wiczenie nr 1 WAHADO MATEMATYCZNE

Aleksandra Zikowska STRESZCZENIE

Mierzc ponisze wartoci stoperem, zmierzono: Cz pomiarowa I: jednokrotny okres wahao wahada; Cz pomiarowa II: poczwrny okres wahao wahada; Cz pomiarowa III: dziesiciokrotny okres wahao wahada, mierzony przy rnych odlegociach rodka cikoci wahada od sufitu; Otrzymano wyniki: ( ) Cz pomiarowa I: ) Cz pomiarowa II: ( ) (
( )

MODEL TEORETYCZNY
Rozwaany jest przypadek, w ktrym wahado wprowadzono w drganie o niewielkim kcie wychylenia, kiedy to okres drgao nie jest zaleny od kata wychylenia. Zaoono, e tor ruchu wahada by moliwie zbliony do linii prostej, tzn. wahado nie poruszao si po elipsie, ani nie zostao wprawione w ruch obrotowy. Przyjto rwnie, e wahado zachowuje si jak punkt materialny, zawieszony na niewakiej i nierozcigliwej nici. Stwierdzono, e rodek cikoci wahada znajduje si w centralnym punkcie kuli, przy zaoenie, i jest ona zbudowana z jednorodnego materiau. Opory powietrza w ruchu wahada pominito.

UKAD DOWIADCZALNY I METODA POMIARU

Za pomoc miarki o dokadnoci 1mm zmierzono odlegod l rodka cikoci wahada, od sufitu, po czym wykonano 216 pomiarw pojedynczego okresu T drgao wahada (Tabela 1.) przy pomocy stopera o dokadnoci 0,01s. Przy tej samej dugoci wahada dokonano pomiaru 54 okresw poczwrnego okresu ( ) drgao wahada (Tabela 2.)oraz 5 okresw dziesiciokrotnego okresu ( ) drgao wahada (Tabela 3.). Nastpnie przy trzech innych, rnicych si od siebie, dugociach wahada wykonano kadorazowo 5 pomiarw dziesiciokrotnego okresu ( ) drgao (Tabele 3.). Wszystkie pomiary czasu wykonano tym samym stoperem. Ukad dowiadczalny zaprezentowano na Rysunku.1.

Rys.1. Ukad dowiadczalny sucy do pomiarw rednicy kuli oraz odlegoci l rodka cikoci wahada od sufitu. 1

WYNIKI POMIARW
Tabela 1.Wyniki pomiarw pojedynczego okresu wahao wahada T wraz z liczb porzdkow Lp. Lp. T [s] Lp. T [s] Lp. T [s] Lp. T [s] Lp. T [s] Lp. T [s] 1 3,35 37 3,41 73 3,28 109 3,35 145 3,50 181 3,41 2 3,35 38 3,41 74 3,31 110 3,41 146 3,41 182 3,35 3 3,28 39 3,32 75 3,41 111 3,41 147 3,44 183 3,42 4 3,37 40 3,47 76 3,28 112 3,28 148 3,44 184 3,35 5 3,35 41 3,44 77 3,35 113 3,37 149 3,32 185 3,41 6 3,41 42 3,35 78 3,41 114 3,35 150 3,35 186 3,35 7 3,41 43 3,41 79 3,47 115 3,35 151 3,35 187 3,37 8 3,44 44 3,35 80 3,44 116 3,37 152 3,35 188 3,32 9 3,37 45 3,37 81 3,35 117 3,35 153 3,44 189 3,32 10 3,50 46 3,47 82 3,32 118 3,37 154 3,47 190 3,50 11 3,44 47 3,35 83 3,28 119 3,32 155 3,32 191 3,47 12 3,41 48 3,25 84 3,37 120 3,35 156 3,44 192 3,35 13 3,41 49 3,37 85 3,38 121 3,41 157 3,32 193 3,35 14 3,44 50 3,41 86 3,44 122 3,37 158 3,37 194 3,41 15 3,50 51 3,37 87 3,35 123 3,32 159 3,28 195 3,35 16 3,37 52 3,41 88 3,37 124 3,27 160 3,37 196 3,44 17 3,44 53 3,37 89 3,35 125 3,41 161 3,28 197 3,41 18 3,44 54 3,47 90 3,35 126 3,47 162 3,35 198 3,31 19 3,28 55 3,47 91 3,41 127 3,53 163 3,35 199 3,42 20 3,37 56 3,32 92 3,37 128 3,41 164 3,41 200 3,28 21 3,44 57 3,37 93 3,44 129 3,37 165 3,35 201 3,35 22 3,37 58 3,41 94 3,37 130 3,35 166 3,42 202 3,35 23 3,44 59 3,41 95 3,28 131 3,37 167 3,50 203 3,37 24 3,35 60 3,35 96 3,25 132 3,37 168 3,44 204 3,41 25 3,37 61 3,35 97 3,32 133 3,37 169 3,35 205 3,22 26 3,28 62 3,44 98 3,35 134 3,37 170 3,37 206 3,37 27 3,27 63 3,44 99 3,28 135 3,35 171 3,35 207 3,32 28 3,37 64 3,32 100 3,35 136 3,37 172 3,37 208 3,37 29 3,37 65 3,37 101 3,44 137 3,35 173 3,37 209 3,37 30 3,28 66 3,35 102 3,28 138 3,41 174 3,35 210 3,28 31 3,41 67 3,28 103 3,35 139 3,44 175 3,37 211 3,25 32 3,53 68 3,37 104 3,44 140 3,44 176 3,50 212 3,35 33 3,44 69 3,35 105 3,37 141 3,37 177 3,41 213 3,35 34 3,41 70 3,37 106 3,35 142 3,28 178 3,47 214 3,32 35 3,44 71 3,35 107 3,35 143 3,35 179 3,37 215 3,35 36 3,53 72 3,37 108 3,35 144 3,37 180 3,42 216 3,28

Tabela 2. Wyniki pomiarw poczwrnego okresu wahao wahada T Lp. Lp. Lp. Lp. ( ) [s] ( ) [s] ( ) [s] ( ) [s] 1 13,50 10 13,55 19 13,50 28 13,52 2 13,59 11 13,51 20 13,45 29 13,48 3 13,55 12 13,50 21 13,49 30 13,44 4 13,44 13 13,44 22 13,41 31 13,47 5 13,50 14 13,47 23 13,49 32 13,49 6 13,47 15 13,50 24 13,50 33 13,50 7 13,49 16 13,45 25 13,56 34 13,42 8 13,47 17 13,47 26 13,41 35 13,49 9 13,47 18 13,47 27 13,42 36 13,41

wraz z liczb porzdkow Lp. Lp. Lp. ( ) [s] ( ) [s] 37 13,52 46 13,47 38 13,55 47 13,47 39 13,45 48 13,41 40 13,47 49 13,55 41 13,50 50 13,66 42 13,47 51 13,47 43 13,44 52 13,41 44 13,50 53 13,38 45 13,50 54 13,41
( )

Tabela 3. Wyniki pomiarw dziesiciokrotnego okresu wahao wahada

przy rnych 1972 28,22 28,37 28,35 28,25 28,37 2796 33,59 33,63 33,56 33,66 33,68

[s]

odlegociach l rodka cikoci wahada od sufitu. l [mm] 1461 1586 Pomiar 1 24,47 25,37 Pomiar 2 24,44 25,47 Pomiar 3 24,28 25,32 Pomiar 4 24,75 25,25 Pomiar 5 24,47 25,50

ANALIZA DANYCH
Cz pomiarowa I Na podstawie Tabeli 1. obliczono redni wartod pojedynczego okresu wahao wahada Nastpnie obliczono kwadrat niepewnoci pojedynczego pomiaru ze wzoru:
( )

. (1)

Gdzie m ilod wykonanych pomiarw(tu:216) - i-ty pomiar w prbce - rednia m pomiarw Uzyskano wynik . Obliczono rwnie kwadrat niepewnoci standardowej redniej okresu drgao wahada ze wzoru:
( ( ) )

216 pomiarw pojedynczego (2)

Uzyskano wynik

0,0000158783.

Do obliczenia niepewnoci pomiaru

posuono si wzorem:

(3)
) .

Otrzymano wynik

0,37. Wynika z tego, e

Korzystajc rwnie z danych z Tabeli 1., ale grupowanych czwrkami, dokonano analogicznych oblicze, korzystajc ze wzorw (1) i (2), i uzyskujc wyniki 0,001363978, 0,000025259.

Cz pomiarowa II Na podstawie danych w Tabeli 2. Obliczono wartod redni poczwrnych okresw drgao wahada, ktra wyniosa ( ) 13,480. Wykorzystujc wzory (1), (2) i (3), uzyskano wyniki 0,002566038,

0,000047519,

0,009.Ostatecznie
( )

( )

) . ,

Dla jednej czwartej poczwrnego okresu

draga wahada wartoci te wyniosy

( ) . 0,000160377, 0,000002970, 0,006. Zatem Porwnujc powysze wartoci, widzimy, e pojedynczy okres drga wahada wyznaczony na podstawie jednej czwartej poczwrnego okresu ( ) drga rni si od tego wyznaczonego na podstawie bezporednich pomiarw. Jednake dokadno pomiaru tego pierwszego jest znacznie wiksza, prawdopodobnie z uwagi na wiksz atwo w uchwyceniu przez obserwatora poczwrnego ni pojedynczego okresu drga.

Cz pomiarowa III
Posugujc si danymi z Tabeli 3, wykonano obliczenia zamieszczone w Tabeli 4., na podstawie ktrych stworzono wykres zalenoci kwadratu redniego dziesiciokrotnego okresu ( ) drga wahada od odlegoci l rodka cikoci wahada od sufitu, ktry przedstawiono na Rysunku 2. Tabela 4. Zaleno kwadratu redniego dziesiciokrotnego okresu ( ) drga wahada od odlegoci l. Kwadrat redniego dziesiciokrotnego odlego l [mm] 2 okresu ( ) drga wahada [s ] 1 435,00 599,37 1 560,00 644,25 1 946,00 801,57 2 770,00 1 130,57
1,300 1,200 1,100 1,000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 250 500 750 1,000 1,250 1,500 1,750 2,000 2,250 2,500 2,750 3,000 3,250

kwadrat redniego dziesiciokrotnego okresu drga wahada [s2]

odlegoci l rodka cikoci wahada od sufitu [mm]

Rys 2. Wykres zalenoci kwadratu redniego dziesiciokrotnego okresu ( ) drga wahada od odlegoci l rodka cikoci wahada od sufitu. Wida wyranie, i zaleno ta ma charakter liniowy. Wzr funkcji przechodzcej przez punkty na wykresie wyraa si wzorem y = 0,3995x + 23,744.

DYSKUSJA WYNIKW I PORWNANIE Z MODELEM TEORETYCZNYM

Wyniki z Tabeli 1. posuyy do stworzenia histogramw, zamieszczonych na Rysunku 3. i 4. Maj one te same przedziay histogramowania.
0.30 0.25 0.20

czstod p

0.15 0.10 0.05 0.00

T[s]

Rys 3. Rozkad dugoci pojedynczego okresu T drgao wahada. Histogram przypomina swym rozkadem rozkad Gaussa[1], gdzie najwiksze prawdopodobieostwo wystpienia waciwego wyniku wystpuje w przedziale zawierajcym maksimum funkcji. Rozbienoci mog wynikad z niedokadnoci pomiaru. W miar zwikszania prbki maleje czstod w przedziaach skrajnych, a ronie tam, gdzie znajduje si wynik. redni pojedynczy okres T wahao wahada wynosi 3,38s i znajduje si w przedziale 6., a wic tam, gdzie jest maksimum. W przedziale ( )s znajduje si 0,46% wynikw.
0.30 0.25 0.20

czstod p

0.15 0.10 0.05 0.00

T[s]

Rys 4. Rozkad dugoci pojedynczego okresu T drgao wahada, wyznaczonego ze redniej czterech kolejnych pomiarw. 5

Wyniki z Tabeli 2. posuyy do stworzenia histogram, przedstawionego na Rysunku 5. Ma on te same przedziay histogramowania co histogramy przedstawione na Rys 3. i 4.

0.80

0.75

0.70

0.65

0.60

0.55

czstod p

0.50

0.45

0.40

0.35

0.30

0.25

0.20

0.15

0.10

0.05

0.00

T[s]

Rys 5. Rozkad dugoci pojedynczego okresu T drgao wahada, wyznaczonego jako poczwrnego okresu drgao ( ). Chocia na Rys 3. wartoci s najbardziej rwnomiernie rozoone, jest on podobny do Rys 4., ktry ma najwiksz czstod w przedziale 6., ale te i 7., wic maksimum nie jest w nim wyranie zarysowane. Najlepiej wskazujcym na waciwy wynik jest Rys 5., na ktrym czstod w przedziale 6. jest znacznie wiksza ni w pozostaych przedziaach, a czstod w przedziaach najbardziej oddalonych od wyniku wynosi 0.

Prbk 216 danych opisujcych pojedyncze okresy drgao T podzielono na k podprbek, gdzie * +, zawierajcych n elementw, gdzie * +. Dla kadej prbki obliczono sum kwadratw odchyleo pojedynczego pomiaru od redniej ( ) , dla podprbki zawierajcej n elementw, ze wzoru:
( )

( ) )

(4) gdzie - i-ty pomiar w podprbce ( ) - rednia pomiarw dla podprbki, zawierajcej n elementw Nastpnie obliczono redni tych sum ( ) , dla podziau na k podprbek, zawierajcych n elementw, ze wzoru:
( )

( )

(5)

Wyniki obliczeo zamieszczono w Tabeli 5. Tabela 5. Zalenod redniej sum ( ) kwadratw odchyleo pojedynczego pomiaru od redniej od iloci n elementw w podprbce. ilod n elementw w podprbce rednia sum ( )
0,0028 2 0,0053 3 0,0083 4 0,0142 6 0,0226 8 0,0245 9 0,0364 12 0,0567 18 0,0754 24 Dla kadego podziau obliczono take odchylenie standardowe rednich zawierajcych n elementw, ze wzoru:
( ) ( ( ) )

( )

dla kadej z podgrup, (6)

Gdzie - rednia z 216 pomiarw pojedynczego okresu drgao wahada T Wyniki obliczeo zamieszczono w Tabeli 6. Tabela 6. Zalenod odchylenia standardowego rednich ( ) dla kadej z podgrup, zawierajcych n elementw, od iloci n elementw w podprbce. ilod n elementw w podprbce odchylenie standardowe rednich ( ) 2 0,00201 3 0,00166 4 0,00136 6 0,00108 8 0,00061 9 0,00073 12 0,00045 18 0,00040 24 0,00032 7

Na podstawie Tabeli 5. stworzono wykres, zaprezentowany na Rysunku 6.

rednia suma kwadratw odchyle pojedynczego pomiaru od redniej
0.08 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

liczebno podprbki n

Rys.6. Wykres zalenoci redniej sumy ( ) kwadratw odchyleo pojedynczego pomiaru od liczebnoci podprbki n. Na podstawie Rys.6. stwierdzono, e rednia suma ( ) kwadratw odchyleo pojedynczego pomiaru od redniej wzrasta wraz ze zwikszaniem sie liczebnoci podprbki n. Prosta, przechodzca przez punkty, zaznaczone na wykresie, nie przecina jednak ukadu wsprzdnych w punkcie (0,0), tylko (1,0), co widad we wzorze (6). Aby wzr funkcji liniowej, opisywanej tym wzorem, przechodzi przez punkt (0,0), naley poddad go translacji o wektor [-1,0]. Na podstawie Tabeli 6 stworzono wykres, przedstawiony na Rysunku 7.
odchylenie standardowe rednich
0.0035 0.0030 0.0025 0.0020 0.0015 0.0010 0.0005 0.0000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

liczebno podprbki n

Rys. 7. Wykres zalenoci odchylenia standardowego rednich

( )

od liczebnoci podprbki n.

Zauwaono, e funkcja przedstawiona na Rys.7 jest funkcj eksponencjaln, czyli funkcj wykadnicz o podstawie rwnej e, takiej samej jak ma logarytm naturalny. Aby bya to linia prosta, wykonano wykres logarytmu odchylenia standardowego rednich ( ) od logarytmu liczebnoci prbki n, przedstawionego na Rysunku 8. Wartoci, z ktrych korzystano, przy sporzdzaniu wykresu, przedstawiono w Tabeli 7.

Tabela 7. Zalenod logarytmu z odchylenia standardowego rednich log elementw w podprbce. log ( ) log n 0,30 -2,70 0,48 -2,78 0,60 -2,87 0,78 -2,97 0,90 -3,21 0,95 -3,14 1,08 -3,34 1,26 -3,40 1,38 -3,50

( )

, od logarytmu z iloci n

1.00 0.50 -0.50 0.00 0.00 -0.50 -1.00 0.50 1.00 1.50 2.00

logs2

-1.50 -2.00 -2.50 -3.00 -3.50 -4.00 -4.50

logn

Rys. 8. Zalenod logarytmu z odchylenia standardowego rednich log elementw w podprbce.

( )

, od logarytmu z iloci n

Aby krzywa regresji, czca punkty na Rys. 8. bya prost przecinajc ukad wsprzdnych w punkcie (0,0), to wzr funkcji musi mied postad y=ax, nie mog wystpowad wyrazy wolne, czyli: Wynika z tego, e:
( )

Sporzdzajc wykres takiej zalenoci (Rys.9.), na podstawie danych zamieszczonych w Tabeli 8., stwierdzono, e krzywa regresji przecina o y nieznacznie powyej zera. Ta niedokadnod moe wynikad z zaokrglania wynikw porednich, bd niedokadnoci pomiarw.

Tabela 8. Zalenod odchylenia standardowego rednich ( ) dla kadej z podgrup, zawierajcych n elementw, od odwrotnoci iloci n elementw w podprbce. odwrotnoci iloci n elementw w podprbce odchylenie standardowe rednich ( )
0,500 0,333 0,250 0,167 0,125 0,111 0,083 0,056 0,042 0,00201 0,00166 0,00136 0,00108 0,00061 0,00073 0,00045 0,00040 0,00032

0.0035

odchylenie standardowe rednich

0.0030 0.0025 0.0020 0.0015 0.0010 0.0005 0.0000 -0.1 0.0 -0.0005

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

odwrotno liczebnoci podprbki n

Rys. 9. Wykres zalenoci odchylenia standardowego rednich

( )

od liczebnoci podprbki n.

WNIOSKI
W zwizku z powyszym wywnioskowano, i naley poprawid dotychczasowy wzr(6) na odchylenie standardowe redniej w nastpujcy sposb:
( ) ) ( ( ) ( )

(7)

LITERATURA
[1] Metody opisu i wnioskowania statystycznego, J. Wawrzynek, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wrocaw, 2007

10