Piotr Maczyski student II roku etnologii i antropologii kulturowej studiw magisterskich

Pojcie rasy w rozwoju historycznym. Zarys zagadnienia

Ludzie od wiekw postrzegali biologiczne i kulturowe zrnicowanie czowieka. Zasig tych obserwacji zaleny by od miejsca zamieszkania danej grupy i stopnia jej mobilnoci. Przemierzajcy olbrzymie obszary Wikingowie, wyobraali sobie obce krainy jako zamieszkane przez olbrzymy, kary i smoki, ale take, jak wspomina Yglingsaga, przez Murzynw1. Zamieszkujce odlege ziemie istoty miay si charakteryzowa specyficzn anatomi. Przykadowo mogy posiada olbrzymi wzrost, czy te jedno oko na rodku gowy 2. Odmienny wygld i zachowania obcych wymagay niekiedy wyjanie. Wedug biblijnego mitu, przodkiem Czarnoskrych by syn Noego Cham. Jego haniebny czyn (drwi on bowiem z nagoci pijanego ojca)3, spowodowa cignicie na niego i jego potomkw Boej kary. Odtd mia by czarny, chodzi na nago, jego wosy stay si skrcone, a czonek nieprzyzwoicie wyduony. W wyniku przeklestwa, Cham nabra skonnoci do kradziey i lubienoci, a jego niechlubne przeznaczenie koncentrowao si na niewolniczej subie prawowiernym4. Natomiast antyczni Grecy skonstruowali interpretacj wygldu i cech charakteru Afrykanw w oparciu o koncepcj klimatyczn. Spalony socem Etiop wizany by z groteskowym wyolbrzymieniem czci ciaa i niekontrolowanym, dzikim zachowaniem, na ktre wpywaa podobno gorca temperatura5. Wiedza o ludzkiej rnorodnoci zwikszya si znacznie od momentu wielkich odkry geograficznych w XVI, a pniej XVII i XVIII w. Kontakty spoecznoci zamieszkujcych odlege przestrzenie globu stay si coraz czstsze, a wraz z nimi pojawiay si nowe informacje. Europejscy podrnicy nie przekazywali jednak relacji czystych i obiektywnych, lecz byy one silnie skaone kulturowymi imputacjami. eglarze znali
1

G. Dumzil, Bogowie Germanw: szkice o ksztatowaniu si religii skandynawskiej, tum. A. Gronowska, Warszawa 2006, s. 17-18. 2 M. Zbek, Biali i Czarni, Postawy Polakw wobec Afryki i Afrykanw, Warszawa 2007, s. 55. 3 By moe prawdziwym przewinieniem bya, dokonana przez Chama, kastracja Noego. 4 R. Graves, R. Patai, Mity hebrajskie. Ksiga Rodzaju, tum. R. Gromadzka, Warszawa 1993, s. 124-125. 5 D. M. Friedman, Pan niepokorny: kulturowa historia penisa, tum. J. Kolczyska, Warszawa 2003, s. 135.

wspomniane, staroytne wizje dotyczce obcych6. Uzupeniono je o obrazy chrzecijaskiej proweniencji, zgodnie z ktrymi Czarnych wizano z diabem7. Zakodowane w umysach odkrywcw stereotypowe przewiadczenia silnie wpyway na sposb postrzegania napotkanych spoeczestw. Do europejskiej publicznoci trafiay za doniesienia potwierdzajce wczeniejsze wyobraenia, bowiem tylko dostosowane do spoecznych oczekiwa, obserwacje uwaano za godne odnotowania. Poszukiwano wic przejaww dzikoci, kanibalizmu i odmiennego ciaa. Std przykadowo ludowi Azande przypisano niezwyk anatomi, ktrej cech szczegln mia by ogon8, a relacja Carla Friedricha Brachmansa, XVIII-wiecznego podrnika niemieckiego, wspominaa o mieszkacach Wyspy Wielkanocnej o tak wielkim wzrocie, i europejscy marynarze wyprostowani przechodzili midzy ich nogami9. Na ksztat relacji wpywao rwnie niezrozumienie odmiennej obyczajowoci. Skpy, jak na obowizujce w Europie normy, strj kojarzony by z nagoci, a wic i lubienoci. Dziki nadinterpretacji zwyczajw maeskich utkano obraz afrykaskiego promiskuityzmu10. Gdy europejscy eglarze ogldali wirujce w tacu biodra polinezyjskich tancerek, mylnie odbierali taneczny ruch jako seksualn zacht 11. Jednoczenie naleao si obawia mieszkacw pozaeuropejskiego wiata z powodu ich demonicznych, czy kanibalistycznych praktyk. Strach przed obcymi bynajmniej nie paraliowa Europejczykw przed poznaniem pozaeuropejskich populacji. Ch skorzystania z dbr rnych zaktkw globu pchaa plenipotentw europejskiego handlu i imperializmu ku mieszkacom innych kontynentw. redniowiecze i renesans stay si okresami odkrywania obcych. Owiecenie przynioso ich konceptualizacj i uoglnienie. Spotkania z nimi wymagay wielu przemyle, ktre udzieliyby odpowiedzi na szereg pyta: kim oni s? Czy naley ich uzna za ludzi czy te za kuriozalne, nieludzkie monstra? Czy posiadaj dusz? Czy maj swoje miejsce w Biblii?12 Wzajemne stosunki silnie ukierunkoway mylenie o ludnoci pozaeuropejskiej. Iberyjscy zdobywcy, poddani krla Ferdynanda, uznali, i podbijani Indianie s
6 7

A. Melamed, The Image of the Black in Jewish Culture. A History of the Other, Londyn 2003, s. 196. K. Janicki, Diabe jako Murzyn. redniowieczne korzenie rasizmu, http://histmag.org/?id=1734 [dostp 11.04.2010]. 8 M. Zbek, op. cit., s. 48. 9 P. H. Buck, Wikingowie Pacyfiku, tum. M. i A. Posern-Zieliscy, Warszawa 1983, s. 185. 10 J. L. Morgan, Some Could Suckle over Their Shoulder. Male Travelers, Female Bodies, and the Gendering of Racial Ideology, 1500-1770 [w:] Skin Deep, Spirit Strong. The Black Female Body in American Culture, red. K. Wallace-Sanders, Ann Arbor 2002, s. 39-50. 11 S. Tcherkzoff, First Contacts In Polynesia: The Samoan Case (17221848). Western Misunderstandings about Sexuality and Divinity, Canberra 2008, s. 171. 12 W. J. Burszta, Wymiary antropologicznego poznania kultury, Pozna 1992, s. 18-29.

bezrozumnymi zwierztami. Z tego te powodu, rdzennych Amerykanw, ktrzy wpadli w sida europejskiego krlestwa, naley traktowa jak niewolnikw. Tymczasem odmienne nastawienie do dzikich prezentowa Koci. W 1493 r. Aleksander VI przyzna im status ludzi, ktrych naley chrzci. Czowieczestwo ludnoci indiaskiej potwierdzili, poprzez wpisanie jej w, wywodzce si od Adama i Ewy, drzewo genealogiczne, kolejni papierze Juliusz II i Pawe III. Nadal jednak pochodzenie mieszkacw odlegych kontynentw budzio zastanowienie. Zagadk by czas i sposb zasiedlenia Ameryk. Czy dokonaa go, jak mniema biskup Bossuet, rozproszona w trakcie pomieszania jzykw gorsza cz ludzkoci? A moe, jak twierdzi Jean Lry, s to, wygnani przez Hebrajczykw, potomkowie Chama? Czyby powstali przed Adamem, jak insynuowa w swej heretyckiej teorii, Isaac de la Peyrere? Ostatni pogld, rezerwujcy tre Biblii dla ludnoci judeochrzecijaskiej, a krelcy osobn histori obcych, kwalifikowa si w czasach swego powstania na stos. Wszystkie wspomniane przed momentem koncepcje, prezentuj etnocentryczny punkt widzenia, z godnie z ktrym Europa znajduje si w centrum wszechwiata, natomiast rubiee zamieszkane s przez ludno zdecydowanie gorsz13. Etnocentryczn postaw prezentowali take obrocy Indian. Biskup Bartolome de Las Casas, w swej Apologetica historia de los Indios, porwna obyczaje rdzennych Amerykanw z religiami antyku, a ich samych uzna za ludzi wolnych. Dlatego te nadaj si do chrystianizacji, a wic do przyjcia wyszej kultury kolonizatorw. W myl idei ewangelizatora, dzicy s rwni z nami pod wzgldem, danej przez Boga, wolnoci, nie za cywilizacji14. Wcieleniu czarnych Afrykanw w rol niewolnikw sprzyjay popularne wyobraenia, ktre genealogicznie wywodziy ich od, skazanego na suebno, Chama15. Ich kobiety miay podobno rodzi bez blu, co z jednej strony wiadczyo o ich wytrzymaoci, rozrodczoci i zdolnoci do pracy, z drugiej za, o nieludzkiej kondycji Czarnych. W okresie wczesnej nowoytnoci bowiem, to bolesny pord definiowa kobiet. Wynikajce z grzechu pierworodnego cierpienie, opieka nad ciarn i obawa o jej ycie, stanowio dziedzictwo Adama. Porodowych trudnoci unikn mogy jedynie istoty nienalece do Ludu Boego, jak wiedmy. Czyby afrykaskie kobiety nie byy adamowymi crkami 16? Czy przepa dzielca ich od czowieczestwa nie naley uzna za wystarczajce usprawiedliwienie
13 14

Ibidem. Ibidem, s. 20-21. 15 M. Zbek, op. cit., s. 48. 16 J. L. Morgan, op. cit., s. 52-56.

niewolnictwa? Wizj zwierzcoci Czarnych wspara te estetyka. Jak twierdzili Europejczycy, okropny wygld Afrykanw wiadczy o ich niewolniczym przeznaczeniu17. Tego typu pogldy budoway barier midzy europejskim, chrzecijaskim panem i jego normalnoci, a zniewolonymi, anormalnymi dzikimi18. Wkrtce tak skonstruowane stereotypowe spojrzenie miaa wesprze nauka19. W 1758 r., szwedzki przyrodnik zajmujcy si klasyfikacj organizmw ywych Karol Linneusz (1707-1778), dokona w swym dziele Systema Naturae podziau ludzkoci na konkretne typy rasowe. Kada z wymienionych grup wyrnia si miaa specyficznym wygldem i zachowaniem. Homo europaeus cechowa si, wedug biologa, bia skr, falistymi wosami, niebieskimi oczami, szlachetnoci, pomysowoci, obcisym strojem i praworzdnoci. Homo asiaticus zosta scharakteryzowany jako surowy, zachanny i podporzdkowany opinii innych. Swe ciao o tawej barwie, ciemnych oczach i wosach, nakrywa lunym odzieniem. Homo americanusem rzdzi zwyczaj. Mia on by jednoczenie wesoy i uparty. Posiada czerwon skr, czarne wosy i skpy zarost. Homo africanus zosta scharakteryzowany jako istota o czarnej skrze i czarnych, krconych wosach. Jego kobiety oceniono jako bezwstydne, a ich samych jako leniwych i podwadnych kaprysowi20. Obok niego mia istnie, poszukiwany przez podrnikw, Homo caudatus czowiek ogoniasty21. Owo zrnicowanie ludzkoci wynikao, wedug Karola Linneusza, z wpywu rodowiska naturalnego22. Klasyfikacja ta bya jednoczenie hierarchi poszczeglnych grup ludnoci. Jej autor gloryfikowa Europejczykw nadajc im pozytywne cechy charakteru, ale te uzna ich za najbardziej cywilizowanych. Mieszkacy innych kontynentw obdarzeni zostali, w zalenoci od ich podobiestwa do ludnoci europejskiej, gorszymi formami wadzy i mniejsz iloci cnt. Z pozoru nieistotny wygld, rwnie zajmuje istotne miejsce w etnocentryzmie Linneuszowskiej koncepcji. Wedug szwedzkiego biologa, Czarni s ras najbrzydsz, a ich nieestetyczne ciao, stanowi odbicie nieciekawej osobowoci23. Umieszczenie ludzkiej rnorodnoci w taksonomii organizmw ywych wpisuje si w oglne tendencje epoki do postrzegania rnic kulturowych w kategoriach biologicznych.
17 18

M. Zbek, op. cit., s. 193. J. L. Morgan, op. cit., s. 52. 19 R. Pankowski, Rasizm a kultura popularna, Warszawa 2006, s. 29. 20 J. P. Jackson, N. M. Weidman, Race, Racism, and Science: Social Impact and Interaction, Santa Barbara 2004, s. 15-16. 21 M. Zbek, op. cit., s. 102. 22 A. Fausto-Sterling, Gender, Race, and Nation. The Comparative Anatomy of Hottentot Women in Europe, 1815-17 [w:] Skin Deep, Spirit Strong. The Black Female Body in American Culture, red. K. Wallace-Sanders, Ann Arbor 2002, s. 73. 23 P. Mitter, The Hottentot Venus and Western Man. Reflections on the construction of beauty in the West [w:] Cultural Encounters. Representing Otherness, red. E. Hallam, B. V. Street, Nowy Jork 2000, s. 44.

Nauk za traktowano jak narzdzie, suce udowodnieniu i umotywowaniu niszoci, (s)kolonizowanych ras24. Pocztkowo sowo rasa penio rol synonimu dla sw nard i lud25. Formowanie pniejszego znaczenia tego terminu zwizane byo z nadawaniem znaczenia rnicom fizycznym i kulturowym26. Zwolennikiem owego zawenia pojcia do biologicznego sensu, a zarazem propagatorem charakterystycznego sownictwa, by Johann Blumenbach (17521840)27. Jednak mimo swego biologicznego uycia, rasa w pracach tego antropologa jest nieostra i arbitralna28. Ten, pracujcy na uniwersytecie w Getyndze, badacz historii naturalnej upowszechni w 1795 r. sw typologi, dzielc ludzi na pi odmian rasowych: kaukask, mongolsk, malajsk (brzow), czarn i czerwon. Blumenbach wywid rwnie w 1775 r. ras bia, w jego terminologii kaukask, z obszaru Kaukazu29. Kontynuatorem Blumenbachowskiej klasyfikacji by Samuel George Morton (1799-1851), ktry podzieli 5 ras na 22 rodziny i grupy narodw. Odmiany gwne uoy za w klasyfikacj, odpowiadajc ich poziomowi intelektualnemu i moralnemu: kaukazoidzi mieli by intelektualnie najbardziej uzdolnieni, mongoloidzi pomysowi i skorzy do nauki, przedstawiciele rasy malajskiej pomysowi i aktywni, Indianie niespokojni, niezdolni do nauki i mciwi, a Czarni elastyczni, leniwi oraz weseli. Wnioski wycignite przez obu badaczy, oparte zostay nie tylko na kolonialnych relacjach, lecz take na, speniajcych wczesne standardy naukowoci, badaniach cia, ktre miay uksztatowa pniejsz form refleksji nad rnorodnoci czowieka30. Nauka zaja si take problematyk pochodzenia poszczeglnych typw rasowych. Genealogiczne refleksje snute wok obcych czsto odmawiay im adamowego rodowodu. Szkocki sdzia, lord Henry A. Kames (1696-1782), twierdzi, i adne spoeczestwo, klimat, czy rodowisko nie s w stanie doprowadzi do takich rnic, jakie obserwowali europejscy odkrywcy. W swych Szkicach z historii czowieka z 1774 r. postulowa odrbne pochodzenie mieszkacw pozaeuropejskiego wiata. Jego myl kontynuowa Charles White (1728-1813), lecz w swej koncepcji szerzej uwzgldni rol klimatu. Stworzenie miaoby odby si osobno, a jego owoce miao by dostosowane do odpowiedniego, przewidzianego w akcie kreacji, rodowiska. Autor ten nie omieszka take w swej teorii zawrze ide hierarchii ras, gdzie
24 25

M. Zbek, op. cit., s. 61. R. Pankowski, op. cit., s. 46. 26 Ibidem, s. 59. 27 Ch. Ballas, B. Douglas, Foreign Bodies: Oceania and the Science of Race 1750-1940, Canberra 2008, s. 40. 28 Ibidem, s. 45. 29 A. Peck, W poszukiwaniu tosamoci. Rasizm w amerykaskich koncepcjach religijnych, Krakw 2007, s. 24. 30 J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 45-47.

Biali znajdowaliby si na jej szczycie, Czarni na dole, a inne rasy pomidzy obiema skrajnymi odmianami czowieka. Inni badacze skupili si na problematyce wpywu rodowiskowego, ktry miaby przesdza o przeksztaceniu poszczeglnych gazi ludzkoci i powstaniu rnorodnoci czowieka31. Kolor skry interpretowano jako zewntrzn oznak rnic wewntrznych, ktre to miay by przystosowaniem do otaczajcych ciao warunkw32. Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) podj tematyk interakcji organizmu z otoczeniem i sformuowa teori uywania-nieuywania, ktra mwia o zmianie organw w przypadku intensyfikacji bd redukcji ich uycia. Pod wpywem ewolucjonizmu Karola Darwina (O powstaniu gatunkw 1859 r.) opracowano fizyczne wskaniki, jak kolor skry czy stopie wysunicia czci twarzowej czaszki, umieszczajce grup na drabinie ewolucji33. Pogldy o rasowej wyszoci Europejczykw i o demiurgicznej roli Boga stanowiy wsplny element koncepcji zarwno poli-, jak i monogenistycznych. Spr midzy akcentujcymi odosobniony rodowd rnych grup ludzkich poligenetykami i monogenetykami, ktrzy mwili o jednej gazi czowieka, dotyczy zmian, jakie mog zaj pod wpywem odmiany warunkw rodowiskowych. Zastanawiano si, czy kolorowi s w stanie, dziki polepszeniu swej sytuacji, przeskoczy dzielc ich od Biaych, cywilizacyjn przepa34. Jeli obcy mog by zdegenerowan form nas, to czy rnice mog znikn przy zmianie klimatu, odywiania lub zwyczajw35? Wspomniana estetyczna hierarchia rasowa Karola Linneusza nie stanowi zjawiska niezwykego, lecz wpisuje si w tradycyjne postrzeganie cznoci sfery cielesnej z duchow, intelektualn czy moraln. Popularna od XVI stulecia nauka o sygnaturze zakadaa, i wewntrzne przymioty czowieka s odzwierciedlane w jego wygldzie zewntrznym. Zgodnie z t koncepcj ciao spenia rol sygnatury duszy. Tak skonstruowane zaoenie stao si pniej podstawowym elementem opartego na etnocentrycznej estetyce wartociowania ras36. Zwizkami midzy budow cielesn a charakterem zaja si fizjonomika, ktrej propagatorem by szwajcarski pastor, poeta i mistyk Johan Kaspar Lavater (1741-1801). Naukowa refleksja wica ciao z charakterem, zainteresowaa si np. nosem. Zgodnie z popularnymi pogldami, kady odbiegajcy od normy nos mia charakteryzowa ludzi
31 32

Ibidem, s. 39. Ch. Ballas, B. Douglas, op. cit., s. 39. 33 Y. T. Moses, Antropologiczne mylenie o rasie. Zrnicowanie wrd ludzi, konstrukcja kulturowa, podwaanie mitw [w:] Myle jak antropolog, red. P. C. Rice, P. C. Salzman, tum. O. i W. Kubiscy, Gdask 2009, s. 219-220. 34 J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 41. 35 Ch. Ballas, B. Douglas, op. cit., s. 37. 36 K. Uzarczyk, Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykadzie lska w latach 1924-1944, Toru 2003, s. 20.

niezwykych, nie-ludzi37. Peter Camper (1722-1789) holenderski anatom, utworzy w 1791 r. kt twarzowy38, ktry, poprzez linie krelone od czoa do grnej wargi, wyznacza granice ludzkiej budowy cielesnej. Ostro owych linii miaa sprawia, i profil stawa si bardziej zwierzcy. Najbardziej za nosowo odrniajcym si narodem mianowano garbatonosych, zgodnie z malarstwem XVII w., ydw. ydowski nos brano za za specyficzny dowd ich seksualnie wybujaego temperamentu i niezwykej podnoci39. Podobne pogldy, czce wygld z osobowoci, kontynuowano w XIX w., kiedy to anatom Edward Cope twierdzi, i kada cecha ciaa ma swj odpowiednik w umyle40, a Cesare Lambroso (1836-1909) sformuowa w 1876 r. teori urodzonego przestpcy, zgodnie z ktr przestpczy charakter dao si wyczyta z rysw twarzy41. Tworzcy na pocztku XIX w. klasyfikacj organizmw ywych, francuski biolog Georges Cuvier opar swe rozwaania na temat stopnia rozwoju gatunkw na badaniach ukadu nerwowego. Jego najbardziej reprezentatywnym elementem staa si, jako siedlisko mzgu, czaszka42. Na podstawie gowy za mona, zgodnie z Cuvierowsk koncepcj, dokona moralnej i intelektualnej hierarchizacji ras. Pojawi si wic postulat: zbierajmy czaszki! To dziki zbieractwu Johanna Blumenbacha czy Samuela Mortona powstay opisane koncepcje rasowe43. Kt twarzowy Campera zosta zastpiony, obliczanym przez mierzenie szerokoci i dugoci gowy, indeksem cefaliczym szwedzkiego antropologa Andersa Ratziusa (1796-1860)44. Dokonano take podziau na typy czaszkowe dolichocefaliczny (dugogowy) i brachycefaliczny (krtkogowy), ktre miay by zauwaalne w rysach twarzy np. poprzez wyrnienie prognatycznej szczki45. Tak skonstruowane koncepcje bada kontynuowa austryjacki neurolog Franz J. Gall (1825-1895), twrca frenologii sztuki czytania cech psychicznych z zagbie i wypukoci czaszki 46. Kolonialne kolekcje cia nie koczyy si wycznie powyej szyi. Przykadowo Cuvier przechowywa, zakonserwowane w soju, genitalia badanej przez siebie Afrykanki47. Interpretujc owo kolekcjonerstwo ludzkiej budowy cielesnej, antropolog Bruno Latour

37

Z. Libera, Wstp do nosologii/napisany z wyczuciem przez Zbigniewa Liber, doktora nauk humanistycznych w zakresie historii ze specjalnoci etnografia, Wrocaw 1996, s. 25, 58-60. 38 J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 34. 39 Z. Libera, op. cit., s. 25, 58-60. 40 D. M. Friedman, op. cit., s. 128. 41 K. Uzarczyk, op. cit., s. 19-20. 42 A. Fausto-Sterling, op. cit., s. 72-73. 43 J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 42-45. 44 Ibidem, s. 34. 45 Ibidem, s. 74. 46 Z. Libera, op. cit., s. 25. 47 P. Mitter, op. cit., s. 35.

zwrci uwag na charakterystyczne oswojenie dzikich. Poznana ludno pozaeuropejska stawaa si bardziej przewidywalna, mniej grona i atwiejsza we wadaniu48. Koncepcje Blumenbacha czy Cuviera oddzielay Biaych od kolorowych, lecz nie dokonyway podziaw wewntrz samych Europejczykw. Podzia rasowy Europy sta si w 1828 r. dzieem Williama P. Edwardsa (1776-1842), ktry w cechach fizycznych twarzy widzia charakter narodowy. Zainspirowali go dwaj historycy, Augustin i Amedee Thierry, ktrzy wyrnili wrd narodw kontynentu europejskiego Celtw i Frankw49. W 1850 r. sw wizj historii, opartej na rasowej walce, przedstawi Robert Knox (1791-1862). Najistotniejszym elementem jego wersji dziejw sta si konflikt ras: Celtw, ydw, Sasw, Cyganw i ciemnych ras. Tak rozumiana interpretacja historyczna nie pozbawiona bya waloryzacji. Najpotniejsz grup miaa by ludno saksoska, ktr autor koncepcji opisa jako ludzi o wysokim wzrocie, atletycznej budowie, jasnych wosach, niebieskich oczach, czystych, punktualnych i porzdnych50. Nurt spojrzenia na konflikty polityczne czy spoeczne poprzez pryzmat rasowy wspary wspomniane badania czaszek. W przeciwiestwie do ras pozaeuropejskich, ktre cechoway si niebia skr i przez to staway si atwo wyrnialne, typy europejskie byy trudne do zidentyfikowania bez odpowiednich narzdzi. Bez mierzenia ludzkich gw, dokonanie takiej klasyfikacji, ktra speniaaby jednoczenie wymogi wczesnej naukowoci, byoby niemoliwe51. Uwaajcy si za etnologa52 Arthur de Gobineau, autor Eseju o nierwnociach ras ludzkich z 1853 r., poszed w swych rozwaaniach o europejskiej niejednolitoci o krok dalej. Przypisa bowiem odrbno rasow warstwom spoecznym. Rnorodno Francuzw zinterpretowa poprzez nadanie arystokracji pochodzenia germaskiego, podczas gdy ludnoci niszej przyzna gallo-rzymski rodowd. Tak wyprowadzona genealogia kojarzya rodowiska arystokratyczne z wojownikami, natomiast mieszczan z ludem podbitym i niewolnikami53. Uwaany za twrc naukowego rasizmu, Gobineau wysun teori o tworzcej wysok kultur rasie aryjskiej. Koncepcja ta staa si niezwykle popularna, mimo i nie wszystkie jej elementy odniosy sukces w nauce. Rasizm Gobineau praktycznie nie spotka si z krytyk, lecz jego koncepcje stanowiy ju w owym czasie pewne naduycie54. Przed uyciem przymiotnika aryjski w stosunku do grup etnicznych,
48 49

A. Fausto-Sterling, op. cit., s. 70. J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 42-43. 50 Ibidem, s. 52-53. 51 Ibidem, s. 73. 52 M. Zbek, op. cit., s. 61. 53 M. Gawin, Rasa i nowoczesno. Historia polskiego ruchu eugenicznego, Warszawa 2003, s. 48. 54 M. Zbek, op. cit., s. 61.

a tym bardziej rasowych, protestowa jego propagator, Max Mller, ktry, wprowadzajc w termin do naukowego sownika, rezerwowa go dla indoiraskiej rodziny jzykowej. Okrelenie to wkrtce zaczo konkurowa z wyrazem indogermaski, niemieck nazw jzykw indoeuropejskich55. Tymczasem Indoeuropejczycy mogli by wsplnot jzykow, duchow, w niektrych aspektach materialn, lecz nie stanowili rasy56. Powszechnie jednak XIX-wieczni badacze nadawali termin rasa grupom pokrewnym na zasadzie jzyka. Pojawiy si wic koncepcje rasy ugrofiskiej, celtyckiej, sowiaskiej czy semickiej57. Czy skoro oni rni si mow, to czy nie wyrniaj si take kultur, umysem, moliwociami i ciaem? Poszczeglne stwierdzenia o waciwociach grup ludzkich wspierano odpowiednimi prawdami biologii58. Aryjsko utosamiano z nordyckoci i germaskoci. Skojarzenie z Ariami, czyli Szlachetnymi, pozwalao na nobilitacj wywodzonych od nich grup ludnoci. Jednoczenie za dao moliwo odejcia od cile okrelonych warunkw biologicznych, wiadczcych o przynalenoci do tzw. nordykw. O aryjskim pochodzeniu mg wiadczy, wedug nieco niekonsekwentnych ideologw koca XIX w., zarwno nordycki wygld, jak i germaskie nazwisko. Zgodnie z t zasad, szlachetne korzenie mieli posiada: Kolumb i Donatello ze wzgldu na swj typ rasowy czy Dante Aligheri (Aigler), Leonardo da Vinci (Winke) i Garibaldi (Kerpolt) ze wzgldu na sw godno. Tak przynajmniej twierdzi Ludwig Woltmann59. Za Germanina z pochodzenia uznano take Chrystusa60. Jednak tak skonstruowana wizja dziejw i wspczesnych procesw w Europie stawaa si coraz bardziej sprzeczna z, panujcymi w naukach przyrodniczych, przekonaniami. Zgodnie z wczesnymi standardami antropologii fizycznej, Niemcy w wikszoci nie wykazywali cech rasy nordyckiej, a za nordykw czciej mona by uzna nadbatyckich ydw, ni Bawarczykw61. Badacze zainspirowani przez Gobineau podzielili ludno Europy na dugogowych blondynw z pnocy, czyli aryjczykw, ktrzy mieli wykazywa si siln wol i inicjatyw oraz na krtkogowych, ciemnowosych i biernych mieszkacw poudnia. Te opozycyjne grupy utosamiano niekiedy, w kolejnoci, z protestantami i katolikami 62. Ludno nordyck
55

M. Skadankowa, Iran midzy wiadomoci religijn a narodow [w:] W krgu religii krajw pozaeuropejskich, red. A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1985, s. 268-269. 56 K. Kocjan, Georgesa Dumzila teoria trzech funkcji [w:] Na tropie Indoeuropejczykw. Mity i epopeje. Z Georgesem Dumzilem rozmawia Didier Eribon, G. Dumzil, tum. K. Kocjan, Warszawa 1996, s. IX. 57 S. Ossowski, Wi spoeczna i dziedzictwo krwi [w:] Dziea, T. 3, Warszawa 1966, s. 232. 58 E. W. Said, Orientalizm, tum. M. Wyrwas-Winiewska, Pozna 2005, s. 325-326. 59 S. Ossowski, op. cit., s. 126. 60 Ibidem, s. 235-236. 61 Ibidem, s. 126. 62 M. Gawin, op. cit., s. 49.

obdarzono niezwyk cywilizacyjn rol. To nordycy mieli, zgodnie z popularnymi pogldami, stworzy wysok kultur antyku63. William Z. Ripley, autor Ras Europy, utrzymywa, e nordycy pochodzili ze wschodu, skd przenieli swe ucywilizowanie, a pniej podzielili si na dominujcych Sasw i podlegych Celtw64. Jednoczenie powstaway konkurencyjne, alternatywne koncepcje, ktre wizay inne rasy z analogiczn rol twrcy i krzewiciela cywilizacji. R. B. Dixon gloryfikowa ras alpejsk, ktra, wedug niego, doprowadzia do rozwoju pnocnych Woch i poudniowych Niemiec, za w spotkaniu z ras rdziemnomorsk utworzya rzymski i grecki orodek kulturowy. Etnolog Elliot Smith utrzymywa, i ludno o typie rdziemnomorskim rozpowszechnia cywilizacj ze swych pierwotnych siedzib, mieszczcych si w Egipcie i Mezopotamii65. Badacze z nieokieznan chci wychwalali kulturowe zdobycze swej odmiany rasowej, a na przestrzeni dziejw widzieli jej niezwyky wpyw. Niemal wszystkie, uzyskane w toku historii osignicia cedowano na swoich. Gobineau, gloryfikujc arystokracj, obawia si jej upadku i dojcia do wadzy rasowo gorszej, buruazji66. Analogiczny zmierzch bogw mia mie miejsce w staroytnoci, gdy w nordyckie elity zostay zdegenerowane przez rosnce wpywy nizin spoecznych. Przyczyn upadku Grecji francuski badacz widzia w mieszaniu si ras67. By uratowa aryjczykw, naleao zachowa rasow czysto. Utrzymywano bowiem tez o niekompatybilnoci i opozycyjnoci poszczeglnych typw rasowych68. Mieszacw przedstawiano za jako egzemplifikacj degeneracji69. Wedug Josiaha Clarka Notta (18041873) Mulaci byli sabi i niepodni70, a Paul Broca w swym dziele Human Hybridity z 1865 r. przedstawi teori, zgodnie z ktr jedynie pooone blisko siebie w skali czowieczestwa typy rasowe daj podne potomstwo. Dzieci odmian bardziej odlegych trac zdolno do rozrodu, dlatego te krzyowanie z nimi oznacza roztrwanianie rasy 71. Owoce mieszanych zwizkw porwnywano do midzygatunkowych hybryd ze wiata zwierzcego, ktre jak mu nie s zdolne do dalszej rozrodczoci72. Stosujc analogie zwierzce, konstruowano biologiczn barier midzy grupami. Definiujc gatunek jako zbir
63 64

S. Ossowski, op. cit., s. 239. J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 74. 65 S. Ossowski, op. cit., s. 123-124. 66 Ibidem, s. 123. 67 Ibidem, s. 239. 68 F. El-Tayeb, Dangerous Liaisons: Race, Nation, and German Identity [w:] Not so Plain as Black & White. Afro-German Culture and Histor, 1890-2000, red. P. Mazn, R. Steingrver, Rochester 2005, s. 38. 69 S. Ossowski, op. cit., s. 50. 70 J. P. Jackson, N. M. Weidman, op. cit., s. 48. 71 Ibidem, s. 73. 72 S. Ossowski, op. cit., s. 50.

10

organizmw zdolnych do rozrodu i jednoczenie ksztatujc rasy jako jednostki wycznie egzogamiczne, odgraniczano poszczeglne spoecznoci, nadajc im wymiar przynajmniej podgatunkw. Spojrzenie na wiat poprzez pryzmat ewolucji nasuno mylicielom 2 po. XIX stulecia niepokojce wnioski. Czy postp moe zosta wstrzymany? Czy skoro obcy s zdegenerowan czci ludzkoci, to czy podobny los moe spotka nas? Pojawia si fascynacja degeneracj, ktra moga sign od jednostki, przez rodzin, po cae narody, rasy i spoeczestwa73. Odpowiedzi na nadcigajce niebezpieczestwo udzieli kuzyn Karola Darwina, Francis Galton (1822-1911). W swej pracy Heraditary Genius wyoy on podstawy nowej nauki eugeniki. Teoria eugeniczna opieraa si na zaoeniu, i rozwj cywilizacji zaley od kondycji rasy. Na rozmach postpu cywilizacyjnego wpywa za ilo wybitnych jednostek w obrbie typu rasowego74. Aby wiec zapobiec degeneracji rasy, a wic jednoczenie upadkowi kultury, naleaoby, w myl Galtona, zwikszy odsetek osb utalentowanych. Wobec powszechnej wizji dziedziczenia, ktra zakadaa przenoszenie talentw i wad z rodzicw na potomstwo, twrca eugeniki postulowa wzmoenie rozmnaania zdolnych osobowoci i jednoczenie ograniczenie rozrodu osb upoledzonych. Francis Galton nabra w oczach swych poplecznikw cech sotera, ktry zbawi cywilizacj przed upadkiem. Utopia eugenicznej euregezji miaa fundowa nowego czowieka, ktry byby doskonay cielenie, intelektualnie i moralnie75. Na popularno eugeniki wpyn kryzys liberalizmu i jego ochrony praw jednostki. Jednoczenie wzrastaa obawa przed postpujc urbanizacj, industrializacj i rozrastajcym si proletariatem, za ktrym szed podwyszony wskanik spoycia alkoholu, upowszechnienie prostytucji i defektw psychicznych76. Strach ten wzmagaa popularna idea degeneracji77. Ruch eugeniczny uleg z czasem rozwarstwieniu. Poszczeglni badacze mniej lub bardziej szowinistycznie akcentowali swoje pogldy78. Eugenikw dzielia m. in. kwestia ydw, ktrzy dla jednych stanowili nard zdegenerowany (eugenika antysemicka), dla innych za grup o wysokiej kulturze (eugenika nierasistowska).Szczeglnym zwolennikiem eugeniki opartej na rasizmie by Alfred Pletz. Twierdzi, i nalecym do rasy nordyckiej, Niemcom zagraa sowiaski zalew. Azjatyccy Sowianie bowiem, wedle pogldw
73 74

M. Gawin, op. cit., s. 52-54. Ibidem, s. 27. 75 Ibidem, s. 39. 76 Ibidem, s. 32. 77 Ibidem, s. 52. 78 Niektrzy pragnli poprawi kondycj spoeczn w oparciu o og zdrowej ludnoci, bez wzgldu na narodowo czy ras.

11

eugenika, wykazuj si wysokim wskanikiem urodze przy jednoczenie sabym materiale genetycznym i niskim stopniu cywilizacji, co uniemoliwia im stworzenie wyszej kultury79. Eugenik ten by take twrc higieny rasowej uzdatniania rasy poprzez selektywn rozrodczo jednostek wybitnych i sterylizacj dziedzicznie obcionych. Dziki wprowadzeniu tak rozumianych praktyk higienicznych miano przywrci czysto, ktr nordycy trac w skutek degeneracji80. Wspomniane koncepcje biologiczne byy w rzeczywistoci wtrne w stosunku do uprzedze, a ksztat wczenie naukowych wypowiedzi na temat konkretnych ras mia stereotypowy wymiar81. Naukowcy potwierdzali swymi badaniami utarte wyobraenia82. Przykadowo mona by wspomnie, i wedug antysemity Edouarda Drummonta ydzi wyrniali si zagitymi nosami, odstajcymi uszami, kwadratowymi paznokciami, paskimi stopami, okrgymi kolanami, a ich donie miay by nieustannie spocone83. Julien-Joseph Virey (1775-1846), francuski lekarz wojskowy i abolicjonista utrzymywa, i Czarni dysponuj maym mzgiem, ktrym wykonuj mniej operacji mylowych. Z drugiej strony mieli by wytrzymali na temperatury i wysiek. Wykazywali si take skonnoci do rozkoszy84, lenistwem, brakiem wszelkich trosk i naladownictwem, co ich zbliao do map85. Doktor Virey wytumaczy take smrd charakterystyczny rzekomo dla rasy czarnej, w ktrym upatrywa wpyw wielkich naczy ciowych i ledzionowych. Znamienne, i wspomniane zjawisko przykrego zapachu Czarnoskrych wyjaniaa take konkurencyjna teoria, odwoujca si do odmiennego procesu usuwania wgla z organizmu (przez pory skry, a nie przez puca), lecz nie negujca samego faktu istnienia okropnej woni86. W tym przypadku zapach mg suy, podobnie jak barwa skry, za narzdzie dyskryminacji. Stereotypowy smrd ustanawia dominujc pozycj twrcy owej negatywnej wizji87, za badacze nie omieszkali oblec w mierdzcy obraz obcego naukow otoczk. Kolonializm europejski, a nastpnie ruchy nacjonalistyczne sprawiy, i wiele rasistowskich teorii przekadano na praktyk. Na stereotypowej wizji obcych, ktr wspieraa nauka, starano si oprze midzyludzkie stosunki. Znamienny wydaje si przykad Afryki Poudniowej. Relacje dominacji Burw nad Afrykanami utkano w oparciu o religijn
79 80

M. Gawin, op. cit., s. 34. G. E. Schafft, Od rasizmu do ludobjstwa. Antropologia w III Rzeszy, tum. T. Bauk-Ulewiczowa, Krakw 2006, s. 38. 81 R. Pankowski, op. cit., s. 29. 82 A. Melamed, op. cit., s. 197. 83 R. Pankowski, op. cit., s. 44. 84 M. Zbek, op. cit., s. 61-62. 85 Ibidem, s. 136. 86 Ibidem, s. 172. 87 Ibidem, s. 177-178.

12

interpretacj egzystencji Czarnych. Pod wpywem hugenotw, wrd burskich farmerw rozpowszechnia si kalwiska wiara w predestynacj. Miejscow ludno, ktr wywodzono od biblijnego Chama, uznano za skazan na prac dla biaych panw i potpienie88. Chocia angielscy misjonarze bronili praw niewolnikw i wolnych spoecznoci hotentockich, majcy najwicej wyznawcw holenderski Koci Reformowany utrzymywa rasistowsk hierarchi89. Rwnouprawnienie ras stanowioby w opinii Afrykanerw, pogwacenie boskich przykaza i praw natury. Wdrwka Burw z lat 1836-1848, zwana Wielkim Trekiem, miaa by spowodowana m. in. chci zachowania czystoci rasowej90. Pocztkowo dozwolone maestwa z Czarnymi, wobec wzrostu iloci mieszacw, postanowiono zakaza91, a ochron zachodniej cywilizacji przed dzikimi, przez zakaz seksualnych zwizkw, uznano za wol Boga92. W XX w. stygmatem nielegalnoci oboono take mariae z hinduskimi imigrantami93. Z rasistowskich tradycji czerpaa, zapocztkowana w 1948 r., polityka apartheidu, ktra odseparowywaa ludno pochodzenia europejskiego od Czarnych, Hindusw i, pochodzcych ze zwizkw mieszanych, Kolorowych94. Grupy te otrzymay nierwny status prawny, a ich miejsce w hierarchii wyznaczao pozycj ekonomiczn. Stosunkom zalenoci nadawano ideologiczne podstawy, ktre nakazyway, by Biay posiada kierownicze stanowisko, a Czarnoskry nie osiga awansu. Zmiana pozycji czsto nie bya on moliwa, dziki gboko zakorzenionemu rasizmowi strukturalnemu, ktry utrzymywa hierarchiczny system. Przykadowo nauczanie rdzennych Afrykanw uznano za niepotrzebne, z powodu ich rzekomego lenistwa i niezdolnoci do nauki95. Oparta na stereotypie polityka segregacji zostaa wsparta naukowo przez badania uniwersytetu w Stellenbosch96. Niezwykle silny aspekt religijny stanowi podstaw take rasizmu pnocnoamerykaskiego. Po 1808 r., kiedy to zakazano przywozu nowych niewolnikw z Afryki, kolejne pokolenia wykorzystywanych czarnoskrych pracownikw rodziy si na kontynencie amerykaskim. Tam te podlegali naukom kocielnym, ktre miay nauczy Czarnych dyscypliny i posuszestwa. Jednoczenie biali pastorowie utrzymywali przekonanie o boskim pochodzeniu stosunkw niewolniczych i domniemanej nierwnoci
88 89

J. Balicki, Historia Burw. Geneza pastwa apartheidu, Wrocaw 1980, s. 49. Ibidem, s. 61-62. 90 Ibidem, s. 77. 91 Ibidem, s. 49. 92 Ibidem, s. 190. 93 Ibidem, s. 168. 94 Ibidem, s. 227-228. 95 Ibidem, 190-195. 96 Ibidem, 204-206.

13

ras. Kontrolowane przez Biaych naboestwa o rasistowskich treciach z jednej strony odpychay zniewolon ludno, ktra dostrzega hipokryzj swych niemoralnych wacicieli. Z drugiej za strony, istniejca w rodowiskach chrzecijaskich sympatia dla ruchu abolicjonistycznego dawaa im nadziej. Zniesienia niewolnictwa na terenie niewolniczych stanw USA Afroamerykanie doczekali si 1 stycznia 1863 r., kiedy to prezydent Abraham Lincoln, ogosi Proklamacj Emancypacyjn. Wwczas to uzyskali wolno osobist, lecz sprawy zmiany pozycji ekonomicznej i uzyskania peni praw politycznych budziy kontrowersje. Pojawi si rwnie szereg problemw natury ekonomicznej, ktrych abolicjonici nie przewidzieli. Migracja wyzwolecw na Pnoc w poszukiwaniu pracy doprowadzia do ich zblienia z biaymi robotnikami, ale take do ostrego konfliktu midzy obiema grupami. Pojawio si popularne przekonanie o rasowej niszoci czarnych przybyszw z Poudnia oraz o ich niemonoci przystosowania si do miejscowych warunkw i przyswojenia cywilizacji. Napicia na terenie zniszczonych wojn secesyjn, stanw poudniowych wzrastay jeszcze gwatowniej. Moliwo rwnego traktowania Czarnych budzia wrd Poudniowcw niemal apokaliptyczne skojarzenia97. Podczas gdy Czternasta Poprawka do konstytucji, ratyfikowana w 1868 r. oraz Pitnasta Poprawka z r. 1870, gwarantoway Afroamerykanom rwne prawa wyborcze i obywatelskie, a wprowadzony w 1875 r. federalny akt prawny Civil Rights Act98 sta si gwarancj wszystkich praw obywatelskich w miejscach publicznych jak rodki komunikacji, hotele czy restauracje, jednoczenie wzmagaa si akceptacja dla segregacji. W stolicy stanu Massachusetts (gdzie niewolnictwa nie byo), Bostonie, osobne szkolnictwo dla rnych grup ludnoci wprowadzono ju na pocztku XIX stulecia, za od lat 40. kursoway osobne wagony kolejowe. W 1845 r. drog sdow potwierdzono legalno tego typu praktyk. Stay si one prekursorkami kolejnych, wprowadzonych po wyzwoleniu, jak w ustawy segregacyjne z 1875 r. ze stanie Tennessee. Do 1888 r. w wikszoci stanw Poudnia wprowadzono osobne szkolnictwo. Prawa Jima Crowa99, jak zwano segregacyjny system prawny, rzdziy prawie we wszystkich dziedzinach ycia a po poow XX w. Zgodnie z faktycznie dyskryminujc zasad oddzieleni, ale rwni, funkcjonoway osobne toalety, przedziay i sdowe Biblie. Segregacj kocieln promowali Biali, cho z drugiej strony
97 98

uatwia

ona

kreacj

afroamerykaskiej

tosamoci.

Baptyci

pochodzenia

europejskiego gosili nadal rasow niszo Czarnych, ktra moga wynika z grzechu
A. Peck, op. cit., s. 53-66. Wspomniany Civil Rights Act uniewani w 1883 r. Sd Najwyszy jako niezgodny z konstytucj; Ibidem, s. 54. 99 Nazwa wywodzi si od postaci Jima Crowa popularnej karykatury dziewitnastowiecznych wodewilw amerykaskich, symbolu i synonimu dyskryminacji.

14

pierworodnego. Powoujc si na naukowe i pseudonaukowe dowody, swe pogldy o wyszoci rasy anglosaskiej, szerzyli protestanccy kaznodzieje. Ci, niezwykle sabo wyedukowani, duchowni sdzili, i ycie Anglosasw byo szczeglnie chrzecijaskie i bardziej uduchowione. Wiara Poudniowcw wspieraa ich w przekonaniu, i mieszanie rasowe stanowi pogwacenie prawa Boego, za poszczeglne rasy zostay stworzone do rnych celw i funkcji. Rasizm amerykaskiego Poudnia nie koczy si na przemyleniach, lecz przechodzi w agresywne czyny w postaci linczw samosdw dokonywanych bez dowodw i procesu, a ktre opieray si o plotk i pomwienie. Ich ofiary czsto na prno szukay obrony wrd sympatyzujcych z Ku-Klux-Klanem strw prawa100. Do obaw zwizanych z mieszaniem si odmian rasowych doszo take w kontekcie stosunkw kolonialnych w Niemieckiej Afryce Poudniowo-Zachodniej (Namibia). Ludobjstwo, jakiego dopucili si kolonizatorzy, zostao usprawiedliwione koniecznoci obrony narodowego ciaa (Volkskrper) przed z krwi innych ras. Problem zwizkw midzyrasowych nie zanik wraz z utrat tej kolonii po I wojnie wiatowej. Jego przetrwanie, po czci, sprowokoway kraje okupujce Nadreni. Wojska francuskie i belgijskie w sporej czci skaday si bowiem z onierzy kolonialnych. Wojenna klska Niemiec stawaa si jeszcze bardziej bolesna, gdy niemieccy obywatele spogldali na odwrcon hierarchi strefy okupowanej, gdzie panem by senegalski dzikus, a podwadnym ich upokorzony rodak. Dodatkowo, ciemnoskrzy onierze wizali si z miejscowymi kobietami. Zwizki te odbierano jako przejaw seksualnej przemocy obcych, a w kraju, w ktrym ras utosamiano z narodem, budziy prawdziwe przeraenie. Strach przed degenerujc si rasowo obcych karmiony by silnie utrwalonym po klsce wojennej kryzysem ekonomicznym. Obawiano si, by Lorelei zamiast czesa blond wosw, nie plota warkoczykw, a jej piew nie kusi ku zgubie jedynie, pywajce po Renie, statki, lecz cae pastwo niemieckie. Niekontrolowani obcy i ich potomstwo, pejoratywnie nazywane nadreskimi bkartami, mogliby wedle szowinistycznych rodowisk, zatru serce narodu niemickiego. Lekarstwo powinna przynie modernistyczna nauka. Jej zbiologizowana wizja spoeczestwa (np. w eugenice, antropologii spoecznej, seksuologii, kryminologii) powinna sta si podstaw decyzji politycznych. Std spisanie w 1923 r. potomkw nadreskich okupantw i projekty ich sterylizacji101. Inn grup rasow, ktra wzbudzia zainteresowanie spoeczestwa niemieckiego, a nastpnie staa si elementem dyskursu politycznego, byli ydzi. Przed 1914 r. nie
100 101

Ibidem, s. 54-61. F. El-Tayeb, op. cit., s. 46-50.

15

przycigali a tak wielkiej uwagi, lecz po przegranej wojnie pojawia si, antysemicka nagonka102. Ludno ydowsk obarczono win za przegran wojn, za powojenne problemy ekonomiczne, a nawet za sprowadzenie czarnych okupantw i ich dzieci. Antysemityzm zosta wczony w program polityczny Adolfa Hitlera, ktry piszc Mein Kampf, inspirowa si eugenik103. Dla antysemickich eugenikw za asymilacja ydw, ktrych uwaano za rasowo sabych, wizaa si z zagroeniem dla duchowej kultury narodu104. Nazici nie utworzyli wic antysemityzmu i zbiologizowanej przez nacjonalistyczny pryzmat wizji spoeczestwa, lecz wykorzystali do swych celw istniejce animozje. Skupili wok siebie elektorat, wrd ktrego rozpowszechnione byy rozdawane na wojennych frontach prace Gobineau105. Signli po popularny rasizm, by usprawiedliwi swe ideowo-gospodarcze cele106. Refleksja nad rasowoci w kontekcie mieszkacw kontynentu europejskiego dotd specjalnie nie dotyczya sfer praktyki, lecz (pseudo)naukowych dywagacji i ideologii. Zdobywajc wadz, NSDAP wcielia do teoretyczn, jak na warunki Europy, kategori rasy do praktyki spoecznej. Odtd zaklasyfikowanie rasowe decydowao o uprawianym zawodzie, miejscu zamieszkania, sprawach rodzinnych czy wreszcie yciu i mierci107. W kilka miesicy od przejcia rzdw, partia nazistowska, wdroya ustawy dotyczce zdrowia genetycznego. Od 14 lipca 1933 r. sterylizowano osoby z niedorozwojem umysowym, chorych na schizofreni, mani depresyjn, padaczk, chorob Huntingtona (dziedziczn plsawic), osoby z wrodzon lepot i guchot oraz cikimi zwyrodnieniami fizycznymi. Kolejna ustawa zezwalaa na sterylizacj przestpcw. Nastpnie postanowiono wysterylizowa obcokrajowcw mieszkajcych w Niemczech, czyli ydw i Romw, ktrych i tak przeznaczono na zagad. W 1939 r. uruchomiono program T4 umiercenie wszystkich pacjentw zakadw i szpitali psychiatrycznych108. Za eutanazj szkodliwych jednostek opowiedzia si niemiecki antropolog Eugen Fischer, ktry swj pogld w tej sprawie popar przykadem ze wiata zwierzt. Wedug niego utrzymywanie sabszych, mimo i obecne we wspczesnej kulturze, naley do odruchw nienaturalnych, gdy w przyrodzie istoty niedostosowane usuwa dobr naturalny109.

102 103

Ibidem, s. 35. Ibidem, s. 51. 104 M. Gawin, op. cit., s. 202-203. 105 G. E. Schafft, op. cit., 35. 106 Ibidem, s. 190. 107 Ibidem, s. 190. 108 Ibidem, s. 148. 109 Ibidem, s. 69-70.

16

Antysemick nagonk rozpocz bojkot zorganizowany 1 kwietnia 1933 r. przez ministra propagandy i komunikacji, Josepha Goebbelsa oraz gauleitera Norymbergii i wydawc gazety Der Strmer, Juliusa Streichera. Nastpnie wprowadzono wiele praktyk wymierzonych przeciwko ydom. W kwietniu 1933 r. wyrugowano ydowskich i polskich urzdnikw ze stanowisk w administracji i instytucjach dotowanych przez pastwo. Pniej za usunito ydowskich wykadowcw z uczelni i ograniczono spoecznoci pochodzenia ydowskiego moliwoci wykonywania zawodu. Od 1935 r. kady pracownik musia udowodni sw rasow czysto. Ustawy norymberskie z listopada tego roku definioway, kto spord obywateli Rzeszy nie zasuguje na bycie Niemcem, lecz ciy na nim zmaza ydostwa. Za ydw znano osoby, ktre: posiadaj co najmniej 3 ydowskich dziadkw; posiadaj co najmniej 2 ydowskich dziadkw, lecz naleay dnia 15 wrzenia 1935 r. lub pniej do judaistycznej gminy wyznaniowej; w dniu 15 wrzenia lub po tej dacie byy w zwizku maeskim z wyznawc religii mojeszowej; byy dziemi osb o pochodzeniu ydowskim (penym lub w trzech czwartych), urodzone z maestwa zawartego po 15 wrzenia 1935 r. lub pochodzce ze zwizku pozamaeskiego, a urodzone po lipcu 1936 r. W razie braku dokumentw kocielnych, niemono klasyfikacji rasowej za pomoc genealogii uzupeniano badaniami, na ktre skaday si ustalenie grupy krwi, obserwacja oka, ksztatu gowy oraz zdjcia z profilu i od przodu. Ostateczn decyzj podejmowa badacz, a cise kryteria ocen nie byy okrelone110. W lutym 1939 r. nakazano wszystkim ydom opuci Rzesz111. Od tego roku zamykano ich w gettach, by pniej przewie do obozw koncentracyjnych. W dniu 20 stycznia 1942 r. szef urzdu bezpieczestwa Reinhard Heyndrich zwoa do Wansee pod Berlinem konferencj w sprawie ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej (Endlsung). Ustalono na niej harmonogram masowego mordowania ydw112. Niemieccy badacze z zakresu antropologii fizycznej zostali wprzgnici w tryby nazistowskiej machiny113. 90% antropologw i eugenikw naleao do NSDAP, 36% do SS, a 26% do SA114. Dojcie do wadzy Hitlera otworzyo im, z jednej strony, olbrzymie moliwoci finansowania i prowadzenia bada, z drugiej za uwizio ich w rasistowskim paradygmacie. Mimo i antropologia fizyczna cieszya si wsparciem wadz, a np. rasoznawstwo stao si elementarnym przedmiotem nauczania medycyny, to jednak ideologizacja prowadzia do zejcia na drog pseudonauki. Cho badacze okresu Republiki
110 111

Ibidem, s. 62-67. Ibidem, s. 84. 112 Ibidem, s. 155-156. 113 Ibidem, s. 70. 114 F. El-Tayeb, op. cit., s. 60.

17

Weimarskiej nie doszli do zgody w stosunku do rasowego ksztatu pastwa niemieckiego, po wyborczym zwycistwie NSDAP taka refleksja staa si nieobecna, a nawet niemoliwa. W epoce hitleryzmu terminy dynarski i indogermaski zastpione zostay popularnymi pojciami rasy nordyckiej i aryjskiej. Definiowanie yda i aryjczyka miao za wybitnie nienaukowy charakter. Chocia ras uwaano za element dziedziczny, trway i niezmienny, niezwizany z jzykiem lub wiar115, to z drugiej strony ydowsko utosamiano z pewnym trybem ycia116. Niemcy mieli paa nienawici nie do judaizmu, lecz do typu rasowego, to ydowski nos, nie wierzenia stay si podobno przyczyn przeladowa117. Lecz to wanie na podstawie okrelania religii przodkw ustalano ydowskie pochodzenie. Krew niemiecka, o czysto ktrej tak si obawiano, nie bya w rzeczywistoci badana. Wyniki takich bada byyby niekorzystne i nie wykazayby rnic rasowych 118. Koncepcja aryjskoci nie stanowia kategorii biologicznej, lecz zostaa oparta na wygodniejszym dla rasistowskiej ideologii kryterium kulturowym. Kryteria genetyczne bowiem, rozbiyby rzekome rasy. Klasyfikacja oparta na pokrewiestwie stworzyaby za niewygodn gradacj opart na swojskoci i obcoci, a nie binarny podzia na aryjczykw i niearyjczykw119. Badania Mauricea Fishberga z 1911 r. wykazay, i jedynie 14% ydw posiada garbaty nos. Na wiele lat przed powstaniem reimu hitlerowskiego zdawano wic sobie spraw z braku fizycznego typu ydowskiego120. Skoro wic ludno ydowska wykazuje zrnicowanie antropologiczne, ich wyrnienie oparto na wyznaniu121. Nieobecno charakterystycznego nosa, ktry dawaby moliwo ich szybkiej identyfikacji122, zastpiono wynalezion rnic gwiazd Dawida123. Po II wojnie wiatowej pseudonaukowy rasizm zacz ulega dyskredytacji. Ch pokrycia granic pastwowych z obszarem zamieszkiwanym przez dan ras124 wywoaa krwawy konflikt, ktrego hitlerowskie pastwo nie przetrwao. Nazistowsk ideologi potpiono, a pieko Holokaustu uwiadomio, jak grona moe by ideologizacja nauki. Ksztat koncepcji rasowych spotyka si z krytyk jeszcze w XIX w. Wgier Aurol von Trk, profesor antropologii w Budapeszcie, skrytykowa pomiary czaszek, gdy byy one zbyt subiektywne i oparte na zych zaoeniach, przez co nie mogy nic powiedzie
115 116

G. E. Schafft, op. cit., 200. Ibidem, 191. 117 Z. Libera, op. cit., s. 58. 118 G. E. Schafft, op. cit., 201. 119 S. Ossowski, op. cit., s. 107-108. 120 Z. Libera, op. cit., s. 59. 121 S. Ossowski, op. cit., s. 120. 122 Z. Libera, op. cit., s. 59. 123 R. Pankowski, , op. cit., s. 45. 124 G. E. Schafft, op. cit., 200.

18

o rasie. Na pocztku XX stulecia niemiecki antropolog Johannes Ranke wskaza na wystpujce wrd caej ludnoci, stopniowe zmiany cech, ukadajcych si w pewne kontinuum. Zauway te, i zmienno wewntrz grup etnicznych jest wiksza, ni midzy typami ras125. Krytyk metod kraniologicznych podj take Franz Boas. Ten, urodzony w Niemczech amerykaski antropolog swymi badaniami z 1912 r. wykaza, i ksztat czaszki potomkw imigrantw, dziki odmiennym warunkom rodowiskowym, np. lepszemu odywianiu, ulega zmianie. Nieadekwatno wskanikw sprawiaa, e rodzice i dzieci mogy zosta zaklasyfikowane do innej rasy126. Boas skrytykowa te etnocentryczne podejcie nauki do rasy, a wyniki jego bada Afroamerykanw mwiy o takich samych wrodzonych zdolnociach do nauki teje grupy. Jednoczenie zaakcentoway rol dostpu do owiaty jako elementu ksztatujcego pniejsze wyniki testw na inteligencj. Dziki dziaalnoci Boasa Amerykaskie Towarzystwo Antropologiczne w swym stanowisku potpio rasizm, stwierdzono brak psychicznych i kulturowych konsekwencji rasy, skrytykowao uycie terminw aryjski i semicki w kontekcie nie zwizanym z jzykoznawstwem, lecz z taksonomi rasow, a sam antropologi scharakteryzowao jako nauk nie dajc przesanek do dyskryminacji127. Pod koniec XX w. coraz intensywniej dochodzi do gosu stwierdzenie, i ras ludzkich nie ma. w pogld mona rozumie w wieloraki sposb. Rasa stanowi bowiem konstrukt, majcy na celu konceptualizacj ludzkiej rnorodnoci. Nie istnieje wic jako samodzielny, rzeczywisty byt. Termin ten nie w peni jest adekwatnie skonstruowany do skomplikowanej rozmaitoci biologii czowieka. Std te pojcie rasa moe by przeytkiem wobec innych analogicznych, lecz lepiej odpowiadajcych dzisiejszemu stanowi nauki, koncepcji. Zdyskredytowanie omawianego pojcia nie oznacza wic jednoznacznie porzucenia refleksji nad rnorodnoci ludzkich populacji i uznania je za jednolite. Definicje rasy zakadaj dwa kryteria: izolacji geograficznej i odmiennoci morfologicznej czy genetycznej. Wedug wielu badaczy nie s one spenione. Ludzie krzyowali si przez setki tysicy lat, a przez duszy czas grupy cakowicie izolowane rasy nie jako istniay128. zjawiska Wyselekcjonowanie ludzkiego genomu ukazao natomiast, i rnice midzy odmianami s minimalne. Pierwszym badaczem, ktry odrzuci kategori

125 126

Ibidem, s. 187. Y. T. Moses, op. cit., s. 201. 127 G. E. Schafft, op. cit., 192-193. 128 P. C. Rice, P. C. Salzman, Przeksztacanie idei w przedmiot bada [w:] Myle jak antropolog, red. P. C. Rice, P. C. Salzman, tum. O. i W. Kubiscy, Gdask 2009, s. 206-208.

19

uwarunkowanego biologicznie, by autor ksiki z 1942 r. Mans Most Dangerous Myth: The Fallacy of Race, Amerykanin Ashley Montagu129. Jednoczenie jednak haso: rasy ludzkie nie istniej przeniesione zostao na sztandary antyrasistowskiej demonstracji. Dyskurs antyrasistw z atwoci przechwyci wspomniany pogld, nadajc mu kluczowe miejsce w swej polityce walki z dyskryminacj rasow. Dyskredytujc z rnych powodw omawiane pojcie, naukowcy, dolali oliwy do ognia, upowszechniajc przekonanie o jednolitoci czowieka i wkadajc w rce antyrasistowskich aktywistw powany argument. Zaoeniu braku rnic rasowych towarzyszy pogld o rwnoci wszystkich ludzi. Tymczasem wystpowanie rnorodnoci nie koniecznie implikuje istnienie nierwnoci130. Wedug Jana Marii Bocheskiego ludzka rwno jest zabobonem131, czyli twierdzeniem nieprawdziwym, z powodu braku sensu, logiki czy zgodnoci z faktami132. Jednak wiara ta sprzyja demokracji133. Stygmat zabobonnoci filozof nada take wierze, i ras nie ma lub te nie wystpuj midzy nimi rnice134. Czy jednak Bocheski nie myli si w tym miejscu, zbyt atwo przyznajc koncepcjom rasowym brak sprzecznoci z faktami? Mona zapyta z jakimi faktami, gdy o prawdziwej naturze czowieka trudno cokolwiek powiedzie. Zwaszcza, gdy wszelkie badania naraone s na wielostronne naciski. Jak twierdzi Radosaw Tyraa, usunicie z dyskursu naukowego terminu rasa jest realizacj strategii przemilczania. W myl bowiem koncepcji politycznej poprawnoci, sowa niejako tworz rzeczywisto, wic ich znikanie z jzyka ma si przeoy na realne unicestwienie niechcianych relacji spoecznych. W omawianym przypadku niwelowana przemoc symboliczna odnosi si do midzyrasowych stosunkw dominacji, a beneficjentw tak skonstruowanej polityki nowomowy upatruje si w przedstawicielach dyskryminowanych odmian rasowych135. Dyskredytacja pojcia rasa nie oznacza jednak, e bada nad ni w zupenoci zaprzestano. Niektre z nich prowadzi si nadal, mimo i wywouj antyrasistowsk krytyk. Posdzane o zmaz rasizmu, koncepcje naukowe czsto dotycz zdolnoci intelektualnych poszczeglnych grup rasowych. Na pocztku lat 90. psycholog Richard Herrnstein i socjolog Charles Murray opublikowali sw prac The Bell Curve, w ktrej to udowadniali, i

129 130

G. E. Schafft, op. cit., 187-188. R. Tyraa, O jeden takson za duo. Rasa jako kategoria spoecznie problematyczna, Warszawa 2005, s. 131132. 131 J. M. Bocheski, Sto zabobonw. Krtki filozoficzny sownik zabobonw, Pary 1987, 95-96. 132 Ibidem, s. 115. 133 Ibidem, s. 95-96. 134 Ibidem, s. 90-91. 135 R. Tyraa, op. cit., s. 131-159.

20

z powodu uwarunkowa genetycznych Czarni posiadaj niszy iloraz inteligencji, ni Biali136. Wedug innych amerykaskich badaczy, Richarda Herrnsteina i Charlesa Murraya, wykazywana testami, rnica midzy obiema rasami wynosi 15 punktw137. Takie podejcie krytykowane jest przez innych biologw, ktrzy, jak Stephen Jay Gould, wskazuj na brak obiektywnoci narzdzi do mierzenia inteligencji. Swoje pogldy argumentuje w ksice Faszywe miary czowieka, przywoujc przykad z midzywojennej historii USA, kiedy to imigrujcych ydw testy klasyfikoway jako kretynw, podczas gdy grupa ta niezwykle sprawnie poradzia sobie w wiecie nauki i biznesu138. O rnicach intelektualnych pisa take kanadyjski psycholog ewolucyjny J. Philippe Rushton. Mimo, i badacz ten odegnuje si do ruchu rasistowskiego, to jego Race, Evolution and Behavior budzi spore kontrowersje. W jego teoriach schronienie parasola nauki znalazy wielowiekowe wizje hiperseksualnoci i umysowej tpoty Czarnych oraz aseksualizmu i geniuszu tych. Wedug Rushtona rnice anatomiczne, metaboliczne i intelektualne midzy odmianami czowieka naley uzna za elementy realizacji odmiennych strategii reprodukcyjnych, ktre zostay dostosowane do odmiennych warunkw rodowiskowych. Niebezpieczne warunki Afryki, pene epidemii, susz i pasoytw, a przy tym nie wymagajce okrycia i duego nakadu pracy przy zdobywaniu poywienia, miay preferowa niezwykle podnych mczyzn i czsto jajeczkujce kobiety. Afrykaskie pary powinny pozostawia jak najwiksz liczb potomstwa, aby odnie reprodukcyjny sukces, std czstsza liczba ci mnogich i nieprzywizujcy roli do rodziny partner. Czynnikiem koniecznym takiego stanu rzeczy ma by wyszy poziom testosteronu, co przekada si, wedug Rushtona, na agresj Afrykanw. Zgodnie z t teori, Czarne dzieci szybciej dojrzewaj, szybciej zaczynaj zbkowa, raczkowa, chodzi, co przeciwstawia je powolnie usamodzielniajcym si maluchom rasy tej. Jednoczenie, modzi Azjaci wykazuj si podobno wysz inteligencj od innych ras, cho kanadyjski badacz zastrzega, i wrd przedstawicieli poszczeglnych odmian ludzkich iloraz inteligencji wykazuje spor zmienno. Koncepcja Rushtona umieszcza odmian europeidaln w midzy obiema, przedstawionymi skrajnymi grupami139. Zaciekawienie naukowcw budzi rwnie niezwyka dominacja przedstawicieli konkretnych ras, jak mona zaobserwowa w poszczeglnych rozgrywkach sportowych.
136

Stosunek inteligencji rasy czarnej do biaej miaby wynosi 87 do 102; M. Rotkiewicz, Rasa ludzka, Wprost 2001, nr 8, http://www.wprost.pl/ar/9342/Rasa-ludzka/ [dostp 27.04.2010]. 137 Ibidem. 138 R. Geremek, Rasa globalna, Wprost 2003, nr 34, http://www.wprost.pl/ar/48100/Rasa-globalna/?O= 48100&pg=1 [dostp 27.04.2010]. 139 O. Woniak, Rasa ma znaczenie, Przekrj 2009, nr 3, http://www.przekroj.pl/cywilizacja_nauka_artykul, 3940,2.html [dostp 27.04.2010].

21

Inspiracj dla biologw stay si, przypominajce rasistowskie hierarchie, tabele wynikw. Zjawisko zajmowania czoowych miejsc podium przez Czarnoskrych biegaczy, stara si wyjani John Entine. Zgodnie z jego teori rasa czarna zmonopolizowaa dyscypliny sportu wymagajce zwinnoci, siy i szybkoci, dziki innej budowie mini, koca i specyficznej przemianie materii. Rwnie i t perspektyw skrytykowa wspomniany Gould, wedug ktrego doszukiwanie si zwizkw midzy pochodzeniem rasowym a rezultatami sportowymi jest bezsensowne140. Czy tego typu uzdolnienia nie naley uzna za cechy jednostkowe, a nie grupowe? Sukcesy przedstawicieli konkretnych grup mona wiza z selekcj spoeczn. By moe, poszczeglne konkurencje daj szans na poprawienie statusu materialnego i zdobycie prestiu141. Czy racj maj ci, ktrzy neguj istnienie odmian rasowych czowieka, czy te badacze udowadniajcy ich wystpowanie, a nawet gbsze znaczenie? W sporze o ras prno szuka zwycizcy. Jego wyonieniu przeszkadza nie tylko, abstrahujc od poznawczych zdolnoci i uomnoci czowieka, brak odpowiedniego zaawansowania nauki. W obecnych warunkach ten naukowy konflikt jest nierozstrzygalny z powodu zakce o pozanaukowym charakterze142. Omawiane koncepcje rasowe tworzone byy w obrbie wiata euroatlantyckiego. Opisywane w kategoriach rasy pozaeuropejskie populacje zostay wyczone z nurtu naukowej dyskusji o ludzkiej rnorodnoci. Jednak pierwsze kontakty z przybyszami z Europy stanowiy take odkrycie odkrywcw, ktrych istnienie wymagao konceptualizacji. Refleksja nad kondycj ludzk Indian, ktr prezentowali konkwistadorzy, miaa swoje odzwierciedlenie w rozwaaniach rdzennych Amerykanw. Czonkowie podbijanych plemion topili Biaych i prowadzili obserwacje procesw gnilnych, by przekona si czy s oni ludmi143. W XX w., po latach bycia ras nisz, przedstawiciele niektrych spoecznoci potrafili zawierzy dyskursowi kolonialnych wadz. Dominacja zostaa bowiem uzasadniona poprzez udowodnienie naturalnej przewagi144. Cz mieszkacw Nowej Gwinei, stojc w obliczu ekonomicznych problemw, z ktrymi na pewno poradziliby sobie europejscy kolonizatorzy, wiedziaa, i blak nogut Czarni nie s dobrzy145. Swj wpyw na postrzeganie wasnego ciaa przez ciemnoskre kobiety miaa eurocentryczna
140 141

M. Jamkowski, Rasowy olimpijczyk, Polityka 2008, nr 38, s. 94. Y. T. Moses, op. cit., s. 234. 142 R. Tyraa, op. cit., s. 160-161. 143 C. Lvi-Strauss, Smutek tropikw, tum. A. Steinsbergowa, Warszawa 1964, s. 69-70. 144 J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, kultura: rasa i grupa etniczna w spoeczestwie Stanw Zjednoczonych Ameryki, Krakw 2002, s. 36. 145 B. Juillerat, My Poor Border Dwellers (Yafar 1970-1995) [w:] The Changing of South Pacific. Identities and Transformations, red. F. Douaire-Marsaudon, S. Tcherkzoff, Canberra 2008, s. 49.

22

estetyka, ktra deprecjonowaa inne barwy skry ni jasna. Moda pchna je w kierunku wybielania146. Rwnoczenie dochodzi do przejcia rasistowskiej argumentacji przez ideologie krajw pozaeuropejskich. Iraska buruazja okresu midzywojennego, europeizujc swj kraj, chtnie spokrewnia si ideologicznie z Niemcami, wywodzc swj nard od Ariw. Wskazanie aryjskoci Iranu, czyli Kraju Ariw, stanowio take wyodrbnienie go spord arabskich ssiadw147. Pod wpywem eurocentrycznych koncepcji rasistowskich narodzi si rwnie, wymierzony przeciw Biaym, czarny rasizm. Zwolennicy antykolonialnego ruchu ngretude starali si dowie, i nonikiem cywilizacji bya rasa negroidalna148. Ich pogldy stanowiy sprzeciw wobec Heglowskiej wizji Afryki jako kontynentu bez historii. Obraz niezdolnych do tworzenia kultury i opornych wobec niej Afrykanw, ktrzy pozostaj pod zewntrznymi wpywami aryjskimi, semickimi, czy chamickimi149, zosta odwrcony. Edward Wilmot Blyden wywodzi wyszo cywilizacyjn czarnego Egiptu, ktry mia, wedle jego teorii, promieniowa sw wysok kultur w stron antycznych Grekw. Senegalski profesor Cheikh Diop wskazywa na opisy Herodota, ktry wzmiankowa o szerokich wargach i ciemnej skrze staroytnych Egipcjan, jako dowd na ich przynaleno do odmiany czarnej150. Ciao Biaych, cho sam nazywa ich rowymi, skrytykowa kenijski intelektualista Kihumbu Thairu151. Wskaza on na jego rzekomo mapi wygld w postaci silnego owosienia, krtkich ng, paskiej potylicy, wyranych ukw brwiowych i cienkich ust152. Czarny rasizm odwraca wektory tradycyjnie sformuowanych wartoci. Zrywa bowiem z zachodni, pozytywn waloryzacj sfery duchowej na rzecz cielesnej. Gosi prymat ciaa nad dusz. Czarni chepi si wic sw stereotypow, agresywn seksualnoci. Ich cielesno, w tym szczeglnie w hiperseskualnym i sprawnociowym wydaniu, traktowana jest jako element wyszoci nad innymi rasami. Ciemny kolor skry znalaz swe dowartociowane miejsce w koncepcji melaninowej, ktra gosi zwizek midzy wysokim poziomem melaniny a wzrostem ludzkiej wraliwoci153. Obok afrocentrycznych koncepcji historii i specyficznej waloryzacji ciaa, pojawiy si take analogiczne ruchy religijne. Opieraj one sw tosamo o specyficzny rodzaj czarnego rasizmu. Przykadami grup, ktre powstay wskutek negatywnego podejcia do kojarzonego
146 147

Z. Melosik, Tosamo, ciao i wadza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Toru 1996, s. 96. M. Skadankowa, op. cit., s. 67-69. 148 Zbek, op. cit., 167. 149 F. El-Tayeb, , op. cit., s. 36-37. 150 Zbek, op. cit., s. 167. 151 Ibidem, s. 103. 152 Ibidem, s. 204. 153 R. Tyraa, op. cit., s. 121.

23

z Europejczykami chrzecijastwa s religie neotradycyjne, Czarny Islam, voodoo czy Czarny Judaizm154. W XIX i w 1 po. XX w. ideologia rasistowska by legitymizowana przez nauk. Cho jej wsparcie bywaa niezwykle pomocne, to moe ona istnie take bez tego typu legitymizacji155. Penalizacji rasizmu naukowego towarzyszya krytyka jego zinstytucjonalizowanych form, lecz jak pokazuje przykad amerykaski zmiana zakorzenionej polityki dyskryminacji bywa niezwykle trudna. Droga do integracji spoecznej w USA wioda wielokrotnie przez sal sdow, jak ta z Topeki w stanie Kansas z 1954 r., gdy doszo do desegregacji miejscowego szkolnictwa. Segregacj w komunikacji publicznej zakoczy jej bojkot w 1955 r. Kolejne akcje wywoa w 1960 r. tzw. siedzcy strajk, ktry odby si w restauracji nieobsugujcej Afroamerykanw. Od poowy lat 60. dziaa za Ruch na Rzecz Praw Obywatelskich (Civil Rights Movement), ktry za swj cel obra odejcie do dotychczasowej praktyki segregacyjnej. Ruchowi przewodniczyli duchowni, a wrd nich najwaniejsz postaci by doktor teologii, Martin Luther King (1929-1968). Zorganizowa on ogromn manifestacji w Waszyngtonie z 1963 r., gdzie pady jego synne sowa: Mam marzenie (I have a Dream). Biali rasici nie pozostawali bierni wobec dziaalnoci antydyskryminacyjnej, ktry zwalczali akcjami terrorystycznymi. Wrd ofiar znalaz si take, zamordowany w Memphis w Tennessee, Martin Luther King156. Odejcie po protestach lat 60. od polityki segregacji157 nie oznaczao zniesienie amerykaskich kategorii rasowych. Dawniej funkcj zbiorowoci rasowych byo okrelenie miejsca jednostki w hierarchicznym ukadzie dominacji158. Dzi, mimo dyskredytacji hierarchii ras, prawo Stanw Zjednoczonych nie rezygnuje z opartej na dawnych podziaach kategoryzacji swoich mieszkacw. Informacje o pochodzeniu rasowym stanowi integraln cz informacji personalnych159. Wykorzystuje si je przykadowo w Akcji Afirmatywnej, czyli programie wyrwnywania szans grup ekonomicznie upoledzonych160. Dziki wic odpowiedniemu porzdkowi prawnemu, pewnej zgodnoci pozycji materialnej z dawn hierarchi dominacji161 i spoecznemu postrzeganiu, egzystencja rasy utrzymuje si nadal. Istnieje jako twr, wykreowany przez spoeczestwo
154 155

A. Peck, op. cit., s. 114. R. Tyraa, op. cit., s. 127. 156 A. Peck, op. cit., s. 54-58. 157 Uzyskanie penych praw wyborczych przez ludno dyskryminowan nastpio w 1965 r. (Y. T. Moses, op. cit., 228), a zakaz zwizkw mieszanych zniesiono w r. 1967 (R. Geremek, , op. cit.). 158 J. Rokicki, op. cit., s. 181. 159 A. Peck, op. cit., s. 24-25. 160 J. Rokicki, op. cit., s. 122. 161 Ibidem, s. 164-167.

24

amerykaskie162. Obecne klasyfikacje w Stanach Zjednoczonych uwzgldniaj nastpujce grupy rasowe: Biali, Czarni, Latynosi, Indianie/Eskimosi/Aleuci oraz Azjaci/ludno wysp Pacyfiku163. Wiele aspektw tego podziau wiadczy o jego arbitralnoci. Przy wyrnianiu ras uwzgldniono rne, widzialne cechy fizyczne takie jak kolor skry czy ksztat oka, lecz w duej mierze take rnice kulturowe164. Tak wic Amerykanie indyjskiego pochodzenia klasyfikowani s nie jako Biali, a Azjaci165. Latynosi za stanowi grup utworzon na bazie jzykw romaskich i poudniowoamerykaskich korzeni. Mimo i sami nie tworz jednej odmiany czowieka, lecz skadaj si z rnorasowych elementw, wystpuj obok innych ras166. Charakterystyczne wydaj si by take dychotomia Biali kolorowi oraz brak midzyrasowych kategorii porednich. Elementy te nie wystpuj np. w Brazylii, gdzie grupy tworz specyficzne kontinuum167, co wiadczy o kontekstualnym charakterze kreowania ras. Przykad wspczesnych Stanw Zjednoczonych wiadczy, i grupy rasowe potrafi istnie w sensie kulturowym. Stanowi wwczas kreacj spoeczn168. Bibliografia: Balicki Jan, Historia Burw. Geneza pastwa apartheidu, Wrocaw 1980. Ballas Chris, Douglas Bownen, Foreign Bodies: Oceania and the Science of Race 1750-1940, Canberra 2008. Bocheski Jan Maria, Sto zabobonw. Krtki filozoficzny sownik zabobonw, Pary 1987. Buck Peter H., Wikingowie Pacyfiku, tum. Mirosawa i Aleksander Posern-Zieliscy, Warszawa 1983. Burszta Wojciech J., Wymiary antropologicznego poznania kultury, Pozna 1992.

162 163

Ibidem, s. 96-97. W spisach ludnoci dwie kategorie ujmuje si razem: Indianie, Eskimosi, Aleuci i Azjaci oraz ludno wysp Pacyfiku; Ibidem, s. 144. 164 Ibidem, s. 80. 165 Ibidem, s. 211-212. 166 Ibidem, s. 184-188. 167 Ibidem s. 80. 168 Y. T. Moses, op. cit., 234.

25

Dumzil Georges, Bogowie Germanw: szkice o ksztatowaniu si religii skandynawskiej, tum. Anna Gronowska, Warszawa 2006. El-Tayeb Fatima, Dangerous Liaisons: Race, Nation, and German Identity [w:] Not so Plain as Black & White. Afro-German Culture and Histor, 1890-2000, red. Patricia Mazn, Reinhild Steingrver, Rochester 2005, s. 27-60. Fausto-Sterling Anne, Gender, Race, and Nation. The Comparative Anatomy of Hottentot Women in Europe, 1815-17 [w:] Skin Deep, Spirit Strong. The Black Female Body in American Culture, red. Kimberly Wallace-Sanders, Ann Arbor 2002, s. 66-98. Friedman David M., Pan niepokorny: kulturowa historia penisa, tum. Joanna Kolczyska, Warszawa 2003. Gawin Magdalena, Rasa i nowoczesno. Historia polskiego ruchu eugenicznego, Warszawa 2003. Geremek Rafa, Rasa globalna, Wprost 2003, nr 34, http://www.wprost.pl/ar/48100/Rasaglobalna/?O= 48100&pg=1 [dostp 27.04.2010]. Graves Robert, Patai Raphael, Mity hebrajskie. Ksiga Rodzaju, tum. Regina Gromadzka, Warszawa 1993. Jackson John P., Weidman Nadine M., Race, Racism, and Science: Social Impact and Interaction, Santa Barbara 2004. Jamkowski Marcin, Rasowy olimpijczyk, Polityka 2008, nr 38, s. 94. Janicki Kamil, Diabe jako Murzyn. redniowieczne korzenie rasizmu, http://histmag.org/ ? id=1734 [dostp 11.04.2010]. Juillerat Bernard, My Poor Border Dwellers (Yafar 1970-1995) [w:] The Changing of South Pacific. Identities and Transformations, red. Franoise Douaire-Marsaudon, Serge Tcherkzoff, Canberra 2008, s. 43-62. 26

Kocjan

Krzysztof,

Georgesa

Dumzila

teoria

trzech

funkcji

[w:]

Na

tropie

Indoeuropejczykw. Mity i epopeje. Z Georgesem Dumzilem rozmawia Didier Eribon, Georges Dumzil, tum. Krzysztof Kocjan, Warszawa 1996, s. VII-XV. Lvi-Strauss Claude, Smutek tropikw, tum. Aniela Steinsbergowa, Warszawa 1964. Libera Zbigniew, Wstp do nosologii/napisany z wyczuciem przez Zbigniewa Liber, doktora nauk humanistycznych w zakresie historii ze specjalnoci etnografia, Wrocaw 1996. Melamed Abraham, The Image of the Black in Jewish Culture. A History of the Other, Londyn 2003. Melosik Zbyszko, Tosamo, ciao i wadza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Toru 1996. Mitter Partha, The Hottentot Venus and Western Man. Reflections on the construction of beauty in the West [w:] Cultural Encounters. Representing Otherness, red. Elizabeth Hallam, Brian V. Street, Nowy Jork 2000, s. 35-50. Morgan Jennifer L., Some Could Suckle over Their Shoulder. Male Travelers, Female Bodies, and the Gendering of Racial Ideology, 1500-1770 [w:] Skin Deep, Spirit Strong. The Black Female Body in American Culture, red. Kimberley Wallace-Sanders, Ann Arbor 2002, s. 37-65. Moses Yolanda T., Antropologiczne mylenie o rasie. Zrnicowanie wrd ludzi, konstrukcja kulturowa, podwaanie mitw [w:] Myle jak antropolog, red. P. C. Rice, P. C. Salzman, tum. Ola i Wojciech Kubiscy, Gdask 2009, s. 215-239. Ossowski Stanisaw, Wi spoeczna i dziedzictwo krwi [w:] Dziea, T. 3,Warszawa 1966. Pankowski Rafa, Rasizm a kultura popularna, Warszawa 2006.

27

Peck Anna, W poszukiwaniu tosamoci. Rasizm w amerykaskich koncepcjach religijnych, Krakw 2007. Rice Philip Carl, Salzman Patricia C., Przeksztacanie idei w przedmiot bada [w:] Myle jak antropolog, red. P. C. Rice, P. C. Salzman, tum. Ola i Wojciech Kubiscy, Gdask 2009, s. 197-213. Rotkiewicz Marcin, Rasa ludzka, Wprost 2001, nr 8, http://www.wprost.pl/ar/9342/Rasaludzka/ [dostp 27.04.2010]. Said Edward W., Orientalizm, tum. Monika Wyrwas-Winiewska, Pozna 2005. Schafft Gretchen E., Od rasizmu do ludobjstwa. Antropologia w III Rzeszy, tum. T. BaukUlewiczowa, Krakw 2006. Skadankowa Maria, Iran midzy wiadomoci religijn a narodow [w:] W krgu religii krajw pozaeuropejskich, red. Anna Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1985, s. 258-283. Rokicki Jarosaw, Kolor, pochodzenie, kultura: rasa i grupa etniczna w spoeczestwie Stanw Zjednoczonych Ameryki, Krakw 2002. Tcherkzoff Serge, First Contacts In Polynesia: The Samoan Case (17221848). Western Misunderstandings about Sexuality and Divinity, Canberra 2008. Tyraa Radosaw, O jeden takson za duo. Rasa jako kategoria spoecznie problematyczna, Warszawa 2005. Uzarczyk Kamila, Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykadzie lska w latach 1924-1944, Toru 2003. Woniak Olga, Rasa ma znaczenie, Przekrj 2009, nr 3, http://www.przekroj.pl/cywilizacja _nauka_artykul, 3940,2.html [dostp 27.04.2010]. Zbek Maciej, Biali i Czarni, Postawy Polakw wobec Afryki i Afrykanw, Warszawa 2007.

28