MODA POLSKA (1890 1918)

I 1890 1900: epoka poezji Modej Polski, w trakcie ktrej nastpia krystalizacja programu. Wyznawano m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisaw Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz podejmowano take prby pisania literatury uspoecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan eromski). II 1900 1910: okres literatury zaangaowanej w sprawy kraju, podczas ktrego tworz m. in. Stefan eromski, Stanisaw Wyspiaski, Wadysaw Reymont, Gabriela Zapolska. Zwizana bya z twrczoci neoromantyczn. III po 1910 roku: faza schykowa, nastpuje rozrachunek z literatur Modej Polski.

Modernizm to okrelenie ogu kierunkw awangardowych w literaturze i sztuce w okresie 1880 1910, przeciwstawiajcych si realizmowi i naturalizmowi, wyraajcych dezaprobat wobec moralnoci mieszczaskiej, w dziaach kadcych nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm. To take jedna z wielu nazw Modej Polski lub jej pierwszego dziesiciolecia, odznaczajca si deniem do oryginalnoci, innowacyjnoci, krytycznym stosunkiem do tradycji i dokona przeszych epok. Termin symbolizm pochodzi z jzyka francuskiego (symbolisme), a dokadniej od tytuu manifestu Jeana Moreasa Le Symbolisme, ogoszonego w 1886 roku w Le Figaro i oznacza nurt literacki uksztatowany we Francji i w Belgii pod koniec XIX wieku, bdcy jednym z najwaniejszych prdw poetyckich koca wieku. Twrcy symbolizmu, czerpicy z bogatego filozoficznego zaplecza, przekonani o istnieniu niepoznawalnego zmysami bytu idealnego, wiecznego, mistycznego, prawdziwego wiata transcendentnego, ukrywanego przez wiat materialny, zniszczalny, empiryczny - skonili si w kierunku posugiwania si obrazem majcym swa odrbne znaczenia. Dekadentyzm by kierunkiem w literaturze francuskiej. Autorstwo nazwy (decadence - oznacza upadek, schyek epoki) przypisuje si Teofilowi Gautier. Rozwin si najpeniej w latach 80-tych XIX wieku. Badacze prdw twierdz, e przygotowa grunt pod inny kierunek - symbolizm. Dekadentyzm charakteryzowa sprzeciw wobec mieszczaskiego wiata, przekonanie o cakowitym upadku kultury, nieodwracalnym kryzysie sztuki i wszelkich ideologii, wyczerpaniu si wszystkich moliwoci artystycznych, przewiadczenie o tym, i kultura, cywilizacja i ludzka moralno kieruj si tylko kategoriami zysku i opacalnoci. Zapocztkowany w Polsce przez Tetmajera. Neoromantyzm to kierunek artystyczny drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku, nawizujcy do estetyki i twrczoci epoki romantyzmu (nazywano go rwnie nowym romantyzmem"). W Polsce termin ten zosta zapocztkowany midzy innymi przez Edwarda Porbowicza, autora artykuu Poezja polska nowego stulecia (1902). W literaturze ugruntowa si jako inna nazwa Modej Polski oraz nurt popierajcy wybujay indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie sfer duchow, niech do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz symbolizm jako rodek ekspresji pisarskiej. Poza tym neoromantyzm spowodowa odrodzenie si w Polsce problematyki niepodlegociowej, przywrcenie czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwanie z polityk ugodow i ustpliw wobec zaborcw. Impresjonizm to kierunek w malarstwie i literaturze uksztatowany we Francji w 1874 roku. Nazw zaczerpn od tytuu obrazu Claudea Moneta Impresja wschd soca i w jzyku francuskim oznacza odcinicie, wraenie, indywidualny, przelotny stan uczu (impression). Cho na pocztku odnosi si gwnie do malarstwa, z czasem zosta przeniesiony take do literatury Modej Polski. Terminem tym okrela si poezj o charakterze nastrojowym, ktra ukazuje wiat przez pryzmat wraliwoci jednostki, ktra nie musi okrela swych pogldw na wiat, moe pozosta intelektualnie bierna i przeywa nieokrelone doznania. Dziea impresjonistyczne cechuje subiektywizm, czyli podporzdkowanie wiata przedstawionego penego emocji, zmysowego - podmiotowi lirycznemu, migawkowo opisu, nastrj muzycznoci, liryzm. W malarstwie stosowano techniki oddajce wraenia wietlne, zaznaczajce gr wiatocieni, rozmyte kontury. Operowano barw, uywano jedynie czystych kolorw. Celem dziea literackiego, plastycznego czy muzycznego byo utrwalenie przelotnego wraenia i wzruszenia piknem chwili, przedstawienie wiata nie takim, jaki jest, ale takim, jakim go widzi artysta.

Ekspresjonizm to kierunek stworzony w Niemczech, ktrego nazwa pochodzi od aciskiego expressio i oznacza wyraz, wyraenie. Rozkwit prdu przypada na lata 1910 1925 (zosta szczegowo scharakteryzowany w latach I wojny wiatowej), cho tendencje ekspresjonistyczne pojawiy si wczeniej w epoce redniowiecza, baroku, romantyzmu. Po raz pierwszy terminu ekspresjonizm uy malarz francuski J.A. Merv. Aby oznaczy dziea sztuki plastycznej, w 1901 roku nada t nazw cyklowi swoich obrazw. Z kolei pierwsze prby formuowania regu kierunku pojawiy si w latach 1905-1906 w niemieckim czasopimie Die Erde.Gwny orodek ekspresjonizmu stanowia grupa Die Brucke zaoona w 1905 roku. W jej skadzie byli midzy innymi Kirchner, Heckel, SchmidtRottluff. Termin secesja pochodzi od aciskiego secessio oznaczajcego wycofanie si, odstpienie. Okrela si nim styl w sztuce modernistycznej i kulturze europejskiej i amerykaskiej. Narodzi si w Wiedniu okoo 1890 roku (przetrwa do okoo 1910). Jego nazwy rni si w zalenoci od krajw. I tak we Francji nazywany jest Art nouveau, w Anglii Arts and Crafts, w Niemczech Jugendstil lub Sezessionsstil, we Woszech Stile floreale lub Stile liberty, a w Polsce secesja, Moda Polska lub Styl 1900. Francuskie sformuowanie fin de sicle to okrelenie koca wieku lub koca pewnej ery. W tym kierunku przeomu XIX i XX wieku, dotyczcym wielu dziedzin (moda, kabaret, operetki, mniej literatura i wiatopogld), dominoway tendencje dekadenckie, czyli atmosfera schykowoci, koca cywilizacji i mierci dotychczasowej kultury. Polscy twrcy modopolscy: Filozofowie: Zaoenia Modopolskich twrcw: Kazimierz Przerwa-Tetmajer Artur Schopenhauer Jan Kasprowicz Fryderyk Nietzsche Popd rozumu Stefan eromski Henry Bergson Stanisaw Wyspiaski Pd yciowy Leopold Staff Sztuka jako lekarstwo na cierpienie wiat postrzegany jedynie zmysami za iluzj, pozr, zudne wyobraenie Wan rol odgrywa intuicja Odrzucenie wiary w istoty pozaziemskie Czowiek chce osign potg i moc Koncepcja nadczowieka wedug Nietzschego Krytyka mieszczaskiej moralnoci

Najistotniejsz w Nietzscheanizmie bya przeprowadzona krytyka obowizujcej moralnoci. Jego gwnym zarzutem wobec moralnoci opartej na wartociach chrzecijaskich byo oskarenie o to, i ma ona ujemne konsekwencje praktyczne: wychowanie mierzy gatunek ludzi. Nietzsche krytykowa chrzecijan za osabienie woli mocy i promowanie moralnoci niewolniczej. Krytyka ta dostaa aprobat w modernizmie jako symbol buntu przeciw zinstytucjonalizowaniu religii oraz filisterstwu (kulturze mieszczaskiej). Podstaw formuowan przez filozofa etyki (teorii nowej moralnoci) by kult ycia jako jedynej i nadrzdnej wartoci. Jego filozofia miaa si sytuowa poza dobrem i zem (kategoriami moralnymi opartymi na zasadach altruizmu, prymatu ducha, dobra wsplnego, wychowania). Stworzy te ide nadczowieka, ktrego cechowa miaa doskonao zarwno biologiczna jak i duchowa, dostojno i twardo wobec samego siebie. Istota ta yaby poza zasadami obowizujcymi reszt ludnoci czyli wanie poza dobrem i zem. Twrcy modernistyczni cechy nadczowieka skonni byli przypisywa artystom. Istot pogldw Schopenhauera byo przekonanie, i yciem ludzkim rzdzi bezrozumny popd (czsto pciowy) ktrego dziaanie jest pozbawione celu. Czowiekowi towarzyszy nieustanne cierpienie, ktrego przyczyny tkwi w niemonoci osignicia szczcia, nasycenia pragnie, spenienia. Moliwoci poznawcze czowieka s ograniczone rzeczywisto jest niepoznawalna. Dostrzega 3 sposoby wyzwolenia cierpienia: tworzenie sztuki; kontemplacja sztuki; nirwana stan w ktrym ustaj wszystkie popdy. Twrczo Tetmajera: Melodia mgie nocnych (Nad Czarnym Stawem Gsienicowym) to wiersz pochodzcy z II serii Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera i jeden z najpikniejszych lirykw podejmujcych tak popularn w okresie Modej Polski tematyk tatrzask. Nie dziwi, e ten niezwyky obraz wyszed spod pira poety, ktry spdzi dziecistwo na Podhalu. Tytu okazuje si w tym przypadku cennym i niezbdnym wprowadzeniem do lektury, przede wszystkim to

z niego dowiadujemy si, kto mwi w wierszu. Melodia, czyli uszeregowanie dwikw w czasie, zakada brak sw. Jak widzimy ju pierwsze sowo utworu to poetycka gra z czytelnikiem. Wiersz ten jest raczej pieni, nieco przypominajc partie chrw choby z dramatw Sowackiego, a nazwanie go melodi, potguje wraenie delikatnoci, nieuchwytnoci, rozmycia, nieprzekadalnoci na sowa opisywanego krajobrazu. Warto zwrci uwag, e podtytu kieruje czytelnika w stron konkretnego miejsca nad Czarny Staw Gsienicowy, nie jest to wic poetycka fantazja, lecz relacja z autentycznego, ale i subiektywnego widzenia... Z Tatr (widok ze winicy do doliny Wierchcichej) Brak konkretw geograficznych Gra sacrum(wito bliej Boga, ponad wszystkich) symbol, topos Dolina topos, wyjcie z problemw, znalezienie celu ()Patrz ze szczytu w d: pode mn Przepa rozwara paszcz ciemn Patrz w dolin, w dal: I jaka dziwna mi pochwyca Bez brzegu i bez dna tsknica, Nie wysowiony al. Evviva larte! (niech yje sztuka!) Kim jest artysta, czym sztuka, rola poety dla narodu: tosamo narodowa, kronikarz. Pozytywizm motywowa do pracy, literatura ma charakter dydaktyczny(skonno do zmiany postawy) Manifest

I strofa zwrcenie uwagi na warto pienidza - artyci, poeci => sztuka nie zginie Horacy II strofa buruazja-dbaj o jedzenie a nie o sztuk - artyci niedoceniani (jak jesienny li), przemijaj, yj krtko III strofa duma wartoci i bogactwem - artysta krlem bez ziemi, orze ze zamanymi skrzydami, sztuka najwaniejsza IV strofa pisanie - dar od Boga, talent do stworzenia wiata - sztuka ponad wszystko Koniec XIX wieku Przeklestwo? Walka? Byt przyszy? C wic jest? Rozpacz? Rezygnacja? Uycie? Lecz najwiksze z szyderstw czy nie moe rwna si z ironi biegu najzwyklejszych rzeczy? Wic za przykadem trzeba i skorpiona, co si zabija kiedy otocz go zerem? Ale czy mrwka rzucona na szyny moe walczy z pocigiem nadchodzcym w pdzie? Czy przez to mniej si cierpie bdzie, gdy si z poddaniem schyli po n gilotyny? Kto zliczy zgase soca i kres wiatki zgadnie? C wic jest? Co zostao nam, co wszystko wiemy, dla ktrych adna z wiar ju nie wystarcza? Jaka jest przeciw wczni zego Twoja tarcza. Ostatnie 2 pytania dotycz ludzi yjcych w XIX w, ktrzy odczuwaj niepokj (schopenhaueryzm), pytanie o system wartoci, bezradno, poddanie si.

Albatros Baudelaire Poeta jest ksiciem na oboku, ktry brata si z burz, a szydzi z ucznika. Lecz spdzony na ziemi i szczuty co kroku wiecznie si o swe skrzyda olbrzymie potyka. Sztuka dionizyjska powstaje w chwili uniesienia, jej domen jest muzyka; ywioowe, emocjonalne, subiektywne, zmysowe (od Dionizosa) Sztuka apolliska praca w spokoju, poprzedzona namysem i obserwacj; harmonijny, intelektualny, obiektywny (od Apollona) Ludzie Bezdomni synteza Tomasz Judym jako romantyk realizmu przedstawia si nastpujco: pragnie za wszelk cen, kosztem wasnego szczcia zmieni wiat, a konkretnie sytuacje najuboszych warstw. W jego postpowaniu moemy dostrzec pierwiastek prometeizmu, czyli jednej z charakterystycznych postaw epoki romantyzmu. Podobnie jak Konrad z III czci Dziadw jest gotw powici si cakowicie dla drugiego czowieka. Rnica pomidzy tymi dwoma bohaterami polega na tym, i Konrad wystpuje przeciwko Bogu, natomiast Judym sprzeciwia si okrutnym prawom, ktre rzdz wiatem w sposb niezwykle bezwzgldny, godzc szczeglnie bolenie w najbiedniejszych. Doktor Judym to zdecydowanie romantyk, ale yjcy w czasach realizmu. Nie patrzy trzewo na wiat, nie uznaje kompromisw, w swoim yciu przyjmuje postaw skrajn. Judym nie umie waciwie oceni wasnych moliwoci, ani ogranicze. Judym to Hamlet wspczesny eromskiemu. Trudno dylematu obydwu bohaterw polega na tym, ze widz oni zbyt jasno, by zachowa spokj, e jedynie przywracajc wiat do normy odzyskaj sami rwnowag wewntrzn. Hamleta i Judyma czy rwnie motyw nieszczliwej mioci, a raczej powicenia jej dla celw wyszych. Jak wiadomo Hamlet umar. Co spotkao wic Tomasza Judyma? Na temat zakoczenia moemy tylko snu domysy. Ale czy porwnanie eromskiego dotyczy tylko cech charakteru obu postaci? A moe chodzio mu o cos wicej? Hamlet jako jednostka niezwykle wraliwa nie potrafi y w wiecie penym zakamania i zbrodni. Nie mg i nie chcia pogodzi si z tak rzeczywistoci. Dlatego musia umrze. Czy z Judymem stao si podobnie? Chybiony pozytywista. Pierwsza z nich zwizana jest z umiejscowieniem w czasie akcji powieci, a konkretnie z nastrojami, jakie zaczy panowa pod koniec XIX i na pocztku XX wieku. Inteligencja znudzona jest ju hasami niesienia pomocy najbiedniejszym, kady dba o wasne interesy i jest zajty tylko sob. Im bliej koca wieku, tym nastroje byy bardziej dekadenckie, wikszo ludzi zacza zastanawia si nad sensem swojego ycia.... Ta swoista atmosfera koca wieku sprawiaa, e sytuacja Judyma bya do trudna. Z kadej strony napotyka mur, najczciej w postaci braku zainteresowania ze strony innych (np. niech warszawskiego rodowiska lekarzy). Drug interpretacj opr na wypowiedzi samego Judyma: Nie mog mie ani ojca, ani matki, ani ony, ani jednej rzeczy, ktr bym przycisn do serca z mioci, dopki z oblicza ziemi nie znikn te pode zmory (...). Doktor mwi z oblicza ziemi. Pragnie wic rzeczy moim zdaniem niewykonalnej, przynajmniej siami jednej istoty ludzkiej. A tymczasem haso pracy u podstaw wie si z wykonaniem zada najpilniejszych i elementarnych, czyli po prostu podstawowych. W Judymie odzywa si owy niespokojny duch romantyka- chce widzie efekt globalny, czsto zapominajc o tym, e najpierw naley stworzy podstawy, a dopiero potem mona przej do szerszych dziaa.