akcji osadniczej na terenach wik-
szych kompleksw lenych wzrosa liczba wsi
i osad przemysowych, np. w pocztkach XVI
w. klucz chlewiski Pawa z Chlewisk liczy
20 wsi i folwarkw. We wsiach czynszowych
zasadc by sotys, a w osadach przemyso-
wych kunik (zawd kunika by dziedziczny).
Jednoczenie zmniejsza si area gospodarstw
kmiecych (do p ana i mniej) i maorolnych
zagrodnikw, natomiast zwikszao si obci-
enie paszczyniane (gwnie robocizn) na
rzecz rozwijajcych si wwczas folwarkw
szlacheckich i kocielnych oraz zakadw prze-
mysowych. Wikszo wsi naleaa do szlach-
ty, np. w latach 60. XVI w. w parafii Wysoka
obejmujcej 17 wsi tylko Omicin (Umyeczyn)
nalea do kocioa (podobnie byo w parafii
Chlewiska); wsie kocielne przewaay w para-
fii Gsawy (tu do szlacheckich naleay: Szadek
= Sadek i Szydlow = Szydwek).
Ukady przestrzenne wsi byy zrnicowane.
Obok wsi pasmowych (ulicwki, rzdwki)
i placowych (z placem lub stawem) byy te
wsie z nieregularnym ukadem pl upraw-
nych, poprzedzielanych odogami, pastwiska-
mi, lasami i nieuytkami. Lun zabudow
odznaczay si wsie anw lenych, powstajce
wskutek karczunku lasw.
Obok wsi zamieszkaych przez ludno kmie-
c oraz zagrodnikw, chaupnikw, komorni-
kw i wyrobnikw (z ktrych wywodzili si
wiejscy rzemielnicy), osobnymi miejscami
osadniczymi byy folwarki, myny zboowe,
kunice, huty szka i kopalnie, zatrudniajce
wyspecjalizowanych rzemielnikw, np. wy-
mieniane w 1569 r.: Hutha ku Sidlowczowi
lub Vitrearia Jakubek w okolicach obecnej
Huty i Ciechostowic.
Rozwijajce si osady przemysowe (m.in. za
spraw Jakuba Chlewickiego w kluczu chle-
wiskim) byy z reguy zwizane z miejscem
wydobycia surowcw, np. osady kunicze
w Staropolskim Okrgu Przemysowym;
w powiecie radomskim byo ich 20, w ssied-
nim opoczyskim 14.
W tym czasie w powiecie radomskim byo 17
miast (wrd nich Szydowiec zaliczajcy si
do najwikszych) i 591 wsi. Do biskupw kra-
kowskich naleay: Jastrzb, Gsawy, Ruda,
miowska Kunica, miw, Mirw i Zbijw,
a do opactwa wchockiego: 3 miasta (wrd
nich Wierzbica), 34 wsie i 6 osad przemyso-
wych (np. Bzin, Skarysko).
Rozwj metalurgii spowodowa, i w Szy-
dowcu umieszczono na mocy przywileju
wydanego w 1512 r. przez Zygmunta I dla
Mikoaja Szydowieckiego skad elaza (de-
positorium ferri) produkowanego na ziemi
sandomierskiej, uzyskujc monopol na hur-
towy handel tym towarem. Przywilej ten po-
32
siadao miasto do 1565 r., kiedy uchwa sej-
mow zniesiono prawo skadu; od tego czasu
kupcy zaopatrywali si w towar bezporednio
u podszydowieckich kunikw. Skad zlo-
kalizowano na placu zwanym Skadowym,
u zbiegu drg radomskiej i skrzyskiej. W 2.
poowie XVI w. elazo trafiao gwnie na ry-
nek krakowski, a na przeomie XVI i XVII
w. na ziemie Wielkiego Ksistwa Litewskiego;
w latach 1600 i 1605 wywieziono z Szydow-
ca 517 wozw elaza (przewanie w sztabach)
i 134 faski gwodzi (faska albo miarka = ok.
15 litrw).
Wzrost znaczenia Szydowca, ktry uzyska
przywileje na cotygodniowy targ i 5 jar-
markw, znalaz odbicie w powoaniu kon-
gregacji kupieckiej (statut w 1591), a take
w przebiegu drg handlowych. Przez miasto
prowadzia jedna z najwaniejszych drg ze
Lwowa do Poznania (lub Torunia) przez: San-
domierzOpatwKunwISzydowiec
GowarczwOpocznoSulejwPiotrkw.
Najwiksze wzy drogowe gwnych szlakw
handlowych znajdoway si w nieodlegym
Radomiu oraz Opocznie. Waniejsze spord
drg lokalnych prowadziy przez Jastrzb do
Wierzbicy, Radomia i Skrzynna oraz do Bzina
nad rzek Kamienn i Wchocka.
Szesnastowieczne rda pisane potwierdzaj
eksploatacj rud elaza wystpujcych w po-
udniowej czci obecnego powiatu i ich prze-
rbk w stacjonarnych dymarkach, zwanych
kunicami, ktre od XIV w. wypary trady-
cyjne piecowiska dymarkowe jednorazowego
uytku, znane z ogromnej iloci stanowisk od-
krytych w Grach witokrzyskich. Do wyto-
pu elaza z rudy w kunicach stosowano w-
giel drzewny i wykorzystywano energi rzek.
Terminem kunica okrelano zarwno dy-
mark, mot mechaniczny z kowadem (ha-
mer) i piec kowalski (kowalicha), ale te
inne zakady obrbki elaza, jak: fryszerki
(piece do tzw. wieenia surwki poprzez
jej odwglanie i utlenianie zbdnych domie-
szek), drutarnie, topornie, gwodziarnie czy
szabelnie. Przecitna roczna produkcja kuni-
cy wynosia ok. 16 ton; na wytopienie 1 tony
elaza zuywano 5 ton rudy i tyle ton wgla
drzewnego. Kunice tworzyy 2 piece poczo-
ne miechami napdzanymi przez koa wodne.
Wytopion w piecu rud w formie upkw
elaza o wadze ok. 90 kg obtukiwano drew-
nianymi motami, aby odbi uel, nastpnie
ponownie wygrzewano w drugim piecu, by
w kocu przeku motami na prty. Unikato-
wym przykadem tradycyjnej kuni wodnej jest
zakad w Starej Kunicy k. Koskich z dwoma
koami nasibiernymi, z ktrych jedno suyo
do napdu drewnianego mota tzw. nacisko-
wego, drugie do poruszania drewnianych
miechw skrzynkowych (dmuchaw).
Rudy wystpoway na gbokoci od 7 do
17 m. Wydobywano je, kopic szyby, od kt-
rych wcinano si krtkimi sztolniami; uro-
bek wycigano do gry rcznym koowrotem
w tzw. kiblach. Pokady rudy elaza wystpo-
way w dobrach Chlewickich, Szydowiec-
kich-Radziwiw (m.in. w okolicach Rzu-
cowa, Skobw, Antoniowa) i w okolicach
Jastrzbia.
Drewno jako paliwo do kunic dymarko-
wych (a nastpnie wielkich piecw) stosowa-
no po zwgleniu (kurzeniu wgla) w tzw.
mielerzach; na wypalenie 1 mielerza zuy-
wano ok. 50 m drewna, uzyskujc 11-12
koszw wgla.
33
Wod wykorzystywano do napdu miechw
wdmuchujcych powietrze do dymarki, do
napdu mota mechanicznego oraz do puka-
nia rudy. W celu uruchomienia k nasibier-
nych stosowano spitrzenia wody w formie
staww, zapr i upustw, np. w Stefankowie
na rzeczce Jabonicy zbudowano 3 zbiorniki
zasilajce.
Osady wiejskie, zwane rudami (np. Ruda
Stefanek wymieniona w 1538) albo kuni-
cami, hutami, huciskami, zamieszkae przez
grnikw i hutnikw (rwnie przez drwali,
kurzaczy i wozakw), istniay m.in. w Ste-
fankowie, Nadolnej, Kochanowie, Rzucowie,
Smagowie, Goworku, Stelmowie (od ok.
1815 zwanego Stanisawowem), Koszorowie,
Rybiance, miowie (Orowie), Lipienicach
(Kunia Lipiska).
Staropolski Okrg Przemysowy, do ktrego
naleay m.in. zakady chlewiskie, szydowiec-
kie i jastrzbskie, by najstarszym i do koca
XIX w. najwikszym na ziemiach polskich re-
jonem grniczo-hutniczym i obrbki metali.
W wieku XVI odgrywa ju dominujc rol
w polskim hutnictwie elaza: w 1. poowie
XVI w. pracowao tu 70 kunic, a w nastp-
nym pwieczu 142.
Czynne od redniowiecza omy piaskowca
w Szydowcu i okolicy byy wykorzystywane
przede wszystkim do produkcji aren, kamie-
ni myskich, oseek, bd tarcz szlifierskich,
za w niewielkim stopniu jako surowiec bu-
dowlany (kocioy w Szydowcu i Chlewi-
skach, zamek w Szydowcu).
Podstaw gospodarki rolnej i wiejskiego rze-
miosa w dobrach szlacheckich i kocielnych
byy paszczyniane folwarki. Przykadem
moe by Orosko, ktre w XVI w. nalea-
o do najwikszych wsi w okolicy i liczyo
ok. 150 mieszkacw; w 1563 r. obejmo-
wao obszar 11 anw kmiecych (ok. 198
ha). W 1. poowie XVII w. folwark na 70 ha
Ilustracje zaj:
1. grnikw przy wydobywaniu
rudy;
2. wglarzy przy wypalaniu wgla
drzewnego w mielerzach;
3-4. kunikw przy wytopie elaza
w dymarkach oraz w kunicy
(rys. W. Oleszczak,
repr. P. Pierciski, 2001)
Illustrations of occupations:
1. miners at extraction of ore;
2. charcoal producers at charcoal
piles;
3-4. blacksmiths smelting iron in
blast furnaces and in the smithy
(drawing by W. Oleszczak,
repr. by P. Pierciski, 2001)
1 2 3 4
34
produkowa: yto, owies, pszenic, groch,
tatark, proso, siemi konopne i lniane;
w miejscowej kunicy wytapiano elazo,
a w kamienioomie wydobywano kamie.
Prowadzono te gospodark rybn i hodow-
lan. Znaczc pozycj w dochodach wa-
cicieli majtku stanowiy opaty za usugi
paskiego myna oraz opaty czynszowe od
chopw, mynarzy, kunikw i wglarzy.
Drugim liczcym si rdem dochodw bya
propinacja dworska: produkcja i wyszynk
piwa, pniej gorzaki. Powierzchnia lasw
w majtku oroskim obejmowaa ponad 800
ha (ok. 70%). Przez nastpne lata zmniejsza
si obszar karczowanego i zamienianego na
uytki rolne lasu; do pocz. XIX w., a wic
przez ok. 300 lat, obszar gruntw chop-
skich wzrs trzykrotnie, a folwarcznych
piciokrotnie.
Dobra szydowieckie przejte przez Radzi-
wiw w 1548 r. skaday si z kluczy szy-
dowieckiego i skaryskiego, z miastem Szy-
dowcem, wsiami oraz kilkunastoma osadami
puszczaskimi, w ktrych produkowano ela-
zo, szko, smo i pota (produkt otrzymywa-
ny z popiou drzewnego), takimi jak: Ciecho-
stowice, Czorw, Dugosz, Huta Mroczkw,
Jankowice, Kamienna, Milica, Myn, Olszy-
ny, Orosko, Pogorzae, Posajdw, Sadek,
Skarysko Ksice, Stara Wie, Szczepanw,
Szydwek, Wysoka i Zdziechw. W roku
1622 do hrabstwa szydowieckiego wchodzi-
o 19 wsi oraz myny pod Rybiank, 2 kunice
(Duraczw i Mroczkw) i 2 huty szka (Maj-
dw, Jakubek); ok. 1650 r. dziaay te ku-
nie w Skarysku. W poowie XVII w. dobra
szydowieckie przynosiy Radziwiom ok. 15
tys. zp. intraty, na ktr skaday si dochody
Kamienny sup w Bkowie (gmina Orosko)
upamitniajcy bitw wojsk koronnych
z rokoszanami Mikoaja Zebrzydowskiego,
stoczon 6 VII 1607 r.
Stone post in Bkw (Commune Orosko)
commemorating the battle of royal armies
with Mikoaj Zebrzydowskis mutineers on
6 July 1607
35
z kunic, mynw, eksploatacji z piaskow-
ca, hodowli, rolnictwa oraz czynszw.
Radziwiowie potwierdzali prawa miejskie
Szydowca siedziby klucza dbr, a take
zabiegali o nadania i przywileje krlewskie.
W roku 1550 krl Zygmunt August nada
kolejne 2 jarmarki, zezwalajc jednoczenie
kupcom szydowieckim prowadzi handel na
terenie caego kraju; uwolni ich przy tym od
opat targowych oraz ce wodnych i ldowych.
Uatwiao to kupcom szydowieckim kontak-
ty z pobliskimi miejscowociami w Maopol-
sce (zwaszcza ze Skaryszewem) i umoliwiao
dalekie wyprawy handlowe na Litw i Ukra-
in. Handlowano elazem (w postaci sztab
i wyrobw elaznych, szczeglnie gwodzi),
wyrobami z kamienia (koa myskie, ose-
ki) i szka oraz podami rolnymi i hodowla-
nymi. Przywileje dla Szydowca potwierdzili
w 1578 r. krl Stefan Batory, a w 1589 r. krl
Zygmunt III.
Dnia 6 VII 1607 r. na polach midzy Guzo-
wem a Oroskiem miaa miejsce bitwa wojsk
koronnych liczcych 7 tys. rycerstwa, do-
wodzonych przez hetmanw Karola Chod-
kiewicza, Stefana kiewskiego i Jakuba
Potockiego, z rokoszanami Mikoaja Zebrzy-
dowskiego, wojewody krakowskiego. Bya to
zbrojna reakcja szlachty przeciwko krlowi
Zygmuntowi III i jego zabiegom o wzmocnie-
nie wadzy i pozycji dynastii; jednym z do-
wdcw 10 tys. rokoszan by Janusz Radzi-
wi. Bitwa zakoczya si ich klsk, a na
polu walki polego 50 krlewskich i ok.
200 rokoszan. Wydarzenie to upamitnia ka-
mienny sup w miejscowoci Bkw.
W 1. poowie XVII w. Szydowiec by red-
niej wielkoci miastem, liczcym ponad 1000
mieszkacw. Miasto syno z jarmarkw
cigajcych kupcw z miast pnocnych
(Gdaska, Elblga, Torunia) oraz ze lska.
Przy Rynku Wielkim bogaci mieszczanie
(m.in. kunicy), a wrd nich Wosi i Szkoci,
pobudowali okazae kamienice (wedug wpi-
sw w ksigach miejskich z lat 1638-1649
byo 10 kamienic), za porodku rynku, sta-
raniem wadz miejskich, postawiono ratusz
z wysok wie.
Mieszczastwo szydowieckie miao charak-
ter midzynarodowy: w 1576 r. zanotowano
obecno Szkotw, ktrzy do poowy XVII w.
osiedlili si w 21 miastach wojewdztwa san-
domierskiego. Od koca XVI w. potwier-
dzona jest obecno ydw, a w 1. poowie
XVII w. istniaa kolonia woska. Odgrywali
oni wan rol w yciu gospodarczym mia-
sta. Do najbardziej znanych rodzin szkockich
naleeli Russelowie (posiadajcy 2 kamienice
w rynku i folwark) i Sanxterowie. Wrd Wo-
chw wyrniali si budowniczowie i kamie-
niarze, np. Kasper (budowniczy zamku i ratu-
sza) i Albert (burmistrz Szydowca w 1610 r.)
Fodygowie, a take waciciele i dzierawcy
kunic, np. Jan Gibboni, posiadacz klucza
kunic bobrzasko-samsonowskich i kamie-
nicy w szydowieckim rynku.
Waciciele miasta przebudowali gotycko-
-renesansowy zamek Szydowieckich, kt-
ry przybra form 3-skrzydowej rezydencji,
z ogrodem, zwierzycem oraz folwarkiem.
Radziwiowsk rezydencj obsugiwaa licz-
na suba, ktr zarzdza marszaek dworu
(wzmiankowany w 1686 i 1753). Zamek sku-
pia sporo szlachty, zwaszcza z okazji poby-
tu w nim wacicieli. Starostowie, rezydenci
i oficjalici, nalecy do staych mieszkacw,
3
byli powizani z miastem licznymi wizami
ekonomicznymi, towarzyskimi, a nawet ro-
dzinnymi (chrzestni, wiadkowie na lubach).
Przebudowy dawnego (obronnego?) dwo-
ru Odroww na nowoytn rezyden-
cj w Chlewiskach dokona w pocztkach
XVII w. Wawrzyniec Chlewicki.
W zwizku z inwestycjami Radziwiw
i mieszczan szydowieckich oraz krajowemu
zapotrzebowaniu na budulec, rozwino si
na wielk skal grnictwo i kamieniarstwo
wykorzystujce miejscowe zoa piaskowca.
Ten drobnoziarnisty, jasnoszary kamie, na-
sikliwy i cieralny, znalaz szerokie zasto-
sowanie w budownictwie, zdobnictwie oraz
przemyle i rolnictwie. Pod wpywem czyn-
nikw atmosferycznych wytwarza tward
patyn skutecznie chronic kamie przed
zniszczeniem. Przy kamienioomach istniay
warsztaty kamieniarskie, ktre z wyamywa-
nych blokw wytwarzay wyroby uytkowe,
jak: koa myskie, oseki, toczaki, a take go-
towe elementy architektoniczne (np. gzymsy,
obramienia okien, portale), rzeby i pyty na-
grobkowe. Cz surowca wykorzystywano
jako materia budowlany.
Kamienioomy szydowieckie, oprcz produk-
cji na potrzeby lokalnego rynku, dostarczay
piaskowiec i elementy architektoniczne wielu
orodkom w kraju, np. dla dworu krlewskie-
go (okadzina zewntrzna Kaplicy Zygmun-
towskiej oraz niektre kolumny arkadowego
dziedzica zamku na Wawelu). Wiksze prace
wykonywane byy przez mistrzw kamieniar-
skich spoza Szydowca, przybywajcych tu po
materia i sprowadzajcych go do wasnych
warsztatw. Tak dziao si zapewne w Warsza-
wie, gdzie kamie szydowiecki by uywany
przy budowie i wystroju kamienic staromiej-
skich (np. Baryczkw, ksit mazowieckich,
Fukierw). Kamie wywoono transportem
ldowym, co dawao przewag eksportowi
kamienia spawianego rzekami Kamienn
i Wis z rejonu Kunowa, stanowicego kon-
kurencyjny dla Szydowca orodek grnictwa
i kamieniarstwa.
Mimo tak sprzyjajcych warunkw dla bu-
downictwa murowanego, w miastach i wsiach
regionu dominowaa zabudowa drewniana.
Przemawiay za tym: powszechna dostpno
taniego budulca i tradycja rzemiosa ciesiel-
skiego.
Ksigi miejskie oraz parafialne ksigi metry-
kalne w Szydowcu wymieniaj w 1. poowie
XVII w. kilkunastu rzemielnikw woskich,
polskich i niemieckich, trudnicych si mu-
rarstwem i kamieniarstwem. Obok miejsco-
wych, rda wymieniaj majstrw z Chcin,
Krakowa, Kurzelowa i Piczowa.
W Szydowcu rozwijay si w XVI i XVII w. licz-
ne rzemiosa, oprcz dziaajcego okresowo ce-
chu kamieniarskiego. Najstarsza z zachowanych
ksig miejskich zarejestrowaa w latach 1583-
-1594, poza cechem szewskim, znaczn licz-
b warsztatw: kunierzy, kunikw, kowali,
lusarzy, hutnikw, konwisarzy, postrzygaczy,
czapnikw, mynarzy, piwowarw, karczmarzy,
aziebnika, chirurga, mydlarza, przekupniw.
W roku 1640 wymienia si cechy kowali,
koodziejw, szewcw, tkaczy, krawcw i ku-
nierzy. Pracowali tu rwnie: ciele, stolarze,
bednarze, stelmachowie, rymarze, garbarze,
siodlarze, sukiennicy, mynarze, piwowarzy,
rzenicy, cyrulicy. Nadto ksigi metrykalne
odnotowuj: miecznikw (np. Martinus Gla-
diator, uwieczniony na skarpie kocioa), ap-
Portret Mikoaja Krzysztofa
Radziwia Sierotki (1549-1616),
rys. L. Kilian, po 1604 r.
The portrait of Mikoaj Krzysztof
Radziwill (1549-1616), drawing
by L. Kilian, after 1604
Portret Albrychta Wadysawa
Radziwia (1589-1636),
rys. M. Starkman, ok. 1857 r.
The portrait of Albrycht
Wadysaw Radziwill (1589-1636),
drawing by M. Starkman, c. 1857
37
tekarza, zotnika i organmistrza. Wymienia si
te rudnikw pracujcych w kopalniach rud
elaza; cech zbiorowy rzemielnikw kunsztu
elaznego istnia w Szydowcu ju w 1563 r.
Na znacznie mniejsz skal rozwijao si ycie
gospodarcze biskupiego miasteczka Jastrzb,
ktre skupiao si wok uprawy roli i ho-
dowli, cho w pocztkach XVI w. czynna bya
kunica o 3 koach oraz myn. W roku 1569
kunic obsugiwao 7 kowali, a ilo mynw
wzrosa do 3; innych rzemielnikw zareje-
strowano zaledwie 4 oraz szewcw zrzeszo-
nych w cechu.
Pod koniec XVI w. sabo uposaona parafia
jastrzbska znalaza si przejciowo w prepo-
zyturze ieckiej, a tamtejsi mansjonarze pe-
nili w Jastrzbiu posug duszpastersk. Sa-
modzielno odzyskaa za biskupw Marcina
Szyszkowskiego (1616-1630) i Jakuba Zadzi-
ka (1635-1642), opierajc si na dochodach
z folwarku w Gsawach oraz na dziesicinach
z miasta Jastrzbia i 5 wsi. W roku 1677
w miejscu drewnianego kocioa z XV w. wy-
stawiono murowan wityni.
W nieodlegym Mirowie (wsi wymienianej
w XV w.) w XVII w. istnia prawdopodobnie
folwark i jeden z licznych dworw biskupw
krakowskich by moe w miejscu obecnych
resztek dworu i parku, z wiekowymi dbami.
W wiekach XVII i XVIII miejscow lud-
no nkay zarazy, np. w latach 1622-1623
i 1652-1653 (epidemia dumy, ktra obja
cay kraj, a w Szydowcu pochona 50%
mieszkacw) oraz w 1662 i 1709 r. (w okre-
sie wojny pnocnej); w 1630 r. poar w Szy-
dowcu zniszczy 74 domy.
Uwikanie Rzeczypospolitej w ustawicz-
ne wojny, a zwaszcza w wojn ze Szwecj
(1655-1660), doprowadzio do wyludnienia
i ruiny majtkowej mieszkacw. Miary nie-
szcz dopeniy skutki wojen domowych
oraz wojny pnocnej (1702-1721). Regres
gospodarczy uwidoczni si m.in. w Szydow-
cu, gdzie wikszo placw staa pustk, wie-
le domw zostao zrujnowanych i spustoszo-
nych, np. w 1717 r. w Rynku Plebaskim byo
14 pustych placw, 9 domw zrujnowanych
i opuszczonych. Place pozbawione wacicieli
przechodziy na wasno zamku, ktry, pra-
gnc zwikszy dochody, zabiega o ponow-
ne zasiedlenie, m.in. przez potwierdzenie lub
nadanie miastu przywilejw lub ogaszanie
uniwersaw (np. uniwersa Mikoaja Radzi-
wia w 1699 r. czy Leona Michaa Radziwi-
a w poowie XVIII w.). Gwarantoway one
nowym osadnikom bezpatne lub czciowo
odpatne parcele i zabudowania oraz ulgi po-
datkowe; jeszcze w 1775 r. na 203 posesje
28 byo pustych. Dziaania wojenne, a zwasz-
cza dugotrwae pobyty wojsk szwedzkich,
saskich i rosyjskich, spowodoway kryzys
gospodarczy i demograficzny na wsi szydo-
wieckiej, trwajcy do 2. wierci XVIII w.,
widoczny np. w wielu opuszczonych gospo-
darstwach, tzw. pustkach. W strukturze go-
spodarstw zaczy dominowa gospodarstwa
zagrodowe i rolniczo-przemysowe.
Zastj gospodarczy odbi si negatywnie na
grnictwie kamiennym i spowodowa opusz-
czenie na wiele dziesitkw lat (do poowy
XIX w.) szydowieckich wyrobisk piaskowca.
Skorzystay na tym kamienioomy w Kuno-
wie, ktre dostarczay surowiec budowlany
do rozbudowujcej si za krla Stanisawa
Augusta Warszawy oraz dla zakadw wiel-
kopiecowych Staropolskiego Okrgu Prze-
Gmerk kupcw szydowieckich
w otarzu kocioa
pw. w. Zygmunta w Szydowcu
Cachets of Szydowiec merchants
in the altars of St. Sigmunds
Church in Szydowiec
Fragment nagrobka z portretem
mieszczki Katarzyny Kukliskiej
(1669) w kociele pw. w.
Zygmunta w Szydowcu
Fragment of a tombstone with
the portrait of the townswoman
Katarzyna Kukliska (1669)
in St. Sigmunds Church
in Szydowiec
38
mysowego (m.in. do wykadziny garw wiel-
kich piecw).
W celu oywienia gospodarczego w woje-
wdztwie sandomierskim dokonano ostatniej
w I Rzeczypospolitej urbanizacji, zakadajc
w XVIII w. 7 miast. Nieudan prb lokacji
podj Zygmunt Siemieski, ktry w 1775 r.
uzyska na sejmie pozwolenie na zaoenie
miasta na gruncie wsi Omicin i nazwa je
Zygmuntowem. Mimo nadanych przywile-
jw na jarmarki i targi, miasteczko nie rozwi-
no si i ok. 1816 r. zaniko.
W 1. poowie XVIII w. stopniowo odradza si
rzemioso, np. w Szydowcu istniay wwczas
cechy: kupiecki, krawiecki, kunierski, szew-
ski, stelmaski, kowalski, koodziejski i bednar-
ski, a take cech zbiorowy kunsztu elaznego
(tworzony w sytuacji niedostatku rzemielni-
kw okrelonej specjalnoci), do ktrego na-
leeli przede wszystkim kowale, ale i mularze
(cho w 1752 r. nie byo pono w miecie ani
jednego kamieniarza jak wynika z korespon-
dencji hetmana Jana K. Branickiego poszuku-
jcego rzemielnikw do budowy rezydencji
w Biaymstoku). Wrd terminatorw, towa-
rzyszy i mistrzw cechu elaznego spotyka si
nie tylko osoby z Szydowca oraz miast i wsi
wojewdztwa sandomierskiego, lecz take
z Mazowsza i Lwowa; w 2. poowie XVIII w.
do cechu naleeli zarwno rzemielnicy chrze-
cijascy, jak i starozakonni.
W wieku XVIII wzrosa w regionie liczba
ludnoci ydowskiej, osiedlajcej si tu od
koca XVI w. (pierwsza wzmianka o ydach
w Szydowcu pochodzi z 1584). W Szydow-
cu (w kocu XVIII w. ydzi stanowili czwart
cz ogu mieszkacw) w 1778 r. wydzie-
lono dla nich osobn dzielnic, z rynkiem
(dawny Rynek Skaeczny), przy ktrym od
pocztkw XVIII w. powstawa zesp syna-
gogalny: bnica, szkoa wyznaniowa (che-
der), ania (mykwa) oraz cmentarz grzebalny
(kirkut).
Wraz z oglnym upadkiem gospodarczym kra-
ju nastpi upadek grnictwa i hutnictwa. Do-
piero za krla Augusta III przywrcono pro-
dukcj metalurgiczn, stosujc nowoczesne
technologie wytopu, uzyskiwane w wielkich
piecach, ktre wypary tradycyjne kunice dy-
marskie. Pierwsze wielkie piece wybudowano
w kluczu kieleckim dbr biskupw krakow-
skich w Bobrzy (1610-1613) i Samsonowie
(1641); do ich budowy sprowadzono specja-
listw z pnocnych Woch, m.in. Cacciw
i Jana Gibboniego. Przewrt technologiczny
polega na tym, i w kunicach uzyskiwano
bry stopionego elaza ze szlak i innymi do-
mieszkami, ktre naleao przekuwa, by od-
dzieli zanieczyszczenia, podczas gdy w wiel-
kim piecu w procesie topienia rudy tworzy si
pynna surwka. Wielki piec mia u podstawy
wymiary 8 x 8 m i osiga wysoko 7 a nawet
10 m; na dole mieci si gar, w ktrym gro-
madzia si pynna surwka, a u gry otwr,
przez ktry sypano na przemian rud i wgiel
drzewny. Rud i wgiel wcigano pomostem
drewnianym (gicht) za pomoc kieratu
konnego lub koa wodnego. Przy spalaniu
wgla drzewnego, przy uyciu spronego
powietrza z miechw, uzyskiwano tempera-
tur 1000 C.
Wielki piec dawa rocznie ok. 200 ton surow-
ca. Do wytopu wykorzystywano ogromne
iloci wgla drzewnego, co z czasem dopro-
wadzio do wylesienia znacznych obszarw
Puszczy witokrzyskiej. Byo to jednak nie-
3
zastpione paliwo, pozbawione zanieczysz-
cze siark, pozwalajce na uzyskiwanie stali
wysokiej jakoci. Wraz z wielkimi piecami po-
wstaway fryszerki piece do tzw. wieenia
surwki (przetapiania na elazo), poprzez jej
odwglanie i utlenianie zbdnych domieszek
w wysokiej temperaturze, przy uyciu roza-
rzonego wgla drzewnego i nadmuchu po-
wietrza. W XIX w. (w Krlestwie Polskim od
1833) zastosowano nowoczeniejsze metody
usuwania domieszek w pudlingarniach, spe-
cjalnych piecach pomiennych pudlarkach
(zrekonstruowany w 2007 r. piec pudlarski
mona zobaczy w Muzeum Zagbia Staro-
polskiego w Sielpi).
Tymczasem w kopalniach rudy sigano do
gbiej pooonych pokadw; miay one szyb
gwny, od ktrego prowadziy obudowane
chodniki. Z czasem urobek do szybu wycigo-
wego dowoono wzkami na szynach, a wy-
cig w szybie uruchamiaa maszyna parowa.
Wielkopiecownictwo rozwino si najpr-
niej w dobrach magnackich, kocielnych
i szlacheckich: Maachowscy w swych do-
brach koneckich wystawili piece w Stporko-
wie (1739), Ruskim Brodzie (1750), Janowie
(1755) i Antoniowie (1781); Radziwiowie
w Mroczkowie (1778); biskupi krakowscy
w Suchedniowie, Parszowie i Mostkach;
cystersi wchoccy w Bzinie (1754), Rejo-
wie (1770) i Starachowicach (1789); Anto-
ni Czermiski w Przysusze i w Korytkowie;
Leszczyscy w Rzucowie; Potkascy w Ste-
fankowie (ok. 1757) i w Aleksandrowie.
Wielki piec w Stefankowie (gmina Chlewi-
ska) powsta w miejscu Kunicy Stefanek nad
rzeczk Jabonic; zaopatrywano go podob-
nie jak nastpne piece w Nadolnej, Rzucowie
i Aleksandrowie w rud z rejonu Skobw.
W roku 1782 w Stefankowie pracoway 4 fry-
szerki; tego rodzaju zakady funkcjonoway
te w hrabstwie szydowieckim, m.in. w Du-
goszu i Kamiennej. Wielkie piece pracoway
przewanie okresowo, np. w Aleksandrowie
przez 22 tygodnie w roku, z powodu bra-
ku dostatecznej iloci wody; w Stefankowie
uycie koa dreptakowego, poruszanego si
ludzk, umoliwiao wyduenie pracy pieca
do 30 tygodni.
Do koca XVIII w. w Staropolskim Okrgu
Przemysowym uruchomiono 31 nowych pie-
cw hutniczych, ktre obsugiwao od 90 do
120 kopal rudy; skupiska kopal wystpo-
way w okolicach Szydowca i Chlewisk.
Szydowiec, bdc od 1810 r. miastem powia-
towym, zosta siedzib dyrekcji obwodu gr-
niczego, podlegego Gwnej Dyrekcji Grni-
czej w Kielcach. Powiat szydowiecki bowiem
obejmowa samsonowskie, suchedniowskie
i bodzentyskie dobra rzdowe. Stanisaw
Staszic (O ziemiordztwie Karpatw, 1815)
naliczy na tym terenie 85 kopal rud elaza,
24 piece hutnicze i 62 fryszerki.
W strukturze dochodw wielkiej wasnoci
zasadnicz rol odgryway dochody z gospo-
darki przemysowo-przetwrczej (mynw,
propinacji, grnictwa i hutnictwa), a duo
mniejsz zyski z folwarcznej gospodarki
rolno-hodowlanej. Tak dziao si w dobrach
chlewiskich. Wacicielami majtku liczcego
14 400 ha byli w latach 1804-1831 Sotyko-
wie: hr. Stanisaw Sotyk (1752-1833), po-
se Sejmu Czteroletniego, jeden z zaoycieli
Towarzystwa Przyjaci Nauk w 1800 r. oraz
jego syn Roman (1791-1843), uczestnik kam-
panii napoleoskich i powstania listopadowe-
40
41
go. W odwecie za ich dziaalno patriotycz-
n (na wniosek Romana Sotyka dokonano
detronizacji cara Mikoaja I) dobra chlewiskie
zostay skonfiskowane, a Roman wyemigro-
wa do Francji.
Sotykowie zainwestowali w przemys me-
talowy: w latach 1811-1825 w Chlewiskach
powstaa walcownia blach i gwodziarnia,
do ktrych surowiec produkowa wielki piec
w Aleksandrowie; pojawiy si nowe wsie
przemysowe, rdlene: Budki (ok. 1800),
Majdanki (ok. 1813) i Borki (ok. 1827).
Sotykowie podejmowali te prby regulacji
gruntw wociaskich w swoich dobrach,
np. wsi Paww i Cukrwka (Cychrwka),
o czym wiadcz mapy z lat 1805 i 1810.
Dwr chlewiski poprzez swych wybitnych
mieszkacw oddziaywa na ycie gospodar-
cze i spoeczno-kulturalne okolicy, nie nalea
jednak do wyjtkw. W Szydowcu tak rol
penili ostatni Radziwiowie i Anna Sapiey-
na (wraz ze Stanisawem Staszicem), we wsi
Dobrut pisarz i dziaacz owieceniowy Feliks
Gawdzicki, w aziskach Amelia Zauska,
wierna admiratorka dramatopisarza i poety
Zygmunta Krasiskiego, w Orosku rodzina
Christianich i Pruszakw oraz Jzef Brandt.
tymczasem w 1795 r., po zdawieniu insu-
rekcji kociuszkowskiej, wojska austriackie
zajy tereny Lubelszczyzny i Sandomiersz-
czyzny; zabrane w wyniku trzeciego rozbioru
Polski ziemie, nazwane Galicj Zachodni,
wczono w marcu 1796 r. do monarchii
habsburskiej. Uczestnikw powstania, ktrzy
przeszli do Galicji w liczbie ok. 15 tys., wcie-
lono do pukw austriackich.
W roku 1809 w trakcie wojny z Austri woj-
sko polskie pod dowdztwem ks. Jzefa Po-
niatowskiego (1763-1813) zajo Lubelszczy-
zn, Sandomierskie i Krakw, przechodzc
6/7 lipca przez Szydowiec (fakt upamitnio-
no w 2007 r. tablic na szydowieckim zam-
ku); tereny te, na mocy traktatu w Schn-
brunn z 14 X 1809 r., wczono do Ksistwa
Warszawskiego, ktre przetrwao do 1815 r.,
kiedy po klsce Napoleona proklamowano
Krlestwo Polskie powizane uni personaln
z cesarstwem rosyjskim.
Struktury administracyjno-gospodarcze ob-
szaru obecnego powiatu szydowieckiego
zmieniy si zasadniczo w nastpstwie wa-
nych wydarze politycznych i przemian
ustrojowych: uchwa sejmu z 27 VIII 1789 r.
upastwowiono za odszkodowaniem dobra
biskupw krakowskich (m.in. w obecnych
gminach Jastrzb i Mirw). Po rozbiorze
Polski w 1795 r. wadze austriackie skonfi-
skoway bd uszczupliy dobra klasztorne
i parafialne (ich kasacji dokonano w czasach
Krlestwa Polskiego). Wreszcie w roku 1828
na wasno skarbu pastwa przeszy do-
bra hrabstwa szydowieckiego zakupione od
ostatniej wacicielki, Anny Sapieyny. Sapie-
yna wesza w ich posiadanie w 1802 r., kiedy
po bezpotomnej mierci Macieja Radziwia
2 IX 1800 r. rzd austriacki wystawi je na
publicznej licytacji w Krakowie.
Zasug Sapieyny byo uruchomienie
w 1819 r. w specjalnie zbudowanym gmachu
przy Rynku Wielkim w Szydowcu publicznej
szkoy elementarnej, stosujcej nowoczesne,
owieceniowe metody nauczania, podejmo-
wane wczeniej przez Komisj Edukacji Naro-
dowej. Nauk dla ok. 100 uczniw prowadzo-
Wie Paww na Mapie pomiaru
gruntw dworskich i regulacji
gruntw wociaskich klucza
chlewiskiego, 1805, 1810
(Archiwum Pastwowe
w Radomiu)
The village of Paww
on the Survey Map of Manor
Estates and regulation
of peasants plots in the
Chlewiska Estate, 1805, 1810
(National Archive in Radom)
Pod zaborami
42
no na trzech rnych poziomach ksztacenia
i wzajemnego uczenia si: klasa pocztko-
wa, klasa postpujcych i klasa doskona-
lcych si.
Jak wspomniano wyej, rzd Krlestwa Pol-
skiego naby 17 V 1828 r. dobra szydowieckie
za 2 254 454 zp. Podane niej miejscowoci
oraz zakady daj wyobraenie o rozlegoci
terytorium i potencjale gospodarczym prze-
jtego hrabstwa, ktrym za czasw Sapiey-
ny zarzdza m.in. Stanisaw Staszic. Dobra
te skaday si: z miasta Szydowca, 22 wsi
(Podzamcze, Stara Wie, Rybianka, Dugosz,
Janikw, Wysoka, Zdziechw, Szydwek, Sa-
dek, Skarysko Ksice, Posadajw, Szczepa-
nw, Kamienna, Milica, Czorw, Pogorzae,
Majdw, Ciechostowice, Huta, Mroczkw,
Olszyny i Myn), folwarkw (Podzamcze,
Marywil, Wysoka, Zdziechw, Szydwek
i Sadek), wielkiego pieca w Mroczkowie
(w pocz. XIX w. wytapia rocznie ok. 100
ton surwki), cegielni w Jastrzbiu, mynw
w Podzamczu, Szydwku, Dugoszu, Ka-
miennej i Mroczkowie, 3 kunic i fryszerki
w Kamiennej, tartaku w Dugoszu i foluszu
w Podzamczu (foluszem nazywano zakad,
w ktrym odtuszczano i spilniano tkaniny
za pomoc ich zbijania stporami poruszany-
mi koem wodnym, przy uyciu gorcej wody
i alkaliw); dobra Orosk tworzyy wie
i folwark Orosko z mynem oraz Krogulcza
Sucha. Intencj rzdu byo oprcz uzyska-
nia dochodw z majtkw ziemskich prze-
jcie przemysu elaznego wraz z zapleczem
surowcowym i wczenie go do cigu pobli-
skich zakadw; o rozwinitym przemyle
grniczo-hutniczym wiadczy fakt, i 11 wsi
okrelano jako kunicze. Od tej pory dobra
te przyjy nazw Ekonomii Szydowieckiej
(1828-1864).
Rzd Krlestwa Polskiego podj prb ka-
pitalistycznej industrializacji kraju, ktr od
1818 r. realizowa Stanisaw Staszic, dyrek-
tor Wydziau Przemysu i Kunsztw; od 1824
r. przedsiwziciem kierowa ks. Ksawery
Drucki-Lubecki, minister skarbu w latach
1821-1830, a od 1833 r. do poowy XIX w.
Bank Polski, ktry kredytowa przedsiwzi-
cia prywatnych inwestorw, np.: Maachow-
skich (Koskie), Dembiskich (Przysucha),
Platerw (Borkowice i Nieka), Krgerw
(Rzucw), Sotykw (Chlewiska), ubie-
skich (Ostrowiec witokrzyski); bank reali-
zowa take wasne inwestycje, np. w 1838 r.
wybudowa wielki piec w Rejowie, czynny do
1901 r. W latach 30. XIX w. wzniesiono wiel-
kie piece m.in.: w Stefankowie (1836), Na-
dolnej (1837), Aleksandrowie (1838) i Rzuco-
wie. Jednoczenie wprowadzano nowoczesne
metody pozyskiwania elaza (pudlingowanie)
i obrbki (walcowanie). W modernizacji gr-
nictwa i przemysu metalurgicznego powan
rol odegrali specjalici sprowadzeni z Nie-
miec (zwaszcza absolwenci Akademii Gr-
Portret Anny z Zamoyskich
Sapieyny (1772-1859),
ostatniej wacicielki hrabstwa
szydowieckiego (J. L. S. Norblin)
Portrait of Anna nee Zamoyska
Sapieyna (1772-1859), the last
owner of Szydowiec County
(J. L. S. Norblin)
Budynek publicznej szkoy
elementarnej w Rynku Wielkim
w Szydowcu, wzniesiony w 1819 r.
staraniem Anny Sapieyny
Building of the public elementary
school on the Great Market Square
in Szydowiec, built in 1819
by Anna Sapieyna
43
Plan gruntw miasta Szydowca, Jan Zawadzki, 1815-1817.
Najstarszy plan miasta z oznaczeniem dbr dworskich (Folwark
Podzamcze), gruntw mieszczan szydowieckich i wocian Starej Wsi
(Archiwum Pastwowe w Radomiu)
Plan of Szydowiec grounds, Jan Zawadzki, 1815-1817. The oldest
street plan with the location of the manor estates (Podzamcze Grange),
plots of Szydowiec townsmen and Stara Wie peasants
(National Archive in Radom)
44
Fragment mapy ekonomii
szydowieckiej, 1833
(Archiwum Pastwowe
w Radomiu).
Oznaczono: folwarki
rzdowe i kocielne,
wsie nieoczynszowane
oraz kolonie oczynszowane
Fragment of the map of
Szydowiec manor, 1833
(National Archive in Radom).
Legend: government and
church granges; rent-free
villages and rent-charged
settlements
45
Wie Chlewiska na Mapie dbr Chlewiska
i Paww, 1837 (Archiwum Pastwowe
w Radomiu)
Village of Chlewiska on the Map of the
Estates of Chlewiska and Paww, 1837
(National Archive in Radom)
4
niczej we Freibergu w Saksonii) oraz Wielkiej
Brytanii. Jednym z przemysowcw by iny-
nier Antoni Klimkiewicz, wychowanek Akade-
mii Grniczej w Kielcach (dziaajcej w latach
1816-1826), ktry zbudowa wielkie piece
w Ostrowcu witokrzyskim (Huta Klimkie-
wiczw, 1837), Aleksandrowie i Nadolnej k.
Chlewisk. Oprcz wielkich piecw funkcjo-
noway liczne kunice, m.in.: w Koszorowie,
Pawowie, Stanisawowie, Kochanowie i Go-
worku, a w Chlewiskach walcownia. W roku
1838 wielki piec w Stefankowie wyproduko-
wa 12 tys. cetnarw surwki (cetnar = ok. 40
kg), do czego zuyto ok. 70 tys. m drewna;
piec by czynny do 1875 r., potem w jego miej-
scu wybudowano cegielni.
Hutnictwo dawao ludziom prac nie tylko
miejscowym, ale te przybyszom z zaborw
austriackiego i pruskiego oraz Austrii, Nie-
miec i Anglii; obcojzyczne nazwiska spotyka
si na cmentarzu w Chlewiskach.
Po upadku powstania listopadowego utwo-
rzono 2 okrgi grnicze: wschodni, z siedzib
w Suchedniowie (obejmowa zakady hutni-
cze midzy Wis, Pilic a Nid) i zachodni
w Dbrowie Grniczej; z czasem okrg za-
chodni zdominowa przemys metalurgiczny
w Polsce, zwaszcza po uruchomieniu kolei
elaznej umoliwiajcej import wysokoga-
tunkowej rudy i unowoczenieniu technolo-
gii wytopu, z uyciem koksu (m.in. w Hucie
Bankowej w Dbrowie Grniczej od 1840).
Przykadem gospodarki w dobrach rzdowych
s losy niewielkiego majtku w Orosku,
skadajcego si ze wsi i folwarku w Orosku
(liczcych 300 mieszkacw) oraz wsi Kro-
gulcza Sucha. W roku 1829 naby go w wie-
czyst dzieraw, a 5 lat pniej na wasno,
Franciszek Ksawery Christiani, kierujcy Dy-
rekcj Generaln Drg i Mostw, ktra od
1819 r. do lat 30. XIX w. budowaa trakt
krakowski (od 1828 finansowany przez Bank
Polski). Christiani dokona gruntownego
przeobraenia Oroska, przenoszc wie na
wyej pooone tereny, uregulowa przebieg
drg w nawizaniu do ukoczonej w 1834 r.
drogi pastwowej, przy ktrej zbudowano
osad karczemn z zajazdem i poczt dla
podrnych dyliansowej trasy z Warszawy
do Krakowa. Stay tu take inne, murowane
budynki publiczne: wadz gminy i sdu, po-
sterunku andarmerii oraz domy mieszkalne,
m.in. pisarza gminnego.
Christiani zaprojektowa nowy zesp dwor-
ski z parkiem i ogrodami oraz reprezentacyjn
zabudow w miejscu zaniedbanego majtku
Krzy w Stefankowie, gmina
Chlewiska wsi o staropolskich
tradycjach grniczych wykonany
z odleww eliwnych w 1859 r.
na pamitk zaprowadzonej
wstrzemiliwoci przez formierzy
miejscowych zakadw
Cross in Stefankw, commune
Chlewiska the village with old
Polish mining traditions executed
from iron castings in 1859
in remembrance of temperance
vowed by moulders of local works
Wizerunek Franciszka Ksawerego
Christianiego (1772-1842),
wsptwrcy nowoczesnego
drogownictwa polskiego,
waciciela Oroska
Picture of Francis Xavier Christiani
(1772-1842), co-author of modern
Polish road engineering, the owner
of Orosko
47
zoonego z ponad 30 zrujnowanych budyn-
kw drewnianych, gospodarczych i miesz-
kalnych. Folwark oroski liczy ponad 1153
morgi (w tym 369 morgw gruntw ornych,
pozostae zajmoway lasy). rdem docho-
dw z folwarku bya paszczyzna (czynsze,
paszczyzna sprzajna i piesza, naturalia
i wiktualia) przynoszca 70% rocznego do-
chodu, propinacja dworska (browar, wyszynk
piwa i gorzaki w karczmie i austerii zajezd-
nej), usugi wiadczone w mynie wodnym,
kuni i wapienniku.
Produkcja wdki i piwa w licznych gorzel-
niach dworskich, przeznaczona na wewntrz-
ny rynek chopski w obrbie wasnych dbr,
pochaniaa due iloci yta i jczmienia;
jedna gorzelnia dawaa rocznie ok. 600-700
kwart (1 kwarta = ok.1 litra) wdki.
Tymczasem w latach 20. XIX w. przystpiono
w Krlestwie Polskim do planowej regulacji
i porzdkowania miast. Akcj kierowaa Ko-
misja Miast w Komisji Rzdowej Spraw We-
wntrznych i Policji, a w wojewdztwie san-
domierskim Komisja Wojewdzka. Podstaw
tych prac miay by plany regulacyjne opar-
te na szczegowych pomiarach; uzyskao je
w tym czasie 140 miast, a wrd nich Szydo-
wiec. Na podstawie Regestru wymiaru planu
sytuacyjnego miasta Szydowca, sporzdzone-
go 28 V 1824 r. przez geometr Jana Zawadz-
kiego, wykrelono plan pomiarowy, bdcy
podstaw prac regulacyjnych. Rozpoczto od
brukowania gwnej ulicy przecinajcej mia-
sto, ktr cigny cikie transporty wyro-
bw elaznych z zakadw w Biaogonie, Su-
chedniowie, Bliynie i Chlewiskach; usuwano
przy niej podcienia, zakadano chodniki.
Prace te wizay si z budow wspomnianej
drogi pastwowej z Warszawy do Krakowa.
Przy trakcie budowano drniczwki (za-
chowane w Dobrucie i wierczku), domki
dla konduktorw i stranikw; przy samych
drogach postawiono supki i bariery na na-
sypach, a take rogatki i budki dla pobiera-
jcych opaty. Bite drogi z tucznia kamienia
stworzyy warunki rozwoju transportu koo-
wego zarwno przewozw pasaerskich, jak
towarowych. W roku 1839 przewozy przez
Orosko signy 3500 pasaerw, przy uy-
ciu lekkich i szybkich karetek, ktre odlego
z Warszawy do Krakowa pokonyway w cigu
ok. 23 godzin, co z postojami dawao prze-
citnie 13,5 km na godzin. Trakt krakowski
by wielokrotnie modernizowany, a w 1938 r.
otrzyma nawierzchni asfaltow.
Zabudowa Szydowca i innych miasteczek
w regionie miaa charakter wiejski: przewa-
ay parterowe domy drewniane (w 1820 r.
w Szydowcu na 256 domw tylko 36 byo
murowanych), a wrd nich zagrody, ponie-
wa duy odsetek mieszkacw utrzymywa
Drniczwka w Dobrucie
z 1834 r., gmina Orosko jedna
z dwch w powiecie szydowieckim
(druga w wierczku) zbudowana
przy drodze pastwowej z Warszawy
do Krakowa
Roadway guard post in Dobrut
from 1834, Commune Orosko
one of two in Szydowiec District
(the other in wierczek) erected
at the national roadway from
Warsaw to Cracow
48
si z rolnictwa i hodowli. Stopniowo przy-
bywao kamienic, np. w 1860 r. na 290 do-
mw byo ich 58, a wrd nich 13 pitrowych
(w tyme roku z rolnictwa utrzymywao si
w Szydowcu 195 mieszkacw, uprawiaj-
cych 1760 morgw ponad 90% gruntw
miejskich). W roku 1862 Szydowiec liczy
4022 mieszkacw, wrd ktrych byo 2961
ydw (73,6%); w tym samym roku zrw-
nano ydw w prawach obywatelskich (two-
rzyli stan osobny, nie zaliczany do mieszcza-
skiego).
Sytuacja zmienia si po katastrofalnym poa-
rze w 1876 r., ktry strawi 85% zabudowy
(w tym 285 domw i 25 stod); od tego cza-
su upowszechnia si murowana zabudowa
w ukadzie kalenicowym, z bramami przejaz-
dowymi lub sieniami, ktrej pozostaoci s
widoczne do dzisiaj.
Oywienie gospodarcze ok. poowy XIX
w. (m.in. wskutek zniesienia w 1851 r. ce
w handlu z Rosj) i rosnce zapotrzebowa-
nie na materiay budowlane spowodoway
ponowne uruchomienie omw piaskowca
w Szydowcu i okolicach (Szydwek, miw,
Sadek) oraz w Zbijowie, Pogorzaem i Majdo-
wie. Ok. 1860 r. powsta om Podolszaski
w zespole wyrobisk w miowie, ktry sta si
z czasem najwikszym kamienioomem pia-
skowca w regionie. Uywano go jako kamie
murowy i okadzinowy do budowy obiektw
uytecznoci publicznej, budynkw miesz-
kalnych, przemysowych i gospodarczych,
mostw, ogrodze; wyrabiano ze detale
architektoniczno-rzebiarskie, liczne figury
przydrone, nagrobki (zwaszcza na cmenta-
rzu ydowskim w Szydowcu), a take przed-
mioty uytkowe (np. oseki).
Stare wyrobiska w kamienioomie
w miowie, gmina Jastrzb
Old excavations in the quarry
in miw, Commune Jastrzb
4
Wydarzeniami o doniosych konsekwencjach
politycznych byy powstania narodowe w la-
tach 1830/1831 i 1863/1864; w ich wyniku
ograniczono, a nastpnie zniesiono autonomi
Krlestwa Polskiego, wczajc je, jako tzw.
Kraj Nadwilaski, do cesarstwa rosyjskiego.
Gwne dziaania wojenne w 1831 r. toczy-
y si na prawym brzegu Wisy, natomiast le-
wobrzena cz Krlestwa Polskiego (w tym
wojewdztwo sandomierskie) stanowia za-
plecze walczcej armii polskiej: std brano
rekruta, zaopatrywano w bro paln i dziaa
oraz ywno. elazo lub stal niskowglowa,
produkowana w okolicach Szydowca, ucho-
dziy za szczeglnie odpowiednie do produk-
cji broni, np. w 1831 r. w jednym z piecw
suchedniowskich odlano 4 dziaa, a dalsze 4
w zakadach Romana Sotyka w Chlewiskach
i Aleksandrowie.
Od koca 1830 r. Szydowiec by jednym
z miejsc formowania kadry batalionu Gwar-
dii Ruchomej jako rezerwy armii regularnej,
do ktrego powoywano mczyzn w wieku
20-30 lat; tu formowano sztab i pierwszy ba-
talion 10. puku gwardii. Jednym z dowd-
cw by mjr Wincenty Henisz (ur. w 1784 r.
w Szydowcu), ktry odby kampanie napole-
oskie oraz suy w armii Ksistwa Warszaw-
skiego i Krlestwa Polskiego. W pocztkach
sierpnia 1831 r. po przekroczeniu przez Wis
korpusu wojsk rosyjskich gen. F. Rdigera li-
czcego 17 tys. onierzy i 56 dzia woje-
wdztwo sandomierskie, a szczeglnie rejony
Szydowca, Koskich, Radomia, Zwolenia
i Kozienic stay si terenem dziaa militar-
nych. Przeciwko Rdigerowi wystpi gen.
Samuel Rycki mianowany 4 VIII 1831 r.
przez naczelne wadze powstacze dowdc
wojskowym wojewdztw: sandomierskiego,
krakowskiego i kaliskiego. Jego siy byy trzy-
krotnie mniejsze od rosyjskich, niemniej przez
blisko 2 miesice udao mu si zwiza walk
znaczne siy wroga i nie dopuci do po-
czenia z armi gwn feldmarszaka Iwana
Paskiewicza. Do zwyciskich potyczek doszo
m.in. w Mirowie i Wierzbicy. W czasie dzia-
a wojennych w Szydowcu spona cz
zabudowa, a straty materialne oszacowano
na 41 203 zp., nie liczc rekwizycji ywnoci
i furau. Konsekwencjami upadku powsta-
nia listopadowego byy represje polityczne
i gospodarcze (m.in. naoenie ce na granicy
Krlestwa z Rosj, konfiskata majtkw) oraz
spoeczne: likwidacja szk (w tym Uniwersy-
tetu Warszawskiego utworzonego w 1816 r.),
rewizja tytuw szlacheckich (utracio je 5/6
szlachty), a take Wielka Emigracja.
W okresie poprzedzajcym powstanie stycz-
niowe na terenie guberni radomskiej (obej-
mujcej od 1844 r. obszar midzy Wis
a Pilic) miay miejsce manifestacje religijne
i patriotyczne, na ktre wadze odpowiedzia-
y wprowadzeniem 17 X 1861 r. stanu wo-
jennego i represjami. Kierownictwo ruchu
powstaczego obj w styczniu1863 r. naczel-
nik wojskowy wojewdztwa sandomierskiego
36-letni Marian Langiewicz, ktry wyzna-
czy 3 punkty zborne dla powstacw bior-
cych udzia w przygotowywanym ataku na
Szydowiec: w Jastrzbiu, Szydwku i Sadku.
cignli tam spiskowcy z Wierzbicy i Mir-
ca, grnicy i hutnicy z Suchedniowa, a take
grupa uczniw gimnazjalnych, urzdnikw
i czeladzi rzemielniczej z Radomia; byli oni
uzbrojeni w kilkadziesit strzelb myliwskich
oraz kosy, drgi i piki. W Szydowcu stacjono-
50
wao wojsko rosyjskie (2 roty mohylewskiego
puku piechoty) w sile ok. 400 onierzy pod
dowdztwem mjr. Rdigera, kwaterujcych
w domach przy rynku i w ratuszu oraz ko-
szarach na obrzeu miasta od strony Kielc;
w zamku mieci si lazaret. Podobna bya
liczba powstacw, ktrzy w nocy z 22 na
23 I 1863 r. zgromadzili si w obozie w le-
sie koo Sadka. Wyparli oni z miasta Rosjan,
ktrzy jednak wkrtce powrcili, biorc do
niewoli kilkudziesiciu powstacw i zabija-
jc 36 mieszkacw. Langiewicz z resztk po-
wstacw ruszy do Wchocka, gdzie wkrtce
utworzono silne zgrupowanie partyzanckie,
stawiajce opr wojskom rosyjskim.
Po klskach powstacw, m.in. w bitwie
w Maogoszczy, w kwietniu 1863 r. naczelni-
kiem wojennym wojewdztwa sandomierskie-
go mianowano pk. Dionizego Czachowskie-
go. Do najwaniejszych akcji Czachowskiego
naley zaliczy zwycisk bitw pod Stefan-
kowem 22 IV 1863 r., podczas ktrej udao
si rozbi oddzia regularnej armii rosyjskiej,
zadajc mu dotkliwe straty; zdobyto 3 jasz-
czyki (skrzynki, wzki amunicyjne) prochu
i 3 wozy karabinw. Polego 4 powstacw,
wrd nich ceniony dla odwagi i przymiotw
serca kpt. Grzmot-Dobrogojski, byy oficer
rosyjski. Wyrokiem sdu wojennego stracono
dowdc rosyjskiej kolumny kpt. Nikiforowa
i 6 jego onierzy jako winnych mordw i roz-
bojw dokonanych w lutym 1863 r. w Suche-
dniowie i Wchocku.
Szydowiec by jeszcze miejscem dziaa zbroj-
nych oddziaw: Kazimierza Winiewskiego
z Jastrzbia (27 V) i ppk. Jana Rudowskiego,
syncego z brawurowych atakw w opoczy-
skiem (8 XI). Dnia 21 VIII 1863 r. bitw we wsi
Kowala Stpocina stoczyo ugrupowanie po-
wstacze zoone z partii Wadysawa Emino-
wicza (naczelnika wojskowego wojewdztwa
sandomierskiego) i Kajetana Cieszkowskiego
z Lubelskiego, liczce ok. 1000-1200 ludzi.
W walce polego 15 powstacw, ktrych po-
chowano w bezimiennej mogile w pobliskiej
Krogulczy Mokrej (upamitnionej pomnikiem
w 1920); 28 rannymi opiekowano si we dwo-
rze w Krogulczy i na folwarku w Guzowie.
Jednym z inspiratorw i przywdcw po-
wstaczego ruchu w guberni radomskiej w la-
tach 1861-1864 by szydowiecki proboszcz
ks. Aleksander Malanowicz (1816-1893);
w konsekwencji zosta uwiziony i pozba-
wiony stanowiska dziekana, a cay majtek
kocielny uleg konfiskacie. Po likwidacji
w Szydowcu siedziby dekanatu (przywr-
conej w 1941), parafie w Szydowcu, Chle-
wiskach, Wysokiej i Borkowicach wczono
do dekanatu koneckiego. Represje dotkny
rwnie miejscowych wikariuszy i ksiy s-
siednich parafii, np. proboszcza w Jastrzbiu,
ktry jednych wysya do partii, drugim naka-
zywa ku kosy, a w nocy z 22 na 23 stycznia
by sam wrd uzbrojonych, ktrzy szli sztur-
mowa Szydowiec i niejednokrotnie wypro-
wadza oddziay z bogosawiestwem na bj
przeciwko wojskom rosyjskim.
Po upadku powstania zniesiono ostatecznie
odrbno Krlestwa, wzmoono ucisk po-
lityczny, a wobec uczestnikw zastosowano
represje (zsyki na Sybir, kolejna konfiskata
majtkw prywatnych i kocielnych, z ogra-
niczeniem posiadania przez parafie ziemi
do 6 morgw). Rosyjskie wadze zaborcze
na podstawie ukazu z 1 VI 1869 r. odebray
prawa miejskie miejscowociom, w ktrych
Pomnik zwyciskiej bitwy
powstacw dowodzonych
przez Dionizego Czachowskiego
z oddziaem armii rosyjskiej,
stoczonej 22 IV 1863 r. pod
Stefankowem
Monument commemorating the
victorious battle of insurgents
commanded by Dionizy
Czachowski against a squad
of the Russian army on
22 April 1863 near Stefankw
51
zamieszkiwao mniej ni 3000 mieszkacw
i wiksza ich cz utrzymywaa si z rolnic-
twa. W rezultacie liczba miast w Krlestwie
zmniejszya si z 452 do 114, a wrd zdegra-
dowanych znalazy si Jastrzb i Wierzbica.
Ostatnie dekady XIX w. byy okresem prze-
ksztacania przemysu manufakturowego
w nowoczesny przemys fabryczny, m.in.
w Zagbiu Dbrowskim, z ktrym nie mogy
konkurowa mae zakady grnicze i hutni-
cze Staropolskiego Okrgu Przemysowego;
wiksze zakady o nowoczesnej technologii
czyy si w spki, np. w Ostrowcu wi-
tokrzyskim, Starachowicach, Stporkowie.
W roku 1892 zbudowano w Chlewiskach
ostatni na ziemiach Polski zakad wielkopie-
cowy wykorzystujcy przy wytopie surwki
wgiel drzewny, czynny z przerwami a do
1940 r. Wielki piec o wydajnoci 13 ton su-
rwki na dob by zaopatrywany w rud i pa-
liwo za pomoc pomysowej windy wodnej
i pracowa na nowoczesnym napdzie paro-
wym. Zakad dysponowa 3 praarkami rudy,
hal odlewnicz z eliwiakiem oraz warszta-
tem mechanicznym.
Waciciel Chlewisk Ludwik Broel-Plater wy-
korzysta gruntowne wyksztacenie i prakty-
k metalurgiczn zdobyte we Francji w swych
majtkach, rozbudowujc kopalnie rud elaza
i zakady metalurgiczne: w 1878 r. zbudowa
wielki piec w Furmanowie, a w latach 1898-
1900 wznis w Bliynie nowoczesn stalow-
ni. W 1893 r. kopalnie i huty Platera zatrud-
niay ponad 1100 robotnikw.
Rozwj gospodarczy regionu uaktywnia
w 1885 r. kolej elazna Dbrowa Grnicza
KielceRadomDblin. Przeprowadzono j
jednak w odlegoci 5 km od Szydowca, std
piaskowiec eksportowany m.in. do Petersbur-
ga czy wyroby huty w Chlewiskach dowoo-
no na stacj transportem konnym. Kolejk
wskotorow z Chlewisk do stacji kolejowej
w Szydowcu zbudowano dopiero w 1922 r.;
obsugiwaa ona rwnie kopalnie rudy
k. Skobw: opata, Wiktoria, Kola Gra
i Nadwyprawy. W podobnej sytuacji znalaz
si Jastrzb, gdzie linia kolejowa umoliwia-
a sprawny wywz urobku z kamienioomw
miowskich.
Lokalny przemys w Szydowcu tworzyy
browary (m.in. Maurycego Engemanna na
Portret ks. Aleksandra Malanowicza
(1893). Obraz Jana Styki
w posiadaniu parafii w. Zygmunta
w Szydowcu
Portrait of Priest Aleksander
Malanowicz (1893). The picture
executed by Jan Styka in the
collection of St Sigismunds Parish
in Szydowiec
52
Fragment Mapy pogldowej Krlestwa Polskiego Jadwigi Wjcickiej,
1885 (Muzeum Narodowe w Kielcach). Oznaczono: linie kolei elaznej
i gwne drogi bite; obiekty przemysowe: kamienioomy i warsztaty
kamieniarskie, wapienniki, kopalnie rudy elaznej, wielkie piece
i walcownie, pokady torfu, myny, browary i gorzelnie, orodki
wyrobu narzdzi rolniczych, bryczek oraz garnkw i kafli; miejsca
hodowli rasowego byda, owiec i trzody oraz koni i ryb
Fragment of the Map of the Kingdom of Poland executed by Jadwiga
Wjcicka, 1885 (National Museum in Kielce). Legend: railway and
main roads; industrial facilities: quarries and masonry workshops,
lime kilns, ore mines, blast furnaces and rolling-mills, layers of peat,
mills, breweries and alcohol distilleries, centres of the manufacture
of agricultural tools, britzskas and pots and tiles; sites of cattle, sheep,
flock, horses and fish breeding
53
Podzamczu), garbarnie, zakady obrbki pia-
skowca, metalowe (np. odlewnie i emaliernie
Goldkorn i Kuperman, Zolberg i Pin-
kiert); pracoway te: fabryka wozw gospo-
darczych firmy Knabe-Wagner istniejca od
1878 r., huta szka, fabryka kafli, cegielnia,
myn wodny (w 1912 r. take mechaniczny).
Bogate omy piaskowca w Szydwku eksplo-
atowali gwnie kamieniarze warszawscy.
W odrnieniu od innych orodkw, np. Kielc
czy Radomia, przemysowcy szydowieccy
w niewielkim stopniu byli protektorami kul-
tury. Engemannowie udostpniali skrzydo
zamku na imprezy teatralne i taneczne, goci-
li malarza Jana Styk spokrewnionego z nimi
i rodzin Stumpfw. Z kolei dzierawca fol-
warku Podzamcze Antoni Baewicz (1896)
szerzy wrd chopw owiat (m.in. udo-
stpnia pras ludow) oraz kultur roln,
propagowa nowoczesne metody gospodarki
(uprawy zb, hodowla); by protektorem
chopskiego dziaacza owiatowego i spoecz-
nego Michaa Mosioka ze wsi Wysoka.
Wyrniajcym si zakadem, ktry rycho
zdoby rynek krajowy, bya fabryka maszyn
i narzdzi rolniczych, wozw i bryczek fir-
my W. Walderowicz i Spka, specjalizujca
si w wozach i bryczkach wszelkiego rodza-
ju. W roku 1880 fabryk nabya firma J-
zef Szczepanowski i Sp., ktra produkowa-
a rnego rodzaju bryczki, m.in. popularne
nejtyczanki(nazwa od fabryki powozw
w Neutischein k. Cieszyna), modne pajki
i bucki. Byy to pojazdy dwuosobowe, czte-
rokoowe, z kozem; wykonywano je z drew-
na jesionowego, dbowego i bukowego, a wa-
sgi, skrzynie i siedzenia wyplatano z wikliny,
korzeni lub trzciny. Egzemplarz szydowiec-
kiej bryczki zachowa si w powozowni Mu-
zeum w acucie. Kolejnymi wacicielami
fabryki byli: adwokat Leszkiewicz, a po I woj-
nie wiatowej amerykaska firma Agromotor
i bracia Wgrzeccy.
W cigu XIX w. zaniko gospodarcze znacze-
nie cechw rzemielniczych (przymus cecho-
wy zniesiono w Krlestwie Polskim w 1816),
ktrych dziaalno ograniczya si z czasem
do funkcji organizacyjno-samorzdowych
i szkoleniowych.
Kamienna figura w. Barbary
w starej wsi grniczej Skoby
(gmina Chlewiska), ufundowana
przez miejscow gromad
w 1938 r. Patronka grnikw
ma atrybuty witej mczennicy:
wie, miecz i kielich z hosti
Stone figure St Barbara in the old
mining village Skoby (Commune
Chlewiska), founded by the local
community in 1938. The Patron
saint of miners has attributes
of a saint martyr: tower, sword
and a chalice with the host
Prospekt szydowieckiej fabryki
reklamujcy produkowane
pojazdy
Brochure of a Szydowiec factory
advertising produced vehicles
54
55
Istotne zmiany nastpiy na wsi, m.in. w sys-
temie upraw oraz strukturze rozrzuconych
gospodarstw wiejskich. Wskutek upowszech-
nienia uprawy rolin okopowych (gwnie
ziemniakw) i pastewnych oraz intensywne-
go nawoenia wprowadzano system tzw. trj-
polwki bezugorowej. Dokonywano stopnio-
wej komasacji i regulacji gruntw chopskich,
przede wszystkim w ramach tzw. urzdzenia
wsi zwizanego z oczynszowaniem wocian
w dobrach rzdowych. Podstaw urzdzania
wsi byy szczegowe pomiary geodezyjne;
zaprojektowano te regularnie rozplanowane
osiedla w postaci kolonii wiejskich.
Ukazem carskim z 2 III 1864 r. dokonano
uwaszczenia chopw, ktrzy otrzymali na
wasno, z prawem do dziedziczenia, ziemi,
jak uytkowali w dniu ogoszenia ukazu.
W zamian za przydzielon ziemi obciono
chopw podatkiem gruntowym; z tworzo-
nego w ten sposb funduszu miay by pa-
cone odszkodowania dziedzicom za utraco-
ne powinnoci. Uregulowano te tradycyjne
suebnoci (tzw. serwituty) uprawnienia
do korzystania z dworskich pastwisk i uyt-
kw lenych. Uwaszczenie spowodowao
upadek gospodarki folwarcznej, opartej do-
td na chopskiej robocinie paszczynia-
nej, a w konsekwencji podcio ekonomiczne
podstawy egzystencji ziemiastwa; wiele fol-
warkw ulego wwczas parcelacji.
Jeden z ukazw uwaszczeniowych w 1864 r.
ustanowi samorzd wiejski. Likwidacji ule-
gy tzw. gminy dominialne (tworzyo je co
najmniej 10 dymw, a wjtem z urzdu by
dziedzic wyposaony w uprawnienia admi-
nistracyjne i karne), za w ich miejsce wpro-
wadzono chopsk gmin jednowioskow
z sotysem obieranym przez gospodarzy oraz
gmin zbiorow, zoon z kilku i wicej wsi
wraz z folwarkami, z wjtem wybieranym
przez zamonych chopw. W skad nowej
gminy Orosko weszo 25 wsi; liczya ona
11 718 morgw powierzchni, w tym trzeci
cz zajmoway grunty chopskie, a pozosta-
e folwarki w Orosku, Chronwku, Omici-
nie, Krzcicinie, Rokach, Kuni, Krogulczy
Mokrej, Guzowie i Wasnowie. Jednak fol-
warki ulegay parcelacji i kolonizacji, kurczy-
y si i zanikay na rzecz gruntw chopskich,
ktrych area w 1907 r. obejmowa ju ok.
70% powierzchni, a w okresie midzywojen-
nym ok. 80%. Nowa struktura gmin funkcjo-
nowaa do 1933 r., kiedy wprowadzono po-
dzia gmin na gromady.
Waciciele majtkw ziemskich, ktre pod-
upady w okresie popowstaniowym, zaczli
stosowa nowoczesne metody gospodarowa-
nia, m.in. z uyciem narzdzi rolniczych pro-
dukowanych np. w Szydowcu, Pawowie,
Bliynie, Niekaniu i Rudzie Malenieckiej. Me-
liorowano podmoke ki i bagna, na ktrych
zakadano stawy rybne, np. stawy w Orosku
urzdzono w kocu XIX w. na powierzch-
ni 73,5 ha (obecnie 131 ha); wprowadzano
nowe, wydajniejsze odmiany zb, rasy byda
i trzody chlewnej. Tendencje te wystpiy te
w okresie midzywojennym, np. w nowocze-
nie prowadzonym, 600-hektarowym majtku
Stanisawa Kunickiego w aziskach, w kt-
rym po II wojnie wiatowej utworzono jedyny
w tej okolicy PGR; dobra aziska obejmoway
folwarki w Oblasach, Krzyszkowicach, Chro-
nowie i Laskowie. Modernizacja gospodarki
w majtkach ziemskich oddziaywaa korzyst-
nie na chopsk kultur roln.
Plan urzdzenia gruntw
w dobrach Mirw, 1857-1860
(Archiwum Pastwowe
w Radomiu)
Land layout plan in Mirw
estates, 1857-1860
(National Archive in Radom)
5
W latach 80. XIX w. tereny obecnego powia-
tu obejmoway gminy: Chlewiska i Szydo-
wiec w powiecie koneckim oraz Jastrzb, Ko-
wala, Orosko, Rogw, Wieniawa i Wolanw
w powiecie radomskim. Szydowiec liczy
wwczas ok. 5080 mieszkacw, Chlewiska
632, Mirw Stary i Nowy 554, Jastrzb
536.
Wrd wasnoci prywatnych wystpowa-
y dobra donacyjne, nadawane zasuonym
urzdnikom rosyjskim w miejsce odebranych
majtkw szlacheckich na prawach majoratu
(zabezpieczajcych je od rozdrobnienia i po-
wrotu w rce polskie), np. w Sadku i Marywi-
lu, Mirowie i Mirwku, Kuni, Lipienicach,
Orowie. Byy te wsie rzdowe (nalece
przed 1789 r. do dbr kocielnych, a przed
1828 r. do hrabstwa szydowieckiego) oraz
folwarki, wypuszczane na og w dzieraw
(np. folwark donacyjny w Szydwku).
Posiadaczami najwikszych dbr chlewiskich
byli Sotykowie (1895-1912 Platerowie), po-
siadajcy folwarki w Chlewiskach i Smago-
wie, kilkanacie wsi, fryszerki w Stefankowie
i Goworku, 5 mynw wodnych, tartak oraz
zakady wielkopiecowe w Antoniowie i Na-
dolnej. Najwiksze folwarki znajdoway si
w gminie Orosko (Omicin 1769 morgw,
aziska 1278, Broniw 1110) i Chlewiska
(Paww 1284 morgi). Przecitny folwark
obejmowa 300-400 morgw; wrd budyn-
kw gospodarczo-przemysowych znajdowa-
y si kunie, myny, wiatraki (np. w Guzowie
i Orosku), cegielnie, wapienniki.
Do wikszych zakadw przemysowych za-
liczay si: walcownia elaza i pudlingarnia
oraz fabryka narzdzi rolniczych w Pawowie,
gmina Chlewiska; w 1875 r. dobra Paww
skaday si z folwarku Paww oraz wsi: Ko-
szorw, Stanisaww i Cukrwka.
W maju 1898 r. zamieszka w Szydowcu
Wadysaw Aleksander Malecki, wybitny ma-
larz-pejzaysta (urodzony w 1836 r. w Ma-
sowie k. Kielc), gdzie burmistrz udostpni
mu izdebk w ratuszu (zm. 5 III 1890 r.). Ma-
lecki po ukoczeniu w 1856 r. Szkoy Sztuk
Piknych w Warszawie wystawia w Towarzy-
stwie Zachty Sztuk Piknych. Najbardziej
twrczy okres artysty przypad na czas poby-
tu w Monachium (1866-1869, 1870-1880),
Mauzoleum na polowym
cmentarzu wojennym w lesie
Helenw k. Tomaszowa.
Spoczywaj tam onierze armii
austriacko-wgierskiej polegli
w latach 1914-1915
Mausoleum on the field war
cemetery in the forest Helenw
n. Tomaszw. The Austrian-
-Hungarian army soldiers,
killed in the years 1914-1915,
rest there.
57
gdzie nawiza kontakt z koloni polskich
artystw, m.in. z pracowni Jzefa Brandta;
jego obrazy wystawiano w Monachium, Ber-
linie, Wiedniu, Londynie (tam w 1874 i 1877
r. otrzyma zoty i srebrny medal) oraz w salo-
nach Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych
w Krakowie i Lwowie. Tematem obrazw
Wadysawa Maleckiego s krajobrazy ojczy-
ste i alpejskie, sceny rodzajowe (m.in. z po-
wstania 1863 r.). Jego spucizn artystyczn
pokazano w 1999 r. w muzeach narodowych
w Kielcach i Krakowie (odkrywajc jego mi-
strzowskie, impresyjne studia kolorystycz-
ne), a take w 2003 r. w Muzeum Ludowych
Instrumentw Muzycznych w Szydowcu;
w tyme roku na szydowieckim ratuszu zawi-
sa tablica pamitkowa, a jedna z ulic w mie-
cie otrzymaa jego imi.
W czasie I wojny wiatowej w poudniowej
czci Krlestwa Polskiego walki midzy woj-
skami rosyjskimi i pastw centralnych toczy-
y si z przerwami od sierpnia 1914 do lipca
1915 r. Pocztkowo bray w nich udzia: ro-
syjska 14. dywizja kawalerii gen. Nowikowa,
austriacko-wgierska grupa operacyjna gen.
Kummera oraz korpus pruskiej Landwery
(Obrony Krajowej) gen. Woyrscha. W kocu
sierpnia 1914 r. 3. i 4. dywizje piechoty Lan-
dwery gen. Woyrscha natary od Kielc i To-
maszowa w kierunku Wisy, zajy Szydowiec
i Radom i poczyy si z wojskami austriac-
kimi walczcymi na Lubelszczynie. We wrze-
niu nastpia kontrofensywa Rosjan, ktrzy
do poowy listopada zajli wikszo terenw
Krlestwa. W padzierniku 1914 r. w wal-
kach z Rosjanami bra udzia 1. puk legio-
nw polskich, wspomagajc wojska niemiec-
kie walczce o twierdz Modlin; po bitwie
pod Anielinem i Laskami legionici wycofali
si na poudnie przez Wierzbic i Skarysko.
Zim dziaania wojenne przybray charakter
pozycyjny na linii Nidy a po Inowd. Prze-
om na froncie nastpi po przegranej przez
Rosjan 2-6 V 1915 r. bitwie pod Gorlicami
i Dukl; w pocztkach lipca opucili oni San-
domierskie, ktre znalazo si pod okupacj
austro-wgiersk.
Tereny dziaa wojennych doznay ogromnych
zniszcze, m.in. wskutek stosowanej przez Ro-
sjan w czasie odwrotu taktyki spalonej zie-
mi. Tragizm tej wojny podnosi fakt, i po
obu stronach walczyli Polacy z trzech zaborw.
onierze armii austro-wgierskiej i niemiec-
kiej polegli podczas walk w latach 1914-1915
spoczywaj na cmentarzu rz.-kat. w Szydow-
cu oraz polowym cmentarzu wojennym w To-
maszowie, gdzie wzniesiono monumentalne,
murowane mauzoleum, a groby opatrzono
krzyami i tabliczkami (zachoway si tylko
2 kamienne tablice z nazwiskami oficerw ar-
mii austriackiej).
Podczas wojny najbardziej ucierpiay zakady
przemysowe, skd okupanci wywozili ma-
szyny, gotowe produkty i pfabrykaty; po
1918 r. trzeba byo przemys uruchamia od
nowa. Zniszczenia i rabunki dotkny te ma-
jtki ziemskie, np. w Orosku. Wycito wiel-
kie poacie lasw.
Szydowiec po wojnie wyrs na gw-
ny orodek gospodarczy, w ktrym ju od
1919 r. rozwija si przemys garbarski, me-
talowy i kamieniarski. Wojewdztwo kie-
leckie byo, po warszawskim, najwikszym
w Polsce orodkiem przemysu garbarskiego,
II Rzeczpospolita
58
np. w Radomiu i powiecie byo 40 garbarni.
W latach 1919-1920 przy ulicach Zamko-
wej i Somianej uruchomiono 11 garbarni
(w 1930 r. zatrudniay ok. 110 robotnikw).
Przy ul. Kieleckiej mieciy si: odlewnia e-
laza i warsztaty mechaniczne Zolberg i Pin-
kiert (50 robotnikw) oraz zakad mecha-
niczny M. Wajnhendlera.
W roku 1938 Wadysaw Trzeciakowski zao-
y fabryk gwodzi do podkw Podkowiak,
ktra zatrudniaa 35 pracownikw. Prcz
wielkich zakadw kamieniarskich Czesawa
Anteckiego i jego syna Kazimierza, opartych
o eksploatacj kamienioomu w miowie
(zoe o obszarze grniczym 48 ha), dziaa-
y liczne kamienioomy i zakady obrbki
kamienia, m.in. Piklw, Kasprzakw, Podko-
wiskich, Majewskich i Dworakw. Dziaa-
y te: wytwrnia guzikw L. Redlicha przy
ul. Jastrzbskiej (44 pracownikw) i Singiera
przy ul. Kieleckiej, 2 fabryki myda, tartak,
browar parowy i fabryka wdek Engemanna
na Podzamczu, olejarnia i myn motorowy
Warszawskiego.
Przy ul. Gwnej (obecnie ul. Kociuszki),
w miejscu dzisiejszego Zespou Szk Po-
nadgimnazjalnych im. KOP, istniaa fabryka
powozw i bryczek braci Kazimierza, Wa-
cawa, Ryszarda i Stefana Wgrzeckich, nale-
ca obok zakadw w Tarnowie i Pniewach
Wielkopolskich do najwikszych w Polsce
wytwrni tych pojazdw (egzemplarz brycz-
ki Wgrzeckich w kolekcji pojazdw Jana
Wzorka z Krajna jest wystawiony w Muzeum
Wsi Kieleckiej w Tokarni k. Chcin). Zakad
produkowa rwnie nadwozia do samocho-
du AS, wsppracujc z firm Jana askiego
w Warszawie; konstruktorem tych pojaz-
dw by in. Aleksander Liberman. Zespoy
napdowe sprowadzano z Francji, a pod-
wozia wykonywano w Warszawie. W latach
1927-1930 firma wyprodukowaa ponad
150 samochodw; model S-1 uywano jako
takswki, a model S-2 mia przeznaczenie tu-
rystyczne. Skonstruowane w tych kooperuj-
cych ze sob firmach samochody kursoway
od 1928 r. w Warszawie jako pierwsze tak-
swki w Polsce. W roku 1929 na Powszechnej
Wystawie Krajowej w Poznaniu szydowiecka
fabryka braci Wgrzeckich otrzymaa srebrny
medal za produkcj bryczek i nadwozi samo-
chodowych. W roku 1939 zakad przeszed
pod zarzd niemiecki, a po wojnie uleg li-
kwidacji (ostatni dyrektor, Stefan Wgrzecki
zm. w 1977 r.).
Rzemiosem (25 specjalnoci) zajmowao si
w 1930 r. ponad 200 osb, najwicej byo
szewcw, krawcw i piekarzy. Handel hur-
towy i detaliczny prowadzio 107 placwek,
gwnie brany spoywczej (35) i tekstylnej
(22); co rod odbywa si jarmark. W mie-
cie byy: 4 ksigarnie, 4 herbaciarnie, 14 ja-
dodajni i restauracji, 5 piwiarni.
Samochd AS, ktrego nadwozie
produkowano od 1923 r.
w Szydowcu
The AS car, whose body was
produced in Szydowiec from 1923
5
ycie gospodarcze w regionie ulego zaha-
mowaniu wskutek kryzysu lat 30. XX w.,
wkrtce jednak otworzyy si moliwoci
pracy przy budowie (od lutego 1937) zaka-
dw Centralnego Okrgu Przemysowego,
powstajcych m.in. w Radomiu, Skarysku-
Kamiennej i Starachowicach.
Pogarszajca si od 1929 r. sytuacja rolnic-
twa, wywoana jego anachroniczn struktur
(przeludnienie wsi, przewaga maych, niedo-
inwestowanych gospodarstw), a nade wszyst-
ko spadek cen artykuw rolnych, spowodo-
waa na wsi napicia spoeczne. W dniu 19
VIII 1934 r. we wsi Guzw (gmina Orosko)
doszo do starcia chopw zgromadzonych
na wiecu wyborczym do komitetu gminne-
go Stronnictwa Ludowego z policj. W roku
1935 chopskie wiece, na ktrych wysuwa-
no dania polityczne i ekonomiczne (m.in.
parcelacji ziemi, obnienia opat targowych),
odbyy si w Orosku, Mniszku, Wolanowie,
Wierzbicy i Kowali. Wydarzeniom w Guzowie
powicono pomnik Czynu Chopskiego.
Rozwojowi owiaty w regionie, posiadajcym
tradycje sigajce XVI w. (szkoy parafialne)
oraz szkolnictwa publicznego (szkoa elemen-
tarna w Szydowcu), a take zawodowego,
sprzyjay reformy owiatowe, m.in. dekret
z 1919 r. O obowizku szkolnym i ustawa
z 1932 r., zwana jdrzejewiczowsk (od na-
zwiska jej twrcy, Janusza Jdrzejewicza, w la-
tach 1931-1934 ministra wyzna religijnych
i owiecenia publicznego, 1933-1934 pre-
miera). W okresie midzywojennym w Szy-
dowcu dziaay: eska Publiczna Szkoa
Powszechna nr 2 (w rynku) oraz szkoa m-
ska nr 1 (przy ul. Kociuszki), natomiast sie
szk powszechnych tworzyy m.in. wiejskie
placwki w Chlewiskach (od 1925 r.), Oro-
sku (od 1926), Skobach, Broniowie, Jastrz-
biu (1935).
Powstawaa rwnie sie bibliotek publicz-
nych. Zacztkiem biblioteki w Szydowcu by
ksigozbir gromadzony przy Towarzystwie
Muzyczno-Dramatycznym Lutnia oraz bi-
blioteka Polskiej Macierzy Szkolnej.
Przed wybuchem wojny w Szydowcu istniaa
gmina ydowska (kaha) zaliczana do duych
(liczcych ponad 5000 osb). W latach 1937-
1938 w wojewdztwie kieleckim byo 11 gmin
duych (do najwikszych zaliczaa si 30-tys.
gmina w Radomiu) oraz 79 maych; zamiesz-
kiwao je 325 tys. ydw. Spord 45 651
zakadw rzemielniczych zarejestrowanych
w 1939 r. w wojewdztwie kieleckim, 18 961
(41,5%) naleao do ludnoci ydowskiej.
Niektre gminy byy orodkami chasydyzmu
(ruchu mistyczno-religijnego zapocztkowa-
nego w XVIII w.), np. w Przysusze, Opocznie,
Koskich, Radomiu. Zwolennikw cadykw
(sprawiedliwych) z Przysuchy, Aleksan-
drowa czy Gry Kalwarii, nie brakowao te
w Szydowcu.
W 1939 r. Szydowiec zamieszkiwao 10 358
osb: 2452 osoby trudniy si rzemiosem
(48%), a 1864 handlem (36%).
We wrzeniu 1939 r. okolice Szydowca, Przy-
suchy i Koskich byy miejscem koncentracji
i walk obronnych prowadzonych przez 36.
Dywizj Piechoty (Rezerwow), wchodzc
w skad Poudniowego Zgrupowania Armii
Prusy. Znaczn cz dywizji, zmobilizowa-
nej w trybie alarmowym w kocu sierpnia
1939 r., stanowili onierze Brygady Korpusu
Ochrony Pogranicza Podole. Dywizj skiero-
wano do Szydowca, nastpnie rozlokowano
0
w okolicach Przysuchy i Koskich, gdzie przy-
stpia do walki (Koskie, Kazanw), dozna-
jc duych strat. Dnia 8 IX dowdca dywizji
pk Bolesaw Ostrowski dotar do leniczw-
ki Barak w pobliu szosy Skarysko-Szydo-
wiec. Po starciach z Niemcami dowdztwo
dywizji zostao odcite od pozostaych wojsk
zgrupowania. W tej sytuacji dowdztwo ob-
j ppk Przemysaw Nakoniecznikoff, ktry
podj decyzj o przebiciu si w kierunku Iy
i skierowa do natarcia 163. puk piechoty;
dziaania te mia ubezpiecza od strony Skar-
yska i Mirca 165 puk piechoty. Po zacitych
walkach, w ktrych Niemcy stracili ok. 150
osb oraz kilkanacie czogw i wozw pan-
cernych, pozostae oddziay dywizji dotary
do lasu w rejonie Kierza Niedwiedziego,
gdzie dokonano jej reorganizacji. W walkach
pod Szydowcem Niemcy mieli przygniataj-
c przewag w sprzcie zmechanizowanym
i artylerii, uyli te lotnictwa. Zabici onie-
rze polscy zostali pochowani na polu bitwy.
Z inicjatywy szydowieckiego proboszcza ks.
Jana Wglickiego, w listopadzie i grudniu
1939 r. dokonano ekshumacji zwok i po-
chwkw w osobnej kwaterze na cmentarzu
katolickim. Przeprowadzono wwczas iden-
tyfikacj zwok i sporzdzono ich spis: 129
osb, w tym 23 z ustalonym nazwiskiem (we-
dug rnych rde liczb zabitych okrela
si na 124-136); imieniem Korpusu Ochrony
Pogranicza nazwano w 2007 r. Zesp Szk
Ponadgimnazjalnych w Szydowcu.
Niemcy zajli Szydowiec 9 IX 1939 r. Po
upadku Warszawy utworzyli na terenie bro-
waru pod zamkiem obz przejciowy dla o-
nierzy i oficerw walczcych w obronie stoli-
cy; obz zlikwidowano w listopadzie i jecw
przeniesiono do Kielc.
Po utworzeniu 26 X 1939 r. Generalnego
Gubernatorstwa, obejmujcego cz ziem
polskich nie wczonych do III Rzeszy (woje-
wdztwa kieleckie, lubelskie oraz cz dz-
kiego i warszawskiego, a od 1941 r. rwnie
by Galicj), Szydowiec i okoliczne gminy
weszy do dystryktu radomskiego. Do Gene-
ralnej Guberni wadze okupacyjne kieroway
od przeomu 1939 i 1940 r. ludno wyrzu-
con z terenw wczonych do Rzeszy; wysie-
dlenia ze lska, Wielkopolski i Pomorza ob-
jy 750 tys. osb i wiele z nich znalazo si we
wsiach obecnego powiatu szydowieckiego.
W latach 1940-1941 wysiedlenia objy rw-
nie okolice Radomia, w ramach Generalplan
Ost (Generalnego Planu Wschodniego), kiedy
wysiedlono kilkadziesit wsi i osad, przezna-
czajc te tereny na poligony dla lotnictwa i ar-
tylerii oraz na wielkie latyfundia rolne pod
zarzdem wojskowym. Jednoczenie cz
majtkw przesza pod przymusowy zarzd
komisaryczny administracji niemieckiej, tzw.
Liegenschaftu, ktra usuwaa ich wacicieli
(w dystrykcie radomskim w posiadaniu Lie-
genschaftu byo 171 majtkw, np. w Kro-
gulczy Mokrej, Omicinie, Orosku). Na wsi
Mogiy onierzy Wojska Polskiego
na cmentarzu katolickim
w Szydowcu, polegych
we wrzeniu 1939 r.
pod Barakiem
Graves of the Polish Army
soldiers in the Catholic cemetery
in Szydowiec, killed in September
1939 near Barak
1
wprowadzono kontyngenty przymusowych
dostaw zboa, mleka i ywca, a pozosta po
wywzkach na roboty do Niemiec ludno
kierowano do prac pozarolniczych, m.in.
w obozach tzw. Baudienstu. Majtki ziemskie
w okresie okupacji nierzadko suyy pomo-
c finansow (np. w ramach paramilitarnej
organizacji ziemian Uprawa utworzonej
w 1943 r.) i kwatermistrzowsk dla organiza-
cji i osb dziaajcych w konspiracji.
Obszar dystryktu mia dla okupanta due zna-
czenie strategiczne. Znajdowaa si tu znacz-
na cz przedwojennego przemysu zbroje-
niowego pracujcego na potrzeby wojenne
Rzeszy (Skarysko-Kamienna, Starachowice,
Pionki, Suchedniw, Ostrowiec witokrzy-
ski). Tdy przebiegay wane magistrale ko-
lejowe, ktrymi zasilany by front wschodni:
SzczakowaKielceRadomDblin; Koluszki
SkaryskoRozwadw; CzstochowaKolusz-
ki. Jednoczenie obszar ten, dziki dogodnym
warunkom geograficznym (Gry witokrzy-
skie, tereny lene) i ywym tradycjom wolno-
ciowym, by miejscem narodzin i szczeglnej
aktywnoci partyzantki.
W padzierniku 1939 r., po kapitulacji Warsza-
wy, na Kielecczyzn (lasy woszczowskie, ko-
neckie i suchedniowskie) przedar si Oddzia
Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzaskie-
go Hubala, ktry postanowi kontynuowa
walk zbrojn. Dobrzaski, urodzony 22 VI
1897 r. w Jale, w 1914 r. zacign si jako
ochotnik do 2. Puku Uanw i przeszed cay
karpacki szlak bojowy tego puku (odznaczony
za mstwo czterokrotnie Krzyem Walecznych
i Krzyem Virtuti Militari). Po wojnie pozosta
w wojsku i ukoczy Centrum Wyszkolenia
Kawalerii w Grudzidzu. Jednoczenie zajmo-
wa si sportem jedzieckim, osigajc sukcesy
w zawodach w kraju i za granic. Wybuch woj-
ny zasta go w Wokowysku.
Na Kielecczynie Dobrzaski utworzy Okrg
Bojowy Kielce, ktrego podstaw miay by od-
dziay kadrowe Wojska Polskiego przygotowy-
wane do walki z Niemcami na wiosn 1940 r.
W lutym tego roku w lasach przysuskich do-
tychczasowy oddzia przeksztaci si w regu-
larn jednostk wojskow Oddzia Wydzielo-
ny Wojska Polskiego mjr. Hubala pierwszy
oddzia partyzancki pod okupacj hitlerowsk,
liczcy ponad 300 umundurowanych onierzy
(ponad 200 w kompanii piechoty, 50 w szwa-
dronie, kilkunastu w druynie ckm), z ktrego
po rozkazie demobilizacji wydanym w mar-
cu 1940 r. przez Komend Gwn Zwizku
Walki Zbrojnej, pozostao 70 onierzy. Dnia
30 III 1940 r. hubalczycy stoczyli walki pod
Cmentarz i pomnik ofiar
pacyfikacji wsi Skoby
(gmina Chlewiska), dokonanej
11 IV 1940 r. przez hitlerowsk
policj w odwecie za dziaalno
oddziau partyzanckiego
mjr. Henryka Dobrzaskiego
Hubala
Cemetery and the monument
of the victims of the pacification
of the village Skoby (Commune
Chlewiska), slaughtered on
11 April 1940 by the Nazi police
in retaliation for the activity
of the partisan squad commanded
by Major Henryk Dobrzaski
Hubal
2
Huciskiem i Szaasem, nastpnie, wyrwawszy
si z okrenia, udali si w lasy spalskie; tam
30 IV 1940 r. w zagajniku k. wsi Anielin w po-
bliu Studziannej zgin mjr Hubal. Rozwi-
zanie oddziau nastpio w czerwcu 1940 r.,
a jego onierze przeszli do konspiracji.
W odwecie dziaa zbrojnych hubalczykw
Niemcy dokonali pacyfikacji kilku wsi (Ga-
ki Rusinowskie, Hucisko, Szaas, Skoby,
Krlewiec) oraz zamordowali kilkuset cho-
pw, m.in. mieszkacw Skobw. Dnia 4 IV
1940 r. w miejscu masowych egzekucji na
Firleju pod Radomiem rozstrzelano 69 m-
czyzn ze Stefankowa i okolic, w odwecie za
starcia oddziaw Hubala z Niemcami pod
Huciskiem i Stefankowem. Dnia 11 IV Niem-
cy spalili wsie Hucisko (110 zagrd) i Skoby
(ponad 300 zagrd), nastpnie rozstrzelali
na miejscu 25 mczyzn w wieku 16-60 lat
z Hucisk i 244 ze Skobw. Byy to pierwsze
masowe zbrodnie okupanta hitlerowskiego
na ludnoci cywilnej, przeprowadzone wedle
zasady odpowiedzialnoci zbiorowej za pr-
by czynnego oporu; dokonywano ich przez
cay okres okupacji, np. w sierpniu 1943 r.
w lesie koo uroczyska Korzonek w Szydow-
cu zamordowano 14 mieszkacw miowa
i Krzczonowa, a na ul. Kociuszki dokonano
egzekucji 7 mieszkacw Stporkowa.
Represje okupanta dotkny szczeglnie lud-
no ydowsk, zwaszcza w Szydowcu zamie-
nionym w otwarte getto, w ktrym od koca
1939 r. gromadzio si coraz wicej ydw
(uciekinierw lub wysiedlonych z ziem Polski
wczonych do Rzeszy) i wykorzystywanych
do prac przymusowych, m.in. w obozach pra-
cy na Lubelszczynie i w Skarysku-Kamien-
nej (w fabryce broni).
Ju 23 XI 1939 r. wydano rozporzdzenie
zobowizujce ydw do noszenia na ramie-
niu opaski z Gwiazd Dawida, a w cigu na-
stpnych kilkunastu miesicy pozbawiono ich
praw publicznych i majtkw, zlikwidowano
gmin wyznaniow. W sierpniu 1942 r. w ci-
le strzeonym getcie i na zamku zamknito
ok. 16 300 ydw, ktrych wikszo wysie-
dlono (23 IX) i skierowano do obozu zagady
w Treblince. Wkrtce potem powtrnie zgro-
madzono ok. 5000 ydw. W czasie likwida-
cji tzw. wtrnego getta 13 I 1943 r. ul. Ko-
lejowa, prowadzca do dworca kolejowego,
staa si ich krwaw drog. W Szydowcu
wojn przeyo 3000 mieszkacw, w tym
niewiele ponad 100 ydw.
Wkrtce po klsce wrzeniowej w miecie za-
wizay si ogniwa podziemnych organizacji:
Suby Zwycistwu Polski i Zwizku Walki
Zbrojnej (kierowanych m.in. przez pchor. Ka-
zimierza Majewskiego ps. Sygna i kpt. Gusta-
wa Krolla ps. Jan), Polski Niepodlegej (Franci-
szek Matla Biay), Narodowej Organizacji
Wojskowej (kpt. Waldi nn, Jan Zikowski
Sp), Batalionw Chopskich (Wady-
saw Kwiecie Krojczy, Jzef Laskowski
Db), a od 1942 r. Armii Krajowej z pla-
cwkami w Szydowcu, Orosku, Krogulczy,
Wierzbicy, Jastrzbiu, Sadku. Organizacje te
rozwiny oywion dziaalno konspiracyj-
n (wywiad, czno, szkolenie, zaopatrze-
nie, opieka medyczna), dokonay wielu akcji
sabotaowych i dywersyjnych, m.in. na liniach
kolejowych (KielceRadomSkaryskoKo-
skie), energetycznych i telefonicznych, przy
rozbijaniu aresztw i obozw Baudienstu,
rozbrajaniu posterunkw oraz w przeciwdzia-
aniu kontyngentom na wsi.
3
Okrg Radomsko-Kielecki Armii Krajowej
dzieli si na 12 obwodw i 58 podobwodw
wrd nich V Podobwd AK Szydowiec
Modrzew; jego komendantami byli: kpt.
G. Kroll Jan (do 20 III 1944), ppor. Stani-
saw Warcho Kalina (20 III 3 V 1944),
por. Jerzy Zarba Zemsta (3 V 14 VI
1944). W podobwodach dziaay placwki,
a w nich druyny i plutony (ok. 50 onierzy).
W roku 1943 okrg liczy 628 plutonw (ok.
31 tys. onierzy) oraz kilka tysicy czonkw
sub pomocniczych i harcerzy.
W czerwcu 1944 r. podobwd Szydowiec li-
czy 4 oficerw, 7 podchorych, 50 podofice-
rw i 146 onierzy. Wzili oni udzia w akcji
Burza (zamierzonej pomocy dla powstania
warszawskiego podjtej na rozkaz gen. Tade-
usza Komorowskiego Bora z 14 VIII 1944
r.) w kompanii 72. Puku Piechoty AK Ziemi
Radomskiej, dowodzonej przez Stanisawa
Podkowiskiego Rena, uczestniczc w wie-
lu akcjach zbrojnych (m.in. pod Chlewiskami,
Huciskiem, Gakami) i dywersyjnych. W akcji
Burza uczestniczyy te inne jednostki AK,
koncentrujce si w pobliskich lasach. Dnia
21 VIII pod Antoniowem onierze 4. Puku
Piechoty Legionw AK pod dowdztwem
mjr. Jzefa Wodarczyka stoczyli caodzienny,
zwyciski bj z oddziaami niemieckimi. Jesie-
ni 1944 r. oddziay AK w zgrupowaniu Lasy
Przysucha, liczcym ok. 1100 onierzy (72. pp
dowodzony przez mjr. Rudolfa Majewskiego
Romana Leniaka i 25. pp pod dowdz-
twem Wacawa Niziskiego Stefana) sto-
czyy z Niemcami walki k. wsi Huta, a k. wsi
Nowinki z dywizjonem Kamuckiego Korpu-
su Kawaleryjskiego; w odwecie zamordowano
27 chopw ze wsi Bryzgw, Kochanw i Du-
ga Brzezina. Dnia 24 VIII 1944 r. oddzia ze
zgrupowania partyzanckiego AK obwodu Ko-
zienice pod dowdztwem komendanta obwo-
du kpt. Brzozy Jana Pawlaka stoczy pod
Ciechostowicami walk z Niemcami; polego
16 partyzantw, a 19 zostao rannych. Zgru-
powanie zdoao przebi si przez oblenie
i uj w lasy niekaskie.
Po upadku powstania warszawskiego, w pa-
dzierniku 1944 r. do wsi w okolicach Szy-
Pomnik we wsi Antoniw, gmina
Chlewiska. Tam 21 VIII 1944 r.
onierze 4. Puku Piechoty
Legionw Armii Krajowej,
spieszcy na pomoc walczcej
Warszawie, stoczyli zwyciski bj
z oddziaami niemieckimi
Monument in a village Antoniw,
Commune Chlewiska.
On 21 August 1944 soldiers
of the 4th regiment of the Infantry
of the Home Army Legions,
who hurried to help fighting
Warsaw, had a victorious fight
with the German squads
4
dowca i Chlewisk napyna fala uchodcw
wysiedlonych ze stolicy.
W roku 1945 szydowiecczanie uczestniczyli
w synnych akcjach na wizienia w Kielcach
i Radomiu, podczas ktrych uwolniono o-
nierzy AK uwizionych przez wadz ludow.
Czonkowie AK byli po wojnie przeladowa-
ni, represjonowani i szykanowani.
Niemcy opucili Szydowiec 15 I 1945 r.
i Rosjanie zajli miasto bez walki, ale zbom-
bardowali je; bomby uszkodziy wiele domw
przy ul. Kociuszki i w rynku (m.in. ratusz), za-
biy mieszkacw oraz onierzy radzieckich.
Po wojnie powiat powrci na 30 lat do
wojewdztwa kieleckiego, borykajc si
z problemami demograficznymi i gospodar-
czymi. W najwikszym stopniu dotyczyo
to Szydowca, ktry w czasie wojny utraci
wikszo mieszkacw i gdzie zniszczenia
zabudowy i zakadw przemysowych byy
najwiksze.
Zuboae i wyndzniae wsie i miasteczka
(stan ten pogbia emigracja ludnoci na Zie-
mie Zachodnie) czekay przeobraenia cywili-
zacyjne, ktrych symbolami stay si: elektry-
fikacja, powszechno owiaty i budowa drg,
ale take nacjonalizacja prywatnych wasno-
ci ziemskich, przemysowych (np. garbarni,
odlewni, zakadw metalowych i kamieniar-
skich, mynw) i firm handlowych.
Ich miejsce zajy inwestycje wielkoprzemy-
sowe (np. cementownia w Wierzbicy, Szy-
dowieckie Zakady Kamienia Budowlanego,
Zakady Urzdze Elektronowych), zakady
tzw. przemysu terenowego oraz pastwowe
i spdzielcze gospodarstwa rolne. Po wojnie
zaprzestano eksploatacji rud elaza, jednak
rozwijay si zakady metalowe pastwowe
i spdzielcze oraz garbarnie. Produkcj dla
potrzeb rolnictwa zdominowaa spdziel-
czo wiejska.
Szydowieckie piaskowce, pochodzce gw-
nie ze miowa i obrabiane w miejscowych
zakadach nalecych do najwikszych w Pol-
sce, byy stosowane w budownictwie na te-
renie caego kraju, poczwszy od Warszawy
i innych miast, odbudowujcych si po znisz-
czeniach wojennych.
Tymczasem zabudowa maomiasteczkowa
ulega wykruszeniu i degradacji, a jej cha-
rakter naruszyy wielkoskalowe budownic-
two wielorodzinne i niektre budynki uy-
tecznoci publicznej; odnosi si to rwnie
do zespow podworskich i folwarcznych.
Przeobraenia te zmieniy charakter ukszta-
towanego w cigu wiekw krajobrazu kul-
turowego. Jednoczenie odrestaurowano
cenne zabytki w Szydowcu, Chlewiskach
i Orosku, w ktrych umieszczono cieszce
si oglnopolsk renom muzea i centra kul-
tury: Centrum Rzeby Polskiej w Orosku,
Muzeum Ludowych Instrumentw Muzycz-
nych i Szydowieckie Centrum Kultury Za-
mek w Szydowcu, zabytkow Hut elaza
w Chlewiskach. One to, ze sw bogat ofert
kulturaln oraz walorami naturalnego krajo-
brazu, stanowi o oryginalnoci i atrakcyjno-
ci powiatu szydowieckiego.
Po II wojnie
wiatowej
5
Wspczesne omy piaskowca w najwikszym w regionie kamienioomie
w miowie, gmina Jastrzb
Sandstone in the greatest quarry in miw, Commune Jastrzb

Pozostaoci zespou podworskiego

w aziskach, gmina Orosko
(dwr i staw parkowy)
Remains of the manor in aziska,
Commune Orosko (manor house
and park pond)
7
Resztki dworu i okaz orzecha tureckiego
w parku w Krzcicinie, gmina Szydowiec
Remains of the manor and the specimen
of the Turkish walnut in the park
in Krzcicin, Commune Szydowiec
8

W
Teren powiatu charakteryzuje si niezwykle
urozmaicon rzeb terenu, uksztatowan w
okresach dolnej i rodkowej jury oraz czwar-
torzdu: poudniowa cz naley do Wyy-
ny Kielecko-Sandomierskiej, ze wzgrzami
Garbu Gielniowskiego i wzniesieniami po-
fadowanego Przedgrza Ieckiego, za cz
pnocna wchodzi w skad Rwniny Radom-
skiej; 1/3 powierzchni powiatu zajmuj lasy.
Znajduj si tu obszary chronionego krajo-
brazu, rezerwaty i pomniki przyrody.
Poudniowo-zachodnia cz powiatu (gminy
Chlewiska i czciowo Szydowiec) zaliczo-
na zostaa w 1983 r. do obszaru krajobrazu
chronionego Lasy Przysusko-Szydowieckie,
obejmujcego cz zwartego kompleksu le-
nego dawnej Puszczy witokrzyskiej. Ob-
szar ten odznacza si wyjtkowymi walorami
przyrodniczymi i krajobrazowymi: zrni-
cowana rzeba terenu, rozlegy, rnorodny
gatunkowo kompleks leny, malownicze ki,
liczne rdliska (Korzeniwki, Kamiennej,
Olenicy i Czarnej), potoki i cieki wodne.
Najwysze wzniesienia lesistego Garbu Giel-
niowskiego przekraczaj 300 m n.p.m. (Al-
tana 408, Cymbra 378, Skobska Gra
347), a deniwelacja terenu dochodzi do
130 m; piaskowcowe wzgrza rozcinaj g-
bokie doliny.
rodowisko
natura|ne
W gminie Chlewiska znajduje si rezerwat le-
ny Podlesie o powierzchni 195 ha chronicy
zbiorowisko jedlin i wielogatunkowych drze-
wostanw z przewag jody. Std niedaleko
do niezwykego rezerwatu Skaki Pieko pod
Niekaniem zespou osobliwych form skal-
nych (kazalnice, grzyby, kominy), powstaych
w wyniku zoonych procesw wietrzenia
piaskowcw.
W roku 1953 na terenie lenictwa Majdw
(gmina Szydowiec) utworzono 2 rezerwaty
w celu ochrony naturalnych stanowisk wyst-
powania cisa pospolitego; okazy cisw przy-
bieraj form krzewiast i drzewiast i osi-
gaj wysoko 9 m. W rezerwacie Cis A k.
Huciska (6 ha) oprcz cisw rosn: joda po-
spolita, wierk pospolity, olcha czarna, sosna
zwyczajna i brzoza brodawkowa. W rezerwa-
cie Cis B k. Ciechostowic (10,5 ha) wyst-
puj siedliska lene: ols, grd i torfowiska,
a obok cisw 48 gatunkw rolin, w tym
10 pod cis ochron.
Przebiegajca przez rodek powiatu krawd
wyyny (wyznaczajca pnocn granic Gr
witokrzyskich) rozdziela obszary o od-
miennej budowie geologicznej i krajobrazie.
Wzniesienia te tworz kamienny prg, cign-
cy si od Gielniowa przez Przysuch, Skary-
sko, Starachowice, Brody Ieckie i Kunw, na
70
Wzgrza Garbu Gielniowskiego: Gra Romanw
od strony Leszczyn i Majdankw w gminie Chlewiska
Garb Gielniowski Hills: Romanw Mount from the side
of Leszczyny and Majdankw in Commune Chlewiska
71
Krajobraz Rwniny Radomskiej (okolice Krogulczy Mokrej)
Radom Plain scenery (environs of Krogulcza Mokra)
72
Mokrada na obrzeach Garbu Gielniowskiego
Swamps on the edge of Garb Gielniowski
73
ktrym przed 240 tys. lat zatrzyma si skan-
dynawski lodowiec. Obrazowo przedstawi
to jeden z geologw: Ldold szturmowa go
bezskutecznie, a potem osab i wi si dugo
w stanie agonalnym, jak legendarny potwr,
rzygajc wod, piachem, wirem i kamienia-
mi. W tak obrzydliwy sposb zamieci nie-
czystociami cae swe przedpole, e dzi pod
Szydowcem pozostay liczne pagry piasko-
wo-wirowe, a teren dla rolnictwa przedsta-
wia niewielk warto, bo byby lepszy, gdyby
nie zostay zasypane lece gbiej wapienie
jurajskie, ktre wietrzejc da mog urodzaj-
n rdzin. Midzy piaskowcami kamiennego
progu wystpuj iy, a w nich syderyt ruda
elaza (Fijakowski, 1984).
Krajobraz Przedgrza Ieckiego w poudnio-
wo-wschodniej i rodkowej czci powiatu
(gminy Szydowiec, Jastrzb, Mirw) kszta-
tuj wzgrza i garby o zrnicowanej wyso-
koci (Garby Szydowieckie), midzy ktry-
mi rozcigaj si wysoczyzny urozmaicone
wzniesieniami, pagrkami moren czoowych
oraz formami wydmowymi. Znajduj si tu
atrakcyjne przyrodniczo tereny rdliskowe
Ianki i wschodniej Szabaswki. Oryginalne
formy skalne (platformy, progi, wystpy i blo-
ki piaskowca) wraz z chronion rolinnoci
(podrze ebrowiec, widaki) napotykamy na
Grze Pieko pod Mirowem: jest to wzgrze
wznoszce si nad rozlegymi obnieniami
dolin i rde rzeczki Ianki, poronite la-
sem sosnowo-brzozowym.
Pnoc powiatu (gminy Orosko i czciowo
Szydowiec) jest obszarem wysoczyzny, utwo-
rzonym z osadw polodowcowych (glin, pia-
skw i iw) o prawie paskiej powierzchni,
urozmaiconej wcinajcymi si dolinami rzek
Wzgrze z piaskowcw jurajskich
Pieko Mirowskie (pomnik
przyrody)
Hill from Jurassic sandstones
Pieko Mirowskie (nature
monument)
74
Grupa okazaych dbw w okolicach Mirowa
Group of stately oaks in the Mirw area
75
oraz agodnymi wzniesieniami piaskowo-wi-
rowych pagrw morenowych. W dolinie
Szabaswki w pobliu azisk znajduje si naj-
niej pooone w powiecie miejsce 164 m
n.p.m.
Liczne strumienie i potoki, rzeki i cieki wod-
ne w powiecie szydowieckim nale do do-
rzeczy Radomki (Szabaswka, Korzeniwka,
Oronka i jej dopywy), Ianki, Kamiennej
i Pilicy. Niegdy peniy wan rol ener-
getyczn, napdzajc koa mynw, kunic
i foluszy, obecnie su celom hodowlanym
(stawy rybne pod Oroskiem i w Wasnowie)
oraz rekreacyjnym (zbiorniki w Szydowcu,
Chlewiskach, Koszorowie i Jastrzbiu).
Znaczc rol w krajobrazie speniaj 33 po-
mniki przyrody oywionej (najwicej w gmi-
na Chlewiska 15 i Szydowiec 10), do
ktrych zaliczono: buki liczce 200-250 lat,
dby szypukowe i bezszypukowe (150-250),
cisy (60-200), klony zwyczajne (110-350),
klony jawory (200), lipy drobno- i szeroko-
listne (110-120), topola czarna (150), wiz
grski (110). Okazy pomnikowych drzew
znajduj si rwnie w parkach podworskich
w Chlewiskach, Krzcicinie, Mirowie Starym,
aziskach i Orosku, a take przed plebani
w Chlewiskach, za w Krogulczy Mokrej
rzadki okaz dbu o 4 konarach, zwany czwar-
takiem. Skupisko wiekowych dbw mona
podziwia przy drodze do Gry Pieko na po-
udnie od Mirowa.
Do pomnikw przyrody nieoywionej za-
liczono wychodnie piaskowca Gra Pieko
w gminie Mirw i Gra Cymbra w gminie
Chlewiska (podobne cechy maj formy skal-
ne Czerwonej Gry k. Mirowa Starego); du
warto naukow i dydaktyczn posiadaj
odsonicia geologiczne piaskowca szydo-
wieckiego w kamienioomach w poudniowej
czci miasta.
Bogactwem przyrodniczym powiatu s te
naturalne zbiorowiska rolin z ostojami ro-
dzimej fauny. Spord 250 gatunkw gniaz-
dujcych i przylatujcych ptakw do Polski
mona tu spotka 150 gatunkw, w wikszo-
ci pod ochron.
Rozlege, panoramiczne widoki duej czci
powiatu mona zobaczy w okolicach Gry
Cymbra w gminie Chlewiska, a take w Wy-
sokiej w gminie Szydowiec.
Db o 4 konarach (zwany
czwartakiem) w Krogulczy
Mokrej, gmina Orosko
Oak with 4 branches in Krogulcza
Mokra, Commune Orosko
7
Widok Szydowca z lotu ptaka na fotografii Z. Siemaszki z 1967 r. (Krajowy Orodek
Bada i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie). Na 1. planie koci pw. w. Zygmunta
i ul. Kielecka, w gbi Rynek Wielki z ratuszem i dawna szkoa oraz ul. Kpielowa
prowadzca do zamku na wyspie
Birds eye view of Szydowiec on the photograph by Z. Siemaszko from 1967 (The National
Centre of Research and Records of Ancient Monuments in Warsaw). On the 1st plan
St Sigismunds Church and Kielecka Street, deep inside The Great Market Square with
the Town Hall and the former school, and Kpielowa Street leading to the castle on the island
77
W Szydowcu przetrway lady oryginalnego
zaoenia urbanistycznego, skadajcego si
z rynku miasta lokacyjnego (w miejscu pla-
cu osady targowej z koca XIV w. obecnie
Wielki Rynek) oraz powstaych w XVI w.
przy drodze do Radomia: Rynku Skaecznego
(w dzielnicy Skaka zaoonej przed 1529 r.
obecnie pl. Marii Konopnickiej) i placu tar-
gowego zwanego Skadowym (na skad elaza
obecnie Plac Wolnoci). Oba place zostay
na tyle przeksztacone, i utraciy walory
przestrzenne i zabytkowe.
Z okresu rozkwitu miasta w XVI-XVII w.
pozostay wysokiej klasy dziea architektury
i sztuki, wiadczce o aspiracjach i hojnoci
wacicieli miasta (Odroww-Szydowiec-
kich i Radziwiw), jak i bogatego miesz-
czastwa: pnogotycki koci parafialny
z bogatym wystrojem i wyposaeniem wn-
trza, zamek o cechach nowoytnej rezyden-
cji i pnorenesansowy ratusz, z grujc
nad miastem wysok wie. Nie zachowaa
si z tego okresu zabudowa, poniewa bya
ona w wikszoci drewniana i ulegaa czstym
Zabytki
kultury
i sztuki
SZYDOWIEC
Rozplanowanie Szydowca
w 1. poowie XVII w.
(repr. K. Dumaa, 1967)
Layout of Szydowiec in the
1st half of the 17th century.
(repr. by K. Dumaa, 1967)
78
Widok Rynku Wielkiego
w Szydowcu namalowany
w 1795 r. przez Zygmunta
Vogla (Muzeum Architektury
we Wrocawiu)
View of the Great Market Square
in Szydowiec, painted in 1795
by Zygmunt Vogel (Museum
of Architecture in Wrocaw)
Rynek Wielki w Szydowcu na
obrazie Jzefa Szermentowskiego
z 1854 r. (Muzeum Narodowe
w Kielcach)
Great Market Square
in Szydowiec on the painting
of Jzef Szermentowski from 1854
(National Museum in Kielce)
7
poarom. O wspaniaoci dawnej zabudowy
wiadczy widok rynku namalowany w 1795 r.
przez Zygmunta Vogla (znajduje si w Muzeum
Architektury we Wrocawiu), na ktrym wida
okazae kamienice wzniesione prawdopodob-
nie wspczenie z budow ratusza, o czym
wiadczy m.in. podobiestwo attyk.Ulegy one
ruinie po katastrofalnym wyludnieniu miasta
w 2. poowie XVII i 1. poowieXVIII w; pozo-
stae domy uwiecznione przez Vogla pochodzi-
y prawdopodobnie z 2. poowy XVIII w. Naj-
okazalsz bya pitrowa kamienica w pierzei
wschodniej, z podcieniem na filarach, zwie-
czona dwustrefow attyk; jej elewacj wzbo-
gacay obramienia okien i dekoracyjny fryz.
Ssiednie domy nakryway pszczytowe dachy
z wysunitymi okapami podpartymi wysokimi
supami. W pierzei poudniowej Vogel nama-
lowa koci parafialny otoczony wysokim,
penym murem z 2 bramkami zwieczonymi
attyk oraz 2 parterowe domy podcieniowe,
natomiast po stronie zachodniej renesansowe
kamienice z attykami, ozdobnymi portalami
i wielkimi oknami w obramieniach. Kamieni-
ce te zostay zastpione w 1. poowie XIX w.
drewnianymi, parterowymi domami (widocz-
nymi np. na obrazie Jzefa Szermentowskiego
z 1854 r. oraz na rysunkach Apoloniusza K-
dzierskiego i Jzefa Brandta), a w 2. poowie
XIX i w XX w. murowanymi domami, do
dzi istniejcymi.
Pozostaociami zabudowy z XVI-XVII w.
s piwnice zachowane w domach przyryn-
kowych oraz ulicach Kieleckiej i Radom-
skiej, ktre wyznaczaj dziaki siedliskowe
redniowiecznego miasta lokacyjnego. Piw-
nice wykuwano w skale (widocznej dotd
w cianach i podou) i murowano z kamie-
nia ukadanego warstwowo, czonego wap-
nem i glin; we wszystkich s sklepienia ko-
lebkowe z lunetami, a w cianach sklepione
wnki. W otworach wejciowych zachoway
si portale z ciosw piaskowca; szczeglnie
okazae arkadowe portale znajduj si w piw-
nicach przyrynkowych (nry 15, 17, 19 i 20),
za w nadprou portalu pod nr 22 widnieje
Zabytkowe piwnice pod domami
Rynku Wielkiego i ssiednich ulic
(wg D. i B. Paprockich, 1988)
oraz portal z dat 1563 w piwnicy
domu przyrynkowego nr 22
Antique cellars under the houses
of the Great Market Square and
neighbouring streets (according
to D. and B. Paprocki, 1988)
and the portal with the date 1563
in the cellar of the house at No. 22
80
wyryta data 1563. W niektrych piwnicach
byy studnie wykute w skale.
Najstarsz zachowan budowl przy rynku
jest wzniesiona w 1819 r. kosztem Anny Sa-
pieyny szkoa elementarna, z klasycystycz-
Stare domy w Szydowcu na
fotografii Oskara Sosnowskiego,
sprzed 1914 r. (Zakad Architektury
Polskiej Politechniki Warszawskiej)
Old houses in Szydowiec on the
photograph of Oskar Sosnowski
from before 1914 ( Institute
Architecture, Warsaw University
of Technology)
Ulica Kpielowa (dawna
Podzamecka) w Szydowcu
od strony Rynku Wielkiego oraz
zamek na fotografii z ok. 1955 r.
Z lewej strony drewniany dom
z 1781 r. (nieistniejcy)
Kpielowa (former Podzamecka)
Street in Szydowiec from the side
of the Great Market Square and the
Castle on the photograph from
c. 1955. On the left, a wooden
house from 1781 (nonexistent)
n 5-osiow elewacj, wzbogacon pytkim
ryzalitem i boniami w naronikach. Ostat-
nie drewniane budynki w miecie rozebrano
w latach 80.-90. XX w., m.in. plebani oraz
chaup z 1781 r. przy ul. Kpielowej.
81
Widok Szydowca od strony zachodniej na rycinie
z ok. 1910 r. (druk: J. Trzebiski, Radom).
Z prawej koci z dzwonnic i wikariat,
z lewej ratusz i szkoa
View of Szydowiec from the western side in the
picture from c. 1910 (print: J. Trzebiski, Radom).
On the right the church with a belfry and
vicarage, on the left the Town Hall and school
Szydowiec na obrazie Ewy Semil-Gruszczyskiej
z lat 60. XX w. (Muzeum Ludowych Instrumentw
Muzycznych w Szydowcu)
Szydowiec on the painting of Ewa Semil-Gruszczyska
from the 1960s. (Museum of Folk Musical Instruments
in Szydowiec)
Panorama Szydowca z ulic Radomsk
czc Rynek Wielki i dwa place targowe, 2008 r.
Panorama of Szydowiec with Radomska Street
which connects the Great Market Square
and two fair squares, 2008
82
Koci pw. w. Zygmunta. Budow obecne-
go murowanego z piaskowca kocioa, kt-
ry zastpi drewnian wityni, rozpoczto
w 1493 r.; bya to fundacja Jakuba Szydowie-
ckiego, waciciela miasta. Powstae wwczas
prezbiterium, zakrystia i skarbczyk, pniej
kaplica poudniowa, otrzymay sklepienia,
natomiast naw nakryto stropem (wymienio-
nym przed poow XVIII w.), cho niewyklu-
czone, e zamierzano j zasklepi (w ukadzie
halowym, 4-filarowym), o czym wiadczy
rozmieszczenie skarp. Ta niedokoczona
hala naley do grupy pnogotyckich wi-
ty budowanych w pnocnomaopolskich
orodkach dbr rodu Odroww przez war-
sztat zwizany z mecenatem Szydowieckich
(Szydowiec 1509, mielw 1509/1510,
arnw 1510, Chlewiska 1511/1512,
Koskie 1520) stosujcy specyficzn ka-
mieniark aman. W szydowieckiej farze
przykadem tej kamieniarki s pnogotyckie
portale fazowane i z wakami przecinajcymi
si w ukach (najbogatszy w kruchcie pnoc-
nej z dekoracj krysztaow) oraz prostokt-
ne okienka o krzyujcych si laskowaniach
w elewacji zachodniej i w zakrystii. W porta-
lach osadzono ozdobne, elazne drzwi.
Na uwag zasuguje zachowana oryginalna,
storczykowa wiba dachowa.
Koci by bogato dekorowany i wyposao-
ny. Dekoracja pocztkowo ograniczya si do
pomalowania kamiennych, profilowanych e-
ber sklepienia prezbiterium oraz ociey okien
i otworw w kolorze ceglastym w biae pasy;
rwnie kamieniark portali zabarwiono na
czerwono. Na cianach prezbiterium i nawy
umieszczono krzyowe zacheuszki (znaki
konsekracji kocioa) w kolorze czerwonym.
Polichromie te odsonito i zakonserwowano
w latach 1970-1992. Na cianie pnocnej
nawy odkryto unikatowy rysunek sklepienia
gwiadzisto-sieciowego, bdcy projektem
w skali 1:1 sklepienia zrealizowanego w pre-
zbiterium. Mistrzostwo warsztatowe wska-
Jakub Szydowiecki herbu
Odrow, fundator kocioa
pw. w. Zygmunta w 1493 r.
(fragment gotyckiego otarza)
Jakub Szydowiecki of the coat
of arms Odrow, founder of
St Sigismunds Church in 1493
(fragment of the Gothic altar)
83
zuje, i projektant-budowniczy mg si wy-
wodzi z jednego z orodkw artystycznych
rodkowej Europy, np. Czech lub Saksonii.
Jakub Szydowiecki ufundowa dla kocioa
wspaniay otarz w formie pnogotyckiego
poliptyku zoonego z 18 obrazw namalo-
wanych farbami temperowymi na deskach;
postacie i sceny przedstawione s na zotych
tach ozdobionych rombami i liliami. W rod-
kowej czci, przedstawiajcej Wniebowzicie
Matki Boskiej z apostoami przy pustym gro-
bie oraz wprowadzeniem Marii do nieba jako
krlowej, sportretowany zosta fundator, jako
rycerz herbu Odrow, z maonk herbu P-
kozic i 3 crkami; po bokach znajduj si po-
Plan kocioa
(rys. wg M. Brykowskiej, 1992)
Church layout
(fig. according to M. Brykowska,
1992)
Projekt sklepienia w prezbiterium
wykonany w tynku na pnocnej
cianie kocioa
(rys. wg M. Brykowskiej, 1992)
Design of the vault in the
presbytery executed in plaster
on the northern wall of the
church (fig. according to
M. Brykowska, 1992)
Ozdobne obramienia okien
i podwieszona skarpa przy
zakrystii
Decorated window frames
and the slope near the sacristy
84
stacie witych dziewic: Agnieszki i Katarzy-
ny, Barbary i Doroty oraz sceny: Opakiwanie
Chrystusa i Zmartwychwstanie. Obraz zamy-
ka od gry aurowy maswerk z gazi i kici
winogron. Na skrzydach zamknitego ota-
rza przedstawiono parami witych mczen-
nikw: Jana Chrzciciela i Jana Jamunika,
Szczepana i Wawrzyca, Wojciecha i Wacawa
oraz Stanisawa i Floriana. Przedstawienia 4
patronw Krlestwa witych: Wojciecha,
Stanisawa, Wacawa i Floriana na rewersach
skrzyde poliptyku mona wyjani pastwo-
wym urzdem fundatora nastawy podskar-
biego wielkiego koronnego. Na obrazach
otwartego otarza widniej sceny Mki Pa-
skiej: Modlitwa w Ogrjcu, Pojmanie Chry-
stusa, Chrystus przed Kajfaszem, Chrystus
przed Piatem, Biczowanie, Upadek pod krzy-
em, Oczekiwanie na mk oraz mier na
krzyu. Pierwowzorem scen pasyjnych mogo
by dzieo Speculum passionis Domini nostri
Jesu Christi z drzeworytami Hansa Schu-
feleina wydane w 1507 r. w Norymberdze.
W scenie gwnej i w Ogrjcu zwracaj uwa-
Widoki kocioa pw. w.
Zygmunta w Szydowcu od strony
Rynku Wielkiego i ul. Kamiennej
na pocztwkach sprzed 1914 r.
Views of St Sigismunds Church
in Szydowiec from the side
of the Great Market Square and
Kamienna Street on postcards
from before 1914
85
Pnogotycki otarz-poliptyk ze
scenami: Wniebowzicia Matki
Boskiej, Rodziny Marii, Mki
Paskiej oraz postaciami witych
dziewic (warsztat krakowski
Marcina i Mikoaja Czarnych)
Late Gothic altar the polyptych
with the scenes: Assumptions of
Gods Mother, the Family of Maria,
Passion of Christ, and with the
figures of saint virgins (Cracow
workshop of Marcin and Mikoaj
Czarny)
8
g roliny i kwiaty o symbolicznej wymowie:
konwalie, rozmaryn, niezapominajki, hiacyn-
ty, palmy, licie i trawa. W predelli umieszczo-
no Rodzin Marii (Mari i Jzefa z Jezusem,
Ann i Joachima rodzicw Marii i inne oso-
by, ktrych imiona wypisano na banderolach)
oraz tarcze z orem jagielloskim i herbem Od-
row. Otarz zosta wykonany w warsztatach
krakowskich, by moe w pracowni Marcina
Czarnego (1509) i jego syna Mikoaja. Za y-
cia Jakuba Szydowieckiego (1509) powstaa
prawdopodobnie cz rodkowa otarza i sce-
ny pasyjne na skrzydach; nad dalszymi pra-
cami moga czuwa wdowa po Jakubie, Zofia
(ya jeszcze w 1519 r.). Szydowiecki poliptyk
mona porwna z wybitnym dzieem Marci-
na Czarnego otarzem z ok. 1508 r. znajdu-
jcym si w Bodzentynie.
Z pierwotnego wyposaenia zachoway si
rwnie pnogotyckie rzeby Chrystusa
Boleciwego (Ecce Homo) i Matki Boskiej
Bolesnej umieszczone w bocznym otarzu
prezbiterium, a w Muzeum Diecezjalnym
w Sandomieru rzeba Matki Boskiej z Dzie-
citkiem i w. Anny Samotrzeciej. Z drewnia-
nego zapewne kocioa pochodzi unikatowa
rzeba Chrystusa na osioku, znajdujca si
od 1904 r. w Muzeum Narodowym w Kra-
kowie, obnoszona wok kocioa w czasie
procesji w Niedziel Palmow (zwyczaj ten,
sigajcy redniowiecza, przetrwa w diecezji
krakowskiej do 1780 r.). Szydowiecka figura,
pochodzca z lat 60. XV w., naley (obok po-
dobnej rzeby z klasztoru klarysek w Starym
Sczu) do najcenniejszych zabytkw rednio-
wiecznej obyczajowoci religijnej w zbiorach
europejskich.
Prace w kociele kontynuowa Mikoaj Szy-
dowiecki, ktry sprowadzi z Pragi relikwie
patrona w. Zygmunta. Dokoczy budo-
w kaplicy rodowej pw. Najwitszej Marii
Panny, miejsca spoczynku Szydowieckich,
poczwszy od Stanisawa. O traktowaniu
przez Szydowieckich (i w pewnym stopniu
Pnogotyckie rzeby Chrystusa Boleciwego (Ecce Homo)
i Matki Boskiej Bolesnej
Late Gothic sculpture of Sorrowful Christ (Ecce Homo)
and Gods Sorrowful Mother
Gotycka figura Chrystusa na osioku z kocioa pw. w. Zygmunta
w Szydowcu (obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie)
(repr. J. Kieszkowski, 1912)
Gothic figure of Christ on a donkey from St Sigismunds Church in
Szydowiec (now in the National Museum in Cracow), carried round the
church during the procession on Palm Sunday (repr. by J. Kieszkowski, 1912)
87
przez Radziwiw) kocioa jako mauzoleum
rodowego wiadczy nader liczna obecno
ich herbw wykutych w kamieniu, rzebio-
nych w drewnie i malowanych, zarwno na
zewntrz, jak przede wszystkim wewntrz
wityni. W zworniku gwiadzistego skle-
pienia kaplicy wykuto herb Odrow, na
wspornikach za herby: Odrow, Habdank
i Jastrzbiec (herb Radziwiw Trby doda-
no w 1904 r.). Od strony pnocnej kocioa
wzniesiono kaplic pw. w. Stanisawa (z rze-
bionymi wspornikami sklepienia) i krucht.
Budow kocioa w 1525 r. zakoczyo wysta-
wienie ceglanych, sterczynowo-wnkowych
szczytw nawy, na ktrych umieszczono tar-
cze z herbami: Sulima, Jastrzbiec, Odrow
i abd. W naroniku cmentarza kocielne-
go postawiono murowan dzwonnic.
W nawie wzniesiono chr dla piewa-
kw podparty kolumnami (wymienionymi
w 1881 r. na drewniane supy) i ozdobiony
stropem kasetonowym, z zachowanymi do
dzisiaj rzebionymi i malowanymi rozetami
w laurowych wiecach (podobny strop, rw-
nie fundacji Szydowieckich, znajduje si
w kolegiacie w Opatowie). W przedueniu
chru, na cianie pnocnej umieszczono na
balkonie instrument organowy.
Rzeba w. Anny Samotrzeciej
z pocz. XVI w. (Anny z Dziecitkiem
Jezus oraz Marii trzymajcej ksig),
z kocioa pw. w. Zygmunta
w Szydowcu (obecnie w Muzeum
Diecezjalnym w Sandomierzu)
Sculpture of St. Anna Samotrzecia
from the begininning of the 16th
century. (Anna with Infant Jesus
and Maria holding the book), from
St Sigismunds Church in Szydowiec
(at present in the Diocesan Museum
in Sandomierz)
Fragment renesansowego stropu
kasetonowego chru muzycznego
z malowanymi i rzebionymi
rozetami
Fragment of the Renaissance
coffered ceiling of the choir with
painted and sculptured rosettes
88
Wntrze kocioa wypeniaa bogata polichro-
mia przypisywana Stanisawowi Samostrzel-
nikowi. Na poduczu tczy, na niebieskim
tle pojawiy si postacie otrw oraz soce
i ksiyc jako malarskie dopenienie rzebio-
nej Mki Paskiej na belce tczowej, z ktrej
zachowa si tylko krucyfiks. cian tczow
udekorowano malowanym herbem Odrow
oraz kompozycj malarsko-rzebiarsk zo-
on z tarcz herbowych Odrow i Topr,
popiersi witych Zygmunta i Mikoaja oraz
Matki Boskiej z Dziecitkiem, w dekoracyj-
nym obramieniu podpartym iluzjonistyczny-
mi wspornikami, a take wielkimi baldachi-
mami nad otarzami. Na cianie pnocnej
namalowano scen Ecce Homo, kompozycj
z elementami architektury (Droga Krzyo-
wa?) oraz postaciami bbnisty i jedca z ko-
pi, za pod chrem Grup Ukrzyowania.
uk tczowy oraz otwory do kaplic i krucht
wzbogacono malowanymi wiecami, za
okna ornamentem z dzbanuszkw. Wejcie do
kaplicy poudniowej ozdobiono tarcz z her-
bem Odrow, a wejcie na klatk schodow
prowadzc na chr muzyczny i wib da-
chow postaciami grajkw i zwierzt (sowa,
delfiny). Pod stropem w nawie wymalowano
fryz oraz iluzjonistyczne wsporniki. Malo-
wane zacheuszki w obramieniach z wiecw
kwiatowych i lici wiadcz o powtrnej kon-
sekracji kocioa.
Wizerunek Mikoaja Szydowieckiego utrwa-
lia pyta nagrobna wykonana w czerwonym
marmurze wgierskim, umieszczona w prez-
biterium kocioa. Nagrobek mia niegdy
bogat opraw architektoniczno-rzebiarsk
(istniejc jeszcze w poowie XIX w.), o czym
wiadcz fragmenty wmurowane w ogrodze-
Nagrobek Mikoaja
Szydowieckiego (1532)
warsztat Bartomieja Berecciego
Tombstone of Mikoaj Szydowiecki
(1532) the workshop
of Bartolomeo Berecci
8
nie kocioa. Prb jego rekonstrukcji podj
Jerzy Kierzkowski w monografii Krzysztofa
Szydowieckiego (1912). Podstaw przycien-
nego nagrobka tworzy cok, ktrego cz
rodkow wypeniaa paskorzeba, utworzo-
na z 2 uskrzydlonych gryfw na tle renesan-
sowych arabesek zoonych z rogw obfitoci,
kwietnych odyg oraz maszkaronw i kande-
labrw. Ryzality boczne wypeniay gowy
Meduzy. Na cokole spoczywaa ukonie usta-
wiona pyta z postaci zmarego, w obramie-
niu z rytym ornamentem arabeskowym, ujta
w wolutowe konsole z limi akantu. Cao
wieczy profilowany gzyms z rozetami i na-
pisem aciskim oraz tarcza z herbami: Odro-
w, abd, Jastrzbiec i Sulima. Nagrobek,
ufundowany przez brata Krzysztofa, przed-
stawia upionego ma w zbroi maksymilia-
skiej, z proporczykiem w rce oraz mieczem,
przybic i herbem Odrow.
To wybitne dzieo wczesnorenesansowej pla-
styki wyszo zapewne z warsztatu Bartomieja
Berecciego, realizujcego wielk przebudow
renesansow Zamku Krlewskiego na Wawelu,
Kaplic Zygmuntowsk oraz wiele dzie plasty-
ki architektonicznej i nagrobnej w Krakowie
i poza stolic. Szydowiecki nagrobek przy-
pomina dzieo tego samego warsztatu mo-
nument z 1521 r. biskupa krakowskiego Jana
Konarskiego w katedrze wawelskiej, za por-
tretowo ujta twarz zmarego gowy w. Zyg-
munta w Kaplicy Zygmuntowskiej oraz bisku-
pw Piotra Tomickiego i Andrzeja Krzyckiego
z ich nagrobkw w Krakowie i Gnienie.
Wysokiej klasy kamieniarka, malarskie opra-
cowanie wntrza i wspaniae wyposaenie
kocioa, stanowicego mauzoleum rodowe
Szydowieckich, wiadcz o aspiracjach fun-
datorw i ich pozycji na dworze Jagiellonw
oraz kontaktach z dworami w Pradze, Bu-
dzie i Wiedniu. Mecenat artystyczny Szydo-
wieckich wyraa si wieloma fundacjami.
Fundacj Mikoaja dla szydowieckiej fary
by tryptyk powstay przed 1531 r., ktre-
go rzebiona grupa Koronacji Matki Boskiej
przez Trjc wit i 8 malowanych kwater
z postaciami witych znajduj si w obec-
Wntrze prezbiterium z otarzem
gwnym fundowanym przez
Radziwiw
Interior of the presbytery with the
main altar founded by Radziwi
0
nym otarzu gwnym. Nowy otarz gwny
zastpi poliptyk, ktry przeniesiono do ka-
plicy rodowej, bdcej miejscem szczeglne-
go kultu Maryjnego. Z innych darw naley
wymieni chrzcielnic z napisem wotywnym
i herbami Odrow, Topr i abd oraz wie-
le rzeb, z ktrych tylko nieliczne pozostay
w Szydowcu. Nale do nich wspomniane
popiersia ze ciany tczowej, krucyfiks oraz
figura w. Barbary. Inne rzeby znajduj si
w zbiorach muzew narodowych Krakowa
(Chrystus Zmartwychwstay) i Warszawy
(paskorzeba Hod Trzech Krli) oraz Mu-
zeum Diecezjalnego w Sandomierzu.
Twrca polichromii w szydowieckiej farze
i zamku, Stanisaw Samostrzelnik (ok. 1480 -
1541), cysters z Mogiy, by kapelanem Krzysz-
tofa Szydowieckiego, ktremu towarzyszy
w podrach dyplomatycznych. W bibliotece
PAN w Krniku jest przechowywanych 11
miniatur jego autorstwa przedstawiajcych
wizerunki Szydowieckich z kodeksu Liber ge-
neseos illustris familiae Schidlovicie MDXXXI,
zawierajcego genealogi i dzieje rodu. Sztu-
ka Samostrzelnika ma rodowd krakowski;
mistrz Stanisaw, towarzyszc kanclerzowi
w podrach do Wiednia i Budy, wzbogaci j
o formy renesansu europejskiego, a zwaszcza
iluminatorstwa woskiego.
Albrycht Wadysaw Radziwi i jego ona
Anna Sapieanka (crka kanclerza litewskie-
go Lwa Sapiehy) byli fundatorami kolejnych
otarzy. W latach 1618-1627 powsta p-
norenesansowy otarz gwny, ktry dziki
bogactwu rzeby, snycerki i malarstwa naley
do najcenniejszych w pnocnej Maopolsce.
Wykorzystano w nim fragmenty pnogotyc-
kiego tryptyku fundowanego przez Mikoaja
Szydowieckiego: rzeby Koronacji Matki Bo-
skiej przez Trjc wit i malowane kwatery
z wizerunkami witych: Augustyna, Mikoa-
ja, Marcina, Jana Chrzciciela, Wojciecha, Sta-
nisawa, Krzysztofa i Floriana. W grnej kon-
dygnacji umieszczono rzeb w. Zygmunta
(patrona kocioa) z synami oraz malowida
witych: Antoniego, Zygmunta, Barbary
i Kazimierza. Wrd niezwykle bogatej deko-
racji widniej herby Radziwiw i Sapiehw.
Po bokach otarza gwnego stany otarzy-
ki pomocnicze: prawy zawiera gmerk cechu
kupcw szydowieckich z napisem MERCA-
TORUM SCHYDOVECEN[SIUM] oraz wsta-
wione rzeby pnogotyckie; w antepedium
znajduje si herb Topr Anny z Tczyna,
ony Mikoaja Szydowieckiego. Inne o-
tarze, w prezbiterium i w nawie, powstay
w latach 1620-1630. Obrazy w predellach
tych otarzy ze scenami: Boego Narodzenia
i Zoenia Chrystusa do Grobu, a zwaszcza
Narodzin, Zanicia i Wniebowzicia Marii
cechuje je oryginalna ikonografia (oparta
m.in. na apokryfach), realizm scen i szcze-
Rzeba Piotrowina w barokowym
otarzu w. Stanisawa biskupa.
Wedug legendy Piotr zosta
wskrzeszony przez biskupa jako
wiadek w procesie o nabycie wsi
Piotrowin
Sculpture of Piotr in the Bishop
St. Stanislaus baroque altar.
According to legend, Piotr was
raised from the dead resurgent
by the bishop as the witness during
the court proceedings concerning
the purchase of the village
Piotrowin
XVII-wieczny obraz epitafijny
z Grup Ukrzyowania: fragment
z postaciami pary szlacheckiej
oraz ich syna
17th painting commemorating
the Crucifixion Group: fragment
with figures of a noble couple
and their son
1
gw oraz wysoki poziom artystyczny. Do-
penieniem wystroju nawy jest rzebiony kru-
cyfiks w otoczeniu aniow zbierajcych do
kielichw krew z ran Chrystusa (obecnie nad
wejciem do kaplicy poudniowej). W kaplicy
pnocnej zwraca uwag rzeba Piotrowina
o rysach sarmackich, w barokowym otarzu
w. Stanisawa, a take obraz Ukrzyowania
z postaciami Marii i w. Jana, bdcy epita-
fium pary szlacheckiej adorujcej krzy oraz
ich syna. Fundacje Radziwiw wspomagay
zapisy i legaty mieszczan, zwaszcza w latach
powtarzajcej si zarazy.
Do osobliwoci kocioa nale tzw. graffita
wyryte na zewntrznych ciosach prezbiterium
i poudniowej cianie nawy, zawierajce ok.
100 nazwisk z XVI i XVII w., np.: Martinus
Gladiator (1592), Andreas Subsilvanus (15..),
Martinus Melosek (1634, 1635), Albertus
Borkowic (1670, 1671), Martinus Liskowic
(1674), Casimirus Staporkovic (1674), Al-
bert Zawialski (1672, 1677), Adam Kokolski.
Upamitniaj one zmarych i pochowanych
na cmentarzu przykocielnym. Niektre na-
zwiska obwiedzione s konturami budowli
zwieczonych spadzistymi dachami, ozdobio-
nymi chorgiewkami; cz opatrzono krzy-
ami i literami IHS (skrt imienia IHESUS).
S one przejawem wczesnej obyczajowoci
i obrzdowoci religijnej i mona je inter-
pretowa jako przedstawienia tabernakulum
miejscowego kocioa (kult Eucharystii lub
Niebieskiego Jeruzalem). Do wyjtkw na-
ley rysunek rycerza w zbroi oraz budowli
wieowej (ratusza?) na naroniku kaplicy po-
udniowej, z herbami rodzinnymi Albrychta
Radziwia. W latach 1632 i 1661 na skar-
pach wykuto zegary soneczne.
Jeden z licznych przykadw
napisw i rysunkw (graffit)
wykutych w XVI i XVII w. na
cianach zewntrznych kocioa,
powicony pamici Marcina
Miecznika (Martinus Gladiator)
zmarego w 1592 r.
One of numerous examples
of inscriptions and drawings
(graffiti) forged in the 16th
and 17th centuries on the external
walls of the church, dedicated
to the memory of Marcin Miecznik
(Martinus Gladiator) deceased
in 1592
Graffito przedstawiajce
budowl wieow (ratusz?)
Graffito representing the tower
building (the town hall?)
2
W murowanym ogrodzeniu cmentarza przy-
kocielnego wybudowano od strony rynku
budynek bramny zwieczony attyk, z porta-
lem przy wjedzie.
W roku 1754 na stropie nawy wymalowa-
no iluzjonistyczn polichromi przedstawia-
jc patrona kocioa w. Zygmunta wrd
obokw i aniokw w otoczeniu Czterech
Ewangelistw, a take: Wniebowzicie Mat-
ki Boskiej, witych Rocha i Kazimierza oraz
Matk Bosk Szkaplerzn.
Po mierci Mikoaja Radziwia i jego ony
Marii z Gawdzickich (po mierci ma w 1795
r. osiadej na doywociu w Orosku), znanej
z dziaalnoci dobroczynnej, w szydowieckiej
farze wystawiono im w 1806 r. dwustronny
nagrobek, ktry od wewntrz posiada form
portyku z czarnego marmuru; umieszczono
w nim figur upionej kobiety, wzorowan
na rzebie Ariadny w Muzeum Kapitoliskim
w Rzymie. Autorem wykutej w biaym mar-
murze rzeby by Jakub Monaldi, ucze Le
Bruna, najwybitniejszy w Polsce rzebiarz 2.
poowy XVIII w. (rzeba jest sygnowana i da-
towana na rok 1795). Drug cz mauzo-
leum Radziwiw stanowi architektoniczna
obudowa tablicy inskrypcyjnej, przybudowa-
na od zewntrz do kruchty.
Interesujca paskorzeba z piaskowca znaj-
duje si w kocielnej kruchcie: przedstawia
wit Rodzin przy wieczornym posiku, na
wzr cudownego obrazu z kocioa filipinw
w Studziannej (powiat opoczyski). Szydo-
wiecka kopia XVIII-wieczne (?) dzieo miej-
scowego kamieniarza bya niegdy wmuro-
wana w ogrodzenie cmentarza grzebalnego.
Na przeomie XIX i XX w. dokonano restau-
racji kocioa; prace prowadzi gony archi-
Koci po zniszczeniach w 1914 r.
bez wieyczki na sygnaturk
i kopuy nad krucht (Zakad
Architektury Polskiej Politechniki
Warszawskiej)
Church after destructions in 1914
without the turret and domes
over the vestibule (Institute of
Architecture of Warsaw University
of Technology)
Rzeba w nagrobku Mikoaja
i Marii Radziwiw
(Jakub Monaldi, 1795 r.)
Sculpture in the tombstone of
Mikoaj and Maria Radziwill
(Jacob Monaldi, 1795)
3
Widok kocioa od strony
Rynku Wielkiego, 2008 r.
View of the church from the side
of the Great Market Square, 2008
tekt warszawski Stefan Szyller. Renesansowy
budynek bramny w ogrodzeniu zastpiono
neogotyck bramk, a w murze od strony
kocioa osadzono epitafia i resztki rze-
biarskiej oprawy renesansowego nagrobka
Mikoaja Szydowieckiego. Przedtem odbu-
dowano dzwonnic spalon podczas poaru
w 1876 r.
Koci zosta uszkodzony w 1914 r.: Z ko-
cioa tego zestrzeliy wojska austriackie sy-
gnaturk i zabray blach miedzian z dachu.
Przy zniszczeniu sygnaturki, ktra miaa wca-
le pikny ksztat barokowy, ucierpiay wi-
zania nawy i cz paskiego drewnianego
sufitu, pokrytego efektownem malowidem
dekoracyjnym z XVIII wieku (Szydowski,
1919). Po naprawie uszkodzonego dachu ma-
lowido na stropie odrestaurowa Zdzisaw
Lenartowicz. Wntrze nawy i prezbiterium
otrzymao now polichromi, ktrej autorem
by Ludwik Konarzewski z Istebnej. Ponow-
nych zniszcze dozna koci podczas bom-
bardowania 16 I 1945 r. Usunito je wkrtce,
a w nastpnych latach, staraniem ks. Jana W-
glickiego, proboszcza i dziekana szydowiec-
kiego w latach 1938-1957, przeprowadzono
remont i modernizacj kocioa: m.in. wznie-
siono now sygnaturk (projektu arch. Fran-
ciszka Mczyskiego z 1939 r.) i przywrco-
no kopu nad krucht zachodni. W latach
1970-1992 przeprowadzono badania i kon-
serwacj odsonitych malowide ciennych
z XVI-XVIII w. (po usuniciu figuralnej poli-
4
chromii Konarzewskiego), a take konserwa-
cj gwnego otarza z kwaterami pnogo-
tyckiego tryptyku. W ostatnich latach zesp
konserwatorw z Kielc dokona oczyszczenia
i konserwacji kamiennego lica elewacji kocio-
a (odsaniajc na elewacji kruchty fragment
malowanego napisu), dzwonnicy i bramki;
przedtem, z inicjatywy parafii, zmodernizo-
wano stolark drzwi i okien, usuwajc przy
okazji zabytkowe drzwi kowalskiej roboty.
Ratusz. W roku 1602 na Rynku Wielkim
wadze miejskie rozpoczy budow okazae-
go ratusza. Do budowy zaangaowano Kas-
pra Fodyg, przybyego w 2. poowie XVI w.
z Mesocco w pnocnych Woszech i osiad-
ego w Chcinach, budowniczego i kamie-
niarza, ktrego Mikoaj Radziwi zatrudni
w Niewieu, a stamtd skierowa do Szyd-
owca, gdzie pokierowa rozbudow zamku.
Fodyga by take twrc kaplic-mauzolew
przy kocioach w Pilicy (1601), Chcinach
(1614) i na witym Krzyu (1614-1620),
a take kocioa i klasztoru dominikanw
w Klimontowie (1617-1621). ladem jego
obecnoci w Szydowcu jest gmerk wyryty
na skarpie prezbiterium kocioa. W latach
1628-1629 przy zasklepieniu i zawarciu ratu-
sza tutecznego by zatrudniony Jan Herbek,
przyszy budowniczy paacu biskupw kra-
kowskich i kocioa w. Trjcy w Kielcach.
Szydowiecki ratusz, ktrego budow uko-
czono ok. 1629 r., naley do najcenniejszych
zabytkw pnorenesansowego budownictwa
mieszczaskiego. Murowany z kamienia, pi-
trowy budynek z naronymi okrgymi skar-
pami, wieczy wysoka attyka kryjca pogr-
one dachy. W elewacji wschodniej znajduje
si wysunita na zewntrz, wielokondygna-
cyjna wiea, doem kwadratowa, gr omio-
boczna, z gankiem na kamiennych konsolach,
nakryta kopulastym hemem (od czasw kr-
la Stanisawa Augusta wieczya go blaszana
chorgiewka z polskim orem, przywrcona
ostatnimi laty). Gadkie elewacje oywiaj na
pitrze okna w pnorenesansowych obra-
mieniach, z gzymsami. Trjstrefow attyk,
podzielon gzymsami, wzbogacaj arkadowe
blendy i pilastry, powyej ktrych znajduj si
kluczowe otwory strzelnicze oraz krenelao-
wy grzebie. Narone skarpy wiecz latar-
nie nakryte kopukami. Obecn form zwie-
czenia attyki nadaa przebudowa w 1829 r.
Pierwotnie byy tam kamienne postumenty
nakryte daszkami, poczone elementami
w ksztacie litery C (zblione ksztatem do
attyki kolegium jezuitw w Niewieu z ok.
1599 r., przypisywanej Fodydze; podobne
attyki byy na kamienicach przyrynkowych
oraz budynku bramnym w ogrodzeniu przy-
kocielnym). Po rozebraniu w latach 60. XIX
w. hemu wiey, zwieczono j rwnie kre-
nelaem i w tym stanie dotrwaa do 1914 r.
Otwory okienne w attyce wybito w 2. poowie
XIX w. podczas adaptacji poddasza na cele
uytkowe. Ratusz by tynkowany i ozdobio-
ny dekoracj malarsk: elewacje obiega fryz
sgraffitowy o motywach rolinnych, a w arka-
dach attyki wymalowano postacie (widoczne
na obrazie Szermentowskiego z 1854 r. i jesz-
cze w 1957 r. we fragmentach na pnoc-
nej elewacji). Ukad wntrz by trjpasmowy,
dwutraktowy po bokach. Przez wie wcho-
dzio si do sieni, skd prowadziy schody do
piwnic i na pitro (by moe na pitro wcho-
dzio si rwnie drewnianymi schodami przy
5
Wizerunki ratusza w Szydowcu:
1. na akwareli Z. Vogla z 1795 r.;
2. na obrazie J. Szermentowskiego
z 1854 r. (po przebudowie
grzebienia attyki w 1829 r.);
3. na pocztwce sprzed 1914 r.
(zmiana zwieczenia wiey
i adaptacja pomieszcze na
poddaszu dokonane w 3. wierci
XIX w.);
4. na fotografii sprzed 1920 r.
(po zniszczeniach w 1914 r.);
5. na fotografii z ok. 1950 r.
Views of the Town Hall in
Szydowiec:
1. on the water-colour
by Z. Vogel from 1795;
2. on the painting of J.
Szermentowski from 1854
(after the reconstruction
of the comb of the attic in 1829 );
3. on the postcard from before
1914 (change of the finial of the
tower and the adaptation of rooms
on the garret executed in the third
quarter of the 19th century);
4. on the photograph from before
1920 (after destructions in 1914 );
5. on the photograph from c. 1950
1 2
5 4 3

wiey). Piwnice i parter oraz rodkow sal

na pitrze zasklepiono, w pozostaych za po-
mieszczeniach byy drewniane stropy.
Obecny wygld zawdzicza ratusz kolejnym
odbudowom po zniszczeniach w 1809, 1914
i 1945 r. W padzierniku 1914 r. wojska au-
striackie wysadziy grne pitra wiey; znisz-
czeniu ulegy te ssiednie partie attyki, dach
i narone latarnie. Zrujnowany obiekt zabez-
pieczono w latach 20., a reszt wiey nakry-
to prowizorycznym dachem. Wadze miasta
nosiy si z zamiarem odbudowy, zamawiajc
u arch. Antoniego Karczewskiego projekt
odbudowy i przerbek ratusza w Szydow-
cu (1932 r.). Karczewski zamierza nada
ratuszowi jednolity charakter stylowy, m.in.
poprzez zastpienie krenelaa wieczcego
attyk ciank pen podzielon filarkami; po
obu stronach wiey zaprojektowa zadaszo-
ne schody z tralkowymi balustradami (wzo-
rowane na renesansowych rezydencjach),
a w zwieczeniu wiey baniasty hem.
Ratusz uszkodzony podczas bombardowa-
nia 19 I 1945 r. zosta odbudowany w latach
1949-1952 na podstawie projektu arch. Sta-
nisawa Skibniewskiego: przywrcono jego
bry sprzed poowy XIX w. (wzorujc si na
wspomnianym obrazie Szermentowskiego),
jednak bez odtwarzania dekoracji sgraffito-
wej, ktrej lady wwczas odkryto. W latach
70. przystosowano piwnice na kawiarni,
z wejciem od zewntrz. Ostatni remont ratu-
sza przeprowadzony w latach 80. i 90. po-
czono z urzdzeniem nowej nawierzchni ryn-
Wspczesny widok ratusza, ok. 1990 r.
Present view of the Town Hall, c. 1990
7
ku i stylowym owietleniem oraz iluminacj
budynku.
Wzmianki historyczne oraz obfitujca w szcze-
gy akwarela Vogla z 1795 r. przedstawiajca
Rynek Wielki w Szydowcu powiadczaj, i
przed ratuszem stay: studnia z koowrotem,
prgierz oraz kolumna zwieczona rzeb.
Prgierz ustawiony na rynku prawdopodob-
nie w pocztkach XVII w. ma ksztat wysokiej
na ok. 250 cm kolumny z piaskowca, stojcej
na profilowanej bazie i zwieczonej gzymsem.
W poowie wysokoci wykuto 3 paskorze-
bione maszkarony z elaznymi uchwytami
dla skazacw, przedstawiajce satyrw oraz
mask kobiec. Prgierz sta przed ratuszem
do koca XIX w. i wwczas przeniesiono go
na skwer przed kocioem, dodajc podsta-
w i wieczc kul. Przywrcony na dawne
miejsce w 1999 r. prgierz, ktry peni swoj
funkcj jeszcze w 1788 r., jest unikatowym
zabytkiem dawnego prawa.
Zoka. W okolicy ratusza staa te kamien-
na kolumna, ozdobiona limi na pkatym
brzucu, zwieczona platform okolon ela-
zn balustrad, na ktrej sta posg kobiety;
wedug tradycji zwano j Zok, zapewne
od imienia pierwszej, napitnowanej publicz-
nie kobiety. Bezgow rzeb Zoki, zamu-
rowan w cianie ratusza ok. 1815 r. wraz
z innymi detalami kamieniarskimi, odnalezio-
no w trakcie remontu w latach 80. (przecho-
wuje j miejscowe muzeum), sam za kolum-
n ustawiono przed ratuszem w padzierniku
2004 r., przenoszc z cmentarza, gdzie bya
wykorzystana w nagrobku ks. Stanisawa
Straszaka (1833 r.).
Zamek. W rozlewisku rzeki Korzeniwki,
w miejscu obecnego zamku, istnia we wczes-
nym redniowieczu grd. Nie znamy jego wy-
gldu, sdzc jednak z obserwacji wykopw
w 1962 r. i wynikw sondaowych bada ar-
cheologicznych w latach 1965-1966, zbudo-
wano go na sztucznie usypanej wyspie umoc-
nionej drewniano-ziemnymi konstrukcjami
z sosnowych dranic wspartych dbowymi
palami, ktre otaczay drewnian zabudow
mieszkalno-gospodarcz. Do nastpnej, sa-
bo rozpoznanej fazy budowy grodu-zamku,
XVII-wieczny prgierz przed
ratuszem (peni swoj funkcj
jeszcze w 1788 r.)
17th century pillory in front
of the Town Hall (operational
until 1788)
Manierystyczna kolumna
ozdobiona motywami rolinnymi
i maskami ustawiona w 2004 r.
przed ratuszem, zwieczona
niegdy balustrad i figur kobiety
Manneristic column arrayed with
vegetable motifs and masks placed
in 2004 in front of the Town Hall,
topped once with the balustrade
and the figure of a woman
8
nale XIV-XV-wieczne mury z nieregular-
nego kamienia uoone na pionowo wbitych
palach, ktrych resztki znaleziono w 1969 r.
pod dziedzicem.
Prawdopodobnie w latach 1470-1480 Stani-
saw Szydowiecki wznis na wyspie zamek
zoony z budynku mieszkalnego i oskarpo-
wanej wiey bramnej, poczonych nastpnie
murami obronnymi. Murowany z kamienia
wolno stojcy budynek, zachowany do-
td w skrzydle pnocnym, spenia funkcje
mieszkalno-reprezentacyjne. Bya to 4-kon-
dygnacyjna budowla na planie prostokta (8,4
x 19 m), z trzema pomieszczeniami w jednym
trakcie na kadej kondygnacji, krytymi drew-
nianymi stropami. W roku 1964 odsonito
wschodni elewacj budynku: wida na niej
par pkolistych wnk opartych na kamien-
nym kroksztynie i 2 okienka w kamiennych
obramieniach o citych krawdziach, kt-
re dowietlay klatk schodow. Na pitro
wchodzio si od dziedzica po drewnianych
schodach zewntrznych (podobnie na wie-
poprzez ganek na murze obronnym). Od
strony fosy znajdoway si mae wykusze,
uywane jako miejsca ustpowe. Budynek by
tynkowany, a naroa mia malowane w szaro-
niebieskie bonie; malowana bya te kamie-
niarka.
Za Mikoaja Szydowieckiego dokonano
w latach 1515-1526 przebudowy gotyckiego
domu, nastpnie rozbudowy zamku. Prace
rozpoczto od gotyckiego domu, ktry pod-
wyszono i zmieniono wysoko kondygnacji;
najwysze pitro zajmowaa jedna dua sala.
Nastpnie dobudowano kilkakrotnie wiksze
skrzydo wschodnie (14 x 55 m), ktre na po-
ziomie obecnego 1. pitra czyo si z wie
Widok zamku od poudnia,
J. Frey, 1844-1846
View of the Castle from the south,
J. Frey, 1844-1846
Rozplanowanie miasta i zamku
z folwarkiem na planie Jana
Zawadzkiego, 1815-1817
(Archiwum Pastwowe
w Radomiu)
Layout of the town and of the
castle with the grange executed
by Jan Zawadzki, 1815-1817
(National Archive in Radom)

poprzez ganek na dawnym murze obronnym.

Budowa reprezentacyjnego skrzyda spowo-
dowaa konieczno kolejnej nadbudowy
starego budynku, wyrwnania poziomw
(poprzez podniesienie stropw) i zmiany ko-
munikacji wewntrznej, przy czym utrzyma-
no zewntrzne schody prowadzce na pitro.
Poza fos, rozszerzon do rozmiarw sporego
stawu, na terenach midzy zamkiem a nowo
zakadan czci miasta Skak oraz przy
drogach do Chlewisk i Starej Wsi zaoono
zwierzyniec i ogrody.
Wspaniao architektury i wystroju kamie-
niarsko-malarskiego oraz bogactwo wntrz
Mikoajowej siedziby dorwnyway najwiet-
niejszym wczesnym rezydencjom. Elewacje
budynku wschodniego i podwyszonej w tym
czasie wiey obiega kamienny gzyms malo-
wany w kolorach czerwono-niebieskim oraz
fryz w formie plecionki z rozetami wykona-
ny w technice sgraffita; dekoracja sgraffitowa
wypeniaa te trjktne szczyty tego skrzy-
da. Naroa budynkw ozdabiay malowane
bonie, a okna otrzymay kamienne obramie-
nia o bogatych profilach i krzyowych po-
dziaach. Zewntrznej okazaoci wczesnore-
Widok zamku na rycinie wg rys.
Alfreda Schouppgo z ok. 1880 r.
(Muzeum Narodowe w Kielcach)
View of the Castle in the picture
according to the drawing by Alfred
Schoupp from c. 1880 (National
Museum in Kielce)
100
Inwentaryzacja pomiarowa zamku
wykonana w 1921 r. przez Antoniego
Karczewskiego: rzut 1. pitra oraz
przekroje przez skrzydo wschodnie
i wie bramn (Zakad Architektury
Polskiej Wydziau Architektury
Politechniki Warszawskiej)
Stocktaking of the Castle executed
in 1921 by Antoni Karczewski:
projection of the 1st storey and
sections through the eastern wing
and the gate tower (Institute of Polish
Architecture, Warsaw University
of Technology)
101
nesansowej rezydencji odpowiaday wntrza
wyposaone w bogato profilowane portale,
belkowo-kasetonowe, gboko profilowane
stropy i wczesnorenesansowe, polichromowa-
ne stropy z kasetonami podwieszonymi midzy
belkami, malowane fryzy oraz piece z wielo-
barwnych kafli pokrytych dekoracj geome-
tryczno-rolinn i ceramiczne posadzki zo-
one z kwadratowych, dwubarwnych pytek
polewanych. Zachowana kamieniarka wiad-
czy, i prace na zamku prowadzono w kilku
fazach i wykonyway je rne warsztaty bu-
dowlano-kamieniarskie. Do najwczeniejszych
nale okna w elewacji poudniowej skrzyda
wschodniego i w wiey z pnogotyckimi mo-
tywami krysztaw i laski oplecionej tam.
Dekoracja okien i portali w formie skrconego
sznura, kimationu, zbkw i dzbanuszkw ma
charakter renesansowy; nale do nich rwnie
bezgzymsowe portale z herbem Odrow na
czerwono malowanej tarczy. Na jednym z ob-
ramie okna w 3. kondygnacji starego budyn-
ku zachowaa si wykuta aciska inskrypcja,
stanowica parafraz pierwszego wersu Psal-
mu 71 z Ksigi Psalmw Starego Testamentu
(W Tobie Panie mam nadziej, niech nie bd
pohabiony na wieki), podobna do napisu na
fundowanej przez Mikoaja w 1511 r. chrzciel-
nicy w kociele.
Autorstwo malowanych fryzw podstropo-
wych przypisuje si malarzom zatrudnianym
przez Szydowieckich: Stanisawowi Samo-
strzelnikowi oraz znanemu pod imieniem
Piotr. Samostrzelnik malowa zapewne fryzy
w 2 pomieszczeniach na 3. kondygnacji stare-
go budynku (w skrzydle pnocnym), z herba-
mi na tarczach w kolistych obramieniach (s
to herby rodzinne Mikoaja Szydowieckiego:
Jastrzbiec, Sulima oraz Odrow i abd),
ktrym towarzysz pary delfinw podtrzy-
mujcych koron, rozety kwiatowe i orna-
ment rolinny. Innego rodzaju fryz z uskrzy-
dlonych gwek aniokw w koronie oraz
lici i motyww rolinno-architektonicznych
obiega wielk sal na najwyszej kondy-
gnacji. Natomiast malarz Piotr, sprowadzony
z Krlewca do Polski w 1526 r., namalowa
prawdopodobnie fryz w skrzydle wschodnim
(zachowa si we fragmentach), z arkadka-
mi na kolumienkach i perspektywami rene-
sansowych ogrodw. Malarz ten, pracujcy
w Krlewcu dla ksicia pruskiego Albrechta
Hohenzollerna (tego samego, ktry 10 IV
1525 r. zoy w Krakowie hod lenny w imie-
niu nowo utworzonego Ksistwa Pruskiego),
przyby na prob braci Szydowieckich, aby
ozdobi ich zamki w Szydowcu i mielowie.
Kolejnej przebudowy oraz rozbudowy zamku
dokonali nowi waciciele miasta hrabiowie
Wczesnorenesansowe okno
w wiey bramnej z bogato
dekorowanym parapetem
i gzymsem
Early Renaissance window
in the gate tower with a richly
decorated window-sill
and mould
Gmerk Kaspra Fodygi, autora
XVII-wiecznej przebudowy zamku
i ratusza w Szydowcu
Cachet of Kasper Fodyga,
the author of the 17th century
reconstruction of the Castle and
the Town Hall in Szydowiec
102
na Szydowcu Radziwiowie. Szczeglna
rola w modernizacji rezydencji przypada uro-
dzonemu w mielowie Mikoajowi K. Radzi-
wiowi, ktry dziedziczc od 1557 r. hrab-
stwo szydowieckie okazywa dla Szydowca
szczeglne zainteresowanie, o czym wiadcz
jego czste tutaj pobyty. O atencji Sierotki
(syna Elbiety Szydowieckiej) do antenatw
wiadczy rwnie galeria portretw rodu Szy-
dowieckich w zamku niewieskim. ladem
pierwszych prac bya pyta elazna do komin-
ka z dat 1585 (ostatnia wzmianka o jej istnie-
niu pochodzi z 1936 r.) oraz portale w sieni
i na 1. pitrze skrzyda wschodniego. Jednak
gwne prace rozpoczy si w 1600 r., kiedy
Radziwi skierowa do Szydowca budowni-
czego Kaspra Fodyg i jego wsppracownika
Hanusza, zatrudnionych wczeniej w Nie-
wieu, m.in. przy budowie zamku.
W pracach chciskiego warsztatu budow-
lano-rzebiarskiego Fodygi wzili udzia Jan
Poniatowski i Sebastian Moski; ich sygnatury
i data 1602, odkryte w latach 1969-1972 na
filarach w pomieszczeniach parteru skrzyda
wschodniego, powiadczaj budow sklepie.
Usunito wwczas renesansowe stropy oraz
malowane fryzy (ich resztki zachoway si
w pachach sklepiennych sieni na pitrze). Po-
przez dostawienie od strony dziedzica wie-
yczki z klatk schodow (do dzi uywanej)
zmieniono komunikacj w najstarszej czci
zamku, a poprzez narone ganki uzyskano po-
czenie ze skrzydem wschodnim. Reprezen-
tacyjny charakter tego skrzyda podkrelono
pitrow loggi zaoon midzy komunika-
cyjnymi wieyczkami, w naronikach za bu-
dynku wzniesiono pseudobastiony, ktre na
poziomie 2. pitra peniy funkcj tarasw wi-
dokowych (zarwno wieyczki, jak i bastiony
zostay dostawione do elewacji). Na parterze,
po prawej stronie rodkowej sieni, znajdowa-
a si wielka sala (kuchenna?) ze sklepieniem
wspartym na filarze, ktrej odpowiadaa na
pitrze komnata z kominkiem w architekto-
niczno-rzebiarskiej oprawie z herbem Radzi-
wiw; na najwyszej kondygnacji mieciy
Portal z herbami Radziwiw
prowadzcy z dziedzica do
skrzyda wschodniego
Portal with the coats of arms
of the Radziwills leading from
the yard to the eastern wing
Kartusz herbowy w portalu
z czasw XVII-wiecznej
przebudowy zamku
Heraldic cartouche in the portal
from the time of the 17th century
reconstruction of the Castle
103
si prywatne apartamenty. Zapewne w tym
czasie wzniesiono nowe, 3-kondygnacyjne
skrzydo zachodnie (przy budowie ktrego
wykorzystano mur obronny), z klatk scho-
dow porodku i 2 pomieszczeniami po bo-
kach, na parterze sklepionymi. Na pitrze,
poprzez sal owietlon podwjnym oknem,
wchodzio si do kaplicy w wiey bramnej,
w ktrej w 1608 r. wykuto wnk na otarz,
wyposaony przez Radziwia w krucyfiks
i lichtarze. Z pnocno-zachodnim pomiesz-
czeniem (skarbcem?) ssiadowa wski kory-
tarzyk prowadzcy do wzniesionego wtedy
cznika ze starym budynkiem, w ktrym
projektowano gwn sie zamku.
Uwieczeniem Mikoajowych inwestycji by
monumentalny portal wejciowy (obecnie
w skrzydle wschodnim) w formie arkady
z par kolumn po bokach. W bogato rzebio-
nym kartuszu herbowym podtrzymywanym
przez lwy, na tarczy z orem radziwiowskim
wykuto herby Mikoaja K. Radziwia: Tr-
by (Radziwiw), Odrow (matki Mikoa-
ja, Elbiety Szydowieckiej herb otoczony
uskrzydlonym smokiem poerajcym wasny
ogon), Tarnawa (babki macierzystej) i Dbro-
wa (babki ojczystej).
Po mierci Mikoaja prace na zamku od ok.
1618 r. kontynuowa syn Sierotki, kanclerz
litewski Albrycht Wadysaw Radziwi (1589-
1636); do 1624 r. kierowa nimi budowniczy
(artis muratoriae magister) Jan Herbek, oby-
watel miasta Szydowca. Pomieszczenia 1. i 2.
pitra poczono wwczas amfilad (doko-
nujc kolejnej nadbudowy starego budynku),
a otwory drzwiowe opatrzono kamiennymi
portalami z lustrami pod gzymsem. Zmie-
niono take okna 2. pitra, wprowadzajc
piaskowcowe obramienia z uszakami, bez
krzyowych podziaw. Jednolity wygld
nada zamkowi fryz sgraffitowy pod gzym-
sem, powtrzony na wszystkich elewacjach.
Sie na parterze skrzyda pnocnego i ka-
plic ozdobiono sztukateri (kaplic w wiey
podwyszono, redukujc jedn kondygnacj
i wprowadzajc wewntrzn kopu). ciany
kaplicy wieczy fryz pokryty dekoracj ro-
linn, a kopu zdobi profilowane gzymsy
palmetowe, ebra w ukadzie promienistym
i motywy serca; w naronikach (pendenty-
wach) znajdoway si drewniane tarcze her-
bowe Albrychta Radziwia i jego ony (tar-
cz z herbem Lis pokazuje fotografia sprzed
1912 r.). Otarz w kaplicy przeniesiono ze
ciany wschodniej na poudniow, naprzeciw
loy w ozdobnym obramieniu z piaskowca,
dostpnej z 2. pitra skrzyda zachodniego.
Od roku 1624 rda wymieniaj malarza To-
masza Regiusa (1667/1668), ktry w 1647 r.
zosta wybrany wjtem Szydowca i mia dom
w Rynku Wielkim. By on prawdopodobnie
twrc polichromii w kaplicy, ktrej lady
istniay do czasu ostatniego remontu, cho
pierwsze prace malarskie w zamku mg wy-
kona zmary w 1623 r. malarz Jan Gadkow-
ski. Prace na zamku zakoczono w 1629 r.,
co powiadcza tablica dodana przez Albrych-
ta Radziwia do gwnego portalu.
Powiadczony rdowo udzia Kaspra Fody-
gi w pracach na zamku od 1600 r. pozwala
w nim widzie autora przebudowy i rozbudo-
wy, ktra nadaa ostateczny ksztat rezydencji
zoonej z trzech skrzyde wok dziedzica
zamknitego murem kurtynowym. Fodydze
mona przypisa autorstwo loggii widoko-
wej w skrzydle wschodnim. Cechy warsztatu
104
tego uzdolnionego architekta widoczne s te
w formie dekoracji kaplicy zamkowej i sieni.
W okolicy zamku znajdowa si folwark, kt-
ry zajmowa obszar zawarty midzy droga-
mi prowadzcymi do Starej Wsi i Chlewisk.
Oprcz zabudowa gospodarczych, na te-
renie Podzamcza znajdowa si zwierzyniec
(w ktrym chowano jelenie, sarny, daniele
i zajce) oraz ogrody: owocowe, warzywne
i ozdobny woski, ogrodzony kamiennym
murem. Na zwierzycu, rozcigajcym si na
wschd i poudniowy zachd po obu stronach
stawu, postawiono rzeby z szydowieckiego
piaskowca, z ktrych kilka znalazo si w par-
ku dworskim w Orosku (sprowadzia je tam
w latach 50. XIX w. wacicielka dbr oro-
skich Amelia Christiani); byy to figury fauna
grajcego na syrindze i taczcej muzy oraz
istniejca do dzi grupa rzebiarska Heraklesa
z Anteuszem. Z zespoem zamkowym zwi-
zane s te dwie kamienne rzeby w zbrojach
i mitrach ksicych, przedstawiajce praw-
dopodobnie Zygmunta Karola Radziwia,
kawalera Zakonu Maltaskiego (1591-1643)
i jego brata Aleksandra Ludwika (1594-1654)
obecnie na dziedzicu zamkowym, oczeku-
j na konserwacj.
Mikoaj Radziwi (1746/7-1795), pukownik
wojsk litewskich i starosta radoszkowski oraz
jego ona Maria z Gawdzickich, mieszkajcy
w zamku od 1788 r., dokonali nowego urzdze-
nia wntrz na 2. pitrze skrzyda wschodniego:
od poudnia mieciy si apartamenty mieszkal-
ne, od pnocy wielki salon. Wntrza otrzyma-
y dekoracj malarsk oraz wystrj sztukator-
ski, wprowadzono kominki, piece i ozdobne
posadzki w tafle i trjkty. Komunikacj mi-
dzy pitrami zapewniy schody przebite przez
sklepienie. By moe w tym czasie przesunito
w obecne miejsce w skrzydle wschodnim portal
wejciowy i wbudowano wielk klatk schodo-
w z 67 stopniami wok modrzewiowego su-
pa, prowadzc z sieni na pitro i widoczn na
najstarszym planie zamku z 1848 r.; pokazuje
j te Szermentowski na akwareli przedstawia-
jcej dziedziniec zamkowy.
Urzdzanie wntrz zamkowych kontynuowa-
a ostatnia wacicielka zamku Anna z Zamoy-
Dziedziniec zamku na akwareli
Jzefa Szermentowskiego
z 1852 r.: widok spod wiey
bramnej (Muzeum Narodowe
w Kielcach)
Yard of the Castle on the water-
-colour by Jzef Szermentowski
from 1852: the view from under
the gate tower (National Museum
in Kielce)
105
skich Sapieyna. Ich ladem jest empirowa
dekoracja saloniku w apartamencie miesz-
kalnym na 2. pitrze skrzyda wschodniego,
w formie panneau w obramieniach z wiecw
laurowych wypenionych motywami pejzao-
wymi (supraporty, medalion) oraz zwisami
laurowymi. Pozostaoci dekoracji malarskiej
zachoway si rwnie na 3. kondygnacji
w skrzydle pnocnym, w postaci fryzu zo-
onego z tryglifw i metop wypenionych
panopliami i postaciami ludzkimi oraz ram
ozdobionych wici rolinn i perekami, wy-
dzielajcych prostoktne pola.
Ksina zadbaa o malownicze otoczenie swej
siedziby. Do otoczonego fos zamku prowa-
dzi most na palach, w rodku wygity w gr;
wysp zamkow obiega wa ziemny obsadzo-
ny drzewami owocowymi. Midzy zamkiem
a miastem urzdzono ogrd spacerowy o cha-
rakterze krajobrazowo-romantycznym, zwa-
ny angielskim. W roku 1858 opisano go jako
miejsce spacerowe, stanowice upikszenie
okolicy i miasta, z klonami, jesionami, lipami,
dbami, jaworami i jarzbin. Staw zamkowy
zajmowa wiksz powierzchni i dochodzi
do mostu przy ul. Podzameckiej. Od strony
zachodniej i pnocnej rozciga si zwierzy-
niec z okazami wizw, brzezin i 5 stawami
rybnymi oraz ogrody (owocowe, warzywne,
kwietne) i chmielnik. Zamek by centralnym
punktem widokowym i osi zaoenia.
Po sprzeday w 1828 r. dbr szydowieckich
przez Sapieyn, ich wacicielem zosta Skarb
Pastwa. Opustoszay zamek (w 1847 r. prze-
niesiono wyposaenie kaplicy zamkowej do
kocioa) by czciowo zamieszkay i uyt-
kowany na magazyn zboowy, a od lat 60.
XIX w. jako dzierawa w rkach miejscowe-
go przedsibiorcy Maurycego Engemanna,
zamieniony na skad piwa produkowanego
w browarze na Podzamczu. Od tego czasu po-
pada w ruin. Po poarze browaru w 1875 r.
do pnocnej elewacji zamku dostawiono pi-
trowy budynek produkcyjny, ktrego ladami
s: zarys komina oraz sklepiona piwnica i ka-
na prowadzcy do zamkowej fosy. Prace re-
montowe podjto dopiero po przejciu zamku
przez Skarb Pastwa w 1933 r.: naprawiono
wwczas wizania dachowe i gzymsy, dachy
pokryto dachwk; wygrodzono teren daw-
nego zwierzyca. Pomieszczenia w zachod-
nim skrzydle zamku wykorzystywano jako
sal teatraln przez kko dramatyczne oraz
na wystpy chru Lutnia i zabawy tanecz-
ne. Staraniem Zakadu Architektury Polskiej
Politechniki Warszawskiej arch. Antoni Kar-
czewski wykona (1921-1922) szczegow
inwentaryzacj pomiarow.
Zamek, zdewastowany i uytkowany niezgod-
nie ze swoj funkcj i charakterem od prze-
Dziedziniec zamku w Szydowcu
z widokiem na wie bramn
w skrzydle zachodnim i fragment
skrzyda pnocnego na fotografii
sprzed 1912 r. (repr. J. Kieszkowski,
1912)
Yard of the Castle in Szydowiec
with a view on the gate tower
in the western wing and the
fragment of the northern wing on
the photograph from before 1912
(repr. by J. Kieszkowski, 1912)
10
Wspczesny widok zamku, ok. 1995 r.
Present view of the Castle, c. 1995
107
szo stu lat, poddano restauracji dopiero po II
wojnie wiatowej. Prace rozpoczto w latach
1950-1952 od rekonstrukcji loggii frontowej
(na podstawie ladw sklepienia i belek stro-
powych) i nowych schodw zewntrznych,
nastpnie odremontowano skrzydo zachod-
nie i wie, w przyziemiu ktrej odtworzo-
no sklepienie krzyowe; dokonano wwczas
odkrycia (na poziomie obecnej antresoli)
belkowo-kasetonowych stropw w najstar-
szej czci zamku. Gwne prace remontowe
i adaptacyjne przeprowadzono w latach 60.
i 70., poddajc konserwacji m.in. zabytkow
kamieniark portali i okien oraz rekonstru-
ujc sgraffitowy fryz obiegajcy pod gzym-
sem wszystkie elewacje. Zakonserwowano
i uzupeniono dekoracj malarsk stropu
kasetonowego i podstropowych fryzw.
W odremontowanym zamku ulokowano dom
kultury (obecnie Szydowieckie Centrum Kul-
tury Zamek), Miejsko-Gminn Bibliotek
Publiczn, Midzywojewdzk Pracowni
Konserwacji Dzie Sztuki oraz Muzeum Lu-
dowych Instrumentw Muzycznych. Na par-
terze skrzyda wschodniego, zajtego przez
bibliotek, przywrcono w oknach murowa-
ne siedziska i odsonito elewacj pierwotne-
go budynku mieszkalnego. W roku 2004 od-
tworzono wieczc dach wiey chorgiewk
w ksztacie wspitego lwa, wykonan w mie-
dzianej blasze wedle zachowanego fragmentu
i rysunkowej rekonstrukcji, opartej o zwie-
czenie radziwiowskiego portalu. Zmienio
si otoczenie zamku: wybudowano kamienny
most ukowy, w miejscu za dawnego ogrodu
spacerowego w latach 60. urzdzono skwer,
na ktrym posadzono topole niekaskie (usu-
nite w latach 90.), rozebrano myn przy ul.
Zamkowej i wzniesiono przedszkole. Zmia-
ny te znieksztaciy XIX-wieczn kompozycj
krajobrazowego ogrodu.
Muzeum Ludowych Instrumentw Muzycznych
Muzeum, otwarte w maju 1975 r., stao si
pierwsz w Europie placwk specjalistyczn,
obejmujc swym zasigiem obszar jednego
kraju. Prezentuje ono aktualny stan ludowe-
go instrumentarium polskiego. Eksponaty
zgromadzono drog terenowych poszukiwa
i penetracji, a take konkursw na budow
ludowych instrumentw. Zbir jest repre-
zentatywny dla wszystkich regionw Polski,
najpeniej za dokumentuje obszar midzy
Wis a Pilic (byego wojewdztwa kielec-
kiego). Zbiory obejmuj ok. 2000 obiektw,
co stanowi 2/3 liczby instrumentw zgroma-
dzonych w polskich muzeach. Oprcz staych
Muzeum Ludowych Instrumentw
Muzycznych w Szydowcu
fragment staej ekspozycji
Museum of Folk Musical
Instruments in Szydowiec
a fragment of the permanent
exhibition
108
ekspozycji urzdzonych wedug
scenariusza etnomuzykologw Ja-
dwigi Sobieskiej i Jana Stszewskie-
go, zawierajcych systematyk instru-
mentw wykonywanych i uywanych
w Polsce w XVIII-XX w. oraz prezen-
tujcych regionalne kapele muzeum
udostpnia wystawy czasowe z zakre-
su folkloru muzycznego, organizuje
oglnopolskie konkursy na budow
ludowych instrumentw muzycz-
nych, imprezy instrumentalno-wo-
kalne; podejmuje te problematyk
Kozio zbsko-lubuski wykonany w 1876 r.
przez nieznanego twrc z okolic Zbszynia
Goat-bagpipe executed in 1876 by an unknown
artist from the environs of Zbszy
Tarapata wykonana w 1878 r. przez Wojciecha Kalit
ze wsi Chybice k. Iy
Tarapata executed in 1878 by Wojciech Kalita from
the village of Chybice n. Ia
Fragment wystawy W pracowni lutnika (z kolekcji Franciszka i Kazimierza Borowieckich) w Muzeum Ludowych
Instrumentw Muzycznych, 2002 r.
Fragment of the exhibition In the studio of the Violin Maker (from the collection of Franciszek and Kazimierz
Borowiecki) in the Museum of Folk Musical Instruments, 2002
regionaln (wystawy historyczne,
imprezy nawizujce do miejscowych
tradycji i obyczajw). Oddziaami
muzeum w latach 1980-1992 byy:
Pracownia Konserwacji Dzie Sztuki
oraz Muzeum im. Oskara Kolberga
w Przysusze otwarte w 1990 r. w stu-
lecie mierci urodzonego w tym mie-
cie muzyka i wybitnego folklorysty.
Twrc kolekcji instrumentw, orga-
nizatorem i pierwszym dyrektorem
muzeum (1968-1992) bya Danuta
Somiska-Paprocka.
10
Szydowieckie Centrum Kultury Zamek
Bogata i rnorodna jest oferta kulturalna im-
prez organizowanych co roku przez Centrum.
S to: Szydowiecka Wiosna Kulturalna; ogl-
nopolskie przegldy: Kapel i Zespow Ludo-
wych Stylizowanych im. Jana Derlety, teatrw
amatorskich i piosenki eglarskiej; Szydowiecki
Plener Malarski Artystw Plastykw Mazowsza
im. Wadysawa Maleckiego. Centrum promu-
je lokalnych wykonawcw (np.: prezentacje
skrzypkw ludowych im. Mariana Bujaka i ch-
rw Mazowsza), nawizuje do historii i tradycji
regionu (np. Szydowieckie Zygmunty wi-
to miasta). Przy Centrum dziaa wielce zasuona
Miejska Orkiestra Dta zaoona jeszcze w 1910
r. jako reprezentacyjny zesp Ochotniczych
Stray Poarnych, biorca udzia w Szydowiec-
kich Spotkaniach Orkiestr Dtych oraz liczne
grupy twrcze i kluby, galerie wystawiennicze.
Biblioteka Publiczna organizuje spotkania au-
torskie, wieczory poetyckie, konkursy czytel-
nicze i literackie, wystawy i kiermasze ksi-
ek. Dziaalno kulturaln w miecie wspiera
zaoone w maju 1960 r. Stowarzyszenie na
Rzecz Rozwoju Szydowca. W roku 2005
Szydowiec by stolic kulturaln Mazowsza.
Na otwarciu wystawy IV
oglnopolskiego konkursu na
budow ludowych instrumentw
w Muzeum Ludowych
Instrumentw Muzycznych graj
laureaci: na skrzypcach Tomasz
Kiciski ze wsi Bukwiec Grny
k. Leszna, na wasnorcznie
zbudowanych dudach rawicko-
-gostyskich Bartosz Mendlewski
ze Stszewa, 2005 r.
During the opening of the
exhibition of the 4th National
Contest for the construction
of folk instruments in the Museum
of Folk Musical Instruments
the prize winners play: on violin
Tomasz Kiciski from the village
Bukwiec Grny n. Leszno;
on self-made Rawicz-Gosty
bag-pipes Bartosz Mendlewski
from Stszew, 2005
cieka edukacyjna
Gwne atrakcje turystyczne Szydowca obej-
muje interdyscyplinarna cieka edukacyjna,
zaprojektowana przez Centrum Edukacji
Ekologicznej w Radomiu, ktra eksponuje
stanowiska przyrody nieoywionej w powi-
zaniu z krajobrazem kulturowym. Na po-
cztku trasy przy ul. Kamiennej znajduj si
nieczynne od lat 60-70. XX w., wypenione
wod kamienioomy Pikiel i Podkowiski (od
nazwisk dawnych wacicieli). Wydobywano
tu piaskowiec pochodzcy z okresu dolnoju-
rajskiego (ok. 190 mln lat temu), uwarstwio-
ny w awicach o gruboci od kilkudziesiciu
cm do 1 m. Oba wyrobiska zostay uznane
w 1996 r. za chronione prawem stanowiska
dokumentacyjne. Mona tu zaobserwowa
tzw. zmarszczki prdowe, lady drobnej ro-
linnoci i odcinite pnie drzew, skamienia-
e gbki, wskazujce na istnienie pytkiego
zbiornika wodnego. Widoczne s te lady
rnych technik pozyskiwania piaskowca
(np. klinowania rcznego, wiercenia otwo-
rw i klinowania, wiercenia i odstrzeliwania
adunkw) oraz jego obrbki.
Obok kamienioomu Podkowiski znajdu-
je si cmentarz grzebalny katolicki, zaoo-
ny w pocztkach XIX w., z figur w. Jana
Nepomucena z XVIII w., resztkami kwatery
cmentarza wojennego z 1914 r., mogiami
i pomnikami powstacw 1863 r. i onierzy
Wojska Polskiego polegych w 1939 r.
Nieopodal cmentarza znajduje si Gra Trzech
Krzyy, tradycyjnie wizana z zarazami na-
wiedzajcymi Szydowiec w XVII i XVIII w.
W rzeczywistoci jest to kopiec uformowany
z drobnych fragmentw skalnych, odpadw
przy wydobywaniu blokw piaskowca w po-
110
bliskich omach. Kopiec jest dobrym punktem
widokowym na miasto i okolice.
Dalej ulica Kamienna prowadzi do kocioa
pw. w. Zygmunta, pnogotyckiej wityni
wzniesionej z piaskowca i cegy, stanowicej
mauzoleum rodowe wacicieli miasta: Szyd-
owieckich i Radziwiw. Nieopodal kocioa
stoi pomnik Tadeusza Kociuszki ustawiony
w 1923 r., zaprojektowany przez arch. Anto-
niego Karczewskiego (1921).
Ratusz z charakterystyczn attyk i wysok
wie, wzniesiony w 1629 r. na Rynku Wiel-
kim, jest oryginalnym dzieem renesansowego
budownictwa mieszczaskiego, z okazaymi
piwnicami wykutymi w skale. Przed ratuszem
stoi XVII-wieczny prgierz oraz manierystycz-
na kolumna, zwieczona niegdy figur nie-
wiasty (tzw. Zoka). Z rynku ulica Kpielowa
(dawna Podzamecka) prowadzi do zamku po-
oonego na wyspie, wzniesionego w XV w.
w miejscu grodu i przeksztaconego w nowo-
ytn rezydencj przez Szydowieckich i Ra-
dziwiw. Odrestaurowany po wojnie mieci
unikatowe Muzeum Ludowych Instrumen-
tw Muzycznych oraz Szydowieckie Cen-
trum Kultury Zamek i Bibliotek Publiczn
miejsce licznych imprez kulturalnych.
Ulic Zamkow dochodzi si do Garbarskiej,
przy ktrej stoi dawny dom modlitwy, zbu-
dowany w 1922 r. kosztem 14 wacicieli
garbarni, przede wszystkim Nuty Ejzenber-
ga (obecnie Jerycho Pub), a przy ssiednim
domu waciciela garbarni oryginalna kucz-
ka w formie drewnianego ganku. Kuczk
uytkowano w czasie kilku jesiennych dni
podczas ydowskiego wita Kuczek, zwa-
nego Sukkot lub witem Namiotw na pa-
mitk wyjcia Izraelitw z Egiptu. Wntrze
ozdobiono polichromi: na stropie kasetony,
na cianach liciaste drzewa, patera z owoca-
mi, winne grono i kielich z butelk, hebraj-
skie inskrypcje oraz Tarcza Dawida.
U zbiegu ulic Zamkowej i Radomskiej sta
koci pw. w. Ducha i w. Anny, z przytu-
kiem dla starcw, kalek, chorych i ubogich,
fundowany przez Mikoaja Szydowieckie-
go w 1529 r.; po poarze w 1876 r. miejsce
kocioa, szpitala i cmentarza zadrzewiono,
a w 1881 r. wystawiono kapliczk.
ciek edukacyjn koczy cmentarz ydow-
ski przy ulicy Wschodniej, zaoony w 1831 r.
przez gmin ydowsk dla ofiar zarazy.
W roku 1957 przeniesiono na nagrobki
z 2 wczeniejszych cmentarzy, tworzc lapi-
darium zoone z 3100 nagrobkw-macew
z lat 1831-1942, z wykutymi w piaskowcu
napisami i symbolami. Na cmentarzach szy-
dowieckich chowano ydw (przewanie
aszkenazyjskich), pochodzcych z Szydowca
i 16 miejscowoci. Nagrobki kobiet symboli-
zuj palce si lub zgase wiece w lichtarzu
Kamienioom Pikiel
rozpoczynajcy ciek
edukacyjn w Szydowcu
Quarry Pikiel, where
the educational path
in Szydowiec begins
111
lub wieczniku, niekiedy skarbonka (czasem
z doni wrzucajc monet, oznaczajc ja-
mun), ptak ze zaman gazk. Na nagrob-
kach mczyzn widniej ksiki (informujce
o studiowaniu przez zmarego Talmudu i Tory,
wykonywanym zawodzie nauczyciela lub
funkcji lektora) oraz symbole przynalenoci
do biblijnych rodw: konewka (rodu kohe-
nw biblijnych kapanw), lew (potomek
plemienia Judy; oznacza te gorliwo w pro-
pagowaniu wiary). Pod symbolami wykute s
inskrypcje informujce o pci i personaliach
zmarych (imi, imi ojca), dacie zgonu we-
dug kalendarza ydowskiego oraz zawieraj-
ce cytat z 1 Ksigi Samuela (25, 29): Niech
dusza jego/jej bdzie przechowana w wizce
yjcych. Napisy okrelaj take religijno
i pobono zmarych, uwypuklaj cechy mi-
osierdzia, dobroczynnoci, pomocy ubogim
wspwyznawcom oraz zdobyt wiedz. Po-
jawiaj si te informacje o przynalenoci
do chasydyzmu (ruchu mistyczno-religijnego
i spoecznego zapocztkowanego w XVIII w.,
ktrego silny orodek znajdowa si w pobli-
skiej Przysusze). W roku 2005 na cmentarzu
postawiono murowany ohel (namiot) powi-
cony pamici: rabina Cemaha Barucha, Nata-
na Dawida, w. Natana Dawida Rabinowicza
(syna Jerachmiela z Przysuchy), w. Natana
Dawida z Biaobrzegw (syna b. cadyka, ra-
bina Shraga Jaira) i jego syna, rwnie Natana
Dawida.
Nagrobki na cmentarzu ydowskim
Tombstones in the Jewish cemetery
112
Koci pw. w. Stanisawa. Wedug trady-
cji, utrwalonej w XV w. przez Jana Dugo-
sza, koci w Chlewiskach mia wybudowa
Piotr Dunin (1153) z pobliskiego Skrzynna,
gdzie mieci si grd kasztelaski. Bardziej
prawdopodobna jest XIII-wieczna metryka
kocioa, fundowanego i uposaonego przez
Odroww, a wzniesionego przez budowni-
czych kocioa dominikanw pw. w. Jakuba
w Sandomierzu, o czym wiadcz pozostao-
ci pnoromaskiej, ceglanej budowli (m.in.
arkadkowy fryz, okno ozdobione plecion-
k). Najstarsz czci kocioa jest prezbi-
terium z zakrysti pnocn oraz kaplicami,
wzniesione przez Odroww-Chlewickich
w latach 1511-1512 na zrbach poprzedniej
wityni. Odrowowie w tym czasie wznieli
lub przebudowali w swoich dobrach kilka ko-
ciow w Szydowcu, mielowie, arnowie
i Koskich. Koci by restaurowany w po-
cztkach XVII w. przez Wawrzyca Chlewic-
kiego i rozbudowany przed 1776 r. przez
Jzefa Potkaskiego, a w latach 1923-1924
zosta powikszony wedug projektu arch.
Juliana Lisieckiego: XVIII-wieczn cz za-
chodni nawy zastpiono znacznie obszer-
niejszym korpusem, z podcieniem od frontu,
a od poudnia dobudowano now zakrysti.
CHLEWISKa
Domniemany widok kocioa
w Chlewiskach na obrazie
Wadysawa A. Maleckiego
z 1870 r. (Muzeum Narodowe
w Warszawie)
Probable view of the church
in Chlewiska in the painting
of Wadyslaw A. Malecki from
1870 (National Museum
in Warsaw)
113
Pozostaoci pnogotyckiej wityni s wi-
doczne zwaszcza w prezbiterium i kaplicy
pnocnej na zewntrz oskarpowanych, od
wewntrz nakrytych sklepieniami gwiadzi-
stymi; zworniki sklepie i wsporniki eber
wzbogacaj tarcze z herbami fundatorw ko-
cioa, m.in. Odrow i Habdank (herby te po-
wtarzaj si na szczycie prezbiterium, w por-
talu i okienku zakrystii). Pnogotycki portal
do zakrystii, z przenikajcym si laskowaniem
i oprawa okienka zakrystii, a take wczesno-
renesansowe sakramentarium cechuje wyso-
kiej klasy kamieniarka. W portalu zwracaj
uwag elazne drzwi kowalskiej roboty, z li-
stwami w skon krat, ozdobione rozetkami.
Do najcenniejszych zabytkw stanowicych
wyposaenie kocioa nale: rzeba Matki
Boskiej z Dziecitkiem w otarzu gwnym
oraz kamienne nagrobki.
Gotycka figura Matki Boskiej z Dziecitkiem,
wyrzebiona w drewnie lipowym i polichro-
mowana, przedstawia mod kobiet pod-
trzymujc nagie dziecko z jabkiem w rce.
Posta Marii ujta jest w kontrapocie, w eso-
watym wygiciu. Zwraca uwag dekoracyjnie
potraktowana szata wierzchnia spita na pier-
si klamr, z gboko citymi, cikimi fada-
mi. Gow i ramiona okrywa swobodnie opa-
dajca chusta. Rzeba powstaa ok. 1430 r.,
prawdopodobnie w warsztacie maopolskim;
cechy formalne pozwalaj zaliczy j do kra-
kowskiej odmiany typu Piknych Madonn,
rozpowszechnionego od ok. 1400 r. Charak-
teryzuje je uczuciowa religijno, subtelny li-
ryzm, malarsko form. Jabko, ktre trzyma
Jezus, jest symbolem przyszej mki (w prze-
stawieniach Piknych Madonn to Maria naj-
czciej podaje synowi jabko). Pksiyc
z ludzk twarz, ktr depcze Maria, zosta
dodany pniej (by moe w XVI w.); sym-
bolizuje on niepokalane poczcie Najwit-
szej Marii Panny. Konserwacj rzeby, pod-
czas ktrej przywrcono pierwotn plastyk
i kolorystyk, wykonaa w latach 1982-1986
Pracownia Konserwacji Dzie Sztuki w Szy-
dowcu.
Widok kocioa sprzed 1913 r.
(repr. J. Winiewski, 1913)
View of the church from before
1913 (repr. by J. Winiewski, 1913)
Dzwonnica przy kociele
w Chlewiskach,
rys. M. Bystydzieski, 1915 r.
Belfry at the church in Chlewiska,
drawing by M. Bystydzieski, 1915
Wspczesny widok kocioa
pw. w. Stanisawa biskupa
w Chlewiskach
Present view of Bishop St
Stanislaus Church in Chlewiska
114
Do rozpowszechnionych przedstawie w sztu-
ce polskiej okresu manieryzmu i baroku nale-
nagrobki z figurami klczcymi, przedsta-
wionymi jako ywi ludzie modlcy si przed
pobliskim otarzem albo krucyfiksem bd-
ce przejawem pobonoci potrydenckiej (po
soborze w Trydencie, 1545-1563). Naley do
nich nagrobek z piaskowca Wawrzyca Chle-
wickiego (1613), z pplastyczn postaci
klczcego na poduszce szlachcica w zbroi,
przy szabli, z odoonym szyszakiem i rka-
wicami, z rkami zoonymi do modlitwy.
Rzeba jest umieszczona w architektonicznej
obudowie w formie kolumnowego porty-
Projekt rozbudowy kocioa w Chlewiskach, arch. Julian Lisiecki,
1922 r. (Archiwum Akt Nowych w Warszawie)
Design of the extension of the church in Chlewiska, architect Julian
Lisiecki, 1922 (Archive of New Acts in Warsaw)
Pnogotyckie obramienie okna
zakrystii z herbami Odrow
i Habdank oraz dat 1511
powiadczajc budow
obecnego prezbiterium
i zakrystii pnocnej
Late Gothic window frame in
the sacristy with the coats of
arms Odrow and Habdank
and the date 1511 certifying
the construction of the present
presbytery and the northern
sacristy
Nagrobek Wawrzyca Chlewickiego
(1613), waciciela Chlewisk
Tombstone of Wawrzyniec Chlewicki
(1613), the owner Chlewiska
115
Figura Matki Boskiej
z Dziecitkiem pnogotycka
rzeba z ok. 1430 r. w typie
Piknych Madonn
Figure of Gods Mother with Child
the late Gothic sculpture from
c. 1430 of the type of Beautiful
Madonnas
Figura klczcego szlachcica,
stanowica niegdy podpor
barokowej ambony w kociele
w Chlewiskach (obecnie
w Muzeum Diecezjalnym
w Sandomierzu)
Figure of a kneeling nobleman,
which used to be the support
of the baroque pulpit in the church
in Chlewiska (now in the Diocesan
Museum in Sandomierz)
ku z trjktnym przyczkiem wypenionym
kartuszem z herbami: Odrow, Prawdzic,
Godziemba i Prus I; w podstawie widnieje ta-
blica z inskrypcj powiadczajc odnowienie
kocioa przez Chlewickiego. Manierystycz-
ny nagrobek wzbogaca dekoracja (popiersia
orw, uskrzydlone gwki aniokw, maska
kobieca, draperie, wstgi, rustyka, szyszki)
i ornamenty (dzbanuszkowy, cekinowy, wole
oczka i zbki). Najwczeniejsze tego typu na-
grobki pojawiaj si w Polsce u schyku XVI w.
(pomnik Branickich w Niepoomicach), a po
1600 r. rozpowszechniy si w caym kraju.
Nagrobek w Chlewiskach wyrnia si re-
alizmem szczegw i portretowym ujciem
zmarego. Zbliony typ nagrobka reprezentu-
je epitafium ony Wawrzyca Chlewickiego,
Doroty z abiszyna Latalskiej herbu Prawdzic
(1618), wojewodzianki poznaskiej. Epita-
fium wykute w marmurze chciskim przed-
stawia paskorzebion posta klczcej przed
krucyfiksem zmarej w wieku 42 lat niewiasty,
umieszczon w arkadowej wnce i architekto-
nicznej obudowie.
Z kocioa w Chlewiskach pochodzi orygi-
nalna rzeba barokowa (obecnie w Muzeum
Diecezjalnym w Sandomierzu), suca pier-
wotnie jako podpora korpusu ambony, przed-
stawiajca klczcego mczyzn o rysach sar-
mackich, odzianego w upan i paszcz spity
ptlic. Wedug tradycji rzeba przedstawia
szlachcica Pigowskiego, waciciela Smago-
wa, ktry podczas kaza zwyk by szydzi
ze sw goszonych z ambony. Nadszed jed-
nak czas opamitania: Pigowski nawrci si
i w drodze pokuty kaza zbudowa ambon
a pod ni swoj posta.
11
Cmentarz grzebalny katolicki. Na cmentarzu
grzebalnym zaoonym poza wsi w 1806 r.
zachowao si kilkanacie zabytkowych na-
grobkw eliwnych od lat 30. do koca XIX
w. oraz pozostaoci ozdobnych ogrodze, od-
lewanych w miejscowych zakadach i w Rzu-
cowie. Wrd rnych modeli stosowanych
przez te odlewnie napotykamy: nagrobek neo-
gotycki na 8-bocznej podstawie zwieczony
krucyfiksem; rnego typu krucyfiksy eliw-
ne na kamiennej podstawie z napisami na ra-
mionach (personalia i daty mierci, modlitwa
bagalna); krucyfiksy o aurowych, ozdob-
nych ramionach; tablice powicone zmarym
dzieciom, z napisami i figurkami aniokw.
Najstarsza tablica jest powicona pami-
ci Anglikw, mieszkacw Stefankowa (by
moe zatrudnionych w tamtejszym zakadzie
metalurgicznym) SACRED/TO THE MEMO-
RY/OF JOHN AND SARAH/HARDY/NATIVES
OF ENGLAND/DIED 26. APRIL 1832/12 JUNE
1833. Oryginaln form wyrniaj si: na-
eliwne nagrobki na cmentarzu
rz.-kat. w Chlewiskach wykonane
w miejscowych odlewniach:
Marianny z Wygrzywalskich
Zawadzkiej (1845) i Wiktora
Kozowskiego (1858),
zasuonego lenika
Cast iron tombstones in the Roman
Catholic cemetery executed
in Chlewiska in local foundries:
one of Marianna nee Wygrzywalska
Zawadzka (1845) and Wiktor
Kozowski (1858), a merited
forester
117
grobek Marianny z Wygrzywalskich Zawadz-
kiej (1845) i Wiktora Kozowskiego (1858).
Pierwszy z nich ma ksztat klasycystycznego
postumentu z akroteriami w naronikach,
zwieczonego kolumn i urn; w poowie
kolumny umieszczono przewizk z przed-
stawieniem czaszki na piszczelach; pamici
Zawadzkiej powicona jest wierszowana
inskrypcja. Nagrobek Kozowskiego, posta-
wiony staraniem i kosztem byych uczniw
i przyjaci, ma ksztat pnia dbu z ucitymi
konarami, do ktrego przymocowano tablic
inskrypcyjn. Wiktor Kozowski, ur. w 1791
r. na Podlasiu, absolwent Uniwersytetu Wile-
skiego, oficer Wojska Polskiego, by od 1819
r. pracownikiem administracji lasw rzdo-
wych: najpierw jako nadleniczy w Bodzen-
tynie i nauczyciel szkoy lenej w Siekiernie,
a od 1840 r. nadleniczy lenictwa w Chle-
wiskach. Zmar w Chlewiskach 21 I 1858 r.
(na rok przed mierci poar strawi jego dom
i mienie, bogate zbiory i rkopisy). Kozow-
ski wnis powany wkad do rozwoju nauki
i polskiego pimiennictwa lenego, m.in. jako
autor sownika owieckiego (1822) i Sowni-
ka lenego, bartnego, bursztyniarskiego i oryl-
skiego (1846). Muzeum Diecezjalne w San-
domierzu przechowuje cz jego niezwykej
Biblioteki z drzew lenych zbioru ponad
100 ksiek skrzyneczek, z ktrych ka-
da reprezentuje inny gatunek drzewa i krze-
wu z okolic Chlewisk; ich grzbiety pokrywa
kora, a wntrze wypenia szufladka wyoona
mchem, w ktrej umieszczono prbki drew-
na (w przekroju, heblowane i politurowane),
latorol z kwiatem i owocem, licie, wirki,
trociny, wgiel, popi, szkodniki erujce na
tym drzewie i opis botaniczny.
Oryginalna Biblioteka z drzew
lenych Wiktora Kozowskiego
zbioru ponad 100 ksiek
skrzyneczek, dokumentujcych
rne gatunki drzew i krzeww
z okolic Chlewisk (Muzeum
Diecezjalne w Sandomierzu)
The original Library from Forest
Trees by Wiktor Kozowski
a collection of over 100 books
little boxes, evidencing different
species of trees and shrubs from
the environs of Chlewiska
(Diocesan Museum in Sandomierz)
118
Zesp podworski. Tradycja wie pocztki
obronnej rezydencji w Chlewiskach z oso-
b kasztelana Piotra Dunina ze Skrzynna,
(1153). W wieku XIII wacicielami Chle-
wisk byli Odrowowie rd rycerski pocho-
dzenia morawsko-czeskiego ktrzy w okre-
sie monarchii piastowskiej i za Jagiellonw
doszli do duego znaczenia, zyskujc wielkie
dobra ziemskie, godnoci kasztelanw i sta-
rostw, wreszcie stanowiska na dworze kr-
lewskim. Za ich przyczyn w Koneckiem
rozwino si w XIII w. skupisko osadnicze,
a jednym z orodkw byy Chlewiska (daw-
niej Chlewiszcza), pierwotnie wie sueb-
na, ktrej nazwa wywodzi si od hodowli
trzody (chlew). Od nazwy wsi jej waciciele
przyjli nazwisko Chlewiccy, pozostajc przy
herbie Odrow; podobna zmiana nazwiska
nastpia w Szydowcu od nazwy wsi Od-
rowowie przybrali nazwisko Szydowieccy.
W obu tych orodkach Odrowowie zbudo-
wali umocnione grody: w Szydowcu w roz-
lewisku rzeki, na usypanej i ufortyfikowanej
wyspie, w Chlewiskach nad rzeczk, na
nadsypanym wzgrzu. Nie znamy wygldu
chlewiskiego grodu ani powstaego w jego
miejscu redniowiecznego zamku, gdy nie
prowadzono tu bada archeologiczno-archi-
tektonicznych. Przyjmuje si, e nowoytny
dwr zbudowany w 1605 r. przez Wawrzy-
ca Chlewickiego, powsta drog rozbudowy
wczeniejszej siedziby.
Dwr w Chlewiskach
(obecnie hotel)
Mansion in Chlewiska
(now hotel)
11
Chlewiska byy od redniowiecza orodkiem
klucza dbr; w pocztkach XVI w. klucz li-
czy 20 wsi i folwarkw. Jednym z gwnych
rde dochodw bya produkcja elaza w dy-
markach, kunicach wodnych, w wielkich pie-
cach i fryszerkach, z wykorzystaniem okolicz-
nych z rudy (syderytu). Chlewiccy wadali
tymi dobrami prawdopodobnie do 1768 r.;
po nich wacicielami byli Jzef (kasztelan
radomski) i Aleksander (starosta radomski)
Potkascy, a w latach ok. 1804-1831 r. Stani-
saw i Roman Sotykowie; onie Stanisawa,
Karolinie z Sapiehw (1814), powicony
jest nagrobek klasycystyczny w miejscowym
kociele.
Chlewisk rezydencj i gospodarstwo dwor-
skie obsugiwaa liczna suba (85 osb
w 1662 r.). Za Potkaskich i Sotykw sub
paacow zarzdza marszaek dworu; urzd
ten wiadczy o wysokiej pozycji spoecznej
wacicieli.
W odwecie za dziaalno patriotyczn i oby-
watelsk Sotykw dobra chlewiskie w 1839 r.
zostay skonfiskowane i jako wasno rzdo-
wa oddawana w dzieraw (w obawie przed
konfiskat majtku, ona Romana Sotyka,
Konstancja, z pomoc dyrektora Banku Pol-
skiego Henryka ubieskiego oraz zatrudnio-
nych w Chlewiskach inynierw grniczych
Jacka Lipskiego i Antoniego Klimkiewicza,
doprowadzia w 1832 r. do utworzenia
spki, ktra wydzierawia go na kilka lat).
W roku 1863 dobra chlewiskie odkupi za
kwot 381 480 rs. syn Romana Sotyka, rw-
nie Roman, austriacki genera-major, jednak
wkrtce (1867) sprzeda kuzynowi Marcele-
mu Sotykowi. W tym czasie na majtek ska-
day si: folwarki w Chlewiskach, Pawowie
i Smagowie, 21 wsi, wielkie piece w Nadolnej,
Stefankowie i Aleksandrowie, fryszerki w Ko-
szorowie, Romanowie i Goworku, pudlin-
garnia w Pawowie, walcownie sztab i blach
w Pawowie i Jabonicy, drutarnia i cegielnia
w Rusinowie, kopalnie rudy: Aleksandra, Ka-
rol i Maurycy, myn w Stelmowie.
W latach 1895-1912 r. kolejnymi wacicie-
lami stali si hr. Ludwik Broel-Plater (1844-
-1909) i jego syn Konstanty (1872-1927); za
Platerw Chlewiska przeyway rozkwit go-
spodarczy (rozbudowa majtku i huty elaza).
W roku 1912 naby je hr. Wadysaw Pusow-
ski. Po II wojnie wiatowej dawny dwr uyt-
koway rne instytucje (m.in. szkoy, poczta)
i przedsibiorstwa (orodek wypoczynkowy
Cementowni Wierzbica); od 1999 r. w odre-
staurowanym zespole mieci si orodek ho-
telowo-szkoleniowy Manor House.
Obecny paac skada si z 2 murowanych,
pitrowych budynkw stykajcych si pod
ktem prostym. Starszy jest budynek gwny
(zachodni), w ktrym zachoway si kamien-
Stajnia z 1896 r. w zespole
podworskim w Chlewiskach
(obecnie orodek szkoleniowo-
-wypoczynkowy Manor House)
A stable from 1896 in the ex manor
in Chlewiska (now a training centre
Manor House)
120
ne obramienia okien, a wewntrz sklepione
kolebk piwnice i pomieszczenia na parterze
nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyowym,
z kamiennym portalem. Jego fundatorem (co
powiadcza tablica inskrypcyjna wmurowa-
na w skarp ssiedniego budynku) by Waw-
rzyniec Chlewicki (1613), ktrego pikny
nagrobek mona podziwia w miejscowym
kociele. Pnorenesansowy dwr zosta
gruntownie przebudowany i rozbudowany
w XVIII i 1. wierci XIX w. za Potkaskich
i Sotykw, przybierajc formy klasycystycz-
ne (m.in. boniowany parter i naroniki). Za
Stanisawa Sotyka pracami kierowa arch.
Fryderyk A. Lessel (1767-1822), autor kla-
sycystycznych paacw oraz odbudowanego
ostatnio ratusza w Warszawie.
W obrbie wzgrza paacowego zachoway si
murowane, sklepione piwnice gospodarcze.
W pobliu paacu znajduj si zabudowania
dawnego folwarku, gdzie za Ludwika Platera
w 1896 r. wzniesiono z kamienia stumetro-
wej dugoci stajnie; znajdujcy si w pobli-
u zegar w ceglanej obudowie (ufundowany
w 1902 r. z okazji imienin Konstantego Plate-
ra) ustawiono ostatnio w centrum wsi.
Wok paacu rozciga si 8-hektarowy park
krajobrazowy zaoony w pocztkach XIX w.
przez Sotykw, ze stawami i okazami staro-
drzewia; rosn tam m.in.: tulipanowiec, cis
pospolity, dby botny i szypukowy, lipa sze-
rokolistna.
Naprzeciwko zespou paacowego, porodku
stawu, stoi malownicza kapliczka z figur w.
Jana Nepomucena.
Huta elaza. Obecn hut zbudowao
w 1892 r. Francuskie Towarzystwo Metalur-
giczne w miejscu wielkiego pieca wzniesione-
go przez Sotykw przy pomocy sprowadzo-
nych z Francji specjalistw. wczesny zakad
wedug relacji Juliana Ursyna Niemcewicza
produkowa w 1811 r. ok. 500 cetnarw e-
laza, z ktrego wytwarzano szyny, gwodzie,
blachy, koty, osie, garnki i elazka do pra-
sowania. W latach 1895-1912 wacicielami
huty byli Broel-Platerowie (Ludwik i jego sy-
nowie Zygmunt i Konstanty), ktrzy dobudo-
wali odlewni; kolejnymi wacicielami byli:
Wadysaw Pusowski, Polsko-Niemiecka
Spka Akcyjna Elibor, a w 1938 r. Huta Pokj
w Rudzie lskiej. W 1939 r. zakad przejli
Niemcy i przez kilka miesicy utrzymywali w
ruchu. Od roku 1940 zesp wielkopiecowy
pozosta nieuytkowany; w pozostaych bu-
Kapliczka z figur
w. Jana Nepomucena
Wayside shrine with the figure
of Saint John Nepomucen
121
Zakad hutniczy w Chlewiskach z koca XIX w.: zesp wielkiego pieca
z odlewni oraz budynek kuni i warsztatw mechanicznych obecnie
muzeum techniki
Smelting works in Chlewiska from the end of the 19th century:
the blast-furnace unit with the foundry and the building of smithies
and machine-shops now the museum of technology
122
dynkach produkowano po wojnie maszyny
rolnicze i siatk ogrodzeniow. W roku 1997
zakad przeja gmina w Chlewiskach.
Zakad wielkopiecowy skada si z kilkuna-
stu budynkw produkcyjnych i pomocni-
czych. Przy wejciu znajduje si portiernia,
waga wozowa konna oraz laboratorium
i budynek administracyjny, a za nimi kunia
i warsztaty mechaniczne. W gbi, po lewej
stronie stoj 3 piece praarki rudy, usytu-
owane przy murze oporowym podtrzymuj-
cym nasyp, ktrym wwoono rud i wsypy-
wano od gry do piecw. Po prawej stronie
znajduje si zesp zabudowa wielkiego
pieca, do ktrego przylegaj: wiea wycigo-
wa (tzw. gichtocig wodny), hale dmuchaw
i nagrzewnic dmuchu oraz hala odlewnicza
z eliwiakiem. Z tyu mieszcz si: budynek
modelarni, magazynw na wgiel drzewny
oraz ania. Hut zaopatrywano w wod ze
zbiornika utworzonego na dopywie rzeczki
Szabaswki (w miejscu obecnego zalewu)
oraz ze staww zasilanych ciekami i r-
Rysunek oryginalnej windy wodnej
zaopatrujcej wielki piec
(repr. plakatu)
Drawing of the original water
lift (repr. of a poster)
Lokomotywa kolejki wskotorowej
zbudowanej w 1922 r., czcej hut
w Chlewiskach z kopalniami rudy
elaza i stacj kolejow
w Szydowcu
Engine of the narrow-gauged
railway constructed in 1922;
it joined the smelting works in
Chlewiska with iron ore quarries
and the railway station in
Szydowiec
123
Zesp wielkiego pieca:
1. wielki piec do wytopu elaza
zbudowany z cegy szamotowej;
2. pamitkowa tablica eliwna;
3. kolumny nagrzewnic
obudowanych ciankami z cegy,
w ktrych za pomoc gorcych
spalin ogrzewano powietrze;
4. hala dmuchaw parowych,
skd toczono powietrze
do wielkiego pieca
Blast-furnace unit:
1. blast-furnace for smelting of iron,
erected from fire-clay brick;
2. a commemorative cast-iron plate;
3. reheater columns built with sides
from brick in which air was heated
by hot combustion gases;
4. a hall of steam blowers from
where air was pressed to the blast-
-furnace
1
4
2
3
124
Koci pw. w. Jana Chrzciciela. Parafia rz.-
kat. w Jastrzbiu siga pocztkami 1435 r.,
kiedy biskup Zbigniew Olenicki powici
w niedawno lokowanym miecie koci,
wczajc do nowej parafii ssiednie Gsawy
Plebaskie z ich kocioem i uposaeniem.
Jastrzb wraz z okolicznymi wsiami (m.in.
Mirowem) wchodzi do 1789 r. w skad klu-
cza ieckiego rozlegych dbr biskupw kra-
kowskich. W roku 1677 drewnian wityni
zastpiono murowan; ostatnia przebudowa
w latach 1909-1928 (projektu arch. Jarosa-
wa Wojciechowskiego) nadaa kocioowi
formy neoromaskie. Usytuowany na wzg-
rzu koci w Jastrzbiu dominuje podobnie
jak koci w Wysokiej w rozlegym krajo-
brazie.
Z dawnego kocioa zachoway si: kamien-
ny portal z ozdobnymi drzwiami elaznymi
w prezbiterium oraz rzeba przedstawiajca
gow w. Jana Chrzciciela (obecnie w por-
JaStRZB
dami lenymi; wod doprowadzano muro-
wanym kanaem podziemnym do zbiornika
w budynku gichtocigu. Dodatkowo wod
czerpano ze studni o gbokoci 12 m. Rud
elaza przywoono z kopalni w okolicach
Skobw; w 1922 r. transport konny zast-
pia kolejka wskotorowa, ktra wywozia
produkty huty do stacji kolejowej w Szy-
dowcu (rozebrano j w kocu lat 40.). Rud
po wypraeniu i wgiel drzewny dostarczano
do wielkiego pieca w pojemnikach (kiblach)
o pojemnoci ok. 800 kg wysok na 20 m
wind wodn i wsypywano od gry przez
otwr zwany czeluci lub gicht do szy-
bu. Dla osignicia odpowiednio wysokiej
temperatury (ok. 1600C) do wytopu elaza
stosowano dmuchawy o napdzie parowym
oraz nagrzewnice powietrza (w formie cegla-
nych piecw) i kompensatory. elazne dmu-
chawy o wydajnoci 0,5 i 1 m
3
na minut,
z wielkimi koami zamachowymi wyprodu-
kowano w Warszawie (Fabryka machin hr.
A. Zamoyskiego) i Paryu (Firma Varrall,
Elwell i Poulot). Warszawska dmuchawa z 2
kotami parowymi o cinieniu 3-4 atmosfer
stanowi cenny i rzadki zabytek techniki wiel-
kopiecowej przeomu XIX i XX w. Wielki
piec mia pojemno 38,4 m
3
; w cigu doby
wytapiano 13-15 ton surwki. Uzyskiwan
w trakcie wytopu pynn surwk wlewano
do form przygotowywanych w modelarni.
Huta w Chlewiskach bdc unikatowym
zabytkiem techniki jest udostpniona do
zwiedzania od 1957 r. jako oddzia Muzeum
Techniki w Warszawie. Od roku 2002 orga-
nizuje si tu wito elaza i stali z poka-
zem wytopu elaza w tradycyjnej dymarce.
Nieistniejcy od 1906 r. drewniany
koci w Gsawach Plebaskich,
skd w XV w. przeniesiono parafi
do Jastrzbia (repr. J. Winiewski,
1911)
Wooden church in Gsawy
Plebaskie (nonexistent since
1906), from where the parish was
transferred to Jastrzb in the 15th
century (repr. by J. Winiewski,
1911)
125
talu, pierwotnie w otarzu gwnym, umiesz-
czona na misie), a take epitafium Anny Da-
dzibosonki herbu Pobg (1670) z rymowan,
staropolsk inskrypcj. Szczegln warto
przedstawiaj obrazy: Matki Boskiej z Dzie-
citkiem z koca XVI w. oraz pochodzcy
z Gsaw Plebaskich obraz Matki Boskiej Bo-
lesnej z 1636 r. w barokowej sukience.
Wspczesny widok kocioa pw. w. Jana Chrzciciela w Jastrzbiu
Present view of Saint John the Baptists Church in Jastrzb
Koci z 1677 r. w Jastrzbiu
(repr. J. Winiewski, 1911)
Church from 1677 in Jastrzb
(repr. by J. Winiewski, 1911)
Obraz Matki Boskiej Bolesnej z 1636 r. w kociele w Jastrzbiu
(pierwotnie w Gsawach Plebaskich)
Painting of Gods Sorrowful Mother from 1636 in the church
in Jastrzb (originally in Gsawy Plebaskie)
12
Cmentarz rz.-kat. Na cmentarzu grzebalnym
na uwag zasuguj liczne nagrobki z miejsco-
wego piaskowca, m.in. Edwarda Angiewicza
(1923), przemysowca, ziemianina, sdziego
pokoju miasta Szydowca oraz bramka z napi-
sem upamitniajcym zaoenie nekropoloii
w 1879 r.
Zesp podworski, obecnie Centrum Rzeby
Polskiej. Wie i folwark Orosko niegdy
w dobrach szydowieckich, w 1828 r. zaku-
pione przez rzd Krlestwa Polskiego od
ostatniej wacicielki, Anny Sapieyny wzi
w dzieraw, a w 1834 r. zakupi gen. Franci-
szek Ksawery Christiani.
Christiani urodzi si 4 XI 1772 r. w Dukli,
zmar w Warszawie 7 VI 1842 r. Po odbyciu
studiw technicznych w Austrii podj pra-
c w austriackiej dyrekcji drg. W 1819 r.,
w nastpstwie stara Jacka Maachowskiego
z Koskich, zosta dyrektorem Dyrekcji Ge-
neralnej Drg i Mostw Krlestwa Polskiego;
na tym stanowisku przepracowa 23 lata, ka-
dc podwaliny pod nowoczesne drogownic-
two polskie. Christiani przyczyni si do wy-
ksztacenia polskiej kadry inynierw, wydajc
instrukcje i pierwszy w Polsce podrcznik bu-
dowy drg. By te autorem albumw zawiera-
jcych techniczne projekty domw zajezdnych
i widoki wybitniejszych budowli Krlestwa
Polskiego. Do roku 1842 wybudowa 2195 km
drg bitych z mostami na 20 traktach (m.in.
liczcy 285 km trakt krakowski). Pamitk
traktu brzeskiego z Warszawy do Terespola jest
zachowany w Warszawie 14-metrowy eliwny
obelisk z paskorzebami Pawa Maliskiego,
przedstawiajcymi widoki Warszawy, Siedlec
i Brzecia, oraz sceny z budowy traktu, odlany
w zakadach rzdowych w Samsonowie.
Dzieem Christianiego byo stworzenie w miej-
scu dawnego majtku oroskiego zoonego
z ponad 30 drewnianych budynkw koncep-
cji nowoczesnego zespou dworskiego z repre-
zentacyjn zabudow, parkiem i ogrodami.
Prace rozpoczto od parku i kaplicy. Murowa-
n kaplic wzniesiono wedug projektu Chri-
OROSKO
Rzeba przedstawiajca gow
w. Jana Chrzciciela pierwotnie
na misie, w otarzu gwnym,
obecnie w portalu w prezbiterium
Sculpture representing the head
of Saint John of the Baptist
originally on a platter in the
main altar, now in the presbytery
portal
127
Neorenesansowy paacyk-willa w Orosku, obecnie muzeum
XIX-wiecznych wntrz dworskich
Neo-Renaissance little palace-villa in Orosko,
now the museum of 19th manor interiors
128
stianiego w 1841 r. w stylu klasycystycznym,
z doryckim portykiem kolumnowym, tym-
panonem z Okiem Opatrznoci i napisem na
belkowaniu OMNIA VIDIT (wszystko widzi).
Wewntrz znajduj si: obraz Matki Boskiej
z Dziecitkiem Alfreda Schouppgo i eliw-
ne epitafia, medaliony i tablice pamitkowe,
m.in. pyta powicona Christianiemu. W ka-
plicy do 1978 r. odprawiano naboestwa dla
mieszkacw Oroska.
Okoo roku 1853 wdowa po generale, Ame-
lia z Hiblw, podja budow nowej rezyden-
cji wedug projektu arch. Franciszka Marii
Lanciego (1799-1875), autora m.in. zespou
paacowego w Koskich i kocioa w Borko-
wicach. Bry parterowego paacu w formie
neorenesansowej willi, wzbogacaj ryzali-
ty i narona wiea (ryzalit zachodni i wie
dobudowano ok. 1886 r.). Gwne wejcie
akcentuje przesklepiona nisza i wysunite ko-
lumny zwieczone alegorycznymi rzebami
kobiet ze snopem zboa i wiecem kwiatw,
a nad portalem herb wasny Christianich
Jarosaw. W niszach elewacji umieszczono
antykizujce popiersia autorstwa Wadysawa
Milkuszyca.
Paac i kaplica stanowiy dominanty kom-
pozycyjne parku krajobrazowego zaprojek-
towanego w 1838 r.; podporzdkowano im
ukad cieek i osie widokowe, podkrelone
szpalerami i alejami. Istotn rol w kompo-
zycji parku speniaj stawy Kaskada i Rolina
oraz cieki wodne, a take liczne elementy ar-
chitektoniczno-rzebiarskie, m.in. kamienny
obelisk (wystawiony jeszcze przez Christia-
niego) i wolno stojce hermy w bramie wjaz-
dowej. Spord kilku rzeb sprowadzonych
w latach 50. XIX w. przez Ameli Christiani
Wntrza paacyku w Orosku:
salon i buduar
Interiors of the little palace in
Orosko: salon and boudoir
12
Fragmenty parku podworskiego: staw Rolina
Fragments of the ex manor park: the pond Rolina
130
z radziwiowskiego zwierzyca przy zamku
w Szydowcu, zachowaa si rzeba Herakle-
sa z Anteuszem, stojca na cokole z pasko-
rzebionymi insygniami radziwiowskimi,
popiersiem rycerskim na tle panopliw oraz
panopliami; by moe sportretowanym ryce-
rzem trzymajcym regiment (oznaka dowd-
cy wojsk) by jeden z trzech synw Mikoaja
K. Radziwia Sierotki. Na osi wzdunej
paacu wzniesiono palmiarni z neogoty-
ck fasad, przebudowan potem na oficyn
mieszkaln oraz oraneri, zaprojektowan
przez Schouppgo, przystosowan za czasw
Brandta na pracowni malarsk (pawilon
malarnia).
Od strony zachodniej, odgrodzonej od ze-
spou reprezentacyjnego murem i latryn
w formie egipskiego pylonu, zlokalizowano
zabudowania folwarczne, wznoszone do po-
cztkw XX w.: spichlerz, stajnie z wozow-
ni, stodoy i obory, wozownie i kuni.
W roku 1877 rezydentem w Orosku zosta
synny ju wwczas malarz, Jzef Brandt.
Urodzony 11 II 1841 w Szczebrzeszynie,
umiejtnoci malarskich naby w pracowni
Juliusza Kossaka, z ktrym wyprawia si na
Ukrain i Podole; podre te wywary prze-
mony wpyw na jego twrczo. W roku
1862 podj studia w Krlewskiej Akademii
Sztuk Piknych w Monachium i niebawem
zasyn jako twrca oryginalnych, brawu-
rowych kompozycji batalistycznych (np.
Chodkiewicz pod Chocimiem, Czarniecki pod
Koldyng) i rodzajowych (gwnie z ycia
Kresw Wschodnich: obozy, tabory, wycigi,
czaty, targi koskie, polowania, huczne wese-
la, kozackie zabawy i zaloty). Szybko zdoby
uznanie i rozgos, stajc si jednym z najbar-
Kaplica z 1841 r. w parku podworskim
Chapel from 1841 in the ex manor park
Okaz wizu w parku podworskim
Specimen of the elm tree in the ex manor park
131
dziej wzitych malarzy europejskich. W Mo-
nachium by gwn postaci kolonii polskich
artystw, skupiajcych si wok pracowni
zaoonej w 1867 r., w ktrej zgromadzi
cenn kolekcj militariw i okazw rzemiosa
artystycznego. Z Oroskiem wizaa Brand-
ta przyja z Aleksandrem Pruszakiem, wnu-
kiem Amelii Christiani; w 1877 r. oeni si
z wdow po nim, Helen i odtd zjeda tu
kadego lata. W Orosku prowadzi dom
otwarty i stworzy ywy orodek kultural-
no-artystyczny, nazywany Woln Akademi
Orosk. Zmar w Radomiu 13 VI 1915 r.
i tu zosta pochowany.
Po Brandtach wacicielami majtku, licz-
cego w okresie midzywojennym ponad 675
ha, zostaa rodzina Daszewskich. W roku
1942 dobra przeszy pod zarzd niemiecki
(w tym czasie ogoocono paac i poniszczono
rzeby parkowe), a po wojnie zostay znacjo-
nalizowane i przejte przez Pastwowe Go-
spodarstwo Rybackie. W paacu rozlokoway
si szkoa podstawowa, orodek zdrowia i ad-
ministracja PGR; opuszczony w 1971 r. by
bliski ruiny.
Pocztkiem Orodka Rzebiarskiego w Oro-
sku byy plenery Spotkania rzebiarskie,
ktrych plonem staa si w 1965 r. ekspozycja
rzeb w podworskim parku. W latach 1965-
-1980, dziki inicjatywie Zwizku Polskich
Artystw Plastykw i Towarzystwa Przyja-
ci Rzeby w Orosku (ktremu w 1971 r.
przekazano administrowanie paacu i parku),
przez Orosko przewino si 233 rzebiarzy
(w tym 51 cudzoziemcw).
W roku 1981 Minister Kultury i Sztuki po-
woa Muzeum Centrum Rzeby Polskiej
w Orosku, ktre przejo zesp zrujnowa-
Rzeba Heraklesa z Anteuszem
z radziwiowskiego zwierzyca
pod zamkiem w Szydowcu,
od lat 50. XIX w. w parku
w Orosku
Sculpture of Heracles with
Antaeus from Radziwill
zoological garden at the Castle
in Szydowiec, from the 1850s
in the park in Orosko
132
nych zabudowa podworskich wraz z 12,5-
-hektarowym parkiem. Odbudowa i przysto-
sowanie zespou do nowych funkcji trwao
12 lat; pracami kierowa dyrektor centrum
Tomasz Palacz.
W odrestaurowanym paacu umieszczono
muzeum XIX-wiecznych wntrz dworskich
(gabinet Brandta, salon, buduar, sypialnia,
jadalnia), w kaplicy wystaw obrazujc hi-
stori i tradycje artystyczne Oroska. W od-
tworzonej oranerii urzdzono galeri rzeby,
a w parku wyeksponowano elementy archi-
tektoniczno-rzebiarskie z XVII-XIX w. oraz
wspczesn rzeb plenerow. Zabudowa-
nia folwarczne przystosowano na pracownie
i warsztaty Orodka Pracy Twrczej Rzebia-
rzy, z ktrych korzysta co roku ok. 200 ar-
tystw polskich i zagranicznych; w dawnym
spichlerzu znajduje si hotel. W roku 1992
powsta nowoczesny pawilon mieszczcy Mu-
zeum Rzeby Wspczesnej (projektu arch.
Wojciecha Gsiaka).
Centrum dokumentuje wspczesn rzeb
polsk, organizuje liczne wystawy, sympozja,
spotkania z artystami i krytykami sztuki (m.in.
midzynarodowe forum dla profesorw i stu-
dentw wyszych szk artystycznych), im-
prezy (np. Imieniny Pana Jzefa Brandta,
Majwka ze sztuk), koncerty (m.in. w ra-
mach Midzynarodowego Festiwalu Muzyki
Kameralnej i Organowej Radom-Orosko).
Centrum jest take wydawc rocznika Rze-
ba Polska, kwartalnika rzeby Orosko,
monografii rzebiarzy, serii Seminaria oro-
skie oraz katalogw wystaw.
Paskorzeby na cokole herb Radziwiw Trby, portret rycerza trzymajcego regiment
oraz kompozycje z elementami uzbrojenia (tzw. panoplie)
Bas-reliefs on the plinth the coat of arms of Radziwills Trby [Trumpet]; the portrait of a knight
with a regiment and elements of the armament (so-called panoplies)
133
Muzeum Rzeby Wspczesnej w Orosku:
Fragment ekspozycji Alfabet rzeby ... abc.
Wystawa rzeby Adama Myjaka Dekada
Museum of Contemporary Sculpture in Orosko:
1. a fragment of the exhibition The Alphabet
of Sculpture ... abc; 2. The exhibition of the
sculpture of Adam Myjak The Decade
134
135
Bibliografia (wybr)
Powiat szydowiecki nie by dotychczas przedmio-
tem opracowa naukowych. Jedynie miasto Szydo-
wiec doczekao si wielu studiw, przede wszystkim
K. Dumay: Przyczynek do dziejw kamieniarstwa
w Szydowcu (Studia z Dziejw Rzemiosa i Przemy-
su 1964: 4), Z dziejw kultury i obyczajw mieszczan
Szydowca w XVI i w pierwszej poowie XVII w. (Rocznik
Muzeum witokrzyskiego 1964: 2), Studia z dziejw
Szydowca (tame, 1967: 4), Szydowiecka produkcja
rzemielnicza w XVI i w pierwszej poowie XVII wieku, jej
organizacja i formy zbytu (tame, 1975: 9), Szydowiec
orodek preindustrialny (Studia Kieleckie 1987: 1).
Rwnie opublikowane materiay sesji popularnonau-
kowych w Szydowcu zawieraj liczne odnoniki do r-
de i literatury naukowej: Z dziejw Szydowca (1993),
Hrabstwo szydowieckie Radziwiw (1994), Studia
z historii Szydowca (1995), Zamek szydowiecki i jego
waciciele (1996), ydzi szydowieccy (1997), Z dzie-
jw parafii szydowieckiej (1998), Szydowiec. Z dziejw
miasta (1999), 600 lat parafii w. Zygmunta w Szydo-
wu (2001). Ich uzupenieniem jest ksika J. Piwka
Szydowiec i dobra szydowieckie w pierwszej poowie
XIX wieku (1996). Szczegy bibliograficzne zawiera te
ostatnio wydana popularna monografia D. Somiskiej-
Paprockiej Szydowiec i okolice (2003).
Pradzieje ziem midzy Wis a Pilic zaryso-
wa A. Kokowski Pradzieje i wczesne redniowiecze,
w: P. Pierciski Midzy Wis a Pilic. Skarby przyrody
i kultury (2001) oraz J. Kuczyski i M. urowska Stan
bada archeologicznych powiatu Szydowiec (mpis, Bi-
blioteka Publ. w Szydowcu, 1974).
Terytorium powiatu szydowieckiego i jego dzieje
prezentuj m.in.: Dziennik Praw Ksistwa Warszawskie-
go (1810: t . 2, nr 16); M. Wilczyska Ziemia radomska
midzy Mazowszem a Sandomierzem w redniowie-
czu (Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1967:
1); Atlas wojewdztwa kieleckiego (1970); T. Mencel
Galicja Zachodnia 1795-1809 (1976); I. Stefaska,
W. Urban Powiat radomski w XVI wieku (Biuletyn
Radomskiego Tow. Naukowego 1983: 1-2); Atlas hi-
storyczny Polski. Wojewdztwo sandomierskie w dru-
giej poowie XVI wieku (1993); F. Kiryk Urbanizacja
Maopolski. Wojewdztwo sandomierskie XIII-XVI wiek
(1994); D. Kopertowska Nazwy miejscowe wojewdz-
twa radomskiego (1994); artykuy w pracy zbiorowej
Region witokrzyski. Mit czy rzeczywisto (2001):
Z. Guldona Region witokrzyski w wietle metodologii
historii, J. Z. Pajka Dzieje podziaw administracyjnych
a granice regionu witokrzyskiego i G. Miernika Spory
wok ksztatu terytorialnego wojewdztwa kieleckiego
w latach 1944/1945-1950; J. Swajdo Midzy Wis
a Pilic. Dzieje podziaw administracyjnych w regionie
kielecko-radomskim do 1975 roku (2005). Z wcze-
niejszych publikacji mona wymieni: M. Balickie-
go i T. Lipiskiego Staroytna Polska pod wzgldem
historycznym, geograficznym i statystycznym (1844);
F. Siarczyskiego Opis powiatu radomskiego (1847);
J. U. Niemcewicza Podre historyczne po ziemiach
polskich od 1811 do 1828 r. (1859); Sownik Geogra-
ficzny Krlestwa Polskiego (1880-1900); S. Inglota
Stan i rozmieszczenie uposaenia biskupstwa krakow-
skiego w poowie XV wieku (1925).
Dzieje Oroska i okolic przedstawia monografia
T. Palacza Orosko miejsce i ludzie (1997). Szkice
historyczne i wspomnienia zawiera wydana w 2005 r.
praca zbiorowa Stefankw nasza maa ojczyzna, m.in.
informacje dotyczce tradycji przemysowych tej wsi.
Struktury kocielne i histori parafii omawiaj: J. Wi-
niewski: Dekanat radomski (1911) i Dekanat konecki
(1913); S. Litak: Sie parafialna archidiakonatu radom-
skiego w okresie przedrozbiorowym (Sprawozdania
z czynnoci Tow. Naukowego KUL 1959: 4) i Kocielne
podziay administracyjne w Radomskiem w XVI-XVIII w.,
w: Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Rze-
czypospolitej t. 2 (1996); B. Kumor Dzieje diecezji kra-
kowskiej do roku 1795, t. 1-4 (1998-2002); W. Gazka
Obecne terytorium diecezji radomskiej w cigu wiekw,
w: Historia et ius. Ksiga pamitkowa ku czci ks. prof.
H. Karbownika (1998) i Terytorium parafii Chlewiska
na przestrzeni wiekw (Kronika Diecezji Radomskiej
2001: 10).
Miejscowe rody rycerskie s przedmiotem studiw
K. Grskiego Rd Odroww w wiekach rednich
(1927) i M. Friedberga Rozsiedlenie rodw rycerskich
w wojewdztwie sandomierskim (Pamitnik wito-
krzyski 1931).
Losy ziemiastwa w XX w. opisa A. Grodziski Losy
ziemian w powiecie radomskim, w: Ziemiastwo polskie
1920-1945 (1998).
Przeobraenia przestrzenne wsi udokumentowaa
B. Szurowa Zmiany ukadu przestrzennego wsi kieleckiej
od XIII do poowy XX w. (1998).
Materiay rdowe do ludnoci Szydowca opraco-
wali: F. Kiryk Przyczynki do dziejw Szydowca w pierw-
szej poowie XVII stulecia, w: Caa historia to dzieje ludzi.
Studia z historii spoecznej ofiarowane prof. A. Wycza-
skiemu (2004); W. Gazka Klski elementarne w XVII
i XVIII w. w ksigach metrykalnych Szydowca, w: Ksiga
pamitkowa ku czci ks. prof. B. Mrazka (2005); W. Ku-
rzpa Struktura spoeczna Szydowca w latach 1918-
1939 (praca mgr, 1987). rda dotyczce suby pa-
acowej w Chlewiskach opracowa W. Gazka (referat
wygoszony 4 IX 2005 w Chlewiskach).
Herby miasta Szydowca oraz Jastrzbia i Wierzbicy
opisuje K. Gowacki Heraldyka historycznych miast re-
gionu sandomiersko-kieleckiego XIII-XX w. (2001).
Dziejom staropolskiego grnictwa, hutnictwa oraz
techniki powicone s prace: B. Zientary Dzieje ma-
opolskiego hutnictwa elaznego XIV-XVII w. (1954),
artykuy w Roczniku witokrzyskim (1962: 1),
Sownik polskich pionierw techniki (1986) oraz
J. Szczepaskiego Modernizacja grnictwa i hutnic-
twa w Krlestwie Polskim w 1. poowie XIX w. Rola
specjalistw niemieckich i brytyjskich (1997) i Z. Gul-
dona Staropolski Okrg Przemysowy, w: P. Pierciski
Staropolski Okrg Przemysowy (2001) oraz Niezwyky
wiat techniki. Najciekawsze zabytki w Polsce (tekst
A. Dylewski), 2005.
O szydowieckich ydach pisali m.in.: A. Penkalla
Gmina i cmentarz ydowski w Szydowcu (Ochrona
Zabytkw 1989: 2); R. Wieczorek Ludno ydowska
w Szydowcu w latach 1918-1939 (praca mgr, 1995);
Cmentarz ydowski Szydowiec. Lista nagrobkw zareje-
strowanych (2000); K. Urbaski: Gminy ydowskie due
w wojewdztwie kieleckim (2003) i Almanach gmin y-
dowskich wojewdztwa kieleckiego w latach 1918-1939
(2007); G. Miernik, S. Lorenc-Hanusz Przechowa pa-
mi tamtych dni. Przewodnik po zabytkach kultury y-
dowskiej Szydowca (2007).
Powstania narodowe omawiaj artykuy w Roczni-
ku witokrzyskim (1971: 2) oraz monografie D. Cza-
chowskiego (R. Pietrzykowski, 1983) i M. Langiewicza
(H. Rzadkowska, 1967), a take ksika W. Saletry Kra-
13
kowskie i Sandomierskie w czas powstania listopado-
wego (2006).
Wydarzenia II wojny wiatowej opisuj: Rejestr
miejsc i faktw zbrodni popenionych przez okupanta hi-
tlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945.
Wojewdztwo radomskie (1980); T. Barszcz Piorun
Podziemie zbrojne w Szydowcu 1939-1945 (Gazeta
Szydowiecka i Gos Szydowiecki 1990); P. Zarzycki
Poudniowe Zgrupowanie Armii Prusy we wrzeniu
1939 r. (2001), a o dziaaniach hubalczykw M. Szy-
maski Oddzia majora Hubala (1986). Przyczynki do
dziaalnoci Armii Krajowej zawieraj materiay sesji
naukowej Armia Krajowa. Okrg Radomsko-Kielecki
(1999) oraz publikacja Szkice biograficzne czonkw
Armii Krajowej. Podobwd Szydowiec (2000).
Mecenat kulturalny Szydowieckich charakteryzu-
j prace: J. Kieszkowskiego Kanclerz Krzysztof Szy-
dowiecki. Z dziejw kultury i sztuki zygmuntowskich
czasw (1912) i W. Pociechy Krlowa Bona (1494-
1557). Czasy i ludzie Odrodzenia (1949), Radziwiw
za T. Bernatowicza Miles christianus et peregrinus.
Fundacje Mikoaja Radziwia Sierotki w ordynacji
niewieskiej (1998) oraz monografia T. Kempy Mikoaj
Krzysztof Radziwi Sierotka (2000).
Tradycje kulturalne regionu oraz szczegy biogra-
ficzne osobistoci prezentuj: Polski Sownik Biogra-
ficzny (od 1935); S. oza Architekci i budowniczowie
w Polsce (1954); Sownik artystw polskich i obcych
w Polsce dziaajcych (od 1971); J. Szczepaski Kie-
lecki sownik biograficzny. Architekci i budowniczowie
(1990); M. Pieniek-Samek Sownik biograficzny. Kiel-
ce XVII-XVIII wiek (2003); T. Palacz: Ziemia szydowiec-
ka w historii i kulturze Kielecczyzny (1971) i Skarbczyk
pamici (2005); Z ziemi radomskiej i dla niej (1998);
M. Pawowska Tradycje kulturalne Szydowca (praca
mgr, 2005).
Zabytki powiatu szydowieckiego omawiaj:
J. Kieszkowski Z wycieczki do Radomia i Szydowca
odbytej w 1897 r. (Sprawozdania Komisji do Badania
Historii Sztuki w Polsce 1897); S.Tomkowicz Z wy-
cieczki do Krlestwa Polskiego (tame, 1912); Wie
i miasteczko. Materiay do architektury polskiej (1916);
T. Szydowski Ruiny Polski (1919); A. Krl Kasper Fo-
dyga budowniczy chciski z XVII w. (Biuletyn Historii
Sztuki 1951: 2-3); D. Kaczmarzyk Rzeby nagrobkowe
Jakuba Monaldiego (Biuletyn Historii Sztuki 1952:
3); E. Krygier Kronika konserwatorska wojewdztwo
kieleckie (Ochrona Zabytkw 1952: 1); A. Bartcza-
kowa i M. Kosiska Szydowiec. Studium historyczno-
urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzen-
nego miasta (mpis, Pracownie Konserwacji Zabytkw
w Warszawie, 1958); Katalog zabytkw sztuki w Polsce
T. 3: Wojewdztwo kieleckie, z. 5: Powiat konecki
(1958), z. 10: Powiat radomski (1961); M. Walicki
Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny manie-
ryzm (1961); Z. wiechowski Budownictwo romaskie
w Polsce. Katalog zabytkw (1963); Sztuka w Krakowie
1350-1550. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym
w Krakowie (1964); J. A. Miobdzki Pnogotyckie
typy sakralne w architekturze ziem polskich, w: P-
ny gotyk. Studia nad sztuk przeomu redniowiecza
i czasw nowych (1965); W. Puget Z dziejw zamku
w Szydowcu (Rocznik Muzeum witokrzyskiego
1967: 4); Zagbie Staropolskie. Przewodnik po za-
bytkach hutnictwa (1967); W. Twardowski Szydowiec
zamek. Badania ratownicze (Informator Archeolo-
giczny 1969); B. Wolff-oziska Malowida stropw
polskich 1. poowy XVI wieku (1971); A. Oborny Zabytki
ruchome ziemi szydowieckiej (mpis, Biblioteka Publ.
w Szydowcu, 1973); B. Szurowa Szydowiec, ul. K-
pielowa 5. Dom drewniany z 1781 r. (mpis, Pracownie
Konserwacji Zabytkw w Kielcach, 1974); B. Guerquin
Zamki w Polsce (1974); M. Rumin Ikonografia zabytkw
Kielecczyzny w malarstwie do 1944 r. Katalog wystawy
w Muzeum witokrzyskim w Kielcach (1975); W. Pu-
get Przyczynek do dziaalnoci Stanisawa Samostrzel-
nika. Malarstwo cienne w budowlach fundacji Szy-
dowieckich, w: Renesans. Sztuka i ideologia (1976);
J. A. Miobdzki Architektura polska XVII wieku (1980);
T. urawska Polskie powozy (1982); H. Kozakiewiczo-
wa Rzeba XVI wieku w Polsce (1984); Z. Chouj Ratusz
w Szydowcu w wietle bada archeologiczno-architek-
tonicznych (Biuletyn Kwartalny Radomskiego Tow.
Naukowego 1985: 3-4); J. wiertak Problemy kon-
serwatorskie maych miast na przykadzie Szydowca
(tame); K. Dumaa Plac rynkowy w Szydowcu. Ukad
przestrzenny, formy zabudowy, funkcje (Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej 1986: 1); E. Pustoa-Ko-
zowska Ratusz w Szydowcu (tame); D. i B. Paproccy
Materiay z inwentaryzacji zabytkw Szydowca (mpis,
Woj. Konserwator Zabytkw w Radomiu,1986-1988);
T. i Z. Sabatowie Szydowiec woj. radomskie. Cmen-
tarz grzebalny rzymskokatolicki (mpis, Parafia pw. w.
Zygmunta w Szydowcu, 1986); J. Tajchman Stropy
drewniane w Polsce. Propozycja systematyki (1989);
Architektura gotycka w Polsce (1995); J. Gadomski
Gotyckie malarstwo tablicowe Maopolski 1500-1540
(1995); J. Lewicki Stropy kasetonowe w Polsce (Biu-
letyn Historii Sztuki 1998: 3-4); Wadysaw Aleksander
Malecki 1836-1890. Katalog wystawy monograficznej
(Muzeum Narodowe w Kielcach, 1999); P. Roglski,
B. Polakowska Radomskie. Szlakiem zabytkw (1998);
Leksykon zamkw w Polsce (2001); P. Pierciski Mi-
dzy Wis a Pilic. Skarby przyrody i kultury (2002);
A. i R. Sypkowie Zamki i warownie ziemi sandomier-
skiej (2002); W. Kowalski Do zmartwychwstania swego
za pewnym wodzem Kristusem. Staropolskie inskrypcje
pnocno-zachodniej Maopolski (2004); S. Maka-
rewicz Pnogotycki otarz Wniebowzicia NMPanny
w Szydowcu (2006); I. Przybyowska-Hanusz Kaplicz-
ki, krzye, figurki jako pomniki przeszoci i wiadkowie
czasw wspczesnych (2007).
Dziedzictwu kulturowemu i rodowisku przyrod-
niczemu powicone s publikacje: J. Fijakowski
W widach Wisy i Pilicy. Wzdu kamiennego progu
(Sowo Ludu Magazyn, 1984); Radomskie wdrw-
ki regionalne. Przewodnik edukacji regionalnej (2000);
C. T. Zwolski Radom i region radomski. Turystyka,
krajoznawstwo, kultura (2003); J. Urban, W. Kowalski
Szydowiec. Miasto na kamieniu. Interdyscyplinarna
cieka ekologiczna (2000 i 2003).
Materiay dotyczce powstania i dziaalnoci szy-
dowieckiego muzeum zawiera wydawnictwo 30 lat
Muzeum Ludowych Instrumentw Muzycznych w Szy-
dowcu (2005), za dziaalno Midzywojewdzkiej
Pracowni Konserwacji Dzie Sztuki w Szydowcu oma-
wia N. Szunke w Katalogu prac konserwatorskich wyko-
nanych w latach 1967-1977 (1977).
Wspczesne problemy spoeczno-gospodarcze
powiatu szydowieckiego prezentuje opracowanie Sta-
rostwa Szydowieckiego z 2004 r. Strategia rozwoju
powiatu szydowieckiego 2004-2020.
137
The book is the first, popular account of the
history and natural and cultural values of the
area of the present district [powiat] Szydowiec,
which was established 200 years ago.
District Szydowiec, covering an area
of 450 km, is situated in the southern
part of the Mazovian Voivodeship [woje-
wdztwo mazowieckie] and borders on the
witokrzyskie Voivodeship. It includes 5
communes: Szydowiec, Chlewiska, Jastrzb,
Mirw and Orosko. The capital of the dis-
trict is the town of Szydowiec (population
13,000), situated at the national roadway
E-7 from Warsaw to Krakow. The area of the
district is characterised by a varied relief: the
southern wooded part, formed in the Lower
and Central Jurassic periods, with eminences
exceeding 300 m over sea level (the high-
est hill Altana is 408 m high), belongs to
the Kielce-Sandomierz Upland, while the
northern part, formed from the Quaternary
post-glacial sediments, is part of the Radom.
Plain.
A historical outline, political and economic
determinants
The region has rich industrial traditions, and
its natural resources (first of all iron ores and
S
sandstone) have been exploited for thousands
of years. In the Stone Age, deep brown flint was
mined for the manufacture of tools and weap-
ons in the area of Orosko. During the Roman
period iron smelting and smithing based on lo-
cal irons developed. Iron was smelted in blast
furnaces fuelled by charcoal. Mining, stone-
work and metallurgy, known since the Middle
Ages, continued to be the economic base of
the region.
During the time of the First Republic (until
1795), the area of the present district belonged
to the Sandomierz Voivodeship and Radom
District, part of historic Maopolska (Little
Poland); after the third partition of Poland
(1795) the Szydowiec region was occupied
by the Austrians; after their defeat in 1809,
the region became part of the Duchy of War-
saw; and after the Vienna Congress in 1815 it
was incorporated to the Kingdom of Poland,
connected with Russia by personal union; the
Szydowiec region remained in the sector of
the oppressive Russian annexation until World
War I. In the period of the Second Republic
(1918-1939) and in the years 1945-1974 the
Szydowiec region belonged to Kielce Voivode-
ship, while in the years 1975-1998 it was part
of the new Radom Voivodeship, and since
1999 it has been in the Mazovian Voivodeship.
138
Szydowiec became the capital of the district
in 1810; however, in 1842 it was included in
Opoczno District, next Koskie District; the
starostwo [county] was restored in the years
1950-1974 and on 1 January 1999.
This area became the property of the
Odrow family, owners of extensive estates
in Maopolska from the 12th century. It was
bounded on the north by other estates and
on the east and south it adjoined the estates
of Krakow bishops (Jastrzb, Mirw) and
the Cistercian estates in Wchock (Wierz-
bica, Bzin). The Church latifundia survived
until 1789, and the estates of the families
Odrow-Szydowiecki (later Radziwill and
Sapieha) until 1828. In the Middle Ages they
were scarcely inhabited due to extensive for-
est areas and low grade soil. Apart from vil-
lages, miners settlements were established
there (excavation of stone, iron ores and
peat); besides, there were also settlements of
producers of charcoal, tar and potash (prod-
uct obtained from wood ash); millers and
foundry settlements were built near rivers.
Urbanisation appeared on this area relative-
ly late, i.e. in the 15th century. Privileges of
location were granted to Szydowiec, which
became the main (now the only) town in the
region, and to Jastrzb. In the 12th-15th cen-
turies a chain of Roman Catholic parishes de-
veloped. They belonged to the archdeacon in
Radom in the Krakow diocese.
The municipal market-settlement Szydowiec
was established probably in the late 14th cen-
tury, and in 1470 King Kazimierz Jagielloczyk
granted it the Magdeburg right. The favour-
able development of Szydowiec was due to
its owners the Odrow-Szydowiecki, who
achieved prominence during the period of the
Piast and Jagiellon monarchy; they achieved
the dignities of castellans and starosts [county
officials] and positions at the kings court. The
town of Jastrzb was founded in the 1420s by
the Krakow bishop Wojciech Jastrzb.
The greatest development of the Szydowiec
region occurred in the 16th and the first half
of the 17th centuries. Szydowiec, as the cen-
tre of Szydowieckis estates, and from 1548
Radziwills estates, obtained numerous com-
mercial privileges, e.g. in 1512 the right of the
storage of iron produced in the region. Iron
was a commodity sold, amongst others, to
Krakow and Lithuania. Iron was produced in
ironworks in which charcoal and water energy
were used for smelting and processing in smith-
ies (wires, nails, tools and weapons). The aver-
age annual output of the ironworks amounted
to 16 tonnes, and smelting of 1 tonne of iron
required up to 5 tonnes of iron ore and the
same amount of charcoal. The Old Polish
water smithy with the pressure hammer and
wooden bellows can be seen in Stara Kunica
near Koskie. The Old Polish Industrial Dis-
trict, which included, amongst others, works
in the area of Chlewiska, Szydowiec and
Jastrzb, was the oldest, and by the end of the
19th century, it was the greatest mining and
metallurgical centre on the Polish territory; in
the 16th century it played the prevailing role
in the Polish metallurgy of iron.
Due to building investments undertaken by
the owners of estates (they erected or rebuilt
brick residences and founded churches in
Szydowiec and Chlewiska), and also by the
rich burghers of Szydowiec (who built tene-
ment houses and the town hall) the 17th
13
century witnessed an intensive exploitation
of local deposits of sandstone and its pro-
cessing in masons workshops. Elements of
architecture and sculptures in Warsaw tene-
ment houses and in the Royal Wawel Castle
in Krakow were made from the Szydowiec
sandstone. Besides, millstones, hand-mills
and whetstones were produced.
The town of Szydowiec had multinational res-
idents: the presence of Scotsmen was recorded
in 1576; they settled in 21 towns of the Sando-
mierz Voivodeship from the mid 17th century.
The presence of Jews is confirmed from the
late 16th century, and a community of Italians
lived in Szydowiec in the first half of the 17th
century. The Italians played an important role
in the economic life of the town and the region
as businessmen, merchants, builders, stonema-
sons and foundry men.
In villages, which were the property of the no-
bility and the Church, farming cultivation and
manufacturing economy (mills, windmills,
fulling-mills, breweries) were concentrated in
numerous manors, where serfs worked.
From the mid 17th century the area of the
present Szydowiec District went through
a period of decline and stagnation; the causes
were wars, e.g. the Polish-Swedish wars, fre-
quent epidemics and fires. The economic
boom occurred in the 18th century thanks to
the restoration of metallurgical production,
in which modern technologies of smelting in
blast furnaces were applied (the annual out-
put of a blast furnace amounted to approx.
200 tonnes of pig iron) in the environs of
Chlewiska (Stefankw, Nadolna, Aleksan-
drw). These facilities had finery forges for
decarburisation and elimination of waste ad-
mixtures of pig iron. Favourable conditions
for the development of ferrous metallurgy
occurred in the first half of the 19th century,
particularly after the repurchase of Szydowiec
County in 1828 by the Exchequer, within the
framework of the capitalist industrialisation
of the country undertaken by the govern-
ment of the Kingdom of Poland. Specialists
brought from Germany (mostly graduates of
the Mining Academy in Freiberg in Saxony)
and from Great Britain played a significant
role in the modernisation of mining and met-
allurgy, e.g. pudling furnaces were introduced
from 1838.
Transformations in the Kingdom of Poland
were stopped as a result of political, social
and economic sanctions imposed by the tsar-
ist authorities after the national risings of
1831 and 1863, which were supported by
the residents of the region. Apart from that,
brick-building ousted gradually the prevailing
wooden building, and the transport of raw
materials and industrial products, as well as
farming produce and craft products was facil-
itated by the construction and modernisation
of roads (in 1834 the Warsaw Krakow tract
through Orosko and Szydowiec), and from
1885 the railway line from Dbrowa Gr-
nicza to Dblin through Kielce and Radom
(near Szydowiec and Jastrzb).
Szydowiec became then and is to this day
an important stonework centre. Sandstone, ex-
tracted in quarries (the greatest active quarry is
in miw), was used in construction industry
as wall and facing stone. Besides, architectural
elements, sculptures and numerous wayside
figures and tombstones and other useful ob-
jects were made from sandstone.
140
From among many industrial establishments
which were built at the end of the 19th and
in 20th centuries, mention should be made
of numerous quarries, metal-works, tanneries
and the last charcoal blast furnace erected in
Chlewiska in 1892. At that time Szydowiec
also became known for the production of
britzskas, and in the interwar period for the
production of car bodies; driving gears were
brought from France and chasses were ex-
ecuted in Warsaw. The assembled vehicles
were the first taxis in Poland to operate in
Warsaw from 1928. Significant transforma-
tions occurred in the countryside, where peas-
antry was affranchised in 1864. It caused the
fall of the manor economy and cut down the
economic base of the landed gentry, although
they extorted modernisation of farming,
dissemination of machines and agricultural
tools (e.g. in the estates in Paww, Omicin,
aziska).
The area of the present district suffered a lot
during the two world wars. In the years
1914-1915 it was a site of combat between
Russian troops and those of Austria-Hun-
gary and Germany; the Austrian occupation
followed in 1915-1918 as result of which
industrial plants were destroyed and agri-
culture ravaged. In September 1939 regular
units of the Polish Army fought with the Ger-
man forces (8 September 1939 in the area of
Barak near Szydowiec), and from October
1939 to April 1940 the partisan squad of
Major Henryk Dobrzaski Hubal contin-
ued resistance. In retaliation the Germans
exterminated several villages, killed several
hundred peasants (244 male residents of the
village Skoby), and in the following years
they committed many executions and trans-
ported forced labourers to Germany. The
terror of the invader affected the Jews in
the Szydowiec ghetto; in 1942 and 1943
they were transported to the extermina-
tion camp in Treblinka. Among several un-
derground organisations the greatest activ-
ity was evinced by the Home Army (Armia
Krajowa), which apart from sabotage and
diversion actions, undertook fight with the
Germans within the framework of the ac-
tion Storm in 1944 (aid for Warsaw Ris-
ing between 1 August and 2 October 1944),
amongst others at Antoniw and Ciechosto-
wice. After the war members of the Home
Army were persecuted and repressed. War
destructions and plunders during 5 years of
the German occupation and huge population
losses were felt many years after the war.
Natural values
The south-western part of the district (com-
munes: Chlewiska and partly Szydowiec)
were included in 1983 in the area of protected
scenery The Przysucha-Szydowiec Wood-
land, which embraces a part of compact
forest complex of the former witokrzyskie
Forest. It is characterised by exceptional natu-
ral values: multispecies woodland stands with
the predominance of the fir-tree and forest
habitats (alder swamp, forest growing on dry
land, peatbog), reservations of yew-tree, wa-
ter sources and water courses. The diverse
scenery create sandstone hills which are cut
by deep valleys.
On the area of the pleated Przedgrze Ieckie
[Ia Foreland] in the southeastern and the
central part of the district occur original rock
141
forms (sandstone outcrops), e.g. on Gra
Pieko [Hell Mountain] in the commune
Mirw.
The natural wealth of the district also includes
natural plant habitats (48 species) with stands
of the native fauna, including 150 species of
birds (mostly protected), and 33 relics of liv-
ing nature, such as beeches, common oaks
and chestnut oaks, yews, Norway maples and
sycamore maples, small and large leaved lin-
den trees, black poplar, wych elm. Monumen-
tal trees can also be met in the post-manor
parks in Chlewiska, Krzcicin, Mirw Stary,
aziska and Orosko, and the concentration
of ancient oaks south of Mirw.
Cultural values
The town of Szydowiec has been the most
important centre in the district since the Mid-
dle Ages. In the past it was the seat of the
Szydowiecki estates, and from the mid 16th
century the seat of the counts Radziwills. The
favourable economic development bore fruit
in the 16th century and the first half of 17th
century, which resulted in the construction of
the church and castle, the town hall and tene-
ment houses, whose remains were document-
ed in 1795 by Zygmunt Vogel in his painting
of the Great Market. These historic monu-
ments have survived to the present day and
enhance the attractiveness of the town.
To most precious and original ancient monu-
ments in the district include the late Gothic
St Sigismunds church in Szydowiec, erected
from local sandstone in the years 1493-1525.
The mastery of architecture and decorated
masonry and rich interior decorations, made
by the most outstanding builders, sculp-
tors and painters, were to be the evidence
of the aspiration of the founders, Odrow-
Szydowieckis, who treated the temple as
their ancestral mausoleum. It was enriched by
Radziwills endowments in the 17th century.
St Stanislas Church in Chlewiska, founded by
the Odrows, is older than the Szydowiec
parish church. Its Romanesque remains have
been preserved in the temple erected in the
early 16th century and extended in 1924. The
17th century St John the Baptists Church in
the locality Jastrzbiec, which belonged to
Krakow bishops, was given neo-Romanesque
forms in the years 1919-1928 by Architect
Jarosaw Wojciechowski.
From among numerous noble residences
only a few have been preserved: the castle
in Szydowiec and the palace complex in
Orosko; today they are culture centres; and
the manor house in Chlewiska has been adapt-
ed into a tourist hotel. Both in Szydowiec and
in Chlewiska, their owners, the Odrows,
built (probably in the 13th-14th centuries)
fortified castles: in Szydowiec in the flood
waters of the river, on a heaped and fortified
island; in Chlewiska on a hill near a brook. In
the 15th century the Odrow-Szydowieckis
raised a brick castle in the place of a former
one. It consisted of a residential building and
a gate tower connected with the defence wall.
In the years 1515-1526 it received the form
of a Renaissance stately residence. The castle
owes its present look to the reconstruction
undertaken in the first quarter of the 17th
century by the Radziwills and conducted
by the Italian builder Kasper Fodyga (Gas-
pare Fodige). The castle houses the unique
Museum of Folk Musical Instruments, the
142
Szydowiec Culture Centre and the Public
Library. The manor house in Chlewiska, situ-
ated on the hill in the park, was built in the
early 17th century in the place of the earlier
abode of the Odrow family, and in the 18th
and the first quarter of the 19th centuries it
was extended in classicistic forms.
Situated in the scenic park, the manor in
Orosko, with a neo-Renaissance little pal-
ace, designed by Architect Franciszek M.
Lanci (now a museum), has been since 1983
the seat of the Polish Sculpture Centre, where
Polish and foreign artists create their works.
An original work of the Renaissance archi-
tecture is the town hall in Szydowiec, with
a high tower, helmet and an attic, raised in
the Great Market in the years 1602-1629 by
Kasper Fodyga. Rebuilt after destructions in
the 19th century and in the years 1914 and
1945, it is the seat of the town authorities,
and the spacious cellars cut in the rock house
a restaurant. The original columns from the
turn of the 17th century, witnesses of the old
law the pillory and the place where con-
demned to death were stigmatised stand in
front of the town hall.
A trace of the numerous Jewish community
in Szydowiec is the cemetery at Wschodnia
Street, with 3,100 stone tombstones from
the years 1831-1942, which makes it one of
the greatest Jewish necropolises.
The iron foundry in Chlewiska, erected in
1892, is an unique monument of technol-
ogy. It operated until 1940 using charcoal as
fuel. Now it is thrown open to the public as
a department the Museum of Technology in
Warsaw. Of special interest is the headframe
(so called gichtocig) with a water crane, hall
of blowers with flywheels and steam-boilers
and the hall of reheaters. To blast-furnace
had a capacity 38.4 m
3
; 13 tonnes of pig-iron
were smelted within twenty-four hours.
A special manifestation of public activity was
the development of centres which exerted
both economic and cultural influence in the
area. In the 16th and in the first half of the
17th centuries Szydowiec as a multicultural
town was one of such centres. In the 19th and
20th centuries such centres included Chle-
wiska thanks to the activity of their owners:
Sotyks and Broel-Platers, and Orosko the
seat of Christianis and Brandts. Outstanding
politicians, artists, engineers and social work-
ers were active in these centres; the contrib-
uted to the development of civilisation and
culture in the region.
Chlewiska boasts of Wiktor Kozowski
(1858), a distinguished forester, author of
hunting and forest dictionaries and the ad-
mirable Library from Forest Trees, kept
in the Diocesan Museum in Sandomierz. An
original cast-iron monument in the form of
a shattered oak was erected in the cemetery in
Chlewiska in memory of Kozowski.
Translated by Andrzej Diniejko
143
144