RAPORT

Stany ZjednocZone wobec wschodzcych mocarStw chin, indii i japonii

Katarzyna Hodak

wIeK XXI bdzIe NIewTPLIwIe wIeKIeM AzJI. KoNTyNeNT, NA KTRyM yJe PoowA LUdNocI wIATA, KTReGo GosPodARKA sTANowI 1/3 GosPodARKI GLobALNeJ, NAbIeRA PIeRwszoRzdNeGo zNAczeNIA NA PAszczyNIe eKoNoMIczNeJ, FINANsoweJ, TechNoLoGIczNeJ I PoLITyczNeJ. ReLAcJe MIdzy wschodzcyMI PoTGAMI (ANG. EMERGING POWERS) chINAMI, INdIAMI I JAPoNI oRAz Ich sTosUNKI z JedyNyM od KocA zIMNeJ woJNy sUPeRMocARsTweM, sTANAMI zJedNoczoNyMI, zdoMINUJ sceN MIdzyNARodow, sKUPIAJc NA sobIe UwAG wIAToweJ oPINII PUbLIczNeJ. sTANy zJedNoczoNe Jeszcze PRzez dUGI czAs UTRzyMAJ GLobALNe PRzywdzTwo, A TyM sAMyM PRzewodNI RoL w zAPewNIeNIU bezPIeczesTwA I sTAbILNocI w sysTeMIe MIdzyNARodowyM. JedNAK szybKI wzRosT Nowych GIGANTw AzJATycKIch bdzIe sToPNIowo UszczUPLA Ich heGeMoNI, PowodUJc ewoLUcJ wIATA w sTRoN wIeLobIeGUNowocI. PRyMAT we wsPczesNyM AdzIe bd wyzNAczAy: KoNKUReNcyJNo GosPodARKI, RozwJ TechNoLoGIczNy, dosTP do z sURowcw eNeRGeTyczNych oRAz KoNTRoLA PRzy wyKoRzysTANIU SOFT POWER NAd sTRATeGIczNyMI ReGIoNAMI. TyMczAseM, wAszyNGToN NIe PosIAdA sPJNeJ sTRATeGII wobec PAsTw, KTRe sTANy z NIM do RywALIzAcJI w Tych obszARAch.

103

Administracje prezydentw Georgea busha seniora i billa clintona, co prawda, dostrzegay problem pojawienia si i wzrostu nowych potg w postzimnowojennym rodowisku, jednak zrobiy niewiele, by przygotowa stany zjednoczone do stawienia im czoa. w latach 90. wyonienie si mocarstw zdolnych do efektywnej rywalizacji z Amerykanami byo uwaane za proces bardzo odlegy. sprowokowane przez procesy globalizacji i internacjonalizacji przyspieszenie w stosunkach midzynarodowych, w powizaniu z rekonfiguracj obecnoci wojskowej stanw zjednoczonych na wiecie (wycofanie si z europy) i reform instytucji midzynarodowych (m.in. powoanie wTo na bazie GATT, rozszerzenie NATo), postawio kwesti nowej strategii waszyngtonu wobec tych pastw na porzdku dziennym. zwrot ku rodzcym si gigantom w Azji nastpi za czasw drugiej kadencji prezydenckiej G.w. busha, wraz z objciem przez condoleezz Rice funkcji sekretarza stanu. Koncentracja na wojnie w Iraku i Afganistanie sprawiaa jednak, e problem dostosowania amerykaskiej polityki zagranicznej i bezpieczestwa do ewoluujcego ukadu si w wiecie pozostaje nadal spraw do marginaln1. odzwierciedleniem zachodzcych zmian w amerykaskiej administracji jest przesuwanie kadr i rodkw z europy do Azji. stany zjednoczone dokonuj rwnie relokacji swoich si zbrojnych na wiecie. do 2004 r. ponad 250 tys. amerykankach onierzy stacjonowao w 45 pastwach, z czego poowa w Niemczech i Korei Pd. w sierpniu 2004 r. G.w. bush podj decyzj o redukcji poziomu tych si o 70 tys. onierzy, w wyniku czego 35 proc. amerykaskich baz zostanie do 2014 r. zamknitych. wikszo onierzy powrci do stanw zjednoczonych, a pozostali zostan przeniesieni do krajw, ktre le na obrzeach stref uznanych za nowe regiony niestabilnoci i zagroe do europy wschodniej, Azji rodkowej, w region Pacyfiku2. ekipa G.b. busha nie przedstawia caociowego dokumentu, odnoszcego si do strategicznych interesw stanw zjednoczonych w Azji i amerykaskiej wizji rwnowagi si w tym regionie. wiele mona jednak wywnioskowa ze strategii bezpieczestwa Narodowego, przyjtej przez biay dom w 2006 r.4 oraz czteroletniego Przegldu obronnego, przedoonego przez Pentagon w tym samym roku5. w obydwu dokumentach Amerykanie stawiaj sobie wobec Azji wschodniej pi strategicznych celw: 1) zapewnienie swobodnego dostpu do azjatyckiego (zwaszcza chiskiego) rynku zbytu dla amerykaskich produktw, podw rolnych

104
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

i usug)5. osigniciu tego celu suyo m.in. poparcie kandydatury chin do czonkowstwa w wTo (grudzie 2001 r.). Jest on rwnie realizowany poprzez zawierane z pastwami regionu Porozumienia o wolnym handlu (Free Trade Agreement, Fta)6; 2) zapewnienie staej obecnoci wojskowej w regionie. od czasu powoania floty Indii wschodnich w 1835 r. (z wyjtkiem lat 1942-1943) potga marynarki amerykaskiej bya budowana na zachodnim Pacyfiku w sposb systematyczny. Po II wojnie wiatowej VII Flota umocnia tam swoj obecno i hegemonistyczn pozycj; 3) niedopuszczenie do zdominowania Azji wschodniej przez jedno, antyamerykaskie mocarstwo; 4) utrzymanie baz wojskowych w regionie oraz strategicznych sojuszy wojskowych z Japoni, Kore Pd. i Tajwanem dla podtrzymania potgi militarnej pastwa i zdolnoci do globalnej projekcji siy poza macierzyste terytorium;

1) d.w. drezner, The New World Order, Foreign Affairs, March/April 2007, <http://www.foreignaffairs.org/>. 2) R.d. critchlow, U.S. Military Overseas Basing: New Developments and Oversight Issues for Congress, cRs Report for congress, october 31, 2005, <http://www.fas.org/ sgp/crs/natsec/RL33148.pdf>. 3) The National Security Strategy of the United States of America, The white house, March 2006, <http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf>. 4) Quadrennial Defense Review Report, department of defense, February 6, 2006, <http://www.defenselink.mil/pubs/pdfs/QdR20060203.pdf>. 5) M. Mcdevitt, The 2006 Quadrennial Defense Review and National Security Strategy: Is There an American Strategic Vision for East Asia?, center for strategic and International studies, washington, Issues and Insights Vol. 7, No. 1, s. 1. 6) stany zjednoczone zawary FTA z Australi i singapurem oraz finalizuj tego typu porozumienia z Tajlandi, Malezj i Kore Pd.

105

5) demokratyzacja regionu (m.in. Filipin, chin, Pwyspu Koreaskiego, wietnamu, Indonezji, Tajwanu)7. celem waszyngtonu w Azji jest wic zawieranie strategicznych sojuszy oraz gromadzenie wok siebie partnerw i przyjaci. strategia ta zakada przede wszystkim podejcie porednie, a wic mao widoczne, nie ofensywne i przy wykorzystaniu soft power. chINy sTRATeGIczNy RywAL, czy PARTNeR? Tu po rozpadzie systemu blokowego, stany zjednoczone wyszy z zaoenia, e pierwszorzdnym celem ich polityki zagranicznej powinno pozosta niedopuszczenie do pojawienia si nowej potgi potencjalnego rywala8. szybko okazao si jednak, e chiny wyrosy na istotnego politycznego i gospodarczego gracza w stosunkach midzynarodowych, ktrego nie jest atwo zdystansowa. Nowa ofensywa dyplomatyczna sprawia, e Pekin zacz powoli, lecz sukcesywnie, wkracza do regionw, takich jak Ameryka aciska, Afryka czy bliski wschd, stanowicych dotychczas domen polityki amerykaskiej. wpyw dynamicznie rozwijajcej si gospodarki chiskiej na ceny ropy naftowej i innych surowcw naturalnych na rynku wiatowym oraz konkurencyjno amerykaskich przedsibiorstw wywoa w stanach zjednoczonych rosnce obawy o stabilno ich globalnej wymiany handlowej oraz warto amerykaskiej waluty9. od czasu objcia fotela prezydenckiego przez G.w. busha waszyngton zacz postrzega chRL w kategoriach zagroe dla bezpieczestwa. czteroletni Przegld obronny z 2001 r. wprowadzi koncepcj odwodzenia (dissuasion) wadz w Pekinie od podjcia niesprowokowanej akcji zbrojnej przeciwko Tajwanowi oraz rywalizacji ze stanami zjednoczonymi w oparciu o polityk wrogoci (antagonizmw, sprzecznoci interesw). strategia ta opiera si na zaoeniu o koniecznoci przekonania chin co do istnienia tak potnego wsplnego potencjau si zbrojnych stanw zjednoczonych i Tajwanu, e w konfrontacji z nim Pastwo rodka nie ma szans na zwycistwo, nawet jeli w peni wdroy zaoony program modernizacyjny swojej armii10. Twrc podstaw dla nowej strategii stanw zjednoczonych wobec chin by zastpca sekretarza stanu, Robert zoelick. w Raporcie przedstawionym

106
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

we wrzeniu 2005 r. pooy on nacisk na uczynienie z chRL odpowiedzialnego partnera (responsible stakeholder) w systemie midzynarodowym. Podkreli wsplnot chiskich i amerykaskich interesw oraz potrzeb rozwizywania sporw na drodze wsppracy11. Pokosiem Raportu R. zoelika by kolejny czteroletni Przegld obronny z 2006 r., ktry rozwin amerykask percepcj chin w kontekcie wschodzcych potg na strategicznym rozdrou. stanowi on, e naley przekona nowe mocarstwa do obrania drogi odpowiedzialnych partnerw w systemie bezpieczestwa midzynarodowego. Przywdcy, ktrzy rozwaaj moliwo stanicia do rywalizacji ze stanami zjednoczonymi i zdobycia nad nimi realnej przewagi, powinni zosta przekonani, i Amerykanie posiadaj takie zdolnoci wojskowe, e owa rywalizacja nie moe zakoczy si powodzeniem, niezalenie od powzitych wysikw i inwestycji12.

7) M. Mcdevitt, op. cit, s. 1-3, 6. 8) Teza taka znalaza si w wytycznych Planowania obronnego (Defense Planning Guidance), przygotowanych w 1992 r. przez Paula wolfowitza, wczesnego podsekretarza stanu ds. polityki obronnej przy sekretarzu obrony, dicku cheneyu. 9) A.L. Friedberg, The Future of US-China Relations, International security, Vol. 30, No. 2, Fall 2005, s. 7. 10) Quadrennial Defense Review Report, department of defense, september 30, 2001, <http://www.defenselink.mil/pubs/pdfs/qdr2001.pdf>. 11) R. zoelick, Whither China: From Membership to Responsibility, speech at the National committee on Us-china Relations, New york, september 21, 2005. 12) warto wspomnie, e ostatni QdR ustanawia program inwestycji w amerykaskie siy konwencjonalne i strategiczne, aby narzuci potencjalnym rywalom dodatkowe koszty, a jednoczenie zmniejszy je dla stanw zjednoczonych, jak rwnie przeduy naukow i technologiczn przewag Amerykanw w wiecie. Na poziomie konwencjonalnym, QdR kadzie nacisk na utrzymanie dominacji stanw zjednoczonych w tak kluczowych dla zdolnoci operacyjnych obszarach, jak moliwo zadania ciosu na dalek odlego, technologia niewidzialnoci (stealth), dominacja w przestrzeni powietrznej i kosmicznej oraz utrzymanie potgi podwodnej. Na poziomie strategicznym QdR koncentruje si wok dostosowania tzw. Nowej Triady do dokonywania ataku siami konwencjonalnymi na dalek odlego oraz obrony przed atakiem rakietowym.

107

wyrazem postrzegania przez krgi wojskowe rosncej w wicie roli Pastwa rodka jest rwnie przedoony Kongresowi przez departament obrony ostatni doroczny Raport o Potdze wojskowej chRL13. stwierdza on, e szybki wzrost chin do poziomu politycznego i wojskowego mocarstwa regionalnego o aspiracjach globalnych bdzie mia istotne konsekwencje dla Azji i caego wiata. chiny weszy na ciek rywalizacji ze stanami zjednoczonymi i skieroway si ku budowie wojskowej potgi, wymierzonej przeciwko Tajwanowi oraz strategicznym interesom waszyngtonu w regionie. Raport wzywa przywdcw chiskich do czytelnego sprecyzowania celu militarnej ekspansji pastwa, dodajc jednoczenie, e chRL nie stanowi obecnie zagroenia wojskowego dla Ameryki, ale moe sta si jej powanym konkurentem w niedalekiej przyszoci. dokument podkrela zarazem, e stany zjednoczone popieraj rozwj Pastwa rodka jako odpowiedzialnego partnera we wsplnocie midzynarodowej14. Powstae w 2006 r. dokumenty s sabo ze sob powizane i zintegrowane. Nie precyzuj, w jaki sposb administracja amerykaska powinna nakania liderw komunistycznego reimu do powzicia gbszej, strategicznej wsppracy z waszyngtonem. Naley rwnie zauway, e chiska strategia pokojowego wzrostu przy jednoczesnym ukrywaniu rzeczywistych wydatkw na zbrojenia15 oraz wsppracy lub groeniu parterom Ameryki w regionie jest rwnie swoist strategi powstrzymywania stanw zjednoczonych. zainicjowane przez R. zoelika nowe podejcie do chin niewtpliwie skonio waszyngton do ustanowienia z Pekinem we wrzeniu 2006 r. strategicznego dialogu ekonomicznego w sprawach gospodarczych, m.in. w zakresie rezerw walutowych i usug finansowych. stao si to niezbdne, gdy deficyt Amerykanw w handlu z chiczykami wzrs do 232 mld Usd w 2006 r. (w porwnaniu z 202 mld Usd w 2005 r.)16, za wysoko rezerw w walucie amerykaskiej w chRL przekroczya ju 1 bln Usd. Ponadto, celem jak najszerszego zaangaowania chin we wspprac w kwestiach midzynarodowych, stany zjednoczone zaproponoway dialog wyszego szczebla17, ktry sta si forum do dyskusji o kwestiach majcych strategiczne znaczenie dla obu pastw oraz opcjach rozwizywania problemw midzynarodowych. Powoanie tego forum przyczynio si do nawizanie bliszej, cho do ponnej, wsppracy w takich sprawach, jak program nuklearny Iranu i Korei Pn., sytuacja w darfurze, czy wspdziaanie z Midzynarodow Agencj energii Atomowej (MAeA) przy zapobieganiu proliferacji broni masowego raenia18.

108
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

To, co budzi szczeglny niepokj w waszyngtonie, to rosnce zdolnoci chRL do projekcji siy poza terytorium pastwa oraz modernizacja chiskiego potencjau wojskowego. celem tych zbroje pozostaje w pierwszej kolejnoci uzyskanie moliwoci zajcia Tajwanu, przy jednoczesnym odstraszeniu Amerykanw od podjcia (przy wsparciu Korei Pd. i Japonii) interwencji w obronie kluczowego sojusznika. suy ma temu m.in. odnowa strategicznych si rakietowych (rakiet balistycznych dalekiego zasigu) oraz rozbudowa si powietrznych i marynarki wojennej. Ponadto, strategia bezpieczestwa narodowego chin z 2006 r. zakada uzyskanie zdolnoci do prowadzenia wojny informatycznej (cyberwojny) i stosowania rodkw asymetrycznych dla zrwnowaenia przewagi militarnej stanw zjednoczonych. std, waszyngton z podejrzliwoci obserwuje wspprac wojskow Pastwa rodka z Rosj oraz rosncy potencja chin w technologiach kosmicznych, komunikacji, nawigacji i rozpoznaniu satelitarnym czy konstruowaniu broni antysatelitarnej, zdolnej do

12) Quadrennial Defense Review Report 2006, op. cit. 13) Annual Report to Congress on the Military Power of the Peoples Republic of China, department of defense, spring 2006, <http://www.defenselink.mil/pubs/pdfs/ china%20Report%202006.pdf>. 14) b. Glosserman, M. Mcdevitt, L. Peterson, J. Przystup, b. Roberts, P. saunders, Sino-Japan Rivalry: A CNA, IDA, NDU/INSS, and Pacific Forum CSIS Project Report, center for strategic and International studies, washington, Issues and Insights Vol. 7, No. 2, March 2007, s. 36. 15) wydatki wojskowe chin wzrosy oficjalnie w 2006 r. o 14,7 proc. w stosunku do roku poprzedniego, osigajc poziom 35 mld Usd. w 2007 r. nakady te maj zosta podniesione o kolejne 17,8 proc. Jednake ich rzeczywisty poziom daleko odbiega od deklarowanego. eksperci szacuj, e mog one by dwu-, a nawet trzykrotnie wysze. China Pursues Stronger Navy and Seeks to Calm Fears of Arms Rice, January 8, 2007, <http://www.pinr.com>. 16) dane za: department of commerce, <http://trade.gov/index.asp>. 17) Pierwsze posiedzenie gremium miao miejsce w listopadzie 2006 r. 18) T.J. christensen, The state of Us-china diplomacy, przemwienie z okazji posiedzenia Amerykasko-chiskiej Komisji ds. ekonomicznych i bezpieczestwa, waszyngton, 2 lutego 2007 r.

109

oguszenia i olepienia amerykaskich systemw satelitarnych i dezintegracji sieci informatycznej19. celem podtrzymania pokojowego wzrostu chRL potrzebuje stabilnego rodowiska midzynarodowego, dostpu do z surowcw naturalnych (energetycznych i innych) oraz bezporednich inwestycji zagranicznych. szybko rosnca liczba ludnoci, powikszajca si klasa rednia, rozwj gospodarczy i infrastrukturalny napdzaj w pastwie popyt na energi. do 2020 r. chiny bd importoway 70 proc. z caoci zapotrzebowania na rop naftow w porwnaniu z obecnymi 40 proc., stajc si pastwem gboko uzalenionym od dostaw tego surowca z regionu zatoki Perskiej, Azji rodkowej, Afryki i Ameryki aciskiej. Fakt ten ju obecnie determinuje polityk Pekinu wobec takich pastw, jak Iran, sudan, wenezuela, zimbabwe czy Uzbekistan, uznanych w waszyngtonie za stwarzajce problemy i zagroenia. Popycha rwnie chiny w kierunku budowy floty zdolnej do zabezpieczenia morskich szlakw transportowych oraz zewntrznej wymiany handlowej ze wiatem20. warto podkreli, e chiny w swojej ofensywnej polityce zagranicznej kieruj si zasad business first w celu osignicia wymiernych korzyci politycznych (budowy strefy wpyww) i gospodarczych (dostp do surowcw naturalnych), nie ogldajc si na negatywne konsekwencje, jakie niesie taka polityka w dugiej perspektywie. dobrym przykadem jest tu stosunek do Afryki. Pekin dokonuje intensywnych inwestycji (czsto obarczonych wysokim ryzykiem niepowodzenia) w rne sektory gospodarki pastw regionu, udziela im atrakcyjnych poyczek i kredytw oraz nawizuje stosunki dyplomatyczne z reimami, bojkotowanymi przez stany zjednoczone. Tym samym, skutecznie dyskredytuje polityk waszyngtonu, w ktrej pomoc finansowa, rozwojowa i inna jest udzielana w zamian za postp w takich sprawach, jak demokratyzacja, przestrzeganie praw czowieka, wdraanie zasad gospodarki wolnorynkowej, itd. budowa osi pastw antyamerykaskich i niedemokratycznych nie tylko w Afryce, ale rwnie w Ameryce aciskiej, Azji rodkowej i na bliskim wschodzie moe w przyszoci zapewni chinom, a odebra stanom zjednoczonym, polityczn kontrol nad strategicznymi regionami wiata21. Ponadto, zwalczanie wpyww amerykaskich w wiecie oraz przeciganie Amerykanw w rnych, czsto mao istotnych dziedzinach (np. w sporcie na olimpiadzie Letniej w chinach w 2008 r.) urasta w oczach wadz chiskich do kwestii prestiu midzynarodowego.

110
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

o ile waszyngton wyszed z zaoenia, e jego strategicznym celem jest niedopuszczenie do wyonienia si nowych potg na wiecie, o tyle Pekin zastosowa t sam koncepcj w stosunku do pastw azjatyckich22. w przeciwiestwie do Indii i Japonii, chRL jest staym czonkiem Rady bezpieczestwa oNz, mocarstwem o uznanym statusie nuklearnym w Traktacie o nieproliferacji broni jdrowej (NPT) oraz podmiotem sprawujcym od koca II wojny wiatowej istotne funkcje w stosunkach midzynarodowych, a tym samym jedynym stricte azjatyckim pastwem, uznanym przez waszyngton za partnera do rozmw w kwestiach bezpieczestwa regionalnego i globalnego. chiny postrzegaj obu ssiadw bardziej jako kraje zdominowane przez Amerykanw ni samodzielnych graczy, zdolnych do wywierania okrelonej presji na system midzynarodowy. Aby zapewni sobie dominacj w regionie Azji i Pacyfiku, przyjy one wobec Japonii strategi powcigania (restraining), za wobec Indii strategi powstrzymywania (containing)23. Przykadowo, w polityce w stosunku do Tokio niezwykle wanym elementem jest pielgnowanie w wiadomoci spoecznej pamici o japoskiej agresji na chiny w latach 30. XX w. i militarystycznej polityce tego pastwa wobec innych krajw regionu. Istotne jest rwnie wspieranie Korei Pn., ktra ma by przeciwwag do wzrostu japoskiej potgi w Azji wschodniej. w stosunku do Indii, gwnego rywala na poudniowym-wschodzie kontynentu, Pekin zacienia wspprac i udziela

19) N. Li, e. McVadon, Q. wang, Chinas Evolving Military Doctrine, center for strategic and International studies, washington, Issues and Insights Vol. 6, No. 20, december 2006 s. 8, 13; China Outlines Ambitious Objectives in its Defense White Paper, The Jamestown Foundation, china brief Vol. 7, Issue 1, January 10, 2007. 20) G. Friedman, Space and Sea-Line Control in China Strategy, January 23, 2007, <http://www.stratfor.com>; Chinas Maritime Dilemma, August 2, 2007, <http:// www.stratfor.com>. 21) zob. szerzej: K. hodak, Strategiczna rywalizacja Chin ze Stanami Zjednoczonymi, bezpieczestwo Narodowe nr 3-4, 2007, s. 212-235. 22) d. shambaugh, China Engages Asia, International security Vol. 29, No. 3, winter 2004-2005, s. 85. 23) M. Malik, Chinas Asia Policy: Implications for Japan and India, Virtual Forum on south Asia security, Monash Asia Institute, June 1999, <http://arts.monash.edu. au/mai/savirtualforum/PaperMalik1.htm>.

111

rnorakiego wsparcia dyktatorskim reimom subkontynentu indyjskiego Pakistanowi, Nepalowi, birmie i bangladeszowi. Ponadto, najgoniej protestuje na forum midzynarodowym przeciwko dopuszczeniu Indii do czonkostwa w gronie P-5 (piciu staych czonkw Rady bezpieczestwa oNz), N-5 (5 uznanych w NPT pastw nuklearnych), AseM (szczyt Azji i europy)24, czy APec (wsppraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku)25. wzrost potgi chiskiej wydaje si nieomal pewny, cho niekoniecznie stay i rwnomierny. w najbliszych latach, czy dekadach, stany zjednoczone bd musiay stawi czoa pogbiajcej si przepaci w regionalnych i globalnych interesach obu krajw, zarwno na paszczynie politycznej, wojskowej, jak i ekonomicznej. Kwestie takie, jak obecno Amerykanw w Azji, sytuacja w cieninie Tajwaskiej, polityka waszyngtonu wobec bliskiego wschodu (zwaszcza wobec Iranu), czy proliferacja broni masowego raenia (w tym pnocnokoreaski program nuklearny i rakietowy), bdce obiektem wsplnego zainteresowania, mog sta si impulsem do bliszej wsppracy, ale i otwartej konfrontacji. wydaje si jednak, e uzalenienia gospodarki amerykaskiej od chin jednej strony oraz znaczenie amerykaskiego rynku zbytu dla chiskich produktw z drugiej strony, sprawi, e oba pastwa bd dyy do zachowania obecnego status quo w relacjach dwustronnych, unikajc sytuacji konfliktowych. stosunki midzy nimi bd ulegay dalszemu zacienieniu, sprawiajc, e chiny stan si (jeli ju si nie stay) dla stanw zjednoczonych waniejszym od Rosji partnerem, ale i gronym rywalem. JAPoNIA NowA wIeLKA bRyTANIA w AzJI wschodNIeJ? sojusz z Japoni, sigajcy traktatw z 1951 i 1960 r., jest kamieniem wgielnym strategii bezpieczestwa stanw zjednoczonych w regionie Azji i Pacyfiku. strategiczne partnerstwo z Tokio, podobnie, jak z seulem i Tajpej, jest fundamentalnym elementem podtrzymujcym amerykask stref wpyww i dominacj na tym obszarze. Na wyspach Japoskich stacjonuje obecnie najwikszy kontyngent si zbrojnych (33,4 tys. onierzy) stanw zjednoczonych w Azji. znajduje si tam baza morskich si ekspedycyjnych oraz wysunita baza lotniskowcowej grupy bojowej Kitty Hawk. Japonia zawsze bya elastyczna, jeli chodzi o wykorzystanie rozlokowanych na jej terytorium si do rnego rodzeniu misji i operacji Amerykanw w i poza regionem. Pokrywa ona rwnie kosztw ich staej obecnoci.

112
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

ogoszenie w 1996 r. wsplnej deklaracji o Partnerstwie strategicznym w XXI w. nadao now jako sojuszowi waszyngtonu i Tokio, dostosowujc go do postzimnowojennego rodowiska bezpieczestwa w Azji. Przyczyniy si rwnie do tego: kryzys wok programu nuklearnego Korei Pn. w latach 1993-1994 oraz agresywna polityka Phenianu wobec Japonii, a take kryzys w cieninie Tajwaskiej w 1996 r. Ponadto, opublikowany w 2000 r. tzw. Raport Nye-Armitage szybko sta si podstaw dla nowej polityki ekipy G. w. busha, majcej na celu wielopaszczyznowe zacienianie wsppracy z Tokio. Raport uznaje Japoni za potencjalnego globalnego partnera stanw zjednoczonych. Podkrela rwnie podstawy sojuszu oparte o wsplnie podzielane wartoci i demokratyczny ustrj pastwa26. Tymczasem, w 2004 r. na wyspach opublikowano Raport japoskiej Rady ds. bezpieczestwa i zdolnoci obronnych, tzw. Raport Araki oraz wytyczne dla Programu obrony Narodowej. oba dokumenty stanowi o koniecznoci przyjcia zintegrowanej strategii, ktra bdzie w bardziej elastyczny sposb odpowiadaa na nowe wyzwania i zagroenia dla bezpieczestwa pastwa. w Raporcie Araki strategiczny sojusz z waszyngtonem uznano za dobro publiczne. Japoski parlament przyj nastpnie kilka ustaw dotyczcych bezpieczestwa narodowego i wsppracy w tym zakresie ze stanami zjednoczonymi i ich siami zbrojnymi. w 2005 r. na forum Komitetu Konsultacyjnego ds. bezpieczestwa oba pastwa zgodzi si co do listy wsplnie podzielanych globalnych i regionalnych interesw, w tym m.in. pokojowego rozwizania sporu o Tajwan i zjednoczenia na Pwyspie Koreaskim27. Po erze pacyfizmu i pokutowania za zbrodnie z pierwszej poowy XX w., Japonia, majc na uwadze wzrost nowych potg azjatyckich, rwnie dy

24) Indie stan si penoprawnym uczestnikiem forum z pocztkiem 2008 r. 25) warto doda, e Indie stay si czonkiem ARF Forum Regionalnego AseAN w grudniu 1995 r. przy sprzeciwie chin; M. Malik, op. cit. 26) R.L. Armitage (ed.), The United States and Japan: Advancing Toward a Mature Partnership, INss special Report, october 2000, <http://www.ndu.edu/inss/ strforum/sR_01/sR_Japan>. 27) R.A. cossa, b. Glosserman, US-Japan Defense Cooperation: Has Japan Become the Great Britain of Asia?, center for strategic and International studies, washington, Issues and Insights Vol. 5, No. 3, s. 1-8.

113

do zajcia korzystnej dla siebie pozycji w regionie. w przeciwiestwie do chin i Indii, rozwj gospodarczy oraz umacnianie wpyww gospodarki japoskiej w gospodarce globalnej trwa ju pi dekad. std, Japonii nie postrzega si w kategoriach szybko wschodzcej potgi, stwarzajcej nowe wyzwania i zagroenia dla stanw zjednoczonych, czy szerzej dla bezpieczestwa midzynarodowego. wkraczanie tego pastwa na globaln scen ma inny wymiar, ktry przejawia si m.in. w debacie nad rol i charakterem japoskich si samoobrony, wejciem w posiadanie broni jdrowej28 czy dalsz transformacj strategicznego partnerstwa z waszyngtonem. w krgach politycznych Tokio coraz goniej i wyraniej artykuowane s dania wyzbycia si zalenoci od Amerykanw, zwaszcza stosunkw opartych na zasadzie modszego i starszego brata. zaczyna dominowa przekonanie o byciu zakadnikiem polityki stanw zjednoczonych, ktra izoluje Japoni od niezwykle istotnej wsppracy z chinami. std, podnosz si gosy domagajce si ustanowienia partnerskich rwnorzdnych stosunkw z waszyngtonem. Ponadto, Tokio zmierza do nadania siom samoobrony wikszych zdolnoci i moliwoci do dziaania poza rodzimym terytorium. Nowa japoska armia ma by nie tyle liczna i ciko uzbrojona, ile mobilna, szybka, wyposaona w wysokozaawansowany sprzt wojskowy oraz zdolna do podejmowania u boku stanw zjednoczonych misji ratunkowych, operacji pokojowych i humanitarnych, itd., zarwno na skal regionaln, jak i globaln. Nie oznacza to wcale ponownej militaryzacji polityki Japonii, czy de do zrzucenia parasola nuklearnego, rozcignitego przez Amerykanw nad pastwem. Jest to raczej wyraz naturalnie zachodzcych przemian i reform wewntrznych, ktre maj dostosowa kraj do szybko ewoluujcego rodowisku bezpieczestwa w Azji oraz podtrzyma cigo jego rozwoju i pozycji w regionie29. sojusz z Japoni nabiera dla stanw zjednoczonych coraz wikszego znaczenia w kontekcie wzrostu potgi chin, sabncych wizi wojskowych z Kore Pd., rosncej roli Azji w handlu wiatowym, midzynarodowym rynku finansowym i energetycznym oraz proliferacji w regionie technologii do produkcji broni masowego raenia i rodkw jej przenoszenia. Ponadto, Japonia zaczyna odgrywa niezwykle istotn rol w budowie azjatyckiej czci amerykaskiego systemu obrony Przeciwrakietowej (Missile Defense, Md). Pod koniec lat 90., rzd japoski postanowi o wsplnej z Amerykanami instalacji tarczy antyrakietowej (systemu obrony przed rakietami krtkiego i redniego

114
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

zasigu bazowania naziemnego Patriot-3 oraz morskiego Aegis) na swoim terytorium. dyslokacja ma si odbywa na zasadzie partycypacji Japonii w kosztach realizacji projektu (1,3 mld Usd do 2008 r.)30, wsplnego prowadzenia przez oba pastwa bada w obronie przeciwrakietowych i produkcji elementw systemu, jak rwnie wspudziau Japonii w dowodzeniu i zarzdzaniu Md w regionie. Nic wic dziwnego, e waszyngton i Tokio postanowiy w maju 2006 r. o dokonaniu transformacji strategicznego partnerstwa. do fundamentalnych reform zaliczono: (1) podniesienie wsppracy przy planowaniu kryzysowym (contingency planning), (2) popraw interoperacyjnoci si zbrojnych i wymian informacji wywiadowczych, (3) wsplne wykorzystywanie obiektw wojskowych przez siy stanw zjednoczonych i siy samoobrony Japonii, (4) wspprac przy rozbudowie zdolnoci w zakresie obrony przeciwrakietowej, (5) relokacj si amerykaskich w Japonii, zwaszcza na okinawie, w tym przemieszczenie skrzyda powietrznego lotniskowcowej grupy bojowej. Naley zauway, e w stosunkach obu pastw obserwuje si zachodzenie zmian ewolucyjnych (bynajmniej nie rewolucyjnych), ktre maj uczyni relacje midzy nimi bardziej partnerskimi (tj. w przypadku UsA-NATo, czy UsA-Australia)31, a tym samym pozwoli Japonii na zajcie takiego miejsca w Azji, ktre bdzie odpowiadao jej aspiracjom i potencjaowi. wreszcie,

28) zob. szerzej: K. hodak, Perspektywy nuklearyzacji Japonii, bezpieczestwo Narodowe nr 5, 2007. 29) b. Glosserman, M. Mcdevitt, L. Peterson, J. Przystup, b. Roberts, P. saunders, op. cit., s. 7,8. 30) s. Ito, Japan Makes Missile Defense Shield Priority, Agence France Press, July 07, 2007. 31) J.L. schoff, Transformation of U.S.-Japan Alliance, The Fletcher Forum of world Affairs, Vol. 31:I, winter 2007, s. 86, 87.

115

wzmocniony sojusz ma dawa Tokio pewno co do dalszego obowizywania amerykaskich gwarancji bezpieczestwa dla pastwa32. stany zjednoczone chciayby ustanowi z Japoni taki rodzaj specjalnych relacji, jaki posiadaj z wielk brytani, zarwno w wymiarze politycznym, wojskowym, jak i gospodarczym (m.in. FTA). waszyngton oczekuje od Tokio, e stanie si bardziej wiarygodnym partnerem, zdolnym do udzielania wymiernego wsparcia w dugiej wojnie przeciwko terroryzmowi. sojusz ma zapewnia odpowiedni poziom obecnoci Amerykanw w Azji, ograniczajc wzrost potgi chin oraz narastanie napicia w cieninie Tajwaskiej. Ma on take sta si elementem kompensujcym ewentualn utrat amerykaskiej strefy wpyww na Pwyspie Koreaskim w przypadku jego zjednoczenia. strategiczne partnerstwo, w wizji Amerykanw, miaoby wic spenia rol balansujc wobec polityki Pekinu w regionie oraz modelujc po ich myli ksztat Azji wschodniej. warto rwnie doda, e zaangaowanie wojskowe na wikszym bliskim wschodzie oraz rosnca pozycja marynarki chiskiej na zachodnim Pacyfiku sprawiy, e stany zjednoczone zaczy naciska na Japoni, podobnie, jak na Kore Pd., by przeja wiksz odpowiedzialno za swoje bezpieczestwo oraz staa si bardziej aktywna na arenie midzynarodowej. owa presja, idca w parze z reformami wewntrznymi na wyspach, poskutkowaa, przykadowo, utworzeniem w styczniu 2007 r. Ministerstwa obrony (z przeksztacenia Agencji obrony) z ministrem obrony na czele, wysaniem japoskich si samoobrony do wsparcia (niemilitranych) operacji Amerykanw w Iraku i Afganistanie oraz przystpieniem Tokio do Inicjatywy przeciwko Proliferacji broni Masowego Raenia (PsI). Impetu nabraa rwnie polityczna i spoeczna dyskusja nad zmian pacyfistycznej konstytucji. Pomimo tego, Japonia nie wyraa aspiracji do wcielenia si w rol azjatyckiej wielkiej brytanii, ktra bdzie staa murem za stanami zjednoczonymi w ich polityce wobec regionu. Tokio jest co prawda gwnym sprzymierzecem waszyngtonu w takich sprawach, jak w wojna z terroryzmem i islamskim ekstremizmem, otwieranie gospodarek innych pastw na wiat, czy przeciwdziaanie proliferacji broni masowego raenia. obie stolice maj jednak rny pogld na bezpieczestwo midzynarodowe. Japonia, przeciwnie do stanw zjednoczonych, nie jest pastwem w stanie wojny i nie zamierza wysya swoich si samoobrony do

116
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

ofensywnego wspierania operacji ekspedycyjnych amerykaskich si zbrojnych. Gwnym jej celem w stosunkach zewntrznych jest prowadzenie polityki rwnowaenia wpyww potg azjatyckich, niedopuszczenie do agresji rakietowo-nuklearnej na pastwo ze strony Korei Pn. oraz zwaszcza od czasu objcia rzdw przez premiera szinzo Abe rozszerzanie wielopaszczyznowej wsppracy z chinami, w tym wyciszane dwustronnych sporw (zwaszcza historycznych) oraz unikanie potencjalnych obszarw konfliktowych (np. granica na Morzu wschodniochiskim). Naley podkreli, e rzd w Tokio angauje si w szereg inicjatyw stricte azjatyckich, z ktrych udzia stanw zjednoczonych zosta wykluczony (np. AseAN+3, szczyt Azji wschodniej), co ma wyraa jego niezaleno od waszyngtonu w polityce zagranicznej. stosunki amerykasko-japoskie nie s pozbawione innych istotnych napi. spord nich naley wymieni, trwajcy od pocztku lat 80., spr o wymian handlow i pogbiajcy si deficyt stanw zjednoczonych w handlu z Japoni33. Japoczycy naoyli na swj rynek i rodzim produkcj wiele barier ochronnych oraz stosuj w relacjach handlowych z innymi krajami rne instrumenty protekcjonizmu. w konsekwencji, amerykaskie przedsibiorstwa (dotyczy to zwaszcza przemysu motoryzacyjnego i telekomunikacyjnego) od dziesicioleci maj powany problem z wejciem na japoski rynek zbytu34. Pomimo naoonych przez rzd amerykaski sankcji (taryf celnych na import japoskich produktw), licznych dwustronnych i wielostronnych (za porednictwem GATT/wTo) negocjacji

32) owo zapewnienie, ktrego waszyngton udziela w rnym wymiarze swoim strategicznym partnerom, zostao zdefiniowane w QdR z 2001 r. jako jeden z gwnych celw amerykaskiej polityki bezpieczestwa. b. Glosserman, M. Mcdevitt, L. Peterson, J. Przystup, b. Roberts, P. saunders, op. cit., s. 6, 15. 33) wymiana handlowa midzy obydwoma pastwami ronie z roku na rok o okoo 7,3 proc. eksport stanw zjednoczonych do Japonii osign w 2006 r. warto 59,6 mld Usd (55,4 mld Usd w 2005 r.), za import z tego pastwa by ponad dwukrotnie wyszy 148,1 mld Usd (138,1 mld Usd w 2005 r.). 34) Ignorant armies US-Japan trade dispute, National Review, June 26, 1995; e. Kawabata, Still bilateral after all these years: USJapan trade negotiations in telecommunications, oxford Journals, International Relations of the Asia-Pacific, Vol. 5, No. 1, 2005.

117

i postpu w niektrych dziedzinach, waszyngtonowi nie udao si dotychczas nakoni Tokio do liberalizacji handlu i deregulacji rynku. o strategicznym partnerstwie midzy oboma pastwami na paszczynie gospodarczej jeszcze przez dugi czas nie bdzie wic mowy. spr o wymian handlow niejednokrotnie przekada si na debat o reformie strategicznego partnerstwa w sferze bezpieczestwa. czstokro w amerykaskim Kongresie pada (do retoryczne jednak) pytanie, w zamian za co stany zjednoczone maj udziela Japonii gwarancji bezpieczestwa, czy angaowa si w rozwizanie sporw Tokio z Rosj o wyspy Kurylskie, czy z chinami o wyspy spratly (Morze Poudniowochiskie)35, skoro notorycznie Japonia blokuje dostp do swojego rynku? obserwowane ostatnio pewne ocieplenie w relacjach midzy Japoni i chRL, nie zmienia faktu, e oba pastwa uwaaj siebie nawzajem za politycznego, ekonomicznego i wojskowego konkurenta w Azji wschodniej. adne z krajw nie ma zamiaru odgrywa drugoplanowej roli w regionie. stosunki midzy nimi nadal obarczone s nierozwizanymi sporami granicznymi, uprzedzeniami historycznymi i prowokowanym przez nie nacjonalizmem. Japonia obawia si nie tylko protekcji politycznej i wsparcia technologicznego, ktrych Pekin udziela pnocnokoreaskiemu programowi nuklearnemu i rakietowym, ale rwnie zbroje samych chin, mogcych sprowokowa militaryzacj ich polityki zagranicznej. Tymczasem, sojusz Tokio i waszyngtonu jest w Pastwie rodka postrzegany jako instrument podtrzymania amerykaskiej dominacji na zachodnim Pacyfiku i zahamowania pokojowego wzrostu chiskiej potgi w regionie, a tym samym wymierzony w jego bezpieczestwo. Pekin bacznie obserwuje toczc si w ostatnim czasie na wyspach Japoskich debat o bezpieczestwie narodowym i siach zbrojnych, jak rwnie wspprac Japonii ze stanami zjednoczonymi w obronie przeciwrakietowej. w stosunkach chisko-japoskich mona jednak zaobserwowa wiele tendencji pozytywnych. dwustronna wymiana handlowa ulega systematycznemu wzrostowi, zwaszcza, e gospodarki obu pastw s komplementarne (nie konkurencyjne), a to pozwala na absorpcj ewentualnie pojawiajcych si wstrzsw gospodarczych36. chiny s najwikszym partnerem handlowym Japonii, Japonia jest z kolei trzecim partnerem handlowym chin (w 2006 r. wymian handlowa osigna warto 207 mld Usd, a tym samym bya 10 razy wiksza ni midzy chinami a Indiami 25 mld Usd). Ponadto Japonia jest trzecim co do

118
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

wielkoci podmiotem dokonujcym bezporednich inwestycji zagranicznych w chinach (6,5 mld Usd w 2005 r.). Przepyw inwestycji i technologii z wysp Japoskich ma krytyczne znaczenie dla wzrostu gospodarczego i rozwoju technologicznego chRL. Inwestycje te s natomiast dla Japonii niezwykle dochodowe37. Rosnce wspzalenoci gospodarcze agodz wiele sporw o charakterze politycznym i ideologicznym. Ponadto, wsplnym interesem obu pastw jest utrzymanie stabilnoci w regionie, swobodnego dostp do pozaregionalnych z surowcw energetycznych, jak rwnie bezpieczestwo eglugi morskiej. Rosnce zapotrzebowanie na surowce energetyczne moe otworzy kolejne obszary dla wsppracy dwustronnej (stabilizacja cen, zmniejszenie energochonnoci chiskiej gospodarki, stworzenie regionalnego banku rezerw, zapobiegajcego wstrzsom gospodarczym wywoanym przez nage skoki cen lub niedobory surowcw energetycznych), ale rwnie wywoa napicia38. bdc obecnie najwikszym na wiecie konsument energii, stany zjednoczone stan przed problemem bezpieczestwa energetycznego nie tylko w dwustronnych stosunkach z chinami, ale rwnie na forum trjstronnym, wsplnie z Japoni39.

35) J.P. Rowan, The US-Japan Security Alliance, AseAN, And The south china sea dispute, Asian survey, Vol. 45, Issue 3, 2005. 36) warto doda, e w obrotach handlowych midzy oboma pastwami nie ma tak duego deficytu, jak w wymianie stany zjednoczone-chiny czy Ue-chiny. 37) b. Glosserman, M. Mcdevitt, L. Peterson, J. Przystup, b. Roberts, P. saunders, op. cit., s. 4,5, 22. 38) do 2015 r. region Azji i Pacyfiku bdzie zgasza poow wiatowego zapotrzebowania na energi. Japonia posiada do dobrze zdywersyfikowane rda jej dostaw. 50 proc. potrzeb pokrywa import ropy naftowej i LNG; 18 proc. wgiel, 13 proc. naturalny gaz, 13 proc. energia nuklearna, 5 proc. hydroelektrownie i inne rda energii odnawialnej. do 2010 r. 40 proc. potrzeb energetycznych Japonii bdzie zaspakajane dziki energii atomowej. b. Glosserman, M. Mcdevitt, L. Peterson, J. Przystup, b. Roberts, P. saunders, op. cit., s. 25, 27. 39) d. Kliman, s. craig, s. Namkung, e. henderson, y. Tatsumi, L.e. easley, J. show, Japan-China Relations: U.S. Perspectives and Suggested Responses, center for strategic and International studies, washington, Issues and Insights Vol. 06, No 19, s. 9.

119

w interesie stanw zjednoczonych nie ley sprowokowanie rywalizacji czy konfliktu midzy Japoni a chRL, lecz promowanie trjstronnej wsppracy oraz uczynienie chin odpowiedzialnym partnerem w utrzymaniu bezpieczestwa w regionie. Prowadzenie polityki, ktra zbliy oba pastwa do siebie, w sytuacji narastania negatywnych tendencji w stosunkach chisko-amerykaskich, jest jednak niezwykle trudne. dla osignicia tego celu niezbdne jest obnienie poziomu wzajemnej wrogoci, podejrzliwoci i nieufnoci oraz znalezienie paszczyzn porozumienia, opartych o wsplnot interesw. Pytaniem otwartym pozostaje obecnie, czy strategiczny sojusz stanw zjednoczonych i Japonii bdzie ewoluowa w kierunku elastycznego mechanizmu wspdziaania, angaujcego chiny we wspprac w wymiarze regionalnym, jak i globalnym. INdIe czy IsTNIeJ PodsTAwy do GbszeGo PARTNeRsTwA? zblienie na linii waszyngton-delhi nastpio wraz z rozpadem systemu blokowego, kiedy Indie zaczy wdraa reformy wolnorynkowe oraz stopniowo odchodzi od polityki niezaangaowania. Podczas wizyty prezydenta b. clintona w delhi w 2000 r. stany zjednoczone publiczne przyznay, e Indie s jedynym na wiecie podmiotem, ktry jest zdolny do zdystansowania rosncej potgi chin. dopiero jednak objcie fotela prezydenckiego przez G.w. busha nadao relacjom dwustronnym wymiar globalny i strategiczny. Kwestie takie jak energia atomowa, eksploracja kosmosu, zaawansowane technologie czy obrona przeciwrakietowa szybko stay si kluczowymi elementami podpisanego w 2004 r. Porozumienia o kolejnych krokach na drodze do partnerstwa. stany zjednoczone i Indie uznay siebie na wzajem za naturalnych partnerw, ktrych percepcja rodowiska midzynarodowego oparta jest o wsplnie podzielane wartoci i interesy na szczeblu globalnym i regionalnym40. w 2005 r. oba pastwa zawary 10-letnie porozumienie o wsppracy wojskowej. Na jego mocy Indie uzyskay dostp do nowoczesnej amerykaskiej technologii, know-how oraz szkole wojskowych. stao si ono rwnie podstaw do wsplnej produkcji uzbrojenia oraz kooperacji w systemach antyrakietowych. Ponadto, omawiane porozumienie otworzyo 18 grudnia 2006 r. drog do negocjacji warunkw dwustronnej umowy o pokojowym wykorzystaniu energii atomowej. owe warunki zostay ostatecznie osignite

120
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

w lipcu 2007 r. Ich ratyfikacja bdzie oznaczaa zniesienie przez stany zjednoczone sankcji naoonych na Indie po dokonaniu prb jdrowych w 1974 r. i 1998 r., jak rwnie uznanie Indii za pastwo nuklearne. delhi otrzyma prawo do zakupu amerykaskiej technologii i infrastruktury nuklearnej. w nastpstwie powyszych porozumie, stany zjednoczone i Indie zainicjoway dialog strategiczny w zakresie bezpieczestwa i stabilnoci w regionie, zwalczenia terroryzmu i islamskiego ekstremizmu, promowania demokracji, zapobiegania proliferacji broni masowego raenia oraz polityki powstrzymywania chin. dla waszyngtonu, delhi jest istotnym graczem geopolitycznym w Azji Poudniowej i Poudniowo-wschodniej. due, demokratyczne pastwo, z dynamicznie rozwijajc si gospodark, opart o wysokie technologie, nie jest rdem powodw do obaw. wrcz przeciwnie, wydaje si wiarygodnym i stabilnym partnerem w obliczu takich wyzwa, jak agresywny Iran, niestabilny Pakistan czy nieprzewidywalne chiny41. Uczynienie z Indii mocarstwa regionalnego ma w zamysach Amerykanw doprowadzi do zrwnowaenia pozycji chRL w Azji, przy jednoczesnym utrzymaniu tam amerykaskiej strefy wpyww. strategiczne partnerstwo z delhi ma zapewnia marynarce stanw zjednoczonych nieskrpowany dostp do oceanu Indyjskiego, cieniny Malakka i Morza Poudniowochiskiego, a wic morskich szlakw transportowych, cigncych si do Arabii saudyjskiej po Japoni42. Ponadto, sojusz z wieloetnicznym i wieloreligijnym pastwem, posiadajcym mocn pozycj w Ruchu Pastw Niezaangaowanych, moe dobrze suy realizacji amerykaskich interesw w wymiarze globalnym, zwaszcza w Trzecim wicie. Indie staj si rwnie coraz waniejszym partnerem w zagospodarowaniu kosmosu, tym bardziej, e europa ma ograniczone moliwoci wsparcia stanw zjednoczonych w ich rywalizacji z chinami na tym polu.

40) X. dormandy, Is India, or Will it Be, a Responsible International Stakeholder?, The washington Quarterly, summer 2007, s. 118. 41) A. carter, Americans New Strategic Partner?, Foreign Affairs, July/August 2006, <http://www.foreignaffairs.org/>. 42) India, US.: Washington Grooms New Delhi, June 07, 2006, <www.stratfor.com>.

121

od czasu zakoczenia zimnej wojny Indie d do uzyskania statusu niekwestionowanego mocarstwa regionalnego i ustanowienia swojej hegemonii nad subkontynentem indyjskim. Polityka ta wynika zwaszcza z poczucia zagroenia ze strony nuklearnych ssiadw Pakistanu i chin oraz rozszerzajcej si strefy wpyww Pekinu w ich najbliszym otoczeniu. odzwierciedla ona rwnie ch zapewnienia ochrony rosncej wymianie handlowej ze wiatem oraz bezpieczestwa dostaw surowcw energetycznych dla dynamicznie rozwijajcej si, lecz niezwykle energochonnej, gospodarki. std, delhi dostrzega w waszyngtonie wiarygodnego sprzymierzeca spoza regionu, ktry ma realn si wypywania na relacje wewntrz niego. Ponadto Indie, szukajc dla siebie odpowiedniego miejsca i roli w stosunkach midzynarodowych, uwaaj partnerstwo ze stanami zjednoczonymi za pierwszy krok na drodze do staego miejsca w Radzie bezpieczestwa oNz oraz powszechnego uznania za pastwo nuklearne. dostp do amerykaskiego rynku zaawansowanych technologii (w tym wojskowych i nuklearnych) oraz kapitau inwestycyjnego jest rwnie niezbdny do podtrzymania wysokiego tempa rozwoju gospodarczego pastwa, a tym samym dogonienia chin43. sojusz waszyngtonu i delhi nie jest jednak i nie bdzie pozbawiony licznych napi. Pierwszym spord nich jest bliska wsppraca stanw zjednoczonych z Pakistanem. waszyngton uwaa Islamabad za strategicznego sojusznika w wojnie z terroryzmem, systematycznie udzielajc mu rnorodnego wsparcia. Przykadowo, Amerykanie zaplanowali przekazanie w latach 2005-2009 reimowi gen. Perweza Musharrafa pomocy gospodarczej i wojskowej w wysokoci 3 mld Usd44. dla Indii, Pakistan jest pierwszorzdnym wrogiem, wyposaonym w bro jdrow, okupujcym znaczn cz hinduskiego Kaszmiru oraz rdem terroryzmu i islamskiego ekstremizmu. Nie mniej jednak, zaangaowanie waszyngtonu pod koniec lat 90. w obnienie napicia midzy oboma pastwami (dziki ktremu nie doszo do wojny w regionie) sprawio, e delhi postrzega stany zjednoczone jako zewntrzn si, zdoln do efektywnego stabilizowania sytuacji na obszarze Kaszmiru. drug z kwestii spornych na linii waszyngton-delhi pozostaje stosunek do chin. waszyngton widzi Indie w roli czynnika balansujcego wzrost potgi regionalnej i globalnej Pastwa rodka. Tymczasem Indie, o ile obawiaj si militaryzacji chin, rozszerzania przez nie sfery wpyww na subkontynencie indyjskim i w Azji Poudniowo-wschodniej, a take

122
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

de Pekinu do odgrywania przywdczej roli w Trzecim wiecie, o tyle ostatecznie postawiy na wielopaszczyznow wspprac z ssiadem. w 2003 r. delhi wycofao si z publicznego goszenia tezy o zagroeniach dla bezpieczestwa narodowego ze strony chin. Indyjska polityka zmierza do omijania szerokim ukiem sytuacji, w ktrych sojusz ze stanami zjednoczonymi byby w chRL postrzegany jako wymierzony w jej bezpieczestwo. Przykadowo, niedawno Indie podeszy z rezerw do pomysu powoania strategicznego czworokta pastw demokratycznych, zoonego ze stanw zjednoczonych, Japonii, Australii i Indii, ktry wadze chiskie oficjalnie uznay za o skierowan przeciwko nim. Ponadto, stosunki midzy delhi a Pekinem ulegy znacznej poprawie i pomimo rnych wani i sporw oba pastwa zaangaoway si w dialog strategiczny, a nawet przeprowadziy w 2005 r. wsplne wiczenia wojskowe. Kolejnym pozytywnym impulsem w dwustronnych relacjach bya pierwsza w historii wizyta w Indiach przywdcy chRL, prezydenta hu dintao, w listopadzie 2006 r.45 spraw, ktra dzieli waszyngton i delhi jest rwnie wsppraca Indii i Iranu. Indie m.in. wspieraj budow iraskiego portu handlowego w chahbaharze (ktry w przyszoci chciayby wykorzystywa na potrzeby wojskowe). z rezerw odnosz si do amerykaskiej polityki karania Teheranu na forach midzynarodowych (oNz, MAeA) za rozwj programu nuklearnego, podzielajc irask tez o prawie kadego pastwa do pokojowego wykorzystania energii atomowej. warto doda, e Indie s jednym z kilku pastw pozostajcych poza reimem NPT, co jest niezwykle krytykowane w amerykaskim Kongresie. delhi i Teheran posiadaj rwnie liczne interesy w zakresie eksploatacji z surowcw energetycznych w regionie bliskiego wschodu i Azji centralnej, w tym realizacji planw budowy gazocigu Turkmenistan-Iran-PakistanIndie.

43) zob. szerzej: K. hodak, Indie nowe mocarstwo?, bezpieczestwo Narodowe nr 2, 2006, s. 138-164. 44) A.J. Tellis, South Asia Seesaw: A New U.S. Policy on the Subcontinent, carnegie endowment for International Polity, Policy brief No. 38, May 2005. 45) X. dormandy, op. cit., s. 119.

123

wreszcie, nie mniej wtpliwoci budzi w waszyngtonie wsppraca indyjsko-rosyjska. Rosja jest najwikszym dostawc uzbrojenia do Indii, a wsppraca wojskowa obu krajw jest niezwykle rozwinita i obejmuje m.in. wsplne prace badawcze i projekty wojskowe (np. budow samolotw wielozadaniowych, okrtw podwodnych wyposaonych w bro atomow) oraz produkcj nowoczesnego sprztu wojskowego. Moskwa jest dla delhi istotnym partnerem w zapewnieniu bezpieczestwa dostaw surowcw energetycznych, zwaszcza dostpu do bogatych z i sieci przesyowych ropy naftowej oraz gazu ziemnego w Azji rodkowej czy w regionie Morza Kaspijskiego. wymiar strategiczny ma rwnie wsppraca z Rosj przy budowie elektrowni atomowych i staych dostawach do nich paliwa jdrowego. wtpliwe jest wic, by midzy stanami zjednoczonymi a Indiami zawiza si sojusz podobny do tego, ktry istnieje midzy stanami zjednoczonymi a Japoni, a tym bardziej wielk brytani. delhi nie zamierza na razie wchodzi w jakiekolwiek stae zwizki polityczne czy wojskowe, a wic nie przejawia motywacji do nadania relacjom z waszyngtonem gbszego wymiaru. strategia Indii ukierunkowana jest na zawieranie sojuszy, ktre bd trway dopty, dopki le one w ich narodowym interesie oraz nie krpuj autonomicznoci w polityce zagranicznej i bezpieczestwa pastwa. std, ogromnym wyzwaniem dla stanw zjednoczonych bdzie utrzymanie delhi w amerykaskiej strefie wpyww oraz niedopuszczenie do zacienienia przez nie wsppracy z Rosj i chinami. Istotne w tym kontekcie moe by promowanie wsppracy Indii z Japoni, zwaszcza, e oba pastwa podzielaj wiele wsplnych wartoci (demokracja, wolny rynek, itd.) oraz posiadaj podobne problemy (bezpieczestwo energetyczne, bezpieczestwo eglugi, asertywna polityka chin, itd.)46. PRzyszA sTRATeGIA UsA wobec wschodzcych mocarStw chiny, Japonia i Indie posiadaj w rnym stopniu ekonomiczne, wojskowe i polityczne rodki, by stan do dugookresowej rywalizacji ze stanami zjednoczonymi oraz domaga si statusu rwnego partnera waszyngtonu w kreowaniu porzdku midzynarodowego. Kade z trzech

124
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

pastw dysponuje ogromnym kapitaem do prowadzenia polityki przy wykorzystaniu soft power, rwnowaenia wpyww pozostaych i zdobywania wasnej strefy wpyww w Azji i innych regionach wiata. o ile przewaga Amerykanw, zwaszcza na paszczynie gospodarczej, technologicznej, wojskowej jest obecnie znaczna, o tyle nie jest ona niepodwaalna. Niezwykle trudno bdzie dogoni stany zjednoczone we wszystkich obszarach, jednak nie w jednym czy dwch spord nich. Poszukiwanie przez chiny, Japoni i Indie nowego miejsca i roli w okresie postzimnowojennym moe odbywa si zarwno przy sprzeciwie ze strony waszyngtonu, jak i przy jego aktywnej wsppracy. std, wybr cieki wkraczania nowych gigantw z Azji na aren midzynarodow bdzie w duej mierze zalea od polityki samych Amerykanw. wrd najpowaniejszych wyzwa, jakie stoj przed stanami zjednoczonymi w ich stosunkach ze wschodzcymi mocarstwami, naley przede wszystkim wymieni: utrzymanie stabilnoci amerykaskiej waluty (utrzymanie pierwszej pozycji dolara amerykaskiego jako globalnej waluty transakcyjnej i rezerwowej) oraz rwnowagi w wymianie handlowej (zwaszcza obnienie deficytu w handlu i zaduenia rzdu amerykaskiego w bankach chin i Japonii), a take nakonienie gigantw azjatyckich do przestrzegania regu wolnego handlu i swobodnej konkurencji. Nie mniej istotne jest wymuszenie na nich przestrzegania zasad przekazywania innym pastwom technologii nuklearnych i technologii podwjnego przeznaczenia, jak rwnie ustanowienia ram dla komercyjnego wykorzystania przestrzeni kosmicznej i mechanizmw zapobiegajcych wycigowi zbroje w kosmosie. osigniciu tych celw moe suy pogbiona wsppraca dwustronna pod egid strategicznego partnerstwa, jednak wypracowanie konsensusu w sytuacji rozbienych interesw midzy globalnym mocarstwem, bronicym swojej hegemonistycznej pozycji a pastwami aspirujcymi do odebrania mu tej pozycji wydaje si mao prawdopodobne bez zaangaowania mechanizmw i instytucji wielostronnych. To za oznacza konieczno powrotu waszyngtonu do zasad multilateralizmu w polityce zagranicznej i bezpieczestwa.

46) ch. bajpaee, The strengthening Japan-India axis, March 6, 2007, <http://www.atimes.com>.

125

Region Azji i Pacyfiku nabiera globalnego znaczenia, wzrasta jego pozycja i rola w stosunkach midzynarodowych. Jednoczenie staje si on obszarem zatoczonym przez wschodzce mocarstwa silne, ekspansywne, dce od ustanowienia swoich stref wpyww na kontynencie i poza nim. Rodzi to obawy nie tylko o zdominowanie stosunkw midzy pastwami azjatyckimi przez zacit rywalizacj, ale rwnie ryche pojawienie si konfliktw, w tym zbrojnych. Przyszo regionu wydaje si wic niepewna i trudno przewidywalna. std, ustanowienie przez stany zjednoczone przejrzystych relacji z chinami, Japoni i Indiami jest niezbdne i nieuniknione. o ile stosunki waszyngtonu z Tokio i delhi maj dobre podstawy oraz daj rkojmi pozytywnych sygnaw dla rodowiska bezpieczestwa, o tyle ich relacje z chinami zaczynaj oddziaywa na to rodowisko w kierunku destabilizujcym, a nawet gry o sumie zerowej. wydaje si, e Amerykanie nie posiadaj ani wizji prowadzenia dugookresowej polityki wobec chin, ani koncepcji zagospodarowania stosunkw chin z Japoni i Indiami. Tymczasem od faktu, czy w stosunkach tych gr wezm partykularne interesy (nacjonalizm) i instrumenty siy, czy te wielostronne mechanizmy wsppracy, zalee bdzie przyszo Azji oraz rwnowaga midzy jej potgami. dla zapewniania porzdku i stabilnoci Azji oraz utrzymania tam amerykaskiej obecnoci, niezbdne wydaje si przyjcie przez stany zjednoczone strategii promujcej globalne i strategiczne partnerstwo z Japoni i Indiami. Pastwa te posiadaj niespoytkowane moliwoci skupiania wok siebie sojusznikw i partnerw, rozszerzania demokracji na cay kontynent przy pomocy soft power oraz spowalniania procesu wyonienia si jednej dominujcej potgi w regionie. Kocowym efektem trjstronnej wsppracy, do ktrej chtnie przyczy si Australia, moe by nawet zawizanie sojuszu bezpieczestwa, ksztatujcego now architektur bezpieczestwa w Azji. Przeszkod moe sta si tu jednak prba wykorzystania przez waszyngton takiego sojuszu do ochrony i realizacji partykularnych interesw w regionie. std ewentualne przymierze pastw demokratycznych powinno zosta oparte o wsplnie podzielane wartoci i cele (np. zapobieganie proliferacji broni masowego raenia, przeciwdziaanie terroryzmowi, zapewnienie bezpieczestwa eglugi morskiej, stabilny rozwj i integracja regionu, pokojowe rozwizywanie sporw) oraz posiada czytelne przesanie, eliminujce podejrzenia, e jest ono wymierzone w bezpieczestwo chin i nakierowane na zatrzymanie wzrostu chiskiej potgi. Mona wrcz postawi tez, e dopty problem chRL

126
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

bdzie rozpatrywany w stanach zjednoczonych w kategoriach strategiczno-militarnych zagroe dla ich bezpieczestwa i interesw w Azji, dopki pogbione i wielopaszczyznowe partnerstwo z Japoni i Indiami (oraz Australi) w wymiarze globalnym i regionalnym nie ma szans na zaistnienie. Istot takiego partnerstwa musi stanowi wsplna wizja konstruktywnego zaangaowania chin we wspprac, tworzca pozytywny klimat i rodowisko do rozwoju stosunkw midzy wschodzcymi potgami w Azji a supermocarstwem spoza regionu. Punktowanie Pastwa rodka jako rywala stanw zjednoczonych moe co najwyej doprowadzi do utrzymywania przez waszyngton sektorowych (wycinkowych, odnoszcych si do jednej lub dwch paszczyzn) relacji z Japoni i Indiami, ktre bd istotne jedynie z punktu widzenia interesw bezpieczestwa pastw azjatyckich (parasol nuklearny, dostp do wysoko zawansowanej technologii, napyw bezporednich inwestycji zagranicznych, itd.). Rozwj pozytywnych stosunkw ze wsplnym ssiadem chinami ma dla Tokio i delhi fundamentalne znaczenie dla ich przyszoci. wtpliwe jest wic, by kiedykolwiek oba pastwa stay si porednikami (proxy), dziki ktrym stany zjednoczone bd zaatwiay interesy w regionie, zwaszcza wobec Pekinu. wpywy stanw zjednoczonych w Azji, w sytuacji pojawienia si tam pastw o ambicjach mocarstwowych, bd ulegay zmniejszeniu. Utrzymanie obecnego status quo, w ktrym Amerykanie zajmuj pozycj supermocarstwa i dominuj w instytucjach midzynarodowych, jestw zasadzie niemoliwe. Nie naley spodziewa si zmian w podejciu ekipy G. w. busha do tego problemu. Mona jednak oczekiwa, e stworzenie strategii, ktrej wdroenie pozwoli na zajcie przez chiny, Indie i Japoni takiego miejsca w postzimnowojennym systemie, ktre bdzie odpowiadao ich potencjaowi i aspiracjom, nastpi za rzdw kolejnej administracji. wydaje si, e ewentualne objcie sterw przez demokratw, przywizujcych wiksz wag do mechanizmw i instytucji wielostronnych oraz polityki soft power, obniy skal negatywnych tendencji, powstaych cigu ostatniej dekady na linii waszyngton-Pekin. Rwnoczenie, umocnienie strategicznych sojuszy z Indiami i Japoni oraz postawienie na partnerstwo z chinami moe sprawi, e proces wkraczania azjatyckich gigantw na globaln scen bdzie dla stanw zjednoczonych mniej niepokojcy i dranicy. Jeli waszyngtonowi nie uda si jednak zaangaowa wschodzcych mocarstw w proces wsplnego tworzenia nowego porzdku i adu

127

midzynarodowego, z nowym podziaem potgi i zakresem odpowiedzialnoci, nieunikniony jest konflikt interesw. wydaje si, e w dugiej perspektywie stany zjednoczone staj w takim konflikcie na pozycji przegranej. sia nowych graczy, ich zdolno do oddziaywania na stosunki w Azji i innych czciach wiata (np. w Afryce, Ameryce aciskiej, na bliskim wschodzie), jak rwnie powoywania instytucji midzynarodowych, pomijajcych udzia stanw zjednoczonych, jest ju dzi znaczna i bdzie ulegaa rozszerzeniu. w rozwaaniach o stosunkach midzy stanami zjednoczonymi a wschodzcymi mocarstwami naley uczyni kilka zastrzee. Intensywne zaangaowanie waszyngtonu na wikszym bliskim wschodzie sprawia, e rozwj technologiczny i gospodarczy pastwa jest ukierunkowany (i podporzdkowany) w znacznym stopniu sferze wojskowej (przemys zbrojeniowy, itd.), a polityka biaego domu koncentruje si wok zabezpieczenia amerykaskich interesw gwnie w jednym regionie. Tym samym, marginalizacji ulegaj interesy Amerykanw w pozostaych czciach wiata, obniaj si tam ich wpywy, otwierajc innym pastwom moliwo zagospodarowania powstaej w ten sposb wolnej przestrzeni. Ameryka w sensie globalnym traci, za aktywno wschodzcych mocarstw na arenie midzynarodowym sprawia, e powstaje (do zudne) wraenie, i mog one nie tylko szybko dogoni, ale nawet przegoni stany zjednoczone. stabilizacja sytuacji (jeli w sensie realnym w ogle jest moliwa) na wikszym bliskim wschodzie spowoduje ponowne przewartociowanie w priorytetach amerykaskiej administracji i powrt do polityki zabezpieczania globalnych interesw pastwa w strategicznych regionach wiata. Przestawienie kraju na inne tory oraz podniesienie konkurencyjnoci jego gospodarki moe ponownie zwikszy dystans midzy stanami zjednoczonymi a nowymi mocarstwami, cho oczywicie nie zahamuje procesu ich wyaniania si. chiny, Japonia i Indie posiadaj liczne wewntrzne ograniczenia, ktre bd hamoway szybki wzrost ich potgi. wszystkie trzy pastwa borykaj si z problemem przeludnienia, a wic i problemami spoeczno-gospodarczymi. Na ich rynek wewntrzny naoonych jest wiele barier ochronnych, dajcych protekcj przed bardziej konkurencyjnymi podmiotami gospodarczymi na wiecie. Rozwj chin i Indii jest dawiony przez niedokoczone reformy gospodarcze (odgrne sterowanie, zbyt duy udzia nieefektywnego sektora pastwowego w gospodarce), instytucjonalne i administracyjne, podtrzymujce powszechn biurokratyzacj

128
bezPIeczesTwo NARodowe III-IV - 2007 /5-6

i korupcj. Ponadto, gospodarka obu pastw ma charakter ekstensywny (cechuje j niska wydajno, niskie koszty osobowe pracy, niska ochrona rodowiska naturalnego, wysoka energochonno) oraz wyspiarski ogranicza si do okrelonych miast czy regionw, stanowicych zagbia technologiczne, zwizane z wyspecjalizowanymi gaziami gospodarki i napywem bezporednich inwestycji zagranicznych. To za powoduje narastanie rozwarstwienia spoecznego midzy bogatymi a biednymi. Tania sia robocza, niskie koszty produkcji oraz dostp do rde surowcw naturalnych w Azji nie stanowi rwnie gwarancji staego napywu wysoko zaawansowanych technologii z zachodu. Pekin i delhi znane s z marginalizacji problemu kradziey wraliwych technologii oraz braku ochrony praw autorskich i wasnoci intelektualnej. Nie wiadomo rwnie, w jakim kierunku potocz si losy samych chin w sytuacji upadku reimu komunistycznego (via zsRR?). wreszcie, na tempo wzrostu gospodarczego Japonii wpywaj m.in. procesy deflacyjne oraz due natenie regulacji pastwowych w gospodarce, a take uzalenienie pastwa od handlu zagranicznego (niewielkie, sabo rozwinite rolnictwo i przemys rolno-spoywczy, ogromny udzia przemysu cikiego, w tym elektronicznego i chemicznego w dochodzie narodowym) oraz importu z zewntrz strategicznych surowcw naturalnych. Faktem jest, e stany zjednoczone maj nie mniej powane, cho jakociowo inne, problemy spoeczno-gospodarcze. Jednak ustrj polityczno-gospodarczo-spoeczny tego pastwa, a zwaszcza dotychczas zgromadzony potencja technologiczny i innowacyjny, daje ogromne moliwoci wielokierunkowej ekspansji, a tym samym dugofalowego podtrzymania przewagi w wiecie.

129