MINISTERSTWO GOSPODARKI

WPYW EMIGRACJI ZAROBKOWEJ NA GOSPODARK POLSKI

DEPARTAMENT ANALIZ I PROGNOZ

Warszawa, luty 2007 r.

Spis treci Wstp ......................................................................................................................................... 3 1. Wymiar ekonomiczny migracji __________________________________________ 6 2. Skala i trendy migracji zarobkowej po akcesji Polski do UE _________________ 10 2.1. 2.2. 2.3. Zjawisko migracji w Europie ............................................................................ 10 Migracje Polakw po 1 maja 2004 r. ................................................................ 12 Wybrane przykady pastw migracji zarobkowej Polakw .......................... 19

3. Skutki ekonomiczne migracji zarobkowej dla Polski _______________________ 24 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. Wpyw na rozwj gospodarczy ......................................................................... 25 Rynek pracy ........................................................................................................ 26 Transfery zarobkw migrantw ....................................................................... 33 Rozwj lokalny/regionalny ................................................................................ 42 Migracja zarobkowa a handel zagraniczny ..................................................... 44

4. Gwne wnioski ______________________________________________________ 47

Kady strumie emigracji generuje kompensujcy go strumie imigracji Ernst Georg Ravenstein (1834-1913)

Wstp
Wolny przepyw osb to jedna z fundamentalnych wolnoci Unii Europejskiej, ktra miaa zagwarantowa kademu obywatelowi UE prawo do swobodnej decyzji o miejscu zamieszkania, zatrudnienia, podrowania. Tak te pojmuje j 53% ankietowanych mieszkajcych w krajach nalecych do UE.1 Przystpienie Polski do Unii Europejskiej otworzyo przed Polakami niektre rynki pracy pastw UE-15, a w perspektywie do 2011 roku naley oczekiwa cakowitej liberalizacji dostpu do rynkw pracy wszystkich pastw UE-15. W efekcie mamy do czynienia ze zjawiskiem relatywnie silnego odpywu siy roboczej, ktrego czas trwania mona szacowa na przynajmniej dekad. W tych warunkach naley liczy si zarwno z krtkookresowymi (przejciowymi), jak i dugookresowymi skutkami ekonomicznymi tego zjawiska. Z punktu widzenia korzyci i kosztw migracji zarobkowej Polakw istotne znaczenie bdzie posiada charakter wyjazdw i skala powrotw. Migracja Polakw wykazuje tendencj do wyjazdw czasowych lub sezonowych, co jest zgodnie z trendami migracyjnymi w Europie i na wiecie. Mona zakada, i wraz z procesem konwergencji gospodarczej nowych pastw czonkowskich i UE-15 nasila si bdzie zjawisko powrotw do kraju i jednoczenie wygasa bdzie dynamika wyjazdw zatrudnieniowych. Szybszy proces starzenia si spoeczestw w nowych pastwach czonkowskich ni w UE-15 bdzie rwnie przeciwdziaa tendencjom migracyjnym. Jednoczenie bdzie rosa atrakcyjno Polski i innych nowych pastw czonkowskich dla potencjalnych imigrantw z krajw ociennych i rozwijajcych si. Mimo pewnej modyfikacji kanaw migracji w okresie poakcesyjnym i spektakularnego wzrostu migracji zarobkowej do Irlandii i Wielkiej Brytanii, gwnym kierunkiem migracji zatrudnieniowej (pod wzgldem liczb bezwzgldnych) nadal pozostaj Niemcy, co sugeruje, i o skali migracji decyduje popyt ze strony pracodawcw, sytuacja na rynku pracy oraz istniejce sieci migracyjne, przycigajce kolejnych pracownikw. Wstpne oceny Komisji Europejskiej nt. funkcjonowania ustale przejciowych w odniesieniu do przepywu siy roboczej nowych pastw czonkowskich potwierdzaj, i wbrew rozpowszechnionym obawom migracja z krajw UE-10 posiada charakter komplementarny wobec rynkw pracy UE-15, agodzc braki siy roboczej o okrelonym poziomie wyksztacenia w niektrych sektorach i wnoszc wkad w rozwj gospodarczy oraz popraw stanu finansw publicznych UE-15, zwaszcza e grupa napywajcych pracownikw jest przecitnie lepiej wyksztacona ni populacja rodzima krajw przyjmujcych (por. Tabela 1). Do pracy wyjedaj zasadniczo ludzie modzi, w wieku 1834 lata, bezdzietni, w ok. 60% mczyni.

Eurobarometer survey (badanie z jesieni 2005) w: H. Krieger, E.Fernandez Too much or too little longdistance mobility in Europe? EU policies to promote and restrict mobility. European Foundation for the Improvement of living and Working Condition 3

Tabela 1 Struktura edukacyjna migracji w UE-15 w % Poziom edukacji Niski redni Wysoki Kraj UE 31 46 23 UE-15 36 39 25 UE-10 21 57 22 kraje spoza UE 48 35 17

rdo: European Commission (2006), Communication from the Commission. Report on the functioning of the transitional arrangements set out in the 2003 Accession Treaty (period 1 May 2004-30 April 2006). European Commission, Brussels

Komisja Europejska akcentuje, i rozszerzenie UE w 2004 r. umoliwio sformalizowanie wczeniejszego zatrudnienia pracownikw UE-10 w szarej strefie i poprawio ich szanse na tworzenie wasnych przedsibiorstw w UE-15. Niniejsze opracowanie, zawierajce analiz najwaniejszych konsekwencji ekonomicznych przemieszcze siy roboczej Polski, przygotowano posikujc si literatur przedmiotu, ocenami porwnawczymi migracji pracownikw nowych pastw czonkowskich i tam, gdzie byo to moliwe, badaniami odnoszcymi si do polskiej gospodarki (m.in. Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego)2. Wykorzystano zarwno dostpne badania uwzgldniajce charakterystyk polskich emigrantw z wczeniejszych okresw i wpyw zjawiska na polsk gospodark, jak i przedstawiono wyniki wasnych bada (ankietowych i ekonometrycznych). Generalnie zakada si, i gwnym beneficjentem migracji jest jej uczestnik, natomiast korzyci wzgldnie straty dla krajw wysyajcych i przyjmujcych migrantw s przedmiotem kontrowersji w literaturze fachowej. Przyjmuje si, e dominuj korzyci, natomiast ich saldo pozostaje wzgldnie ograniczone. Opracowanie sygnalizuje, e obok tradycyjnych korzyci migracji dla kraju wysyajcego, takich jak zmniejszenie bezrobocia i poprawa finansowania zewntrznego dziki transferom zarobkw emigrantw, w przypadku Polski naley liczy si z nietypowym zjawiskiem, polegajcym na tym, e Polska w wikszym stopniu ni inne kraje, dowiadczajce wzmoonych wyjazdw, jest naraona na ryzyko pogorszenia struktury demograficznej starzejcego si spoeczestwa. Rwnoczenie emigranci polscy uatwiaj realizacj polityki prorodzinnej w krajach UE-15, odpowiadajc na popyt zatrudnienia w sektorze opieki nad dziemi i osobami starszymi oraz usugach medycznych generalnie. Istotnym problemem jest take spadek potencjalnego PKB, ktry wedug niektrych szacunkw dla Polski osiga wymiar mogcy niwelowa impulsy rozwojowe zwizane z realizacj Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013. Krytyczna analiza uwarunkowa migracyjnych prowadzi do wniosku, i trudno liczy na wzrost transferw zarobkw migrantw mimo nadreprezentacji wrd nich osb rednio i wysoko wykwalifikowanych. Z reguy podejmuj one bowiem prace na stanowiskach poniej swych kwalifikacji, z korzyci dla produktywnoci zagranicznego pracodawcy. Ponadto dowiadczenia midzynarodowe zdaj si sugerowa, i poziom wyksztacenia migranta pozostaje w silnie negatywnym zwizku ze skonnoci do transferowania pienidzy do kraju macierzystego.

K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Co do trendw migracyjnych, kierujc si opini Komisji Europejskiej, naley uzna, i nie doszo wprawdzie do masowych przemieszcze ludnoci krajw UE-10 na Zachd i zakce rwnowagi na tamtejszych rynkach, niemniej jednak, paradoksalnie, wystpiy niedobory wykwalifikowanej siy roboczej w krajach wysyajcych migrantw. Opracowanie prezentuje optymistycznie podejcie do tej kwestii, uznajc, i perspektywy konwergencji gospodarczej, w tym w wymiarze dochodowym, oraz tendencje demograficzne bd czynnikami ograniczajcymi "wypychanie" pracownikw polskich za granic i "przycigajcymi" imigrantw z krajw ociennych oraz rozwijajcych si krajw Azji. Trzeba podkreli, e ekstrapolowanie trendw migracyjnych oraz precyzyjne szacunki skali migracji i jej charakteru, w tym skutkw ekonomicznych, s utrudnione z uwagi na ograniczone zasoby wiarygodnych, popartych badaniami empirycznymi danych nt. zjawiska, a take rnice metodologiczne. Uwzgldniajc te uwarunkowania niniejsze opracowanie koncentruje si w wikszej mierze na ocenach jakociowych zjawiska migracji ni jego szczegowej kwantyfikacji. Opracowanie skada si z 4 rozdziaw oceniajcych aspekty ekonomiczne migracji w kontekcie rozmiarw i dynamiki zjawiska. Rozdzia 1 wprowadza metodologi oceny migracji na gruncie teorii neoklasycznej, rozdzia 2 ilustruje trendy migracyjne przed i po akcesji Polski do UE, za rozdzia 3 analizuje kategorie skutkw ekonomicznych migracji. Rozdzia 4 podsumowuje gwne tezy i wnioski opracowania.

1. Wymiar ekonomiczny migracji

Zjawisko migracji jest nierozerwalnie zwizane z procesem globalizacji gospodarki wiatowej. Nie ulega wtpliwoci, i dua cz wystpujcych we wspczesnym wiecie zachowa migracyjnych posiada wymiar ekonomiczny, w szczeglnoci zarobkowy. Jednoczenie migracj mona traktowa jako czynnik uelastyczniajcy rynek pracy, umoliwiajcy dostosowanie poziomu zatrudnienia do zmieniajcych si warunkw popytowych (por. Ramka 1).
Ramka 1 Zjawisko migracji Badanie zjawiska migracji w poszczeglnych krajach jest niezmiernie trudne. Wynika to zarwno z rnych definicji zjawiska i zaoe metodologicznych (kogo uzna za migranta, wyjedajcego na stae czy rwnie na krtki okres), jak i trudnoci z monitoringiem migrantw (zasady rejestracji i usuwania z rejestrw). OECD podjo prb ujednolicenia zasad w tym zakresie i stworzenia bazy danych porwnywalnych. W zaoeniu statystyki winny obejmowa jedynie osoby dugotrwale przebywajce na terenie innego kraju. Jednoczenie niezbdne jest bazowanie na krajowych danych rdowych, ktre jednak mog obejmowa wikszy lub mniejszy zakres osb uwzgldnionych w rejestrach oraz charakteryzowa si rnym stopniem kompletnoci. Wedug szacunkw Organizacji Narodw Zjednoczonych migranci stanowi 3% populacji wiatowej (175 mln osb). W latach 1970-1980 liczba emigrantw przybywajcych do krajw rozwinitych wzrosa o 2,4%, w latach 1982-1990 o 2,9%, a w latach 1990-2000 o 3,1%, zatem trend rosncy migracji jest widoczny ju od pewnego czasu. Bez imigracji szereg krajw wysoko rozwinitych rejestrowaoby spadki populacji, np. Niemcy, Wochy, Szwecja. Migracje maj pozytywny skutek dla globalnego dochodu. Wedug symulacji Banku wiatowego, jeeli liczba imigrantw w krajach zamonych do roku 2025 bdzie rosa w tempie nieco niszym ni przecitnie w ostatnich trzech dekadach (co jest bardzo ostronym zaoeniem, ale i tak oznacza e ponad 14 mln osb przeniesie si z krajw rozwijajcych si do krajw rozwinitych, a nawet wicej jeli uwzgldni czonkw rodzin imigrantw), to globalny dochd wzronie o 0.6%, w tym w krajach rozwijajcych si o 1.8% a w krajach rozwinitych o 0.4%. Imigranci stanowi rosncy udzia siy roboczej na wiecie. W przypadku Japonii jest to tylko ok. 1,5% pracujcych, 12% w Niemczech i ok. 25% w Australii i Szwajcarii. Niektre z pastw czonkowskich UE ju obecnie aktywnie poszukuj poza swoimi granicami pracownikw w pewnych okrelonych zawodach i sektorach. W niedalekiej przyszoci tendencja ta bdzie narasta. Wynika to z sytuacji demograficznej-starzenia si spoeczestw europejskich oraz z niskiego przyrostu naturalnego. Analizujc wpyw migracji zarobkowych w pastwach czonkowskich UE naley stwierdzi, e unijni pracodawcy nie bd zainteresowani masowym zatrudnieniem pracownikw, natomiast bd gotowi zatrudnia osoby o okrelonej specjalnoci i kwalifikacjach. Bdzie to wizao si z aktualn sytuacj na unijnym rynku pracy, ktry przez sw nieelastyczno, wykazuje bardzo due zrnicowanie. W szczeglnoci charakteryzuje si strukturalnym niedoborem popytu na prac, zwaszcza nisko wykwalifikowan si robocz i to niezalenie od poziomu bezrobocia. W odrnieniu od innych regionw wiata przepyw osb w krajach Unii Europejskiej by stabilny. Roczna migracja netto do krajw EU-15 pozostaa na poziomie poniej 5 osb na 1000 mieszkacw przez ostatnie 40 lat. Okoo 9% populacji UE urodzio si w innych krajach ni obecnie mieszka, podczas gdy w USA byo to 12% i okoo 20% w Kanadzie i Australii. Jednak po rozszerzeniu Unii Europejskiej o dziesi nowych krajw, rwnie w Europie proces migracji przybra na sile.

Kompleksowo ujmujc, podjcie decyzji przez osoby rozwaajce moliwo wyjazdu za granic, a take przekonanie o zasadnoci powrotu z emigracji wiza naley z ich percepcj obecnego stanu gospodarki, ale rwnie perspektyw rozwoju kraju pochodzenia oraz jakoci ycia. Na tworzenie takiego obrazu wpywaj nie tylko subiektywne odczucia dotyczce warunkw pracy, sytuacji dochodowej, standardu ycia czy pozycji spoecznej. Rwnie wane s kwestie odnoszce si do moliwoci rozwoju wasnej drogi zawodowej, a wic obejmujce szeroko pojt infrastruktur, organizacj systemu szkolnictwa, baz B+R, warunki funkcjonowania rynku pracy, otoczenie biznesu oraz stosunki na linii pracodawcapracownik. Wyjazdy warunkowane s rwnie ocen sfery politycznej oraz efektw reform ekonomicznych i spoecznych. Midzynarodowe ruchy migracyjne s zazwyczaj tumaczone kumulacj czynnikw sprzyjajcych temu zjawisku w postaci modelu push and pull. Czynniki wypychajce, wrd ktrych mona wskaza uwarunkowania gospodarcze, presj demograficzn oraz wysokie bezrobocie w kraju pochodzenia zazwyczaj wspistniej z zachtami w kraju emigracji tj: wysze pace, moliwo zatrudnienia, czenie rodzin. Naley jednak podkreli, e nie ma prostej zalenoci pomidzy wystpowaniem znacznego dysparytetu w dochodach obywateli dwch krajw i migracj pomidzy nimi. Przyczyny lece u podstaw decyzji w sprawie migracji staej czy te zarobkowej s wielorakie i czsto trudne do uchwycenia. Warto jednak doda, e symulacje wpywu poszczeglnych czynnikw na wielko migracji prowadz do wniosku, e poprawa sytuacji ekonomicznej w kraju pochodzenia (w tym jakoci ycia obywateli) lub zmniejszenie dysproporcji w postrzeganiu przez emigranta (lub potencjalnego emigranta) swojej sytuacji dochodowej za granic w porwnaniu z t po powrocie do kraju (lub gdyby nie wyjeda) redukuje skal migracji.3
Tabela 2 Motywy migracji

wypychajce czynniki
ekonomiczne i demograficzne ubstwo bezrobocie niskie pace wysoki przyrost naturalny brak podstawowej opieki medycznej braki w systemie edukacji konflikty, niebezpieczestwo, przemoc korupcja amanie praw czowieka dyskryminacja wynikajca ze wzgldw etnicznych, religijnych

cignce czynniki
perspektywy wyszych zarobkw perspektywy poprawy standardu ycia rozwj osobisty lub zawodowy poczucie bezpieczestwa wolno polityczna

polityczne

spoeczne i kulturowe

- czenie rodzin - migracja do kraju przodkw - brak zjawiska dyskryminacji rdo: Bank wiatowy, Migration and Remittances. Easter Europe and the former Soviet Union, 2006

Wydaj si to te potwierdza przykady pastw Europy Poudniowej i Irlandii 7

Ramka 2 Zjawisko migracji w Irlandii i Portugalii Irlandia to kraj z siln tradycj ruchw migracyjnych. Ju w latach 70. XIX wieku liczba emigrujcych bya wiksza ni przybywajcych. Trend ten utrzymywa si przez nastpne stulecie, a jego zmiana nastpia dopiero po roku 1970. Poprawa jakoci ksztacenia prowadzca do wzrostu redniego poziomu edukacji w Irlandii, w latach 60. i 70. XX przeoya si na stopniowe zmiany struktury emigracji irlandzkiej. W rezultacie znaczna cz Irlandczykw emigrujcych w latach 80. do Wielkiej Brytanii, USA i innych krajw to osoby z wyszym wyksztaceniem, wykwalifikowani pracownicy. W grupie osb z wyksztaceniem co najmniej wyszym emigranci stanowili 18-30%, podczas gdy wrd absolwentw szk rednich byo to 10%. Jednoczenie naley podkreli, e decyzje o wyjazdach obu grup ksztatoway odmienne czynniki. W przypadku osb gorzej wyksztaconych wyjazd nie wydawa si na tyle korzystny aby zaryzykowa bezpieczestwo socjalne w kraju pochodzenia, podczas gdy lepiej wyksztaceni potencjalne dochody zagranic nadal oceniali jako wysze, biorc rwnie pod uwag wysokie podatki w Irlandii. Lata 90. to okres gbokiej liberalizacji handlu i poprawy klimatu inwestycyjnego w Irlandii, co przeoyo si na wysoki wzrost gospodarczy. To z kolei zachcio emigrantw do powrotu do ojczyzny, szczeglnie e ich dodatkowe umiejtnoci zdobyte zagranic zostay docenione w kraju (rednio ich zarobki byy o ok. 10% wysze ni innych pracownikw). Bezprecedensowy boom gospodarczy, a wic i zwikszony popyt na pracownikw sprawi, e w minionej dekadzie Irlandia zacza te przyciga imigrantw, m.in. z krajw UE-10. Historia migracji portugalskich znacznie rni si od tych obserwowanych w Irlandii. W przypadku Portugalii gwnym celem emigracji jej obywateli byy jej bye terytoria zamorskie. Jeszcze w okresie po II wojnie wiatowej Brazylia pozostawaa gwnym kierunkiem emigracji Portugalczykw. Sytuacja zmienia si w latach 60. XX wieku. Wwczas wraz z przyspieszeniem procesu industrializacji Lizbony dostrzeono pozytywny wpyw emigracji na rynek pracy i rozwj gospodarczy w szerszym ujciu. Wwczas te zaobserwowano nasilenie wyjazdw do Niemiec, Francji, Szwajcarii. Wynikay one gwnie ze znaczcych dysproporcji w dochodach (w 1986 r. PNB per capita w Niemczech byo dwukrotnie wysze ni w Portugalii). W przeciwiestwie do Irlandii wikszo emigrantw portugalskich legitymowao si niszym wyksztaceniem i aplikowao za granic do pracy wymagajcej niszych kwalifikacji. Inne byo te tempo rozwoju gospodarczego jednak stopniowo poprawia si standard ycia Portugalczykw, malaa te dynamika emigracji. Jednak czynnik ten nie skania portugalskich emigrantw do powrotw. Zmniejszenie ich liczby w statystykach niemieckich wynika raczej z faktu, e istotna ich cz zostaa zatrudniona przez portugalskie firmy dziaajce w Niemczech, a w praktyce popyt na tych pracownikw zmniejszy si dopiero wwczas gdy przedsibiorcy ci zostali zobligowani do zapewnienia zarobkw i zabezpiecze spoecznych zatrudnianym na poziomie wiadcze otrzymywanych przez Niemcw.

Pomimo e dysproporcje w dochodach krajw wysyajcego i przyjmujcego uwaa si za gwny czynnik warunkujcy decyzje o wyjedzie, to w opinii wielu ekspertw pocztkowa poprawa jakoci ycia obywateli kraju pochodzenia moe te sprzyja wikszej mobilnoci pracownikw. Jednak wszyscy s zgodni co do tego, e poprawa standardu ycia w kraju pochodzenia oraz zmniejszanie rozpitoci dochodowych na linii kraj pochodzenia/przeznaczenia przyczyniaj si do powrotw wyjedajcych oraz sprawiaj, e zjawisko emigracji jest czasowe4. Potwierdzaj to dwa, wydawaoby si odmienne, przykady Portugalii i Irlandii (por. Ramka 2). Proces zmniejszania rnic w poziomach pac/dochodw tych pastw z bogatszymi czonkami UE wpyn na odwrcenie trendw migracyjnych. Jednoczenie zmniejszenie wspomnianych dysproporcji, cho konieczne dla wystpienia zjawiska reemigracji (lub zatrzymania migracji), tylko czciowo je warunkuje. Z reguy
W ujciu teoretycznym uwaa si, e zmniejszenie dysproporcji w dochodach/wynagrodzeniach o 30-40% jest konieczny dla wystpienia zjawiska reemigracji (lub zatrzymania migracji). 8
4

wpywa na to wiele czynnikw zarwno ekonomicznych, jak i pozaekonomicznych. Wyniki bada Banku wiatowego5 wskazuj m.in. na korelacj zmian w ruchach migracyjnych z popraw tzw. wskanika jakoci ycia6 w kraju pochodzenia. Z uwagi na swoj zoono, zjawisko migracji objaniane jest w ramach kilku teorii. Dla celw niniejszego opracowania wykorzystuje si model teorii neoklasycznej, zakadajcy istnienie zespou czynnikw wypychajcych i przycigajcych migranta7. Migracja w rozumieniu teorii neoklasycznej jest konsekwencj rnic dochodw lub szerzej standardw ycia midzy krajami i jest podejmowana w celu wyrwnywania tych dysproporcji (por. Tabela 3).
Tabela 3 Rnice w dochodach UE-15 i UE-10 w % pac EU-15 wg kursu walutowego wg ppp 28 52 23 40 17 34 17 35 30 52 25 50 54 71 18 37 25 49 w % pac Niemiec wg kursu walutowego wg ppp 27 51 23 39 16 33 16 34 29 51 24 48 52 69 18 36 25 47

Czechy Estonia otwa Litwa Wgry Polska Sowenia Sowacja rednia waona

rdo: European Central Bank (2006), Cross-border mobility within an enlarged EU, OP Series, No.52/ October 2006

Osoby migrujce traktowane s przy tym jako autonomiczne jednostki podejmujce racjonalne decyzje, ktre nie wywouj kosztw ubocznych i nie podlegaj ani ryzyku ani niepewnoci8. Migracja stanowi dla nich inwestycj, ukierunkowan na maksymalizacj zyskw, ktrej koszty zostan spacone w przyszoci. Ze wzgldu na selektywny charakter migracji wobec grup wiekowych obejmuje ona gwnie ludzi modych w wieku produkcyjnym i jest pozytywnie skorelowana z popytem na specyficzne kwalifikacje zawodowe (por. Ramka 3). Najnowsze teorie ekonomiczne migracji rozszerzyy ramy interpretacyjne zjawiska o kwesti
W wietle symulacji - 0,4-procentowy spadek migracji z krajw Europy Wschodniej (bez byego ZSRR) naley czy z popraw o ok. 10%. W przypadku zrwnania si wskanikw CPIA powinno doj do 1-procentowego spadku migracji. Por. Bank wiatowy, Migration and Remittances. Easter Europe and the former Soviet Union, 2006 6 www.worldbank.org Country Policy and Institutional Assessment (CPIA), syntetyczny wskanik obrazujcy poziom ycia w poszczeglnych krajach. Obejmuje ocen w 16 obszarach (zagadnienia makroekonomiczne, polityka strukturalna, polityka spoeczna, efektywno instytucji). Wyniki s uzalenione od oceny stanu w zestawieniu z obiektywnymi kryteriami, nie odzwierciedlaj za zmiany jaka nastpia w danym obszarze np. w relacji do poprzedniego roku. Wskanik stanowi charakterystyk stanu obecnego, pomijajc plany i zamierzenia (bardzo rzadko uwzgldniane s akty prawne, ktrych proces legislacyjny jest mocno zaawansowany, kady przypadek jest dokadnie badany). W wietle symulacji B- 0,4-procentowy spadek migracji z krajw Europy Wschodniej (bez byego ZSRR) naley czy z popraw o ok. 10%. W przypadku zrwnania si wskanikw CPIA powinno doj do 1-procentowego spadku migracji. 7 E.G. Ravenstein odnajdowa tu analogi do przepywu cieczy lub prdu, gdzie natenie jest funkcj wzgldnej rnicy cinienia lub napicia oraz oporu (ktrym dla migracji jest np. bariera kulturowa czy informacyjna) 8 K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006
5

decyzji w sprawie migracji podejmowanej dla dywersyfikacji ryzyka lub pozyskiwania rodkw finansowych bardziej na paszczynie gospodarstwa domowego, anieli w trybie indywidualnym przez migranta.
Ramka 3 Charakterystyka migranta polskiego Przy zachowaniu ostronoci co do uoglniania wystpujcych tendencji przed i po akcesji Polski do UE sylwetce polskiego migranta zarobkowego mona przypisa nastpujce cechy: - osoba moda, czciej mczyzna (18-34/37 lat) - pochodzca z regionw mniej zurbanizowanych (jako charakteryzujcych si wikszymi rnicami w dochodach z uwagi na poziom bezrobocia i zatrudnienia, np. wojewdztwa podlaskie maopolskie, podkarpackie) - przemieszczajca si zarwno do duych miast jak i regionw peryferyjnych w krajach przyjmujcych - podatna na sieci migracyjne, zwizki historyczne i kulturowe - bezdzietna (czyli o mniejszym obcieniu do systemw spoecznych pastwa zatrudnienia, zasadniczo patnik netto podatkw w kraju przyjmujcym) - stosunkowo dobrze wyksztacona, poddana ryzyku brain drain i brain waste, - wykonujca prace nie wymagajce zbyt wysokich kwalifikacji (robotnik rolny, pomoc domowa, kelner, robotnik budowlany, kucharz, opiekun/ka dzieci, osb starszych) lub - wykonujca prace wymagajce wskich specjalizacji (np. dentysta, chirurg klatki piersiowej, anestezjolog, glazurnik, masaysta, informatyk) - tranferujca cz zarobkw do kraju.

2. Skala i trendy migracji zarobkowej po akcesji Polski do UE 2.1.Zjawisko migracji w Europie

Temat wzmoonych ruchw migracyjnych we wspczesnym wiecie nie jest zagadnieniem nowym. Od wielu lat badacze analizuj powysze zjawisko i prbuj okreli jego perspektywy. Zajmuj si rwnie procesami towarzyszcymi migracjom oraz ich wpywem na rne aspekty ycia spoeczno-gospodarczego zarwno krajw bdcych miejscem pochodzenia migrantw, jak i tych ktre s w pozycji przyjmujcego. Dowodem oywionej dyskusji w tym zakresie, zwaszcza w kontekcie rozszerzenia Unii Europejskiej i moliwych scenariuszy ruchw ludnoci tak w ramach ugrupowania, jak i poza jego granicami jest szereg publikacji traktujcych na ten temat. Wikszo z nich skupiaa si jednak na moliwych rozmiarach migracji obywateli krajw wstpujcych do UE, jak i tych, ktre do czonkostwa aspiruj. Pomimo odmiennego zbioru krajw poddawanych analizie, co w sposb oczywisty wpywa na wyniki bada, wszystkie szacunki wydaj si wskazywa na znaczce przemieszczenia ludnoci w Europie. Nie s one jednak jednoznaczne, a ich ostateczny wynik jest bardzo silnie determinowany przyjtymi zaoeniami (por. Tabela 4). Ekstrapolowanie trendw migracyjnych jest utrudnione z uwagi na ograniczone zasoby wiarygodnych, popartych badaniami empirycznymi danych nt. zjawiska, a take ze wzgldu na rnice na szczeblu narodowym w metodologiach jego ujmowania oraz dopiero inicjowane na poziomie midzynarodowym prby ujednolicenia podejcia statystycznego do problemu migracji. Szczeglnym utrudnieniem jest brak danych nt. powrotw z emigracji, co w istotnej mierze utrudnia bilansowanie korzyci i strat zwizanych z migracj9.
9

Czynniki te zostay zaprezentowane w poprzedniej czci opracowania 10

Tabela 4 Wybrane szacunki dotyczce trendw migracyjnych w UE

Badanie Layard R., O. Blanchard, R. Dornbusch and P. Krugman (1992), East-West Migration: The Alternatives, MIT Press, Cambridge, Mass. - London. Franzmeyer F., H. Brcker (1997), Europische Union: Osterweiterung und Arbeitskrftemigration, DIW Wochenbericht 5/97, Berlin: 89-96. Orowski W. (2000), Migration from central and eastern European countries after the accession: Effects for regions, labour markets, and social security systems, Research Bulletin 2 (9), GUS, Warsaw: 7-21. Brcker H., T. Boeri (2000), The impact of Eastern Enlargement on Employment and Labour Markets in the EU Member States, DIW, CEPR, FIEF, IAS, IGIER, Berlin-Milano. Alvarez-Plata P., H. Brcker, B. Siliverstovs (2003), Potential Migration from Central and Eastern Europe into the EU-15 An Update, Report for the European Commission, DG Employment and Social Affairs, DIW Berlin. Fassmann H., Ch. Hintermann (1997), Migrationspotential Ostmitteleuropa, ISR-Forschungsberichte, 15, Wien. Kraje badane (wysyajce) BG, CZ, EE, HU, LT, LV, PL, RO, SE, SK BG, CZ, EE, HU, LT, LV, PL, RO, SE, SK BG, CZ, EE, HU, LT, LV, PL, RO, SE, SK BG, CZ, EE, HU, LT, LV, PL, RO, SE, SK BG, CZ, EE, HU, LT, LV, PL, RO, SE, SK Kierunek migracji UE-15 UE-15 UE-15 Szacowana ilo migrantw Potencjalnie: 3.000.000 Rocznie: 590.0001.180.000 Potencjalnie: 1.800.0003.500.000 Rocznie: od 335.000 do 100.000 do 2030 r. Rocznie: 367.000 do 0 do 2030 r. Potencjalnie: 721.0004.000.000 Potencjalnie: 1.900.000 W cigu 15 lat 3.000.000 Potencjalnie : 500.000 Potencjalnie : 400.000

UE-15

UE-15

CZ, HU, PL, SK UE-15 UE-15

Lundborg P. (1998), The free Movement of Labour between PL, EE, LT, LV Sweden and the New EU Members, [in:] A Bigger and Better Europe?, Final Report from the Committee on the Economic Effects of EU Enlargement, Stockholm. Bauer T., K. F. Zimmermann (1999), Assessment of Possible PL, RO, BG, Migration Pressure and its Labour Market Impact Following EU CZ, SK, Following EU Enlargement to Central and Eastern Europe, IZA, SE CEPR, Bonn-London. Salt J., J.A. Clarke, S. Schmidt, J. Hogarth, P.J. Densham and P. PL, CZ, EE, HU, Compton (1999), Assessment of Possible Migration Pressure and its SE Labour Market Impact Following EU Enlargement to Central and Eastern Europe. Final Report, MRU-UCL, London. Fertig M. (1999), Potential Migration from the East to Germany PL, CZ, EE, HU, Time Series Analysis and Scenario: Background Report, SE Manuskript, Heidelberg. Fertig M., C. M. Schmidt (2000), Aggregate-level migration studies PL, CZ, EE, HU as a tool for forecasting future migration streams, IZA Discussion paper 183, Bonn. Sinn H.-W., G. Flaig, M. Werding, S. Munz, N. Duell and H. PL, RO, CZ, Hofmann (2001), EUErweiterung und Arbeitskrftemigration, Wege HU, SK zu einer schrittweisen Annherung der Arbeitsmrkte, IFO-Institut fr Wirtschaftsforschung, Mnchen. rdo: Bijak, J., Kupiszewski, M., Kicinger, A., International migration scenarios for 2002-2052, CEFMR Working Paper 4/2004, Warszawa.

UE-15

UE-15

Niemcy Niemcy

W cigu 20 lat 300.0001.200.000 Niemcy Rocznie: od 250-270.000 do 60-150.000 do 2020 r. 27 European countries,

Kierujc si opini Komisji Europejskiej10, naley podkreli, e pomimo nasilenia zjawiska migracji w obrbie Europy, nie doszo do masowych przemieszcze ludnoci krajw UE-10 na Zachd i zakce rwnowagi na tamtejszych rynkach. Niemniej jednak w okresie ostatnich dwch lat mona byo zaobserwowa niedobory wykwalifikowanej siy roboczej w
10

European Commission (2006), Communication from the Commission. Report on the functioning of the transitional arrangements set out in the 2003 Accession Treaty (period 1 May 2004-30 April 2006). European Commission, Brussels 11

krajach pochodzenia migrantw. Co do moliwych scenariuszy dla Polski za najbardziej prawdopodobne i jednoczenie optymistyczne uznaje si, i perspektywy konwergencji gospodarczej, w tym w wymiarze dochodowym, oraz tendencje demograficzne bd czynnikami ograniczajcymi "wypychanie" pracownikw polskich za granic i "przycigajcymi" imigrantw z krajw ociennych oraz rozwijajcych si krajw Azji.
Tabela 5 Migracja siy roboczej w UE-15 wg narodowoci w latach 2003-2005 w % Kraj docelowy Belgia Dania Niemcy Grecja Hiszpania Francja Irlandia Luksemburg Niderlandy Austria Portugalia Finlandia Szwecja Wielka Brytania UE-15 UE-10 UE-25 2003 5,4 1,0 2,7 0,2 1,1 1,9 3,4 37,2 1,5 1,7 0,3 0,3 2,2 1,8 2,0 : 1,9 UE-15 2004 5,8 1,1 2,6 0,4 1,2 2,1 3,3 37,6 1,5 1,8 0,4 0,3 2,2 1,8 2,1 0,2 1,7 2005 5,8 1,1 2,8 0,3 1,2 1,9 3,0 37,6 1,4 1,9 0,4 0,4 2,3 1,7 2,1 0,2 1,7 2003 0,2 : : 0,3 0,2 0,1 : 0,3 0,1 0,7 : 0,3 0,2 0,2 0,2 : 0,1 UE-10 2004 0,2 : : 0,4 0,2 0,1 : 0,3 0,1 0,8 : 0,3 0,2 0,3 0,2 0,1 0,1 2005 0,2 : 0,7 0,4 0,2 0,1 2,0 0,3 0,1 1,4 : 0,3 0,2 0,4 0,4 0,2 0,3

rdo: European Commission (2006), Communication from the Commission. Report on the functioning of the transitional arrangements set out in the 2003 Accession Treaty (period 1 May 2004-30 April 2006). European Commission, Brussels

2.2. Migracje Polakw po 1 maja 2004 r.

Dane statystyczne dotyczce skali emigracji z Polski nie s jednoznaczne. Z jednej strony nie potwierdzaj one oczekiwa co do zwikszenia odpywu migracyjnego o staym charakterze. Z drugiej strony nie moemy jednak mwi, e sprawdziy si prognozy czci badaczy sugerujce niewielk mobilno polskich obywateli i wyjazdy rzdu kilkunastu tysicy w skali roku. Po 1 maja 2004 r. nastpi przyrost migracji cyrkulacyjnych zwizanych z moliwociami podjcia pracy poza granicami naszego kraju oraz wzrost liczby osb wyjedajcych na pewien okres, a wic z zaoeniem powrotu, jednak bez sprecyzowania kiedy on nastpi. Jest to zarwno skutek otwarcia rynkw pracy, jak te zniesienia barier zwizanych z rozwojem rynku lotniczego przewonikw niskokosztowych (tzw. tanich linii) oraz korelacji wielu zjawisk o charakterze ekonomicznym i spoecznym, warunkujcych w ujciu teoretycznym wystpowanie zjawiska migracji. Warto rwnie zauway, e zjawisko emigracji nie jest zupenie nowe w przypadku trendw rozwojowych Polski. Poziom migracji polskiej do krajw Europy Zachodniej i rodkowej by wysoki rwnie przed akcesj Polski do UE (por. Tabela 6).

12

Tabela 6 Skumulowany poziom migracji polskiej w wybranych krajach Europy Zachodniej i rodkowej w latach 1998-2004 (w tys. osb) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Belgia 6,3 6,7 6,9 8,9 10,4 11,6 14,0 Czechy 22,2 18,3 17,1 16,5 16,0 15,8 16,3 Dania 5,5 5,6 5,5 5,7 5,7 5,9 6,4 Niemcy 283,6 291,7 301,4 310,4 317,6 326,9 292,1 Wgry 4,4 4,1 2,3 2,2 1,9 2,2 2,2 Wochy 23,3 29,5 30,4 32,9 35,0 64,9 70,0b Niderlandy 5,9 5,6 5,9 6,3 6,9 7,4 11,0 Norwegia 2,1 2,0 2,0 2,2 2,6 2,7 3,9 Sowacja 2,9 2,6 2,4 2,4 2,4 2,4 2,5 Szwecja 15,9 16,3 16,7 15,5 13,9 13,4 14,7 Wielka Brytania 34,0 24,0 34,0 48,0 czniea 388,6 398,8 407,5 454,6 450,3 501,4 507,0
a
b

Zawiera szacunek polskiej populacji emigrantw w Austrii. Wielko szacunkowa. rdo: OECD (2006), International Migration Outlook, SOPEMI Edition 2006, OECD, Paris.

Kierujc si liczb pozwole wydanych polskim obywatelom podejmujcym prac w wybranych krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, trudno jednoznacznie okreli wielko polskiej migracji zarobkowej. Wynika to ze specyfiki tego typu statystyk (rnorodno metodologii, uwzgldnianie lub nie pracownikw sezonowych, problemy w okreleniu charakteru pracy).
Tabela 7 Liczba pozwole wydanych polskim obywatelom podejmujcym prac w wybranych krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (tys. osb) Pastwo 2003* 2004 2005 2006 7,4 (I-VIII) Austria 9,7 16,7 10 (w tym 5,2 tys. sezonowych) 3,4 (3,1 tys. sezonowych; I-VI) Belgia 3,9 1,8 3,4 (w tym 3,1 tys. sezonowych) Czechy 7,4 3,8 (dane szacunkowe, napyw netto) 1,0 (dane szacunkowe, napyw netto; I-VII) 0,1 (I-IV) Finlandia 0,7 0,2 ** bd Francja 7,8 9,2 9,7 (w tym 8,2 tys. sezonowych) 0,3 (I-IX) Grecja 8,4 0,4 11,6 (brak informacji o udziale bd Hiszpania 6,9 13,8 pracownikw sezonowych) 64,5 (I-VIII) Irlandia 2,7 27,3 64,7 2,0 (I-V) Islandia 2,1 22,0 (I-VII) Niderlandy 9,5 20,2 26,5 160,9 (I-VI) Niemcy 274,9 392,6 321,6 (w tym 273 tys. sezonowi) 23,8 (dane uwzgldniaj 23,2 (I-VII) przeduenia, brak informacji o Norwegia 15,3 13 udziale pracownikw sezonowych) 0,3 (dane szacunkowe, napyw netto; I-VI) Sowacja 0,1 0,3 bd Szwajcaria 16,7 3,8 (ok. 2,6 tys. sezonowi) 2,8 (I-VIII) Szwecja 6,6 2,1 2,8 ** 109,3 (I-IX) Wielka Brytania 1,4 75,5 129,4 bd Wochy 45,7 37 33,5 (ok. 20,5 tys. sezonowi) bd Razem 401 610 645
* dla niektrych krajw dane z 2002 roku; ** prace sezonowe nie wi si z koniecznoci uzyskania pozwolenia rdo: MPiPS, Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w innych pastwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii oraz obywateli pastw EOG w Polsce, padziernik 2006 r.

13

W miar aktualne szacunki skali migracji po akcesji do UE rni si znacznie midzy sob w zalenoci od zaoe wyjciowych (np. uwzgldniania rodzin, powtarzajcych si wyjazdw tych samych osb na prace sezonowe). Ich przykadowe zestawienie zawiera Tabela 8.
Tabela 8 Szacunki skali emigracji zarobkowej Polakw rdo szacunku w tys. osb MPiPS 660 Koci Katolicki 1.000 Media 2.000-4.000 Eksperci krajowi 1.200 Raport ECAS* 1.120

* ECAS = European Citizen Action Service. rdo: B. Kos (2006), Migracja zarobkowa Polakw do krajw UE, Infos nr 2/2006, Biuro Analiz Sejmowych, padziernik 2006 r.

W tym zestawieniu za zblione do rzeczywistoci naley uzna szacunki organizacji pozarzdowej European Citizen Action Service (ECAS), ktra kompiluje dane pochodzce z oficjalnych statystyk krajw przyjmujcych migrantw. Wedug tych danych polska migracja zarobkowa stanowica ok. 3% caej ludnoci kraju osigna ju wskanik zbliony do wskanika migracji woskiej do krajw UE. Z oglnej liczby 1.120 tys. osb (liczba ta zawiera rwnie osoby, ktre uzyskay zezwolenia na prace sezonowe) 535 tys. pracowao w Niemczech, 264 tys. w Wielkiej Brytanii, 100 tys. w Irlandii, 90 tys. we Francji i 72 tys. we Woszech. Jest to 95% oglnej liczby migrantw. Pozostae 5% migrantw podjo aktywno zawodow w innych krajach UE. Liczb powyszych nie mona jednak przyj bez zastrzee zwaszcza w odniesieniu do najliczniejszej migracji polskiej w Niemczech. W wikszo przypadkw zatrudnienie w Niemczech odbywa si na podstawie umowy o podejmowaniu pracy sezonowej, co oznacza, i Polacy wyjedali do tego kraju na 2-3 miesice, po czym wracali. Dotychczasowa praktyka wykonywania umowy polsko-niemieckiej pozwala rwnie wysnu wniosek, i przynajmniej w czci osoby podejmujce zatrudnienie w Niemczech zostay policzone podwjnie - raz w 2004 r. i nastpnie w 2005 r. Liczba Polakw pracujcych w Niemczech obejmuje take pracownikw oddelegowanych do pracy w sektorze budowlanym (ok. 25 tys.), ktrych czas zatrudnienia jest duszy, ale rzadko kiedy przekracza jeden rok. Mona wic stwierdzi, e pomimo tego, i co roku ok. 300 tys. Polakw podejmuje prac w Niemczech, to jedynie kilkadziesit tysicy przebywa na tamtejszym rynku na stae, a i wwczas nie naleaoby mwi o emigracji permanentnej. Jeli porwna powysze dane z projekcjami przedkacesyjnymi, okae si, e zagroenie fal imigracji z UE-10 byo w wikszoci przypadkw wysoko przeszacowane. Jednoczenie jednak nie sprawdziy si oceny o charakterze konserwatywnym, przewidujce napyw migrantw do poszczeglnych krajw rzdu kilkunastu tysicy osb w skali roku11. W kadym razie rozszerzenie Unii Europejskiej nie wywoao niekontrolowanych, masowych ruchw migracyjnych w obrbie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Na podstawie wszystkich zebranych danych i ich weryfikacji naley przyj, e w pastwach EOG, rnego typu legalne zatrudnienie podejmuje rocznie okoo 800-900 tys. obywateli polskich, a wic niemal dwukrotnie wicej ni przed akcesj. Podobnej liczby naley si spodziewa tak w roku biecym, jak i w kolejnych 3-5 latach. Dynamika migracji pozostanie skorelowana z
Wg szacunkw Fundacji IBS, uwzgldniajce dane BAEL, NSP i ewidencji gmin w 2005 roku, przez okres powyej dwch miesicy, za granic przebywao redniorocznie o ok. 165-370 tys. osb wicej, ni bezporednio przed rozszerzeniem UE. Szacunki oparte o dane NBP dotyczce transferw prywatnych zza granicy sugeruj przedzia liczb 285-340 tys. osb. Por. Zatrudnienie w Polsce 2006 MPiPS i Fundacji IBS (w przygotowaniu) 14
11

nadwyk ok. 0,5-1 mln osb w obszarach wiejskich, ktrych absorpcja przez lokalne i regionalne rynki pracy jest utrudniona. Najprawdopodobniej struktura popytu na prace Polakw nie ulegnie istotniejszym zmianom - z utrzymaniem w niej dominacji zatrudnienia czasowego, w tym sezonowego. Nie mona natomiast wykluczy pewnej dywersyfikacji kierunkw migracji wraz z postpujc eliminacj restrykcji narodowych. Natomiast dokadne okrelenie liczby osb, ktre zdecydoway si osiedli na stae w innym pastwie czonkowskim nie jest moliwe (np. 30% Polakw zatrudnionych w Wielkiej Brytanii deklaruje zamiar przeduenia pobytu). Wg szacunkw Fundacji IBS, do ktrych wykorzystano analizy danych BAEL oraz statystyki prywatnych transferw pieninych mona ocenia, e z 610-645 tys. osb, ktre kadego roku uzyskuj pozwolenia na prac w krajach EOG, co najwyej ok. 180-200 tys. decyduje si na duszy pobyt za granic, za pozostali podejmuj jedynie zatrudnienie sezonowe12. Jednoczenie oficjalne statystyki wskazuj, e wanie w 2004 r. doszo po raz pierwszy od 1992 r. do zmniejszenia liczby osb opuszczajcych Polsk na stae, ktra wyniosa mniej ni 20 tys. Szczeglnie zmalaa skala migracji tego typu do Niemiec i Ameryki Pnocnej. Trendom migracyjnym bdzie przeciwdziaa ewolucja rynku pracy w Polsce w najbliszych dwch dekadach pod wzgldem demograficznym i kwalifikacji zawodowych. Gwny Urzd Statystyczny przyjmuje w swojej prognozie demograficznej ludnoci na lata 2003-203013, i po roku 2010 liczba ludnoci w wieku produkcyjnym (15-59/64), czyli z potencjaem migracyjnym, bdzie si zmniejsza z poziomu 26,1 mln osb do 23,6 mln osb w 2020 r., osigajc w 2030 r. wielko 21,8 mln osb. Spadek wyniesie wic w sumie ponad 16% w stosunku do 2010 r. i bdzie 4-krotnie przewysza obecne szacunki migracji zarobkowej. Jednoczenie liczba osb w wieku 65 lat i wicej wzronie z ok. 6 mln w 2007 r. do 8,5 mln w 2020 r. i 9,6 mln w 2030 r. Oglna liczba ludnoci Polski zmniejszy si w horyzoncie czasowym 2010-2030 o ponad 2 mln osb do 35,7 mln w 2030 r. Przecitny wiek obywatela Polski wzronie do 45,5 lat (obecnie ok. 37 lat), a wspczynnik obcienia demograficznego, rozumiany jako stosunek liczby osb w wieku emerytalnym do liczby osb w wieku roboczym zwikszy si niemal dwukrotnie, osigajc poziom 44% (obecnie ok. 23%). W tym samym okresie procesy starzenia si spoeczestw w skali UE-15 bd przebiega relatywnie wolniej co w dugim okresie powinno osabia zapotrzebowanie na migrantw z Polski14.

Informacje Fundacji Instytutu Bada Strukturalnych. Bardziej szczegowe szacunki zostan zawarte w publikacji Zatrudnienie w Polsce 2006 MPiPS i Fundacji IBS (w przygotowaniu) 13 GUS, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa, 2004. 14 Ze wzgldu na masow skal ew. imigracji niezbdnej dla ustabilizowania wspczynnika obcienia demograficznego za nierealistyczn naley uzna opcj, wg ktrej polityka imigracyjna krajw UE-15 moe odgrywa nadrzdn rol w przeciwdziaaniu trendom demograficznym w tych krajach. (por. European Commission, Communication on immigration, integration and employment, European Communities, Brussels, 2003 15

12

Ramka 4 Wymeldowania na pobyt stay z powodu wyjazdu za granic w 2005 r. Wymeldowania na pobyt stay z powodu wyjazdu za granic obejmuj tylko cz migracji staych15, jednak w tym przypadku biorc pod uwag uwarunkowania prawno-administracyjne i nakad czasu, jaki jest zwizany z ich przeprowadzeniem, naley je uzna z duym prawdopodobiestwem jako emigracj trwa, podejmowan czsto na cae ycie16. Mapy wymeldowa w 2005 r. w wartociach bezwzgldnych i wzgldnych wyranie wskazuj na istotne zrnicowanie regionalne. Czstsze wystpowanie zjawiska na lsku Opolskim oraz tzw. ziemiach odzyskanych jest zwizane zarwno z mieszkajcymi na tych obszarach mniejszociami, jak i bliskoci granicy (wyjazdy do Niemiec). Powodem mogy by rwnie trudna sytuacja spoecznogospodarcza (Warmia i Mazury), a take czynniki psychologiczne, majce uwarunkowania w przeszoci historycznej (atwiejsze podejmowanie decyzji o zmianie miejsca zamieszkania wskutek dowiadcze migracyjnych rodzicw i otoczenia). Na pozostaych obszarach w gr wchodz przede wszystkim uwarunkowania cywilizacyjno-kulturowe, zwizane z wiksz przedsibiorczoci i mobilnoci przestrzenn niektrych spoecznoci (np. mieszkacy miast), czy te zwizkami rodzinnymi, sigajcymi niekiedy nawet koca dziewitnastego i pierwszej poowy dwudziestego wieku (np. masowa emigracja z Podhala i w mniejszym stopniu z caej Galicji do Stanw Zjednoczonych, wymuszona z sytuacj ekonomiczn chopw). W przypadku porwnania liczby wymeldowa w 2005 r. i 2003 r. to okazuje si, e przy niewielkich zmianach w skali kraju, wystpiy do charakterystyczne zmiany w ukadzie regionalnym i funkcjonalno-osadniczym. W 2005 r. mielimy do czynienia z wiksz aktywnoci w zakresie wymeldowa na obszarze pnocnej, zachodniej i poudniowej Polski. Znaczny spadek wymeldowa odnotowano na lsku Opolskim, co wiadczy o wyczerpywaniu si potencjalnego zasobu migrantw. Podobnie mona wnioskowa o czci Mazur17. Zdecydowane rnice ujawniaj si w wypadku analizy w obrbie kategorii funkcjonalno-osadniczych. Najwysze wskaniki liczby wymeldowa w stosunku do staej liczby mieszkacw odnotowano w wojewdztwie opolskim (nieco wicej w mniejszych miastach i na wsi). Na pozostaym obszarze najwysze wskaniki wymeldowa dotyczyy miast wojewdzkich poniej 200 tys. mieszkacw (Olsztyn, Rzeszw, Gorzw Wielkopolski, Zielona Gra), a nastpne w kolejnoci byy pozostae wiksze miasta (powiatowe i wojewdzkie). Najmniejszy poziom wymeldowa charakteryzowa obszary wiejskie. Wiksze zrnicowanie charakteryzowao zmiany liczby wymeldowa. W mniejszych miastach wojewdzkich odnotowano wzrost a o blisko 70%, nastpnie w miastach powiatowych grodzkich (blisko 40%)18.
rdo: Biuletyn Migracyjny Dodatek 10/2006 - Przemysaw leszyski Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia w Polsce Por. Przemysaw leszyski Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia w Polsce - Oficjalna statystyka jest niepena i obejmuje tylko cz przemieszcze staych (okoo poowy), a w przypadku migracji wahadowych jest to ok. kilka procent faktycznego ruchu. Biorc pod uwag np. wyniki spisu powszechnego w 2002 roku naleaoby mwi o znaczcych dysproporcjach pomidzy statystykami a stanem faktycznym. W oparciu o jego wyniki suma rnic pomidzy bilansami ludnociowymi a stwierdzonym zamieszkiwaniem w 88% gmin (w tych jednostkach, w ktrych rnica bya znacznie wiksza, ni wynikajca z projekcji redniego tempa zmian w ostatnich latach) wyniosa 860 tys. W niektrych gminach w najbardziej mobilnych kategoriach wiekowych rnice osigay 30% stanu ludnoci, w tym w Warszawie w populacji kobiet w wieku 20-29 lat niedoszacowanie wynioso 20% (wicej na ten temat w artykule autora pt. Rnice liczby ludnoci ujawnione w NSP 2002, Przegld Geograficzny, t. 77, z. 2, , a take w 1 i 2 zeszycie Studiw Demograficznych, tom 145 i 146 z 2004 roku). 16 Cho i w tym miejscu naley zrobi zastrzeenie. Cz osb wyjedajcych (rwnie tych z zamiarem powrotu) podejmuje decyzj o wymeldowaniu ze wzgldu m.in. na kwestie podatkowe. 17 Zaobserwowane prawidowoci trzeba traktowa z ostronoci: ze wzgldu na opisan specyfik procesu wymeldowania, ma wielko bezwzgldn oficjalnego ruchu emigracyjnego oraz krtkie okresy poddane analizie, bardziej miarodajne byoby porwnanie dokonane na zbiorach kilkuletnich z okresu przed- i poakcesyjnego. 18 W przypadku rozwaa o wymeldowaniach w kontekcie emigracji naley wzi rwnie pod uwag, e w czci przypadku nastpio jedynie zalegalizowanie stanu faktycznego, dugoterminowym pozostawaniu za granic 16
15

Ramka 5 Brain drain Oceny zjawiska brain drain rni si z perspektywy kraju przyjmujcego lub wysyajcego migrantw, z tendencj do zaniania kwalifikacji pracownikw w kraju przyjmujcym. Generalnie brak danych liczbowych nt. strumieni migracyjnych utrudnia pen ocen zjawiska. Narodowy Spis Powszechny w 2002 r. ujawni, i struktura migrantw wedug wyksztacenia jest znacznie korzystniejsza ni w przypadku ludnoci mieszkajcej w Polsce, co jest zgodne z tendencjami wiatowymi. Przyjmuj si, e ok. 22% polskich migrantw zatrudnianych jest poniej ich kwalifikacji, co jest wskanikiem porwnywalnym z Wgrami i Sowacji ale o kilka pkt. proc wyszym ni w przypadku Czech. W rzeczywistoci proporcje te na niektrych rynkach mog by jeszcze drastyczniejsze. Przykadowo 80-90% ofert pracy dla modych wzgldnie dobrze wyksztaconych migrantw z UE-8 (rednio 13-14 lat skolaryzacji i 11-12 lat dowiadczenia zawodowego) w Wielkiej Brytanii dotyczy niskopatnego zatrudnienia nie wymagajcego adnych kwalifikacji zawodowych. S one podejmowane przez rnego charakteru pracownikw pomocniczych (62%), w tym operatorw procesw (25%), pakowaczy (6%), pomocnikw kucharzy (6%), sprztaczek (5%), pracownikw rolnych (5%), opiekunek do dzieci (4%), kelnerw (4%), pracownikw opieki zdrowotnej (3%). Zajcia te w 3/4 uchodz za rutynowe lub o zblionym charakterze, przynoszc nowym migrantom wynagrodzenie na poziomie zblionym do pacy minimalnej i o poow nisze ni stanowiska o charakterze profesjonalnym i menederskim zajmowane przez migracj polsk sprzed 2000 r. Stanowic ok. 0,1% siy roboczej Wielkiej Brytanii, migranci zajmuj 1,7% brytyjskich stanowisk o niskich kwalifikacjach19. Trudno w takiej sytuacji zgodzi si z argumentami sugerujcymi wystpowanie pozytywnych efektw dla kapitau ludzkiego migrantw, ktre mog przynosi korzyci po ich powrocie do kraju. Podejmowanie pracy poniej kwalifikacji nie wydaje si by wyrazem wiadomej taktyki pozyskiwania zatrudnienia przez migranta na nowym dla niego rynku. Dobrze wyksztaconych migrantw wyrnia bowiem, podobnie jak i pracownikw rodzimych, nastawienie do prowadzenia negocjacji o prac z pozycji siy. Mona zatem uzna, i zatrudnianie tego rodzaju jest przejawem polityki pracodawcw w warunkach dualnego rynku, pozyskujcych wysoko produktywnych pracownikw i oszczdzajcych na kosztach jego dalszego ksztacenia (jak rwnie na kosztach inwestowania w kapita ludzki pracownikw rodzimych wsppracujcych z wyksztaconymi migrantami). W efekcie dochodzi do brain waste i jest zjawiskiem bardziej negatywnym od drenau mzgw, jako e nie przynosi korzyci adnej ze stron, skutkujc deprecjacj kwalifikacji migranta. Zakada si, i zjawisko to moe ulec zagodzeniu w miar liberalizacji przepywu siy roboczej z nowych pastw czonkowskich w skali UE-15. Bdzie jednak stymulowane ukierunkowan polityk przycigania talentw, jak cz krajw UE-15 ( i niektre UE-10) realizuje wzorem m.in. USA. Jeli uwzgldni, i 85% Polakw i 75% obywateli pozostaych krajw UE-8 zatrudnionych na Wyspach jest w wieku 16-35 lat, to mona rwnie mwi o rwnolegym drenau modziey (youth brain). Wyjazdy specjalistw mog sta si problemem w niektrych zawodach. Odczuwalny staje si deficyt pracownikw w krajach UE-10 (i UE-12) w takich branach jak przetwrstwo spoywcze, przemys stoczniowy, usugi remontowe i budownictwo, usugi medyczne, o czym wiadcz wystpujce w UE-10 trendy wzrostu pac w tych zawodach. Paradoksalnie, transferw zarobkw rednio i wysoko wykwalifikowanych migrantw nie sposb traktowa jako formy rekompensaty utraconego kapitau ludzkiego migranta. Najnowsze dane empiryczne (aczkolwiek dotyczce rynku amerykaskiego) sugeruj bowiem, i poziom wyksztacenia migrantw jest silnie negatywnie skorelowany z wysokoci dokonywanych przez nich transferw. Prawdopodobiestwo dokonywania transferw zarobkw maleje o 7% z kadym dodatkowym rokiem wyksztacenia migranta20.
19

Por. M. Oklski, Costs and benefits of migration for Central European countries, Centre of Migration Research, Warsaw University, CMR Working Papers no. 7/65; 2006; Stephen Drinkwater et al, Poles apart? EU enlargement and the labour market outcomes of immigrants in the UK, Institute for the Study of Labour, Discussion Paper Series, No. 2410, 2006; Rebecca Riley and Martin Weale, Commentary: Immigration and its effects, National Institute of Economic Review No. 198, October 2006 20 Por. OECD, International Migration Outlook, SOPEMI 2006 Edition, OECD, Paris, 2006 17

Do istotnych zmian dojdzie rwnie w poziomie wyksztacenia spoeczestwa polskiego. W nadchodzcych latach liczba osb z wyksztaceniem rednim i wyszym bdzie szybko wzrasta. O ile w 2002 r. zaledwie 58% w oglnej populacji wynosi udzia osb z wyksztaceniem rednim i niespena 11% udzia osb z wyksztaceniem wyszym, to w 2010 r. relacje te bd stanowi odpowiednio 67% i 14% a w 2020 r. 69% i 17%, co bdzie czynnikiem pozytywnie oddziaujcym na aktywno zawodow i zatrudnienie w Polsce. Ponadto naley oczekiwa, i wyjazdom z Polski bd przeciwdziaa: korzystne z punktu widzenia pracobiorcw trendy gospodarcze, w tym proces konwergencji dochodw (pac), stymulowany dodatkowo oczekiwaniami pacowymi zwizanymi z niedoborami siy roboczej na tle migracji, perspektywa realizacji reform systemowych, w tym w subie zdrowia, prognozy silnego impulsu wzrostowego, modernizacji gospodarki i poprawy sytuacji strukturalnej na rynku pracy zwizane z realizacj programw operacyjnych przewidzianych w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013.

Tabela 9 Prognoza salda migracji zagranicznych na pobyt stay wedug wojewdztw (w tys. osb). Lata Wojewdztwo 2002* 2003 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Dolnolskie 1,4 -1,3 -1,4 -1,8 -1,6 -1,4 -1,2 -1,0 Kujawsko-pomorskie 0,5 -0,6 -0,6 -0,8 -0,7 -0,7 -0,6 -0,5 Lubelskie 0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 0,0 Lubuskie 0,2 -0,2 -0,2 -0,3 -0,3 -0,2 -0,2 -0,1 dzkie 0,2 -0,2 -0,2 -0,2 -0,1 -0,1 -0,1 0,0 Maopolskie 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,2 Mazowieckie 0,3 0,3 0,3 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 Opolskie -3,9 -3,8 -4,2 -5,0 -4,5 -4,1 -3,8 -3,5 Podkarpackie -0,6 -0,5 -0,6 -0,6 -0,5 -0,4 -0,4 -0,3 Podlaskie -0,3 -0,4 -0,4 -0,5 -0,4 -0,4 -0,3 -0,3 Pomorskie -1,3 -1,3 -1,4 -1,8 -1,7 -1,5 -1,4 -1,3 lskie -8,2 -9,2 -9,8 -11,7 10,8 -9,9 -9,1 -8,4 witokrzyskie -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,1 0,0 0,0 Warmisko-mazurskie -0,9 -0,7 -0,7 -0,9 -0,9 -0,8 -0,7 -0,7 Wielkopolskie -0,3 0,2 -0,3 -0,3 -0,3 -0,2 -0,2 -0,1 Zachodniopomorskie -0,4 -0,5 -0,5 -0,6 -0,6 -0,5 -0,4 -0,4 Polska -17,9 -18,7 -20,2 -24,1 -22,0 -19,9 -17,8 -16,1
* dla roku 2002- dane rzeczywiste rdo: K. Iglicka et al. (2005), Dylematy polityki migracyjnej Polski, Instytut Studiw Spoecznych UW, Seria: Prace Migracyjne, nr 58, na podstawie prognozy demograficznej GUS na lata 2003-2030

W perspektywie rednio- i dugookresowej uprawnione jest zaoenie, i brain drain, t.j. zachty do wyjazdw pracownikw wysoko wykwalifikowanych powinny stopniowo sabn. Tak ewolucj sugeruj te dowiadczenia Hiszpanii, Grecji i Portugalii. W obliczu niewielkiego negatywnego przyrostu naturalnego i negatywnego salda migracji na stae we wszystkich regionach Polski za wyjtkiem wojewdztwa maopolskiego i mazowieckiego migracje midzynarodowe mog determinowa dynamik ludnoci Polski jako kraju tranzytowego i docelowego dla imigrantw spoza UE (por. Tabela 9).

18

2.3.Wybrane przykady pastw migracji zarobkowej Polakw

Zjawisko migracji zarobkowej w najwikszym stopniu, aczkolwiek jeszcze dalekim od doskonaoci, rozpoznane jest na przykadzie Wielkiej Brytanii. W oparciu o dostpne statystyki LFS liczba Polakw przebywajcych na Wyspach Brytyjskich sukcesywnie wzrasta. W oparciu o System Rejestracji Pracownikw (WRS - Workers Registration Scheme) - przed 1 maja 2004 r. w Wielkiej Brytanii przebywao ok. 34 tys. Polakw, i liczb t traktowano jako zbyt mao istotn, aby wykazywa j w oficjalnych statystykach migracji21. Jednoczenie naley podkreli, e cz z grupy obecnie pracujcych Polakw na Wyspach Brytyjskich po 1 maja jedynie zalegalizowao swj pobyt i prac stosujc procedury Workers Registration Scheme22. W maju 2004 r. ok. 6 tys. formularzy wpyno do rejestru, z ktrych tylko ok. dotyczya nowo przybyych23, jednak ju po dwch miesicach to aplikacje tych drugich przewaay.
Tabela 10 Liczba zgaszajcych si do Workers Registration Scheme w okresie maj 2004wrzesie 2006 2004 2005 kw.1 kw.2 kw.3 kw.4 2005 2006 kw.1 kw.2 kw.3 Czechy 8.255 2.720 2.715 2.860 2.270 10.565 1.860 2.030 1.955 Estonia 1.860 710 720 600 530 2.560 390 340 340 Wgry 3.620 1.430 1.585 1.670 1.670 6.355 1.430 1.580 1.620 otwa 8.670 3.030 4.165 3.290 2.470 12.955 2.555 2.765 1.960 Litwa 19.270 5.540 7.230 5.720 4.490 22.980 4.220 4.440 3.735 Polska Sowacja Sowenia Ogem 71.020 13.020 155 125.875 23.205 32.850 38.310 32.945 127.310 31.850 37.845 39.645 4.805 5.805 6.375 5.045 22.030 4.295 5.455 5.425 50 41.495 30 55.100 35 58.865 55 49.470 170 204.930 55 40 35 46.660 54.485 54.710

rdo: Accession Monitoring Report, May 2004- September 2006, Home Office: Londyn

W oparciu o innego typu badania International Passenger Survey rejestrujcego wszystkie wizyty obcokrajowcw w Wielkiej Brytanii (a wic zawierajcego raczej dane o ruchu i mobilnoci) moemy wskaza dynamik zjawiska. W 2005 r. Wielk Brytani odwiedzio ponad 4 razy wicej Polakw ni dwa lata wczeniej (przy czym jeszcze wiksz dynamik przyjazdw notowano w przypadku Sowakw, otyszy, a porwnywaln jeli chodzi o Litwinw, jednak ju biorc pod uwag inne kraje zachodniej Europy wzrost przyjazdw szacowany by na kilka-kilkanacie procent)24.

J.Salt, Sopemi report for the United Kingdom, OECD, 2005 Liczba numerw uwzgldnionych w Workers Registration Scheme nie odzwierciedla zjawiska imigracji do Wielkiej Brytanii, stanowi raczej liczb aplikacji zoonych przez obcokrajowcw (narastajco). Dane zawarte w statystkach nie s te w peni aktualne pracownicy starajc si o prac s zobligowanii do zarejestrowania, ale w przypadku rezygnacji z niej nie maj obowizku wyrejestrowania (a wic wrd zarejestrowanych mog by nawet osoby nie przebywajce w Wielkiej Brytanii). 23 J.Portes, S.French, The impact of free movement of workers from central and central Europe on the UK labour market: early evidence, Working Paper no. 18, Department for Work and Pensions, Leeds, 2005 24 A.Fihel, P.Kaczmarczyk, M.Oklski, Labour Mobility in the Enlarged European Union International Migration from the EU8 countries, CMR Working Paper, 14/2006
22

21

19

Tabela 11 Liczba wizyt obcokrajowcw w Wielkiej Brytanii w latach 2003-2005 Kraj Francja Niemcy Irlandia Hiszpania UE-15 Czechy Estonia Wgry otwa Litwa Polska Sowacja Sowenia UE-8 2003 2.845 2.490 2.206 855 13.346 185 17 87 14 34 278 34 27 677 2004 3.149 2.573 2.147 1.047 14.522 212 30 169 53 70 646 106 47 1.334 2005 3.224 2.674 2.388 1.163 14.996 249 44 213 72 133 1.127 189 45 2.071 2005/2003 113,32 107,39 108,25 136,02 112,36 134,59 258,82 244,83 514,29 391,18 405,40 555,88 166,67 305,91

rdo: A.Fihel, P.Kaczmarczyk, M.Oklski, Labour Mobility in the Enlarged European Union International Migration from the EU8 countries, CMR Working Paper, 14/2006 na podstawie danych IPS

Spord ok. 510 tys. aplikacji obywateli 8 krajw Europy rodkowej, ktre wpyny do WRS w okresie maj 2004-wrzesie 2006 r. 63% dotyczyo Polakw (analizujc poszczeglne kwartay tego okresu udzia obywateli polskich w grupie pracujcych obcokrajowcw systematycznie si zwiksza aplikacje Polakw zoone w III kwartale 2006 r. stanowiy 72% wszystkich). Kolejne grupy stanowili Litwini (13%) oraz Sowacy (10%).
Tabela 12 Liczba zgaszajcych si do Workers Registration Scheme w okresie maj 2004wrzesie 2006 Czechy Estonia Wgry otwa Administracja, biznes 6.680 1.660 3.565 10.600 Hotelarstwo, catering 6.725 1.075 4.735 3.660 Rolnictwo 1.680 690 570 7.240 Przemys przetwrczy 1.700 540 640 2.360 Przetwrstwo ywnoci 935 300 205 1.915 Usugi medyczne 1.680 325 1.115 490 Handel 1.305 220 830 680 Budownictwo 935 190 580 860 Transport 720 155 610 225 Rozrywka 795 120 590 360 Inne 1.510 205 1.170 515 Ogem 24.665 5.485 14.610 28.910 Litwa 18.650 8.670 11.725 4.275 3.250 1.465 1.640 2.275 745 720 1.220 54.640 Polska Sowacja Sowenia Ogem 109.150 18.740 90 169.130 63.110 11.920 135 100.025 30.915 3.400 5 56.235 22.815 3.310 30 35.675 15.245 2.395 5 24.255 15.710 2.935 30 23.755 13.505 2.420 45 20.645 12.525 1.545 15 18.925 10.245 730 20 13.445 4.670 1.085 20 8.360 9.765 1.760 70 16.215 307.660 50.230 460 486.660

rdo: Accession Monitoring Report, May 2004- September 2006, Home Office: Londyn

Jeli chodzi o sektor, w ktrym podejmuj prac przyjedajcy do Wielkiej Brytanii oraz umiejtnoci jakimi dysponuj to spoeczno migrantw nie jest jednolita. Najczciej znajduj zatrudnienie w przetwrstwie przemysowym, rolnictwie, hotelarstwie i gastronomii25. Relatywnie du grup stanowi rwnie przedsibiorcy budowlani rejestrujcy wasn dziaalno gospodarcz. Jednoczenie mona dostrzec tendencj wzrostu
25

Accession Monitoring Report. Home Office: London. 2006 20

wyjazdw osb z wyszymi kwalifikacjami, w tym nie tylko specjalistw w danej dziedzinie, ale rwnie naukowcw. Podkrela si rwnie, e cz przyjedajcych do Wielkiej Brytanii Polakw zatrudnia si w zawodach znacznie poniej ich kwalifikacji i za pace nisze ni wskazywaby ich poziom wyksztacenia, co w rezultacie wskazuje na nisk stop zwrotu kapitau (rwnie w porwnaniu do innych obcokrajowcw)26. Polscy emigranci wchodz na zagraniczne rynki pracy, a wic s obiektem zainteresowania tamtejszych pracodawcw, jednoczenie staj si rwnie przyczynkiem do bada socjologicznych. W ich efekcie zaprezentowano typy zachowa polskich migrantw.27
Ramka 6 Typologia polskiej migracji w Londynie Bociany (20%) to typowi migranci sezonowi, gwnie zatrudnieni w niskopatnych sektorach rynku. Kategoria obejmuje rnego rodzaju jednostki rolnikw migrujcych na londyskie budowy w miesicach jesiennych i zimowych lub studentw przyjedajcych na lato (szczeglny rodzaj stanowi studenci studiujcy zaocznie w Polsce a pracujcy w Londynie, co wymaga przemieszczania si co dwa tygodnie na zajcia), ale rwnie lekarzy jedcych do Wielkiej Brytanii raz w tygodniu na dyury. Niemniej celem jest zawsze maksymalizacja zarobkw przy minimalizacji wydatkw i czasu jaki spdza si w Londynie. Bociany zazwyczaj pozostaj w Londynie od dwch do szeciu miesicy. Chomiki (16%) migranci podejmujcy t strategi traktuj swj wyjazd do Londynu jako jednorazowy sposb akumulacji okrelonego kapitau zbieranego w celu inwestycji w Polsce. W porwnaniu z bocianami ich pobyt w Londynie trwa duej i jest raczej nieprzerwany. Niemniej podobnie jak tamci, skupiaj si w niskopatnych sektorach zatrudnienia i s umocowani w gstych sieciach spoecznych zoonych przewanie z polskich migrantw. Podobnie jak bociany, widz migracje jako akt wiodcy do awansu spoecznego w Polsce. Buszujcy28 (42%) To grupa respondentw, ktrzy celowo nie sytuuj swojej najbliszej przyszoci w konkretnym miejscu staraj si maksymalizowa liczb dostpnych opcji niekoniecznie ograniczonych do jednego kraju. W tej grupie przewaaj modzi, nastawieni na wasny rozwj i mobilni spoecznie migranci wystpujcy niemal we wszystkich sektorach rynku od niskopatnych zawodw po wysoko wyspecjalizowane. Osoby te skupiaj si na zwikszaniu wasnego kapitau ekonomicznego i spoecznego zarwno w Polsce jak i Wielkiej Brytanii nie wykluczajc adnej z opcji pracy w Polsce, w Londynie lub dalszej migracji. ososie (22%) migranci, ktrzy podkrelaj, e nie wrc do Polski, chyba na staro (std nazwa), i zamierzaj w Londynie pozosta. Ta grupa rwnie przejawia silne aspiracje mobilnoci spoecznej, tym razem jednak biorc za punkt odniesienia przede wszystkim system spoeczny w Wielkiej Brytanii.
rdo: J.Eade, S.Drinkwater, M.Garapich, Class and Ethnicity - Polish immigrants in London, CRONEM, 2007

Skal wyjazdw do pracy w Irlandii mona oceni po statystykach w zakresie numeru ubezpieczenia spoecznego Personal Public Service (PPS), ktry powinien posiada kady podejmujcy jakiejkolwiek zatrudnienie na terenie Irlandii. Ilo obywateli EU-8
S.Drinkwater, J.Eade, M.Garapich, Poles Apart? EU enlargement and the labour market outcomes of immigrants in the UK, IZA, 2006 27 Co prawda badania dotyczyy wycznie Londynu, ale wydaje si, e zaprezentowane wyniki mona odnie do szerszego krgu emigrantw. 28 Por. M.H Grabowski., Migracje a rozwj w: Migracje. Szansa czy zagroenie?, Seria: Polskie Forum Obywatelskie, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 2005, s. 10. 21
26

posiadajcych ten numer w okresie od 2001 do 2005 zwikszya si z 10 tys. do 75 tys. (w tym okresie wydano ok. 162 tys. takich numerw). Udzia poszczeglnych narodowoci wrd pracujcych w Irlandii te podlega zmianom. W 2001 Polacy, Litwini oraz otysze stanowili po ok. 27% w populacji pracujcych w Irlandii obywateli UE-8, podczas gdy w roku 2004 obywatele naszego kraju stanowili prawie poow tej zbiorowoci (47%), a w 2005 ju 57%29. W tym okresie obywatele polscy otrzymali prawie 154,5 tys. numerw PPS, z czego ok. 2/3 podja faktycznie zatrudnienie30. Cz osb nigdy nie podja faktycznego zatrudnienia (najpewniej go nie znalaza i nie zdoaa dalej utrzymywa si w Irlandii z przywiezionych ze sob rodkw i wrcia do kraju ojczystego). Przewiduje si, e od ok. 75% do 80% wszystkich Polakw, ktrzy otrzymali numer PPS, przebywa faktycznie w Irlandii. W przeciwiestwie do Wielkiej Brytanii, ktrej znaczenie jako miejsce pobytu dobrze wyedukowanych migrantw wzrasta, w irlandzki rynek pracy zasilaj zarwno osoby z niszym poziomem wyksztacenia lub potencjalni pracownicy sektorw wymagajcych niszych kwalifikacji (budownictwo, turystyka, rolnictwo, przetwrstwo ywnoci), jak i eksperci cechujcy si wysokimi kwalifikacjami (sektor finansowy, technologie informacyjne i komunikacyjne, opieka medyczna). Przewaga Polakw wrd migrantw obserwowana jest rwnie w innych krajach, m.in. w Skandynawii (w tym w Norwegii, ktra nie jest czonkiem UE). W okresie od maja 2004 do sierpnia 2005 r. pozwolenie na prac uzyskao 8,9 tys. Polakw w Norwegii, 3,8 tys. w Szwecji oraz 1,7 tys. w Danii. W tych trzech krajach Polacy stanowili ok. 61% wszystkich obywateli UE-8 poszukujcych zatrudnienia. Naley mie na uwadze, e liczba wydanych pozwole na prac w Norwegii nie wskazuje dokadnie jak wielu Polakw jest zatrudnionych w tamtejszych firmach. Statystki norweskie wskazuj, e w 2005 r. rednio w cigu roku wanych byo 31,8 tys. pozwole na prac, spord ktrych najwicej byo w posiadaniu Polakw 9,2 tys.(kolejne grupy pracujcych w Norwegii obcokrajowcw to Niemcy 5 tys. pozwole oraz Litwini 3,3 tys.). W porwnaniu z rokiem 2004 r. Norwegia zanotowaa wzrost wydawanych pozwole na prac dla obcokrajowcw. Wwczas rednio w roku byo ich ok. 23,8 tys. Relatywnie wysoka dynamika to efekt przede wszystkim wikszego zainteresowania prac w Norwegii ze strony obywateli nowych krajw czonkowskich UE, w tym gwnie Polakw i Litwinw (wzrost liczby wanych pozwole o ok. 84%).31 Jednoczenie ewidentne jest przesunicie zainteresowania obcokrajowcw otrzymaniem pozwolenia na prac sezonow na rzecz analogicznego dokumentu opartego o procedury Europejskiego Obszaru Gospodarczego (co potwierdza take zmniejszanie si dysproporcji pomidzy iloci wanych pozwole w najbardziej gorcym okresie roku sierpniu a miesicem, w ktrym rejestrowano najmniejsz ilo ubiegajcych o prac styczniu). Spord 37,2 tys. pozwole udzielonych obywatelom pastw UE-10 (znaczcy wzrost pozwole odnawianych, spadek iloci wnioskw o nowe pozwolenia) 65,5% dokumentw
Liczba Polakw zarejestrowanych w Irlandii ksztatuje na poziomie ok. 43 tys., Litwinw 15 tys., otyszy 7,5 tys. Liczba Czechw, Wgrw, Estoczykw, Sowakw waha si w granicach 1 do 5 tys., a Sowecw zarejestrowanych jest jedynie 100. 30 Dane wynikajce z systemu PPS nie odzwierciedlaj rzeczywistej liczby pracownikw cudzoziemskich, poniewa numer PPS jest niezbdny rwnie przy ubieganiu si o pomoc socjaln oraz w celu otrzymania prawa jazdy i korzystania z pomocy medycznej niezwizanej z podejmowanym zatrudnieniem. Tylko we wrzeniu 2006 r. spord 8 516 osb, ktre uzyskay numery PPS, tylko 307 podjo legalne zatrudnienie. 31 Fact and Figures 2005, The Norwegian Directorate of Immigration, UDI 22
29

otrzymali Polacy (w 2005 r. - 24,2 tys., w 2004 r. - 18 tys.). W tym wypadku jednak liczba osb przebywajcych co najmniej p roku jest wysza ni w innych krajach. Polacy w Norwegii znajduj obecnie zatrudnienie gwnie w sektorze stoczniowym i usug socjalnych, ktrych specyfika wymusza duszy pobyt. Potwierdza to odsetek przeduonych pozwole na prac, ktry wynosi ok. 60%. Z tego wynika, i liczba pracownikw zatrudnionych przez duszy czas wynosi ponad 15 tys.
Tabela 13 Pozwolenia na prac (wg procedury EEA) wydane w okresie maj 2004-sierpie 2006 w krajach skandynawskich32 Polska Litwa Estonia otwa Wgry Sowacja Czechy Sowenia Cypr Malta Ogem Islandia 1.171 262 62 65 24 146 60 1 0 0 1.791 Dania 1.734 1.479 124 402 149 73 74 12 0 0 4.047 Finlandia 185 73 2.594 127 86 13 37 2 0 0 3.111 Szwecja 3.838 1.048 520 335 288 90 145 19 8 3 6.294 Norwegia 8.902 3.017 591 576 120 318 162 15 3 2 13.706 Ogem 15.830 5.879 3.839 1.505 667 640 472 49 11 5 28.949

rdo: Fact and Figures 2005, The Norwegian Directorate of Immigration, UDI

Tabela 14 Liczba pozwole na prace udzielonych dla obywateli UE-8 w Danii 2005 2.421 1.536 514 146 135 171 4.923 kw.1 1.013 495 135 33 22 37 1.735 2006 (kwartay) kw.2 kw.3 1.645 1.999 555 463 233 117 42 40 23 26 170 87 2.668 2.732 kw.4 2.419 492 174 38 39 63 3.225 2006 7.076 2.005 659 153 110 357 10.360

Polska Litwa otwa Wgry Estonia Inne Ogem

Note: Only figures from The Danish Immigration Service are included. rdo: http://www.nyidanmark.dk/resources.ashx/Resources/Statistik/statistik/uk/WS3!A1

Ze wzgldu na porwnywalno danych zaprezentowane statystyki obejmuj pozwolenia o terminie wanoci duszym ni 3 miesice (Finlandia i Szwecja nie rejestruj pozwole o terminie krtszym ni 3 miesice). W przypadku Islandii przedstawiono dane dotyczce wszystkich pozwole ze wzgldu na niemono dokonania stosownego podziau. 23

32

Tabela 15 Pozwolenia na prac w Norwegii wydane w 2005 r. "Nowe" pozwolenia wg procedury EEA 12.607 12.479 4.375 4330 809 802 605 599 447 440 277 259 165 160 14 13 1 1 1 1 19.301 19.084 Odnowione pozwolenia wg procedury EEA 11.581 11.352 4.527 4.493 711 693 388 372 411 340 163 154 105 98 13 13 2 2 1 1 17.902 17.518 Ogem 24.188 8.902 1520 993 858 440 270 27 3 2 37.203

Polska Litwa otwa Estonia Sowacja Czechy Wgry Sowenia Malta Cypr Ogem

rdo: Fact and Figures 2005, The Norwegian Directorate of Immigration, UDI

3. Skutki ekonomiczne migracji zarobkowej dla Polski

Wpyw migracji zarobkowej Polakw na gwne kategorie makroekonomiczne, a wic przede wszystkim na produkt krajowy brutto, a take rynek pracy, transfery zarobkw migrantw i handel zagraniczny zwizany jest przepywem zasobw siy roboczej midzy krajem a zagranic i pociga za sob nastpujce skutki: 1. Spada poda pracy w kraju, a ronie poda pracy za granic. Przy dodatkowym zaoeniu, e pocztkowy zasb siy roboczej nie by w peni wykorzystany ani w kraju ani za granic, moe to oznacza spadek bezrobocia w kraju i zarazem wzrost bezrobocia za granic. 2. Nastpuje wyrwnywanie si pac realnych. Realne pace rosn w kraju, a spadaj za granic. W warunkach pocztkowego bezrobocia, obie te tendencje s mniej nasilone. Ewolucja ta bdzie sprzyja przyciganiu siy roboczej z krajw o niszej stopie yciowej. 3. Nastpuje wzrost cznej produkcji w kraju i za granic, przy czym sama produkcja krajowa obnia si. Oznacza to, e przyrost produkcji za granic jest wikszy ni spadek produkcji krajowej. Idzie tu przy tym o tzw. produkt potencjalny, a wic produkt, ktrego poziom okrelany jest przez istniejce zasoby krajowych czynnikw produkcji (a nie przez ich biece wykorzystanie). 4. Stopa zwrotu z kapitau w kraju obnia si, za od kapitau znajdujcego si za granic ronie. W efekcie obnia si te relatywna atrakcyjno inwestycyjna kraju pochodzenia migrantw zwaszcza w relacji do krajw ich przyjmujcych. 5. Transfery do kraju czci dochodw migrantw, ktre zwaszcza w warunkach, gdy osoby te nie osigay wczeniej dochodw z pracy w kraju, mog istotnie zwikszy rozporzdzalne dochody osobiste krajowych gospodarstw domowych. Ten czynnik moe przyczyni si do wzrostu popytu i cen na krajowym rynku dbr konsumpcyjnych, uatwiajc przedsibiorcom pokrycie zwikszonych kosztw produkcji.

24

6. Rentowno sprzeday eksportowej kraju pochodzenia migrantw moe ulec obnieniu, jeli eksporterom nie uda si zrekompensowa wzrostu kosztw siy roboczej poprzez wzrost cen na zagranicznych rynkach zbytu lub obnik innych kategorii kosztw produkcji. 7. Migracje mog wpywa na zmiany cen relatywnych i na oglny poziom cen. Wedug szacunkw Banku wiatowego migracje powoduj nieznaczny spadek oglnego poziomu cen w krajach rozwinitych, natomiast spadki s wiksze w usugach (jak na przykad usugi zdrowotne, budowlane, rekreacyjne) oraz najwiksze w sektorze, dla ktrego nie ma oficjalnych danych czyli pomocy domowej (opieka nad dziemi, sprztanie etc.). Konkludujc, gwnymi beneficjentami przepywu siy roboczej s migrujcy pracownicy krajowi oraz waciciele kapitau zainwestowanego za granic. Trac natomiast pracownicy zagraniczni oraz waciciele kapitau krajowego. Rozpatrujc wyej przedstawione skutki migracji zarobkowej dla kraju pochodzenia migrantw trzeba mie na uwadze, e mog si one pojawia z rn si i w rnych odstpach czasu, zalenie od struktury instytucjonalnej gospodarki tego kraju. Skutki te mog by rwnie maskowane przez oddziaywanie na gospodark innych ni migracja czynnikw ekonomicznych. Przykadowo, silne pogorszenie koniunktury zagranicznej moe przyczyni si do wzrostu bezrobocia mimo utrzymujcej si migracji siy roboczej. Ponadto naley pamita, e w miar wyrwnywania si poziomu pac realnych w kraju i za granic skala migracji stabilizuje si, a jej skutki ekonomiczne stopniowo trac na ostroci. Wyodrbnienie dwu typw pracy: niewykwalifikowanej i wykwalifikowanej ma rwnie istotny wpyw na ocen skutkw ekonomicznych migracji. W szczeglnoci przyjmuje si wzrost korzyci pracownikw migrujcych i ich zagranicznych pracodawcw w miar zwikszania poziomu wyksztacenia/kwalifikacji migrantw. Skania to kraje przyjmujce migrantw do preferowania ludzi wyksztaconych, tym bardziej e wykwalifikowani migranci uzyskuj wysze wynagrodzenie i s rdem wyszych podatkw. Natomiast migranci o niskich kwalifikacjach, w tym zwaszcza przybywajcy na krtki okres, s na og biorcami wiadcze spoecznych.

3.1.

Wpyw na rozwj gospodarczy

W oparciu o zaoenia teoretyczne, co zasygnalizowano wczeniej, potencjalny PKB kraju pochodzenia migrantw powinien ulec obnieniu, za kraju przyjmujcego migrantw powinien wzrosn. Wrd ekspertw utrzymuj si rozbienoci co do skali tych efektw. Dominuje jednak pogld, e zmiany te bd miay charakter marginalny - rzdu 0,1-0,2% PKB dla 10-procentowego wypywu lub przyrostu siy roboczej w zwizku z migracj33. Z tymi wielkociami kontrastuj rezultaty zaprezentowane ostatnio przez ekspertw brytyjskich, ktrzy dokonali ekonometrycznej kwantyfikacji wpywu na potencjalny PKB emigracji siy roboczej z Polski do krajw Unii Europejskiej. Narodowy Instytut Bada Ekonomiczno-Spoecznych (NIESR)34 z Londynu w swym badaniu zaoy, e 1 milion Polakw opuci kraj w 5-leciu 2006-2010, z czego 400 tysicy wyemigruje do Niemiec, 500
33

European Commission, Labour migration patterns in Europe: Recent trends, future challenges, European Economy, Economic Papers No 256, European Commission, September 2006 34 Ray Barell et al., Migration in Europe, National Institute of Economic Review No. 198, October 2006 25

tysicy do Wielkiej Brytanii, a pozostae 100 tysicy do innych krajw Unii Europejskiej. Przyjto, e strumie emigracji bdzie rwnomierny, tj. co kwarta 20 tysicy osb bdzie dociera do Niemiec, 25 tysicy do Wielkiej Brytanii i 5 tysicy do pozostaych krajw UE. Do symulacji wykorzystany zosta model gospodarki wiatowej NiGEM, ktry zakada wystpowanie racjonalnych oczekiwa podmiotw dziaajcych na rynkach finansowych i na rynkach pracy oraz sta kontrol inflacji przez Europejski Bank Centralny i Bank Anglii. W odniesieniu do Polski przyjto, e kurs zotego wobec euro bdzie utrzymywa si w badanym okresie w stabilnej relacji. Z modelu NiGEM wynika, e po 10 latach poziom rocznego potencjalnego PKB Wielkiej Brytanii bdzie dziki migracji Polakw o 1,1 pkt proc. wyszy ni w warunkach jej niewystpienia. W Niemczech poziom potencjalnego PKB podniesie si o 0,5 pkt proc. Skumulowany przyrost potencjalnego PKB w przedziale 20-lecia 2006-2025 wyniesie dla Wielkiej Brytanii - ok. 16% PKB, za dla Niemiec - ok. 9% PKB z 2005 roku. Natomiast Polska jako kraj pochodzenia migrantw zanotuje, wg powyszej symulacji, spadek poday siy roboczej i idcy w lad za nim spadek poziomu potencjalnego PKB. Bdzie on znaczny. Potencjalny PKB ustali si w dugim okresie na poziomie o 3,5 pkt proc. niszym ni w sytuacji niewystpienia migracji. Skumulowany spadek potencjalnego PKB w horyzoncie 20-lecia 2006-2025 wyniesie ok. 45% PKB z 2005 roku. Gdyby do tego doszo, wwczas ta strata migracyjna w duej mierze zniwelowaaby efekty wzrostowe, jakich oczekuje si w zwizku z realizacj Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia.

3.2.

Rynek pracy

Migracje zarobkowe s fenomenem cile powizanym z procesami zachodzcymi na rynku pracy. Zalenoci te uwidaczniaj si w caej okazaoci zwaszcza na poziomie regionalnych i lokalnych rynkw pracy - to czynniki obserwowane na tym wanie poziomie wpywaj na sytuacj potencjalnych migrantw, z drugiej strony, wyjazdy zagraniczne mog znaczco zmienia warunki lokalnego rynku pracy. Sytuacja w ujciu regionalnym przekada si na wymiar szerszy tego zjawiska i konsekwencje odczuwane s w skali kraju. Rejestrowany obecnie przyspieszony proces tworzenia nowych miejsc pracy i towarzyszce mu zjawisko zwikszonej liczby migracji zarobkowej przeoyo si na zmniejszenie skali poziomu bezrobocia w Polsce. Jednoczenie bezrobocie zwizane z niedopasowaniem popytu i poday na prac pozostaje jednym z gwnych problemw polskiej gospodarki. Struktura migrantw wyostrzya to zjawisko w odniesieniu do niektrych zawodw, w ktrych wystpuj szczeglne niedobory na rynkach pracy pastw wyej rozwinitych. Generalnie obserwuje si, i w warunkach polskiego rynku pracy skutki migracji s ograniczone, niemniej jednak mona wyrni nastpujce trendy skorelowane zarwno ze skal emigracji, jej struktur i charakterem (czasowy, permanentny, wahadowy) jak i niezalenymi od niej zmianami demograficznymi oraz koniunktur makroekonomiczn: migracja zarobkowa staa si ucieczk od bezrobocia w ujciu jednostkowym, a w perspektywie makro wpywa na obnienie wskanikw bezrobocia. Migracja (poza sezonow) pozytywnie oddziauje na poziom bezrobocia zwaszcza w regionach peryferyjnych, gdzie wskaniki te s wysze, bezporednio zmniejszajc bezrobocie (efekt eksportowania bezrobocia) i porednio zwikszajc zatrudnienie dziki zakadanemu efektowi mnonikowemu zwizanemu ze wzrostem konsumpcji
26

zasilanym transferami kapitau migrantw. W tej sytuacji moe doj do zwikszenia produkcji na skal lokaln i regionaln lub wzrostu importu dbr i usug spoza regionu (i wzrost presji inflacyjnej)35. Ze wzgldu na masowy odpyw siy roboczej pierwsza z moliwoci jest mniej prawdopodobna36, na poziomie spoecznoci lokalnych migracja sprzyja tworzeniu miejsc pracy w ramach dziaalnoci gospodarczej zwizanej z rosncym popytem gospodarstw migranckich (np. lokalne przedsibiorstwa transportowe i budowlane, biura podry, agencje zatrudnienia), nasilenie migracji przy niedopasowaniu strukturalnym popytu i poday37 na polskim rynku pracy moe do pewnego stopnia prowadzi do ograniczenia bezrobocia, ale rwnie do redukcji zatrudnienia. Niedobr czynnikw produkcji szczeglnie uwidoczni si w niektrych regionach i sektorach, np. medycznym (por. Ramka 7) czy budowlanym, w odniesieniu do ktrych wystpuje duy popyt na rynkach docelowych, zaostrzajc zjawisko strukturalnego bezrobocia,

Ramka 7 Migracja pracownikw medycznych Ostatnie badania wskazuj na niebezpieczestwo pojawienia si deficytu pracownikw w pewnych zawodach wymagajcych bardzo wysokich kwalifikacji. Dla przykadu, w Polsce pomidzy 1 maja 2004 a 31 grudnia 2005 r. a 2.2% lekarzy medycyny zoyo podania o nostryfikacj dyplomw w celu pracy za granic i wielu z nich rzeczywicie wyjechao. Odsetek ten sign a 7 do 8% w wypadku anestezjologw, pulmonologw i chirurgw plastycznych, co ju doprowadzio do deficytu tych specjalistw w niektrych placwkach zdrowia. Odpyw pracownikw medycznych moe atwo sta si problemem dla starzejcego si spoeczestwa polskiego. Jeli chodzi o liczb lekarzy przypadajcych na 100 tys. mieszkacw Polska zajmuje odlege miejsce w Europie (224) wyprzedzajc jedynie Rumuni i Albani. Jeszcze gorsza sytuacja wystpuje w przypadku pielgniarek - w ostatnich 4 latach liczba szk pielgniarskich zmniejszya si z ok. 130 do 70. W rezultacie rednia roczna liczba absolwentw spada do 1 500, czyli jest 10-krotnie mniejsza od notowanej na pocztku lat 80.

ograniczenie stopy bezrobocia bdce konsekwencj migracji wpywa na pozycj przetargow pracownikw, co w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego, przy wyczerpywaniu si prostych rezerw efektywnociowych, moe prowadzi do dodatkowej presji na wzrost pac. Wzrost pac, jeli nie towarzyszy mu wzrost wydajnoci, prowadzi do wzrostu jednostkowych kosztw pracy. A wzrostu wydajnoci nie mona ju, jak to miao miejsce w ostatnich latach, osiga przez cicia zatrudnienia. W konsekwencji migracja zarobkowa moe przez wzrost kosztw przyczynia si do wzrostu cen. Istotnym aspektem aktualnej sytuacji jest to, e wzrost produkcji wymaga ju wzrostu zatrudnienia (nowych miejsc pracy),

tzw. bumerang migracyjny Dotyczy to rwnie produkcji kapitaochonnej z powodu deficytu pracownikw wysoko wykwalifikowanych (przykadem moe by region opolski, gdzie masowa emigracja moe w dugim okresie doprowadzi do deprecjacji kapitau ludzkiego i w konsekwencji spowolnienia gospodarczego na skal lokaln i regionaln). 37 Poziom bezrobocia w Polsce zwizany jest z istnieniem szeregu barier strukturalnych, do ktrych usunicia nie wystarczy zwikszenie tempa wzrostu gospodarczego. Nale do nich w szczeglnoci: niska mobilno zawodowa i przestrzenna pracownikw, znaczny odsetek osb dugotrwale bezrobotnych, co skutkuje deprecjacj kapitau ludzkiego, niski poziom wyksztacenia wrd bezrobotnych, ukryte bezrobocie na wsi, wysokie koszty pracy (klin podatkowy).
36

35

27

proces oywienia gospodarczego oraz wzrostu pac powinien, ograniczajc atrakcyjno zagranicznych migracji, przyczynia si rwnie do zwikszenia aktywnoci zawodowej, podnoszc atrakcyjno zatrudnienia kosztem pracy nierejestrowanej czy te wiadcze spoecznych. Prowadzioby to do realnego wzrostu zatrudnienia. Jednoczenie wzrost pac bdzie negatywnie rzutowa na konkurencyjno firm38. W rezultacie zbliania poziomw pac, maleje atrakcyjno Polski dla inwestorw bezporednich. W wyniku z kolei wyrwnywania poziomw stp procentowych maleje atrakcyjno dla inwestorw portfelowych. Ponadto wyrwnywanie cen obnia atrakcyjno Polski dla nabywcw towarw i usug w handlu przygranicznym i nie rejestrowanym, wobec utrzymujcej si trudnej sytuacji na rynku pracy i nieoptymalnej alokacji czynnika pracy w ukadzie terytorialnym i sektorowym migracja wie si, zwaszcza dla migrantw czasowych, ze zwikszonym ryzykiem utraty zatrudnienia w Polsce lub ograniczenia szans jego znalezienia po powrocie do Polski, podwjnej marginalizacji spoecznej, a generalnie zwikszenia stopy bezrobocia i spowolnienia lokalnej aktywnoci ekonomicznej39. Migracja sezonowa nie powoduje adnych zmian w statusie bezrobotnego na polskim rynku pracy. Statystycznie taka osoba moe by zarejestrowana jako bezrobotna, a dodatkowo pozostawa poza si robocz w Polsce. Dlatego migracja zwizana z prac sezonow ma umiarkowany wpyw na wysoko stopy bezrobocia w Polsce, co wicej moe przyczyni si do staego spadku aktywnoci zawodowej w skali lokalnej i regionalnej (efekt dezaktywacji zawodowej wskutek uzalenienia rodzin migrantw od transferw jego zarobkw40). Migracje tego typu mog rwnie wpyn na obnienie mobilnoci wewntrznej, potgujc zjawisko strukturalnego niedopasowania siy roboczej, wyjazdy zarobkowe modych Polakw bd po czci skutkowa permanentnym wychodstwem, przyspieszajc proces starzenia si spoeczestwa i wpywajc negatywnie na rozwj gospodarczy. w duszej perspektywie moe doj do wystpienia w Polsce negatywnych skutkw ubocznych midzynarodowych ruchw wahadowych. Jednym z nich jest zakcenie ycia rodzinnego. Pozostae zostay zaobserwowane gwnie w sferze indywidualnej aktywnoci ekonomicznej i s okrelane mianem marginalizacji spoecznej migranta. Sytuacja migranta wahadowego przypomina t ludzi na hutawce, ktrzy ju nie nale ani do spoecznoci, z ktrej si wywodz, ani do spoecznoci, w ktrej tymczasowo przebywaj w czasie zarabiania pienidzy. Z kolei, marginalizacja migrantw prowadzi bezporednio do wykluczenia spoecznego.

W oparciu o wyniki bada ankietowych z II poowy 2006 r41. w I poowie 2006 r. nabr na stanowiska pracy przeprowadzia co trzecia pytana firma byo to o 5% wicej ni w poprzedniej ankietyzacji. Jeli firma prowadzia postpowanie kwalifikacyjne, to najczciej o
Nie bez znaczenia dla ewolucji wynagrodze jest take wpyw procesu konwergencji z gospodarkami pastw UE. Potwierdzaj to szacunki KE, z ktrych wynika, i od poowy lat 90. jednostkowe koszty pracy w UE-10 w relacji do UE-15 na bazie realnego kursu walutowego systematycznie rosn, przyczyniajc si do erozji konkurencyjnoci kosztowej (pacowej) krajw EW (por. European Commission, Enlargemment, two years after: an economic evaluation, European Economy OP No 24, European Communities, 2006). 39 M. Oklski, Costs and benefits of migration for Central European countries, Centre of Migration Research, Warsaw University, CMR Working Papers no. 7/652006 40 tzw. ryzyko moralne transferw 41 Badanie ankietowe sektora maych i rednich przedsibiorstw prowadzone przez DAP MG dwa razy do roku ma za zadanie dostarczy informacji o problemach z jakimi borykaj si mae firmy oraz oceni biecy stan koniunktury. Kilka pyta sformuowanych w ankiecie dotyczy kwestii zatrudniania pracownikw i wynagrodze 28
38

wolne stanowisko pracy (43% przypadkw) ubiegao si 2-4 kandydatw. W 17% przypadkw na oferowane stanowisko nie zgosi si aden kandydat. Nie kade postpowanie kwalifikacyjne zakoczyo si zatrudnieniem pracownika w pierwszej poowie 2006 taka sytuacja wystpia w a 60% firm, ktre przeprowadziy nabr (w ankiecie z drugiej poowy 2005 roku bya to nieco ponad poowa, za w ankiecie za pierwsze procze 2005 roku 45% firm). Najwaniejsz przyczyn niepowodzenia by brak wymaganych kwalifikacji kandydatw. O ile w drugiej poowie 2005 roku zbyt wysokie oczekiwania pacowe kandydatw byy przyczyn niepowodzenia gwnie w grupie firm najmniejszych co wydaje si oczywiste z uwagi na o wiele nisze pace w mikroprzedsibiorstwach ni w pozostaych firmach, to w pierwszej poowie 2006 roku rwnie pracodawcy w firmach maych i rednich mieli problemy z zaoferowaniem odpowiednio wysokiej pacy dla potencjalnych pracownikw.
Rysunek 1 Przyczyny niepowodzenia w zatrudnieniu pracownika
W poszczeglnych proczach
inne brak wymaganych kwalifikacji zbyt wysokie oczekiwania pacowe

100% 80% 60% 40% 20% 0%

00.1 00.2 01.1

01.2

02.1

02.2

03.1

03.2

04.1

04.2

05.1

05.2

06.1

W pierwszej poowie 2006 roku w podziale na rozmiar firmy

100% 80% 60% 40% 20% 0%

mikro

mae

rednie

W pierwszej poowie 2006 roku w podziale na rodzaj prowadzonej dziaalnoci

usugi pozostae usugi przewozowe motele, hotele, bary handel budownictwo dziaalno produkcyjna
0% 20% 40% 60% 80% 100%

rdo: Trendy rozwojowe sektora msp w ocenie przedsibiorcw w pierwszej poowie 2006 roku, DAP MG, wrzesie 2006

Wyniki prowadzonych ankietyzacji pokazuj, e w coraz wikszej iloci przedsibiorstw istniej wolne miejsca pracy, na ktre nie mona znale chtnych pracownikw. O ile bowiem w pierwszej poowie 2004 roku odpowiedziao tak 15% ankietowanych firm, to w pierwszej poowie 2006 roku stwierdzi tak ju co pity przedsibiorca. Zdecydowana wikszo wakujcych stanowisk dotyczy ofert dla pracownikw wykwalifikowanych. Udzia firm, w ktrych wystpuj wolne miejsca pracy wzrs w grupie firm mikro (o 4%) oraz

29

maych (o 14%), za w przypadku firm rednich nieznacznie spad. Podobnie jak w poprzednim proczu, najczciej wolne miejsca pracy wystpuj w firmach prowadzcych dziaalno produkcyjn oraz firmach budowlanych. W pierwszej poowie 2006 roku blisko trzy czwarte przedsibiorcw zatrudniajcych pracownikw nie zmienio przecitnego wynagrodzenia w swoich firmach. Udzia firm, w ktrych wynagrodzenia spady wynis niecae 3% za w co czwartej firmie wynagrodzenia zostay zwikszone. Struktura ta nie odbiegaa zbytnio od wynikw z poprzednich ankiet co sugeruje e coraz wiksze problemy z zatrudnianiem pracownikw na jakie napotykaj przedsibiorcy nie przeoyy si wwczas jeszcze42 na wzrost presji pacowej w maych i rednich przedsibiorstwach. Spord pytanych przedsibiorcw ok. 15% liczyo si z koniecznoci zwikszenia pac w drugiej poowie 2006 roku, a co czwarty przedsibiorca nie potrafi okreli czy pace wzrosn czy spadn. Wydaje si jednak, e prdzej czy pniej nastpi zwikszanie presji na wzrost wynagrodze. W sytuacji rosncego popytu na prac ze strony pracodawcw i kurczcej si poday pracy, przedsibiorcy chccy zatrudnia nowych pracownikw bd musieli oferowa im coraz wysze wynagrodzenia. Taka sytuacja nie moe pozosta bez wpywu na poziom wynagrodze dotychczas pracujcych w firmach osb. Oczywicie bdzie to powodowa wzrost kosztw a tym samym bdzie obnia konkurencyjno przedsibiorstw.
Rysunek 2 Wolne miejsca pracy w przedsibiorstwach
y j p y p Czy w firmie wystpuj obecnie wolne stanowiska pracy, ktrych nie mona zapeni ? Tak, zarwno dla pracownikw wykwalifikowanych jak i niewykwalifikowanych Tak, dla pracownikw niewykwalifikowanych Tak, dla pracownikw wykwalifikowanych 2005.1 2005.2
36%

2006.1
40% 35%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

usugi pozostae usugi przewozowe

2006.1

26% 22% 20% 14% 9% 10%

motele, hotele, bary handel budownictwo dziaalno produkcyjna

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

mikro rednie mae mikro rednie mae mikro rednie mae

Rozmiar firmy

Profil dziaalnoci firmy

rdo: Trendy rozwojowe sektora msp w ocenie przedsibiorcw w pierwszej poowie 2006 roku, DAP MG, wrzesie 2006

42

odpowiedzi ankietowanych dotycz I poowy 2006 r. 30

Ramka 8 Budownictwo43 Dynamiczny rozwj budownictwa wie si ze zwikszajcym si zapotrzebowaniem na pracownikw. Dane statystystyczne pokazuj, e od marca 2006 r. systematycznie wzrastao przecitne zatrudnienie w przedsibiorstwach budowlanych. W caym 2006 roku wzrost ten wynis 3,6%, podczas gdy przed rokiem notowano redukcj zatrudnienia (w caym sektorze przedsibiorstw wzrost zatrudnienia wynis w 2006 r. 3%). Obecnie trudno jednoznacznie stwierdzi, czy wspomniany wzrost zatrudnienia wyczerpywa potrzeby pracodawcw44. Wedug statystyk powiatowych urzdw pracy w 2006 roku odnotowano wyrany wzrost liczby ofert pracy zgoszonych do nich przez przedsibiorcw budowlanych o 42,5% w stosunku do roku 2005. Udzia ofert pracy w budownictwie w oglnej liczbie zgoszonych ofert wzrs z 10,1% w roku 2005 do 11,4% w 2006 r. Rwnoczenie zmiejszya si liczba zarejestrowanych bezrobotnych, ktrych ostatnimi pracowdawcami byli przedsibiorcy z brany budowlanej o 10,2% w porwnaniu z rokiem 2005. Oznacza to wzrost poday pracy w budownictwie i jednoczesne ograniczenie odpywu pracownikw budowlanych na bezrobocie. Warto jednak podkreli wspwystpowanie zjawiska wikszego zainteresowania pracodawcw pozyskaniem nowych pracownikw w brany budowlanej oraz znaczcego grona bezrobotnych, ktrzy zarejestrowani s jako pracownicy o specjalnoci budowlanej. Sytuacj t naleaoby tumaczy zarwno niedopasowaniem profilu pracownika do wymaga pracodawcy (inna specjalizacja, niewystarczajcy poziom tak formalnych, jak i praktycznych umiejtnoci), jak i fikcyjnym zgoszeniem chci podjcia zatrudnienia przez cz z bezrobotnych. Ostatnie wyniki, prowadzonych przez GUS, bada koniunktury w budownictwie wskazuj na dalszy wzrost portfela zamwie i produkcji budowlano-montaowej oraz popraw sytuacji finansowej przedsibiorstw budowlanych, czego konsekwencj bdzie potrzeba szybszego wzrostu zatrudnienia w tych firmach. Jedn z gwnych barier w prowadzeniu dziaalnoci budowlano-montaowej, zgaszan przez przedsibiorstwa, jest niedobr wykwalifikowanych pracownikw. Znacznie tej bariery w ciagu 2006 r. wzroso w najwikszym stopniu, a w styczniu br. zgosio j 52% badanych przedsibiorstw wobec 23% w styczniu 2006 r. Nadal jednak najwiksze trudnoci napotykane przez przedsibiorstwa budowlane zwizane s z kosztami zatrudnienia. Barier t zgasza 58% badanych wobec 48% przed rokiem. Wysokie koszty wynagrodze ponad 50% uniemoliwiaj stymulowanie wzrostu popytu na prac poprzez wzrost proponowanych wynagrodze. Podobne wnioski pyn z prowadzanych przez DAP MG w cyklu procznym bada ankietowych sektora maych i rednich przedsibiorstw. Zdaniem respondentw uczestniczcych w nich odpowiednie kwalifikacje siy roboczej staj si coraz waniejszym czynnikiem rozwoju przedsibiorstw, ale jednoczenie uznaj je (a raczej ich brak lub niedopasowanie) za bardzo wan barier rozwoju przedsibiorczoci. Na ten czynnik w I proczu 2006 roku wskazao 6,6% badanych firm budowlanych, podczas gdy jeszcze p roku wczeniej przedsibiorcy lekcewayli ten problem. W I proczu 2006 roku nabr na stanowiska pracy przeprowadzia prawie poowa badanych firm budowlanych. W tych firmach do postpowania kwalifikacyjnego na oferowane stanowisko w 27,6% przypadkw nie zgosi si aden kandydat (najczciej, tj. w 37,9% przypadkw, o wolne stanowisko ubiegao si 2-4 kandydatw). Nie kade postpowanie kwalifikacyjne koczyo si zatrudnieniem pracownika taka sytuacja wystpia w 60% firm budowlanych prowadzcych nabr. Najwaniejsz przyczyn niepowodzenia by brak wymaganych kwalifikacji pracownikw, ale znaczenie tego
Na podstawie wynikw Badania ankietowego sektora maych i rednich przedsibiorstw przeprowadzanego 2 razy do roku przez DAP MG 44 Z danych Polskiego Zwizku Pracodawcw Budownictwa wynika, e obecnie brak ok. 150 tys. fachowcw. Symulacja ta nie uwzgldnia liczby pracownikw niezbdnych do realizacji przedsiwzi infrastrukturalnych (budowa drg, autostrad), ochrony rodowiska, energetycznych zwizanych z wykorzystanie rodkw z funduszy strukturalnych. Por. Aktualna sytuacja w zakresie zatrudnienia w budownictwie. Problem niedoboru wykwalifikowanych pracownikw na polskim rynku budowlanym propozycje rozwiza. PZPB (materia dla Komisji Infrastruktury, luty 2007) 31
43

czynnika malao. W II kwartale 2005 roku na t przyczyn wskazao 85% badanych przedsibiorstw budowlanych, a w analogicznym okresie 2006 roku 45%, co niestety moe oznacza, e pracodawcy rewidowali swoje oczekiwania w d w sytuacji potrzeby zatrudnienia pracownikw. Roso natomiast znaczenie oczekiwa pacowych kandydatw, na ktre wskazao odpowiednio 7% oraz 30% ankietowanych przedsibiorcw. W 36% ankietowanych firm budowlanych wystpoway wolne miejsca pracy, ktrych nie mona byo zapeni (w poprzednim proczu byo 26% takich firm). Zdecydowana wikszo wakujcych stanowisk, tj. 28%, dotyczya ofert dla pracownikw wykwalifikowanych, ale udzia wakatw dla pracownikw niewykwalifikowanych take systematycznie wzrasta. Wyniki ankiet pokazuj wyranie zagroenia dla rozwoju firm budowlanych w sektorze maych i rednich przedsibiorstw. Moliwo znalezienia duo lepiej patnej pracy za granic sprawia, e oczekiwania finansowe potencjalnych nowych pracownikw w ankietowanych firmach stay si coraz bardziej wygrowane i rosy szybciej ni moliwoci wzrostu wynagrodze w firmach. Ponadto dua liczba osb podejmujca prac za granic sprawia, e szczeglnie maym i rednim firmom budowlanym coraz trudniej jest znale pracownikw, ktrzy mieliby kwalifikacje odpowiednie do wymaga. I pomimo, e obecnie wpyw emigracji na polski rynek pracy uznajemy za ograniczony (spadek stopy bezrobocia wynika te ze zmian demograficznych, realizacj nowych przedsiwzi inwestycyjnych, z ktrymi zwizane jest utworzenie nowych miejsc pracy w kraju; o poprawie decyduje te obecna dobra koniunktura gospodarcza) to musimy bra pod uwag moliwo pogbienia problemw zwizanych z niedoborami wykwalifikowanych pracownikw w niektrych sektorach45. Do takich zaliczamy budownictwo. Skutkiem braku wykwalifikowanej siy roboczej bdzie relatywnie wysoki wzrost wynagrodze. Taka sytuacja moe spowodowa wystpienie znacznych dysproporcji midzy dynamik wydajnoci pracy a dynamik wynagrodze. Konsekwencj powstaych dysproporcji (ujawniy si one ju w roku 2006) moe by zachwianie rwnowagi rynkowej i nieco szybszy ni obecnie wzrost inflacji.

Negatywnie na polski rynek pracy bdzie oddziaywa realizowana przez kraje UE-15 (i niektre pastwa UE-10) selektywna polityka imigracyjna ukierunkowana na przyciganie kohort modych, dobrze wyksztaconych46. Do stabilizacji polskiego rynku pracy moe w tej sytuacji przyczyni si adekwatna polityka imigracyjna adresowana do krajw ociennych o niszym poziomie rozwoju i azjatyckich krajw rozwijajcych si. W rednim okresie naleaoby rozway dostosowanie istniejcego systemu pozwole na prac do zmieniajcej si sytuacji na polskim rynku pracy, tak by z jednej strony skania imigrantw z Europy Wschodniej i Azji do wychodzenia z szarej strefy, a z drugiej stworzy system zacht dla imigracji do Polski osb utalentowanych, pracownikw z zawodw deficytowych oraz pracownikw o specyficznych i wysokich kwalifikacjach. Umoliwioby to popraw efektywnoci kontroli i zarzdzania imigracj, w tym: unormowanie sytuacji osb zatrudnionych w szarej strefie, zwikszenie ich kontrybucji do zatrudnienia, PKB i budetu pastwa, elastyczne reagowanie na pojawiajce lub pogbiajce si niedobory pracownikw rnych zawodw, np. w sektorze budowlanym czy medycznym,

Przy czym podkrela si (m.in. Dezyderat nr 8 i 9 Komisji Infrastruktury Sejmu RP uchwalone na posiedzeniu w dniu 14 lutego 2007 r.), e problemy zwizane z niedoborami wykwalifikowanych pracownikw w budownictwie w duej mierze wynikaj z zaniedba szkolnictwa zawodowego ksztaccego na potrzeby brany budowlanej. 46 Taka koncepcja zostaa zawarta m.in.: J. V. Weizsscker: Welcome to Europe. Bruegel policy brief, issue 2006/03. April 2006. 32

45

popraw pozycji Polski w midzynarodowej konkurencji o pracownikw naukowych i wysoko wykwalifikowanych ekspertw, zwaszcza w kontekcie tendencji do emigracji netto tej kategorii osb z Polski.

3.3.

Transfery zarobkw migrantw

Niewtpliwie znaczce wyjazdy osb aktywnych zawodowo niekorzystnie wpywaj na gospodark, ale fakt znajdowania zatrudnienia za granic przez osoby nie znajdujce go w kraju jest zjawiskiem pozytywnym, zwaszcza kiedy dochody z tej pracy wydatkowane s w Polsce (por. Ramka 9). Na problemy zwizane z dokadnym oszacowaniem liczby polskich emigrantw nakadaj si trudnoci zwizane z poszczeglnymi zjawiskami, majcymi wpyw na polsk gospodark. Do takich naley kwestia kwot przekazywanych przez emigrantw do kraju tzw. remittances. Okrelenie dokadne wartoci sum transferowanych do Polski i wydatkowanych w kraju zarwno na konsumpcj i inwestycje jest trudne z kilku powodw, m.in. cz emigrantw przekazuje pienidze w sposb nieformalny w formie gotwki, nie zawsze wykorzystuj drog bankowych lub pozabankowych instytucji, nierzadko transfer nastpuje poprzez przekazanie rodzinie dbr (a nie pienidzy) co z kolei pogbia zagadnienie pomiaru wpywu ich na polsk gospodark47. Przekazy zarobkw dokonywane kanaami nieformalnymi szacuje si na 50% wartoci rodkw transferowanych oficjalnym trybem.
Ramka 9 Remittances Transfery zarobkw migrantw (remittances) definiowane s za MFW jako suma wynagrodzenia pracownikw (compensation of employees), przekazy zarobkw w ramach transferw biecych pozostaych sektorw (workers remittances) oraz transfery migrantw uwzgldniane w obrotach kapitaowych (migrants transfers). W odrnieniu od pomocy rozwojowej, ich warto sukcesywnie wzrastaa w cigu ostatnich 30 lat, rednio o 7% rocznie (wg wartoci nominalnej), stajc si drugim co do wagi rdem finansowania w krajach rozwijajcych si. W skali wiatowej transfery zarobkw migrantw stanowiy w 2002 r. 2,6% PKB krajw rozwijajcych si, 8,2 ich eksportu i 10,4% skumulowanych inwestycji. Wpyw transferw na gospodark krajw pochodzenia migrantw zaley zarwno od ich skali, przeznaczenia, a take efektywnoci ich wykorzystania. Z tym wie si naturalna trudno w szacowaniu ich oddziaywania na gospodark gdy obok bezporedniego efektu zwizanego z inwestowaniem i konsumowaniem tych rodkw, wystpuj rwnie efekty porednie na rnych poziomach gospodarki krajowej48. Szereg krajw rozwijajcych si stosuje rnorodne systemy zacht w celu przycigania transferw pieninych migrantw. Generalnie uznaje si jednak, i najskuteczniejsz metod oddziaywania na wysoko przekazywanych przez migrantw rodkw jest poprawa klimatu dla przedsibiorczoci w kraju jego pochodzenia (co de facto bdzie jednoczenie czynnikiem redukujcym strumie migracyjny).

L.Witkowicz w artykule Trzynastka w eksporcie Parkiet-Gazeta Giedy, 31,2006 sugeruje, e w przypadku braku remittances deficyt bilansu patniczego w okresie padziernik 2004 -wrzesie 2005mgby dwukrotnie wikszy ni rzeczywicie zarejestrowano. Ich wielko szacowa na 3,6% wydatkw konsumpcyjnych i blisko 10% wartoci eksportu. 48 Np. w Grecji w latach 70. efektom mnonikowym przypisywano nawet warto 2 (kada wydana na konsumpcj drachma generowaa 2 drachmy w PKB; por. OECD, International Migration Outlook, SOPEMI Edition 2006, OECD, Paris). 33

47

Warto te mie na uwadze, e remittances mog dziaa zarwno bezporednio jako rodki przeznaczane na konsumpcj lub inwestycje lub/oraz w duszej perspektywie (efekt mnonikowy). Wynika to z oglnych prawidowoci wystpujcych w gospodarce, e kady dodatkowy wydatek generuje skutki dla gospodarki na rnym poziomie. Nawet wydawaoby si typowo konsumpcyjne wydatki kreuj popyt na pewne produkty, co w konsekwencji uzasadnia zwikszenie produkcji i moe pociga za sob konieczno zwikszenia zatrudnienia lub inwestycji. Tak wic cakowity efekt transferw pieninych polskich emigrantw do kraju jest trudno mierzalny. Jeli chodzi o prby ekonometrycznego oszacowania oddziaywania remittances na gospodark w latach 90. to skupiono si na zbadaniu ich wpywu na skadowe PKB - nakady na rodki trwae brutto oraz prywatne spoycie49. Wyniki wskazuj na ich pozytywny, statystycznie istotny wpyw w obu przypadkach (o rnej skali w zalenoci od uytego modelu). Potwierdzaj te przypuszczenia, e efekt jest silniejszy (dwukrotnie) w przypadku spoycia, co z kolei wynika z faktu czstszego wykorzystania przychodw z zagranicy na konsumpcj ni inwestycje. Obecnie naley przypuszcza, e wyniki (bazowanie na danych instytucji bankowych nadal stanowi ograniczenie bada) co do istoty byyby podobne, jednak ju inne w zakresie rnic w istotnoci. Wynika to z odmiennych uwarunkowa politycznych, gospodarczych i spoecznych, etapu rozwoju gospodarki Polski, a co za tym idzie rwnie innych oczekiwa odnonie do standardu ycia polskich obywateli. Dzi wiksza cz przekazywanych transferw trafia na inwestycje (m.in. w edukacj). Odmienny jest rwnie charakter wyjazdw zarobkowych z Polski. W latach 90. cechowaa je minimalizacja kosztw uzyskania dochodu za granic (wsplne wynajmowanie mieszka o niskim standardzie, zaopatrywanie w potrzebne dobra, w tym ywno w kraju, eliminowanie form spdzania czasu, ktre wymagayby nakadw finansowych), obecnie rwnie dla czci wyjedajcych priorytetem pozostaj zarobki (ktre w znacznej mierze przekazywane s do kraju), ale cz emigrantw prac za granic m.in. czy z nauk oraz korzysta z dostpnych form spdzania wolnego czasu (z ktrymi wie si ponoszenie wydatkw zagranic). Jednoczenie nie naley oczekiwa radykalnej zmiany w zakresie jednostkowych transferw migrantw do kraju. Ich wysoko jest nadal korzystna w porwnaniu do rodkw uzyskiwanych w kraju, stanowic dodatkowy (lub wyczny) zastrzyk pienidzy, pozwalajcy na popraw sytuacji finansowej rodziny50 (w odniesieniu do sytuacji braku tych rodkw), jednak kwoty remittances (poza jednostkowymi przypadkami) nie s tak wysokie, aby mona je inwestowa w przedsiwzicia produkcyjne. Badania teoretyczne z tego zakresu lub oparte na szeregach danych z wczeniejszego okresu 1990-1999 nie daj prostej odpowiedzi na pytanie o wpyw transferw pieninych emigrantw na rynek pracy kraju migracji. Podnoszone s dwa odmienne scenariusze pierwszy z nich przewiduje pogorszenie si wskanika zatrudnienia w kraju, co miaoby wynika z traktowania transferw z zagranicy jako wystarczajcego rodka finansowego
M.Leon-Ledesma, M.Piracha International migration and the role of remittances in Eastern Europe, International Migration, 4/2004. Badania dotyczyy transferw napywajcych od emigrantw z 10 krajw Europy rodkowej do krajw ich pochodzenia w latach 1990-99. Obok innych wskazywanych niedoskonaoci badania (uwzgldnianie krajw o rnym poziomie rozwoju, rnej skali migracji, rnej skali mobilnoci) kwesti, ktra w sposb decydujcy moga wpywa na wyniki, byo uwzgldnienie w nich jedynie danych o przepywach realizowanych formaln drog poprzez banki, podczas gdy stanowiy one tylko cz remittances (szczeglnie, e w tym okresie znaczna cz wyjedajcych pracowaa nielegalnie, co uniemoliwiao korzystanie z porednictwa bankw przy operacjach finansowych z krajem). 50 Wyniki bada dotyczcych wczeniejszej fali emigracji zawarto m.in. w A. Giza The socio-economic impact of migration, w: T.Frejka, M.Oklski, K.Sword, In-depth Studies on Migration in Central and Eastern Europe: the Case of Poland, United Nations, New York and Geneva, 1998.. 90% ankietowanych przyznawao, e transfery umoliwiy podniesienie standardu ycia rodziny, ale nie byy przeznaczane na istotne inwestycje. 34
49

zabezpieczenia czci rodziny pozostajcej w kraju i w rezultacie braku motywacji do podjcia gorzej patnej pracy w kraju, drugi mwi o wzrocie zatrudnienia wynikajcego ze zagodzenia bariery akumulacyjnej i wzrostu inwestycji w gospodarce51. Badania empiryczne wydaj si skania do drugiego scenariusza, traktujc wpyw ten jako efekt poredni remittances, a jednoczenie dowodz o ich bezporednim pozytywnym oddziaywaniu na produktywno i zatrudnienie52. Przekazy z zagranicy wpywaj te w sposb znaczcy na popraw sytuacji materialnej osb pozostajcych w kraju i to zarwno jeli chodzi o pojedyncze gospodarstwo domowe, jak i rozwj regionu.53 Przykady subregionw Dolnego lska (lsk Opolski), Podlasia, Podhala pokazuj, e spoecznoci (wie, miasto, gmina, wikszy region) charakteryzujce si znaczn koncentracj zjawiska migracji, z reguy cechuje wyszy standard ycia ich czonkw (wyszy komfort mieszka, wyposaenie w urzdzenia gospodarstwa domowego, infrastruktura sanitarna).54 Transfery zarobkw migrantw z Polski osigny w 2005 r. poziom 1% PKB, tj. 3% eksportu za 2005 r. i 30% redniorocznego napywu bezporednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 2004-2005. Dziki przekazom pieninym polskiej migracji zwikszaj si dochody do dyspozycji gospodarstw domowych oraz popyt konsumpcyjny. Migranci inwestuj w edukacj, nieruchomoci oraz dziaalno gospodarcz. Ze wzgldu na rozmiary polskiej gospodarki i relatywnie niski udzia emigrantw zarobkowych w cakowitej populacji efekty gospodarcze transferw z zagranicy naley uzna za ograniczone, zwaszcza i migranci podejmuj prace z reguy niskopatne, a migrantw wysoko wykwalifikowanych cechuje wzgldnie nisza skonnoci do transferowania czci zarobkw. W tej sytuacji odnotowywany w ostatnich latach wzrost wartoci transferw ze strony migrantw posiada zasadniczo charakter ekstensywny, zwizany bezporednio ze wzrostem liczby przemieszczajcych si pracownikw (por. Tabela 16).

M.Leon-Ledesma, M.Piracha International migration and the role of remittances in Eastern Europe, International Migration, 4/2004 52 A.Kopp EU enlargement: the impact of East-West migration on Growth and Employment, Flowenla Project, HWWA, Hamburg, 2005 53 Projekty majce na celu okrelenie wpywu transferw finansowych emigrantw na sytuacj materialn ich rodzin w kraju zostay z reguy oparte na zbadaniu tej zalenoci w przypadku Polakw pracujcych w Niemczech (w rnym okresie, w jednym badaniu uwzgldniano wybrane regiony kraju, w kolejnym skupiono si na emigrantach ze lska Opolskiego): R. Joczy, Migracje zarobkowe ludnoci autochtonicznej z wojewdztwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Uniwersytet Opolski, Opole 2003; P.Kaczmarczyk., Znaczenie migracji sezonowych dla migrantow, ich rodzin i spoecznoci wysyajcych w: P.Kaczmarczyk, W.ukowski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2004; E.Marek Przekazy pienine do kraju pracownikw polskich zatrudnionych legalnie za granic w: A.Rajkiewicz Zewntrzne migracje zarobkowe we wspczesnej Polsce. Wybrane zagadnienia, WSH-E/IPISS, Wocawek i Warszawa, 2000 54 B. Cielinska. Mae miasto w procesie przemian w latach 1988-1994. Monografia socjologiczna Moniek, Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, Bialystok 1997; Z.Hirszfeld., P.Kaczmarczyk. Wspczesne migracje zagraniczne ludnoci Podlasia, ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne 30/2000; Z.Hirszfeld, P.Kaczmarczyk. Ekonomiczne i spoeczne skutki migracji na poziomie mikrospoecznym. Wnioski z badania terenowego w gminie Perlejewo, ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne, 21/1999. 35

51

Ramka 10 Kierunki przeznaczenia remittances W wietle bada55 dotyczcych konsekwencji migracji zarobkowych mieszkacw lska Opolskiego, naley wskaza, e prawidowoci w postpowaniu osb wyjedajcych byo maksymalizowanie zarobkw przy jednoczesnym minimalizowaniu kosztw pobytu za granic i ich wasnej konsumpcji. Wikszo z nich przekazywaa zarobione pienidze do kraju, przeznaczajc je na biece wydatki rodziny, pokrycie kosztw utrzymania po powrocie do kraju bd z myl o kosztowniejszych zakupach w przyszoci. Rnice w strukturze przeznaczenia zarobkw uzyskanych za granic w zalenoci od statusu migranta s niewielkie. Przeznaczenie remittances
Wydatki Wydatki w Polsce zagranic Osoby pracujce wycznie zagranic Osoby ze staym zatrudnieniem w Polsce i czasowym za granic Osoby czasowo zatrudnione w Polsce (lub bezrobotne) i czasowo za granic Ogem 65,9 65,8 65,8 65,9 20,1 19,8 19,9 20,1 Oszczdnoci Oszczdnoci w w polskich zagranicznych bankach bankach % 9,8 9,9 10,0 9,8 1,9 1,8 2,2 1,9 Inne 2,3 1,8 2,2 2,3 Ogem 100,0 100,0 100,0 100,0

Warto te zwrci uwag na struktur przeznaczenia remittances uwzgldniajc nie tylko podzia na konsumpcj i oszczdnoci oraz miejsce ich realizacji, ale rwnie cele. Transfery te przeznaczane byy gwnie na biece potrzeby, a take na remont mieszkania czy domu, zakup sprztu, spat poyczek, zakup samochodu lub mieszkania. Wrd innych deklarowanych wydatkw znalazy si opaty zwizane z edukacj wasn lub dzieci. Nieznaczny odsetek ankietowanych zgasza wykorzystanie pienidzy na inwestycje. Cele wykorzystania zarobkw pracownikw sezonowych w Niemczech w latach 1998-200056 Cele wykorzystania remittances migrantw z Opolskiego w 200157
%** 18,5 17,7 16,5 12,9 9,9 8,1 6,4 4,1 5,8

Kategoria wydatkw %* Kategoria wydatkw Wydatki biece 45,1 ywno Modernizacja mieszkania/domu 30,1 Modernizacja lub zakup mieszkania/domu Zakup dbr trwaego uytku (innych ni Ubrania, obuwie 18,3 samochodu) Oszczdnoci w banku Edukacja dzieci 14,1 Utrzymanie mieszkania Spata poyczki 13,9 Zakup, utrzymanie samochodu (koszty Zakup samochodu 12,3 kredytu) Oszczdnoci w banku 10,8 Urlop Zakup dbr trwaego uytku (iw tym Zakup mieszkania/domu 8,3 komputer) Inwestycje w majtek produkcyjny 6,2 Inne Edukacja wasna 5,5 Inne 5,9 * odsetek pracownikw sezonowych deklarujcych wydatki na ten cel ** odsetek remittances przeznaczonych na ten cel

R. Joczy. Migracje zarobkowe ludnoci autochtonicznej z wojewdztwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Uniwersytet Opolski, Opole, 2003 56 P. Kaczmarczyk Znaczenie migracji sezonowych dla migrantw, ich rodzin i spoecznoci wysyajcych w: P Kaczmarczyk, W. ukowski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2004 57 R. Joczy. Migracje zarobkowe ludnoci autochtonicznej z wojewdztwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Uniwersytet Opolski, Opole, 2003 36

55

Tabela 16 Szacowana warto rodkw pieninych przekazywanych przez polskich pracownikw sezonowych zatrudnionych w Niemczech w latach 1991-2004
Liczba polskich pracownikw Transfery do Polski (w tys. Transfery do Polski (w tys. sezonowych w Niemczech PLN) EUR) 1991 68.516 172.410 43.103 1992 131.020 329.692 82.423 1993 139.824 387.031 96.758 1994 124.860 439.868 109.967 1995 164.864 705.254 176.314 1996 191.055 865.370 216.343 1997 189.424 900.882 225.221 1998 201.681 1.009.925 252.481 1999 218.403 1.099.157 274.789 2000 238.160 1.198.588 299.647 2001 261.133 1.314.204 328.551 2002 282.830 1.423.399 355.850 2003 302.544 1.522.613 380.653 2004 320.000 1.610.464 402.616 rdo: M. Oklski (2006),Costs and benefits of migration for Central European Countries, Centre of Migration Research, Warsaw University, CMR Working Papers, No. 7/65, s. 20. Rok

Do najistotniejszych z punktu widzenia gospodarki (szczeglnie w dugim okresie) sposobw wydawania rodkw pochodzcych z migracji zarobkowej Polakw nale inwestycje edukacyjne oraz biznesowe.
Rysunek 3 Gwne kierunki wydatkw zarobkw migrantw w Polsce
wydatki biece remont mieszkania/domu zakup innych dbr spata zaduenia zakup samochodu zakup mieszkania/domu edukacja dzieci oszczdnoci wasna edukacja inwestycje inne adnych rodkw 0 1,0 0,2 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 13,9 13,4 12,3 10,3 14,1 10,8 pierwsze miejsce pracy (803 badanych) ostatnie miejsce pracy (590 badanych) 19,2 18,3 18,4 30,5 30,1 44,4 45,1

8,3 8,9 7,6 6,5 5,5 4,3 6,2 4,2 5,7

* - moliwo udzielenia kilku odpowiedzi, w zwizku z czym dane nie sumuj si do 100

rdo: DAP MG, na podstawie: M. Oklski (2006),Costs and benefits of migration for Central European Countries, , Centre of Migration Research, Warsaw University, CMR Working Papers, No. 7/65, s. 20.

Struktura wydatkw migrantw polskich i ich rodzin wskazuje, i transfery: alokowane s w istotnym stopniu na inwestycje w kapita ludzki, czyli edukacj emigrantw lub ich rodzin (ok. 20% przeznaczenia transferw, przy redniej dla migracji z krajw EW i EW rzdu 14%),

37

w niewielkiej mierze generuj inwestycje biznesowe (ok. 6% przeznaczenia transferw, co jest porwnywalne ze redni dla migracji europejskiej), niemal w poowie przeznaczane s na konsumpcj gospodarstw domowych.

Eksperci OECD sygnalizuj jednak, i wbrew powszechnym opiniom wydatki konsumpcyjne migrantw i ich rodzin w kraju wysyajcym nale rwnie do wysoce produktywnych kategorii ekonomicznych, ktre ze wzgldu na efekty mnonikowe (porednie) mog istotnie wpywa na wzrost gospodarczy (por. Rysunek 3). Przekazy zarobkw emigrantw istotniejsz rol ni w konsumpcji prywatnej odgrywaj w bilansie rachunku obrotw biecych. Skal transferw pieninych migrantw odzwierciedlaj w bilansie patniczym transfery prywatne, ktrych znaczc cz stanowi przekazy zarobkw (por. Tabela 17).
Rysunek 4 Transfery prywatne (mln EUR)
2 000 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0

saldo

przychody

rdo: DAP MG w oparciu o dane Narodowego Banku Polskiego

Tabela 17 Transfery prywatne w bilansie patniczym (w mln z) 2004 Przychody Przychody Rozchody Saldo Pozycja Obszar bilansu patniczego Transfery prywatne Wszystkie kraje Unia Europejska Poza Uni Europejsk Wszystkie kraje 2005 Przychody Rozchody Saldo I procze 2006 Rozchody Saldo 20 4.237

w III 20 kw 00 2 I k 000 w III 20 kw 01 2 I k 001 w III 20 kw 02 2 I k 002 w III 20 kw 03 2 I k 003 w III 20 kw 04 2 I k 004 w III 20 kw 05 2 I k 005 w III 20 kw 06 20 06

Ik

20.369 3.023 13.203 1.932 7.166 1.091 8.401 58

17.346 11.271 6.075 8.343

22.088 3.015 13.761 1.760 8.327 1.255 10.058 39

19.073 12.001 7.072 10.019

10.379 1.768 8.611 6.206 1.082 5.124 4.173 4.256 685 3.488

w tym: szacunek transferu zarobkw

rdo: DAP MG w oparciu o dane Narodowego Banku Polskiego

38

Transfery pienine migrantw s czynnikiem przyczyniajcym si do umocnienia zotego, gdy zwikszaj poda walut obcych na rynku. Poprawiaj rwnie saldo obrotw biecych, co sprzyja redukcji ryzyka w percepcji inwestorw zagranicznych, obniajc ich koszty finansowania operacji w Polsce. Aprecjacja zotego dziaa antyinflacyjne (poprzez ceny w handlu zagranicznym). Napyw pienidza zagranicznego do Polski powoduje wzrost pienidza gotwkowego w obiegu (poza kasami bankw). Ksztatowanie si tej miary pienidza w okresie maj 2004 r.padziernik 2006 r. charakteryzowa stopniowy wzrost z poziomu 50 mld z do kwoty 67 mld z. Przyrost gotwki mona wiza m.in. z wymian zarobionych za granic rodkw na zote, co znajduje wyraz w skupie walut obcych przez system bankowy od kantorw i osb fizycznych. Stan depozytw walutowych ludnoci nie wykazywa w tym samym okresie istotnych zmian. Trudno byoby ocenia wpyw napywajcych rodkw na pozostae skadniki agregatw pieninych. By moe, przy nasileniu tego zjawiska bdzie dochodzio do wzrostu poday pienidza rezerwowego banku centralnego, gdyby banki zmniejszay swoje zaangaowanie w bonach pieninych NBP. Skup walut obcych, w tym pochodzcych od Polakw pracujcych za granic, realizowany jest przez banki komercyjne. Obrt dokonywany jest z kantorami i z osobami fizycznymi, przy czym osoby fizyczne maj zaledwie kilkuprocentowy udzia w tworzeniu salda skupu i sprzeday; zdecydowanie dominuj kantory. Skup dziesiciokrotnie przewysza sprzeda. Tabela 18 prezentuje ksztatowanie si salda skupu i sprzeday walut, wyraone - ze wzgldu na znaczce zmiany kursu dolara do euro - w kadej z tych walut.
Tabela 18 Saldo skupu i sprzeday walut Lata mln USD mln EUR 2000 3.933 4.256 2001 4.863 5.430 2002 4.571 4.834 2003 7.385 6.528 2004 7.048 5.666 2005 7.103 5.709 (I-VI) 2006 3.904 3.174

rdo: NBP, Departament Statystyki

W I proczu 2006 r. saldo osigno 3174 mln EUR wobec 2148 mln EUR w I proczu 2005 r. i 5709 mln EUR w caym 2005 r. Wzrost skupu mona wiza ze wzrostem przekazw zarobkw. W strukturze walutowej skupu dominuje euro nad dolarem, przy - co jest symptomatyczne wysokiej dynamice skupu funta brytyjskiego. O ile w 2004 r. skupiono dolary o wartoci 1898 mln EUR, 3573 mln EUR i funty brytyjskie o wartoci 401 mln EUR, to w 2005 r. byo to odpowiednio 1613 mln EUR, 3470 mln EUR i 761 mln EUR, a w I proczu 2006 r. - 873 mln EUR 1878 mln EUR i 541 mln EUR. Skup walut osiga w 2004 r. warto 6221 mln EUR, w 2005 r. - 6305 mln EUR i w I proczu 2006 r. - 3533 mln EUR. Inaczej ujmujc, w euro i w funtach cznie realizowano okoo 2/3 skupu (w 2004 r. 64% skupu, w 2005 r. - 67% skupu i w I proczu 2006 r. - 68% skupu). Wedug danych NBP, udzia krajw UE w transferach prywatnych w bilansie patniczym po stronie przychodw wynosi w analogicznych okresach 65%, 62% i 60%, czyli struktura geograficzna tych przychodw pokrywaa si ze struktur walutow skupu dewiz przez banki. Ze wspomnianych danych wynika, e przekazy zarobkw tworz okoo poowy salda transferw prywatnych w bilansie patniczym Polski.
39

Transfery zarobkw migrantw s wanym rdem finansowania, szczeglnie dla krajw rozwijajcych si, ale take dla szeregu krajw UE o duym potencjale migracyjnym. W celach porwnawczych zestawiono absolutne wymiary transferw dla krajw Grupy Wyszehradzkiej oraz krajw Poudnia UE, wyrniajcych si relatywnie duymi grupami swoich obywateli zagranic i w pewnym przyblieniu porwnywalnych, jeli chodzi o dowiadczenie akcesyjne (por. Tabela 19). Na rysunkach zaprezentowane zostay rwnie relacje transferw zarobkw do PKB oraz per capita.
Tabela 19 Transfery pienine wybranych krajw w latach 2001-2005 (w mln USD) Kraj/Lata Polska Czechy Wgry Sowacja Hiszpana Portugalia Grecja 2001 1.995 257 296 24 4.720 3.566 2.014 2002 1.989 335 279 24 5.178 2.858 1.659 2003 2.655 499 295 424 6.072 2.954 1.564 2004 2.710 454 307 424 7.528 3.226 1.242 2005 3.546 300 7.927 3.017 1.220

rdo: DAP MG w oparciu o K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Rysunek 5 Relacja transferw zarobkw do PKB

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2001 2002 2003 2004 2005 Polska Czechy Wgry Sowacja Hiszpania Portugalia Grecja

rdo: DAP MG w oparciu o K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Dane porwnawcze potwierdzaj, e sukcesywnie z wyranym przyspieszeniem po przystpieniu do UE, wzrasta udzia transferw pieninych Polakw zatrudnionych za granic do kraju w obrotach biecych Polski. Pozostaa cz deficytu bilansu obrotw biecych, ktra zmniejszaa si do 2003 r. - w wyniku redukcji deficytu handlowego ponownie wzrasta od 2004 r., tym razem w rezultacie pogbiania si deficytu w pozycji dochodw w nastpstwie reinwestowania zyskw z inwestycji zagranicznych. Transfery zarobkw do Polski s w tej sytuacji znaczc pozycj, ju zdecydowanie przewyszajc nadwyk w usugach. Obydwie te wielkoci kompensuj cz cznego deficytu w towarach i dochodach. Uwzgldniajc tylko transfery, wskanik finansowania salda pozostaych obrotw biecych wynis w 2005 r. 41%, a w I proczu 2006 r. - 34%.

40

Rysunek 6 Transfery zarobkw per capita

400 350 300 250 200 150 100 50 0 2001 2002 2003 2004 2005 110 93 30 183 Polska Sowacja Grecja 286 Czechy Hiszpania Wgry Portugalia

rdo: DAP MG w oparciu o K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Rysunek 7 Transfery zarobkw a saldo obrotw biecych (mln EUR)

4 000 2 000 0 -2 000 -4 000 -6 000 -8 000 -10 000 -12 000 -14 000
transfery saldo rob rnica 2000 1 868 -10 788 -12 656 2001 2 228 -6 006 -8 234 2002 2 103 -5 399 -7 502 2003 2 347 -4 108 -6 455 2004 2 179 -8 670 -10 849 2005 2 850 -4 130 -6 980 2006 (I-VI) 1 306 -2 580 -3 886

transfery

saldo rob

rnica

rdo: Dane Banku wiatowego

Transfery zarobkw w cigu 5 lat (mierzone w dolarach, por. rys. 5) podwoiy si. Zbliona dynamika charakteryzuje transfery zarobkw per capita (por. rys. 3). W tej kategorii Polska posiada wyran przewag nad innymi krajami Grupy Wyszehradzkiej. Wyszy lub znacznie wyszy poziom transferw zarobkw per capita osigaj natomiast kraje Poudnia UE, przede wszystkim Portugalia (286 USD), ktra wyprzedza Polsk rwnie wg kryterium relacji transferw zarobkw do PKB. Hiszpania z wartoci absolutn transferw rzdu 8 mld USD w 2005 r. uzyskuje wpywy porwnywalne z wysokoci transferw do pozostaych 6 rozpatrywanych krajw cznie. Warto ponadto zauway, i rwnie w Hiszpanii, podobnie jak w Polsce, wystpi dynamiczny wzrost transferw.

41

Transfer zarobkw jest powszechnie pozytywnie postrzegany jako rdo dopywu rodkw finansowych z zagranicy o stabilnym charakterze, co poprawia standing kraju i obnia koszty pozyskiwania rodkw kredytowych z zagranicy. Niewtpliwie transfery wpywaj na kurs waluty krajowej w kierunku aprecjacji. Jednak ich niedua i rozoona w czasie zmienno daje podmiotom gospodarczym moliwo podjcia dziaa dostosowawczych, co ogranicza negatywny wpyw realnej aprecjacji waluty krajowej58. Ponadto pogorszenie konkurencyjnoci eksportu agodzi taszy import zaopatrzeniowy.

3.4.

Rozwj lokalny/regionalny

Warto rwnie podkreli, e migracja, ma wpyw nie tylko na sytuacj indywidualn emigranta i jego rodziny, ale rwnie warunkuje rozwj gospodarki obszaru, z jakiego pochodz wyjedajcy (wie, miasto, gmina, region)59. W tym przypadku konsekwencje mog by widoczne tak na lokalnym rynku pracy, jak i w sytuacji dochodowej obywateli regionu i jego rozwoju makroekonomicznego. Szereg wynikw bada wskazuje na zrnicowany wpyw odpywu pracownikw na gospodarstwa domowe czy spoeczno lokaln lub mikroregionu. Oglnie rzecz biorc, w przypadku znaczcej czci populacji pienidze zarobione za granic przyczyniy si do zmniejszenia rnorakich trudnoci okresu transformacji. W Polsce ustalono, e pienidze przesyane przez migrantw znaczco poprawiy status finansowy gospodarstw migranckich w porwnaniu do gospodarstw niemigranckich. Tym samym spoecznoci lokalne i mikroregiony o wysokim udziale gospodarstw migranckich byy w lepszej sytuacji finansowej ni ssiednie spoecznoci lub mikroregiony, gdzie ich udzia by niski. Jednym z przykadw takiego efektu w skali mikroregionu jest sytuacja w Opolskiem60, gdzie rnica pomidzy dochodami i wydatkami w regionie oraz rednim poziomem dochodw i wydatkw w kraju w badanym okresie wynikaa ze znacznego napywu rodkw pochodzcych z pracy za granic. W tym regionie obserwowano te dynamiczny rozwj sektora usug, na ktre wiksze zapotrzebowanie zgaszali okresowi emigranci (np. warsztaty samochodowe). Rwnie na Podlasiu rozwj firm transportowych, koncentrujcych si na midzynarodowych usugach przewozowych, agencji turystycznych oraz podmiotw porednictwa pracy, z ktrych w gwnej mierze korzystali wyjedajcy z tego terenu do pracy za granic przypisuje si zwikszonej fali wyjazdw61. Na Podhalu remittances suyy nie tylko poprawie wasnego standardu ycia, ale rwnie unowoczenianiu bazy noclegowej dla turystw przyjedajcych wypoczywa. Zanotowano te wzrost liczby maych firm rozpoczynajcych dziaalno w tym zakresie62. Z drugiej jednak strony, wpyw migracji pracowniczych na rozwj ekonomiczny mikroregionw, z ktrych pochodz migranci jest (z nielicznymi wyjtkami) bardzo ograniczony. Podstawow przyczyn tego zjawiska jest bardzo niska skonno ze strony gospodarstw migranckich do oszczdzania lub inwestowania. Migranci maj w zwyczaju transferowa do domu pokan cz swoich zarobkw w rnych formach (np. w postaci
K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006 59 W sytuacji koncentracji zjawiska migracji 60 B. Solga, Migracje polsko-niemieckie i ich konsekwencje spoeczno-ekonomiczne na obszarach wiejskich lska Opolskiego, PIN Instytut laski w Opolu, Opole, 2002 61 Z.Hirszfeld, P. Kaczmarczyk Wspczesne migracje zagraniczne ludnoci Podlasia, ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne, 30/2000 62 E.Jawiska, W.Lukowski., M.Oklski Przyczyny i konsekwencje emigracji z Polski, ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne, 7/1997 42
58

uywanego samochodu), a w ich gospodarstwach domowych wystpuje zwyczaj wydawania wikszoci przekazywanych rodkw pieninych na biece potrzeby lub kupno samochodu czy te mieszkania. Pod koniec lat 90., jak ju wspomniano, pojawia si nowa tendencja wrd wzorcw wydatkw gospodarstw migranckich, a mianowicie inwestowanie w kapita ludzki czonkw tych gospodarstw, w szczeglnoci w zdobywanie wyszego wyksztacenia przez dzieci migrantw. Skala oraz struktura migracji determinuje w ewidentny sposb jej wpyw na rynek pracy. Istotny odpyw pracownikw lub potencjalnych pracownikw z danego regionu prowadzi do zachwiania rwnowagi na lokalnych rynkach pracy. Niejednokrotnie pogbiaj problemy, jakie na nim wystpuj. Masowe wyjazdy osb modych, dobrze wyksztaconych oraz specjalistw w danych dziedzinach zaostrza kwesti niedopasowania popytu i poday na lokalnych rynkach pracy. Taki scenariusz jest moliwy i to zarwno w sytuacji znacznego bezrobocia na danym terenie, jak i w przypadku relatywnie dobrej koniunktury w tym zakresie. Warto jednak podkreli, e rozwj sytuacji w pierwszym przypadku moe by dwutorowy. Mona oczekiwa zarwno efektu eksportu bezrobocia i poprawy wskanikw w tym zakresie (bezrobotni, bd osoby o tym statusie przejmuj miejsca pracy emigrujcych), jak i niekorzystnych konsekwencji zwizanych z nasileniem si problemu bezrobocia, bdcego efektem przede wszystkim rnic w poziomie lub rodzaju kwalifikacji, jakimi dysponuj bezrobotni a oczekiwaniami pracodawcw, ale rwnie swego rodzaju odoeniem decyzji o wejciu na krajowy rynek pracy63. Warto te wskaza, e wyniki bada dotyczcych wczeniejszej fali migracji sugeruj moliwo wystpienia niekorzystnego wpywu migracji rodzimych pracownikw na alokacj siy roboczej na rynku pracy w Polsce. Paradoksalnie zjawisko migracji sezonowych do Niemiec dla rejonw znacznego odpywu pracownikw nie oznaczao poprawy sytuacji, wrcz przeciwnie poziom bezrobocia pozosta relatywnie wysoki, podczas gdy poziom zatrudnienia spada. Po powrocie do Polski migrantom sezonowym rzadko udaje si powrci w szeregi siy roboczej i znale zatrudnienie64. Z kolei, w rejonie Opola, gdzie dua cz siy roboczej skada si z migrantw zatrudnionych w Niemczech i Niderlandach, ustawiczne migracje doprowadziy do deprecjacji kapitau ludzkiego i spowolnienia aktywnoci ekonomicznej w skali lokalnej. Pomimo spadku bezrobocia, poziom zatrudnienia rwnie spada, jako e zdolno absorpcji lokalnego rynku pracy stopniowo zmniejsza si65. Zdania ekonomistw co do wystpowania efektu mnonikowego remittances w przypadku Polski s podzielone. Naukowcy bazujcy na rozwaaniach teoretycznych66 i wskazwkach pyncych z innych krajw67 oczekiwali takiej korelacji. Jednak badania wczeniejszych grup emigrantw z Polski nie w peni potwierdziy tez o wystpowaniu zjawiska. Zaobserwowano m.in., e wydatki gospodarstw domowych osb wyjedajcych w celach zarobkowych za
Cz bezrobotnych moe dobrowolnie rezygnowa z wejcia na rynek pracy postrzegajc subiektywnie, e w wietle znaczcej emigracji i brakw na rynku pracy jego sytuacja staje si lepsza a warto jako potencjalnego pracownika wzrasta. W rezultacie oczekuje on wyszej zapaty za swoj prac (ryzykujc nawet duszy okres pozostawania bez pracy) lub bierze pod uwag moliwo wyjazdu zagranic. 64 M.Oklski, Seasonal labour migration in the light of the German-Polish bilateral agreement, w: Migration for Employment. Bilateral Agreements at a Crossroads, OECD, Paris, 2004 65 M.Oklski, Costs and benefits of migration for Central European countries, Centre of Migration Research Faculty of Economic Sciences Warsaw University, April 2006, 66 J.E. Taylor, International-migrant remittances, savings, and development in migrantsending areas, Department of Agricultural and Resource Economics, University of California, Davis, 1997 67 Z.Hirszfeld, P.Kaczmarczyk. Ekonomiczne i spoeczne skutki migracji na poziomie mikrospolecznym. Wnioski z badania terenowego w gminie Perlejewo, ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne, 21/1999 43
63

granic realizowane s zarwno za granic (np. zakup uywanego samochodu) lub te w wikszych krajowych aglomeracjach nierzadko znacznie oddalonych od miejsca zamieszkania (zakup nowego samochodu, maszyn rolniczych, sprztu gospodarstwa domowego). Rwnie inwestycje w zakup nowego mieszkania realizowane s niejednokrotnie poza miejscem pochodzenia, co oznaczaoby, e rodki nie s przejmowane przez lokalne przedsibiorstwa, a wic bezporednio nie finansuj rozwoju regionu68. Jednoczenie pewnym odstpstwem od tej reguy wydaj si by przypadki dwch spord szeciu gmin, bdcych przedmiotem bada w okresie 1994-99. Wyjedajcy z Perlejewa oraz z Nowego Targu wikszo zarobionych pienidzy przeznaczyli na inwestycje we wasne gospodarstwa rolne lub mae firmy, gwnie o charakterze usugowym, lokalizowane na terenie miejsca zamieszkania. Ze wzgldu na specyfik swojego regionu (gmina wiejska) mieszkacy Perlejewa inwestowali w zakup ziemi, rozbudow gospodarstw oraz domw. Wyjedajcy z Nowego Targu znaczn cz zarobionych pienidzy potraktowali jako kapita zakadowy wasnej dziaalnoci gospodarczej, co zaowocowao wzrostem liczby podmiotw gospodarczych na tym terenie, zajmujcych si garbarstwem, futrzarstwem, krawiectwem, robotami budowlano-remontowymi, stolarstwem, produkcj mebli oraz sprzeda detaliczn. Jednoczenie musimy by wiadomi, e dowiadczenia migrantw z lat 90. nie mog by w prosty sposb ekstrapolowane do wyjedajcych po 2004 r. Przykady w sposb ewidentny wskazuj, e w poowie lat 90. przewaajca cz zarobkw zagranicznych bya przeznaczana na konsumpcj, a cele inwestycyjne realizowane bardzo rzadko. Bya to konsekwencja zasady realizacji najpierw potrzeb pierwszoplanowych w sytuacji ograniczonych rodkw. W latach 90. do takich naleao podniesienie standardu ycia codziennego. Odmienno sytuacji pomigracyjnej w Nowym Targu moe by paradoksalnie potwierdzeniem tej prawidowoci. Atrakcyjna turystycznie lokalizacja Nowego Targu oraz rozwj ekonomiczny miasta, bdcy konsekwencj wykorzystania tych walorw w poczeniu z przedsibiorczoci jego mieszkacw, sprawiy, e wyjedajcy z tego regionu do pracy za granic (w wikszoci) posiadali zabezpieczenie finansowe, a wyjazd by form zgromadzenia kapitau.

3.5.

Migracja zarobkowa a handel zagraniczny

Wg modeli nowej generacji rozwoju handlu wiatowego strumienie handlu zagranicznego i przepywy siy roboczej s wzgldem siebie komplementarne69. Oddziaywanie bezporednie migracji wie si z popytem kreowanym przez migrantw oraz ich rol w redukcji barier w handlu bilateralnym midzy krajem ich pochodzenia a krajem zatrudnienia. Natomiast oddziaywanie porednie wynika ze zmian konkurencyjnoci eksportu i importu pod wpywem migracji siy roboczej. Dotyczy to zmian kursu walutowego, kosztw produkcji i rentownoci transakcji handlu zagranicznego.

Moe to wynika zarwno z pewnych niedoskonaoci instytucji bankowych w mniej rozwinitych regionach, z ktrych pochodzi wiksza cz migrantw, jak i z ich przewiadczenia o braku perspektyw dla rozwoju tego terenu. 69 Inaczej ni w substytucyjnym modelu Heckscher-Ohlin-Samuelsona (Por. S. Drinkwater, P. Levine, E. Lotti, J. Pearknom, The economic impact of migration: a survey, Flowenla Discussion Paper no. 8, HWWA, Hamburg 2003, s. 13-15).

68

44

Badanie ankietowe IKCHZ70 z listopada ub. roku przeprowadzone na prbie 600 przedsibiorstw eksportujcych zaliczanych do sekcji przemysu przetwrczego (sekcja D) wykazao, i migracja zarobkowa skutkuje przede wszystkim trudnociami w rekrutacji nowych pracownikw. Wskazao na to 29% ogu respondentw, w tym a 38% firm, w ktrych udzia eksportu w sprzeday przekracza 50%. Ponadprzecitny odsetek firm identyfikujcych problemy z rekrutacj wystpowa te w grupie firm duych (o zatrudnieniu ponad 249 osb) oraz firm z udziaem kapitau zagranicznego (por. Rysunek 8). Zwraca ponadto uwag znaczny odsetek respondentw w grupie firm o wysokim udziale eksportu w sprzeday oraz w grupie firm duych stwierdzajcych pogorszenie kwalifikacji nowo przyjmowanych pracownikw. Wzrost da pacowych najbardziej krytykoway firmy z udziaem kapitau zagranicznego. Najsabiej odczuwan konsekwencj emigracji by w ocenie eksporterw odpyw kadr. Tak wic, mona postawi hipotez, e pogorszenie sytuacji na polskim rynku pracy dotyczy przede wszystkim ograniczenia moliwoci zwikszenia zatrudnienia oraz pozyskiwania nowych dobrze wykwalifikowanych fachowcw. Dotychczasowi pracownicy na og trzymaj si swoich miejsc pracy, domagajc si zarazem, w bardziej ni w przeszoci energiczny sposb, wzrostu swoich wynagrodze.
Rysunek 8 Odsetek eksporterw stwierdzajcych silny negatywny wpyw emigracji zarobkowej Polakw na moliwoci rozwoju eksportu w 2006 roku w podziale wg skutkw
40 35 30 25 20 15 10 5 0

ogem firmy due firmy o udziale eksportu >50 eksporterzy do UE firmy z kapitaem zagranicznym

trudnoci w rekrutacji

odpyw kadr

wzrost da pacowych

niedobr fachowcw

rdo: Badanie ankietowe IKCHZ, K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Eksporterzy maj zatem do czynienia z wzrostem presji kosztowej z powodu emigracji. Rwnolegle formuowali oni na og negatywne oceny poziomu kursu zotego (por. rys. 7). Dotyczyo to w szczeglnoci firm duych oraz firm silnie uzalenionych od eksportu. Dodatnie saldo ocen poziomu kursu walutowego wystpio jedynie w grupie firm z udziaem kapitau zagranicznego. Jeli przyj, e za aprecjacj zotego czciowo by odpowiedzialny wzmoony dopyw rodkw pieninych od migrantw, to mona mwi o dwustronnie negatywnym oddziaywaniu migracji zarobkowej na rentowno eksportu w minionym roku poprzez obnik cen transakcyjnych i poprzez wzrost kosztw produkcji.
K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006 45
70

Rysunek 9 Oceny wpywu poziomu kursu walutowego na wielko eksportu w 2006 roku
10 5 0 -5 -10 -15 -20 ogem firmy due firmy o eksporterzy do firmy z udziale UE kapitaem eksportu >50 zagranicznym saldo odpowiedzi pozytywnych i negatywnych w %

rdo: Badanie ankietowe IKCHZ, K. Marczewski, B. Sokoowska Wstpna diagnoza wpywu emigracji zarobkowej na gospodark Polski, IKCHZ, Warszawa, grudzie 2006

Oddziaywanie na import byo w tych warunkach pozytywne. Aprecjacja zotego i wzrost krajowych kosztw produkcji sprzyjay zwikszeniu popytu zarwno na import finalny jak i import zaopatrzeniowy. Wyej wymienione czynniki poprzez zmiany konkurencyjnoci cenowo-kosztowej porednio wpywaj na wolumen obrotw handlu zagranicznego. Niezalenie od efektw przedstawionych powyej, w literaturze ekonomicznej i w badaniach empirycznych wskazuje si take na bezporednie oddziaywanie migracji na strumienie handlu zagranicznego midzy krajem, z ktrego pochodz migranci a krajem, w ktrym znajduj zatrudnienie. Z bada wynika, e migracja ma pozytywny wpyw na intensywno bilateralnej wymiany handlowej. Wskazuje si przy tym na dwie przyczyny tej zalenoci. Po pierwsze, migranci maj skonno do preferowania znanych im produktw z rynku kraju, z ktrego pochodz, co stymuluje wzrost eksportu do kraju, w ktrym si osiedlaj. Po drugie, migracja midzy dwoma krajami sprzyja obnice kosztw transakcyjnych w handlu bilateralnym. Ten drugi czynnik stymuluje wzrost zarwno eksportu jak i importu. Z bardziej szczegowych bada wynika, e wiedza pozyskiwana dziki migrantom ma wiksze znaczenie dla intensyfikacji handlu bilateralnego towarami konsumpcyjnymi ni produkcyjnymi. Opinie co do tego, czy migracja wpywa bardziej na eksport czy na import kraju, do ktrego przybywaj migranci zdania s podzielone71.
K. Wagner i J. Rias policzyli, e jeden przecitny imigrant w Kanadzie zwiksza eksport do swego kraju pochodzenia o 312 USD, za import o 944 USD. Z kolei wg szacunkw S. Girma i Z. Yu 10% przyrost liczby migrantw z krajw nie nalecych do Brytyjskiej Wsplnoty Narodw pociga za sob wzrost brytyjskiego eksportu o 1,6%, a brytyjskiego importu o 1%. S to jednak efekty krtkookresowe. W dugim okresie przyrost eksportu stabilizuje si na poziomie +0,4%, a przyrost importu nie jest statystycznie istotny (por. K.H. Wagner, J. Rias, Immigration and the trade of provinces, Scottish Journal of Political Economy, vol. 49, no. 5, 2002; S. Girma, Z. Yu, The link between immigration and trade: Evidence from the United Kingdom, Weltwirtschaftliches Archiv, vol. 138, no. 1, 2002).
71

46

Wobec znacznego opnienia w pozyskiwaniu aktualnych danych statystycznych na najniszym poziomie agregacji nie sposb stwierdzi, czy masowy napyw polskich migrantw do Wielkiej Brytanii i Irlandii wywoa istotny statystycznie wzrost naszych globalnych obrotw z tymi krajami. Mona tylko sdzi, e taki wzrost powinien wystpi przede wszystkim w eksporcie towarw spoywczych do tych krajw. Wstpne dane dotyczce wymiany towarowej Polski w 2006 r. potwierdzaj wysz dynamik eksportu do Wielkiej Brytanii (125,5; w ujciu euro) ni eksportu na poziomie ogem (122,6).

4. Gwne wnioski
W opracowaniu przedstawiono wstpn diagnoz wpywu migracji zarobkowej Polakw na gospodark, kierujc si przede wszystkim analiz literatury przedmiotu i dostpnymi danymi statystycznymi oraz badaniami empirycznymi. Nasilenie zjawiska emigracji wraz z majcym miejsce obecnie ujemnym przyrostem naturalnym prowadzi do zmniejszenia liczby ludnoci kraju. Znaczca skala wyjazdw z kraju wpywa rwnoczenie na struktur ludnoci oraz aktywnych zawodowo i w okresach przejciowych moe destabilizowa lokalne rynki pracy. W wikszym stopniu na prac za granic decyduj si osoby mode, coraz czciej lepiej wyksztacone o wyszych kwalifikacjach. Jednoczenie zmiany w strukturze ludnoci Polski wchodzenie rocznikw wyu demograficznego w wiek poprodukcyjny, starzenie si spoeczestwa, spowoduje zmniejszenie liczby osb aktywnych na rynku pracy. Czciowo niekorzystne konsekwencje powinny by agodzone przez napyw imigrantw do Polski. Ze zjawiskiem rosncej emigracji zarobkowej wi si transfery pienine pracujcych za granic przekazywane do kraju. W wielu przypadkach staj si drugim, po bezporednich inwestycjach zagranicznych, zewntrznym rdem finansowania rozwoju kraju pochodzenia. Niekiedy ich wielko w gwnej mierze decyduje o agodzeniu skutkw transformacji gospodarczej.72 Przy tym naley pamita, e wszystkie analizy dotyczce remittances oparte s o oficjalne statystyki bilansu patniczego, co oznacza e nie obejmuj znacznej czci rodkw przekazywanych przez emigrantw w inny nieformalny sposb73. Uwzgldniajc e korzystanie z usug bankw i instytucji finansowych w dostarczaniu pienidzy do kraju jest coraz waniejszym74, ale jednak nadal nie dominujcym kanaem transferw, naley oceni e ich skala moe by jeszcze wiksza75. Od proporcji formalnych i nieformalnych przekazw zaley te saldo na rachunku biecym. W przypadku krajw, w ktrych emigranci czciej korzystaj z mniej oficjalnego sposobu przesyania pienidzy deficyt na rachunku biecym pozostaje znaczcy, w odwrotnej sytuacji remittances pomagaj uzyska rwnowag w tym zakresie.

Taka sytuacja ma miejsce m.in. w Modawii, Boni i Hercegowinie, gdzie transfery stanowiy ponad 20% PKB oraz w Albanii, Armenii, Tadykistanie, w ktrych przekraczaj 10% PKB. IMF, Balance of Payment Statistics 73 Prb uwzgldniania w swoich statystykach przekazw na drodze nie formalnej podjy Rosja i Modawia. 74 Wybr emigrantw drogi przekazywania pienidzy zaley w duej mierze od ich oceny sprawnoci funkcjonowania krajowego systemu finansowego (czas, koszty przesyania rodkw) oraz ich statusu na zagranicznym rynku pracy (legalne nielegalne zatrudnienie). 75 Badanie Banku wiatowego wskazuje, e ok. 41% ankietowanych emigrantw z krajw Europy Wschodniej i byego Zwizku Radzieckiego przekazuje rodki wykorzystuj drog nieformaln (przekazanie przez kierowcw komunikacji midzynarodowej, znajomych, rodzin). Podobne wyniki byy notowane w przypadku bada migracji zarobkowych Polakw ze lska Opolskiego. 47

72

Warto zwrci te uwag, e pomimo aprecjacyjnego charakteru napywu remittances odnonie do waluty krajowej, co moe osabia konkurencyjno transfery tego typu traktuje si jako stymulatory wymiany handlowej. W konsekwencji ich poziom moe rwnie wpywa na wiarygodno kredytow pastwa i uatwia dostp do midzynarodowych rynkw finansowych. Transfery te, co wskazywano ju wczeniej s te wanym rdem finansowania konsumpcji i inwestycji w kraju, przy czym odmiennie ni inne (typu kapita), nie wi si z nimi dodatkowe koszty obsugi czy te inne zobowizania. Transfery pienine emigrantw maj pozytywny wpyw na gospodarki krajw pochodzenia migrantw, przy czym efekt ten jest bardziej widoczny w krtkim okresie, natomiast w dugiej perspektywie naley go uzna za relatywnie may. Jednoczenie z remittances czy naley zmniejszenie skali ubstwa gospodarstw domowych klasyfikowanych w najniszej grupie dochodowej76. Ocenia si te, e wzrost liczby emigrantw prowadzi do ograniczenia obszaru biedy.77 Naley jednak podkreli, e czciowo o efekcie napywu dodatkowych funduszy z zagranicy decyduje system ekonomiczno-spoeczny kraju pochodzenia emigrantw. Podsumowujc wpyw remittances na gospodark kraju pochodzenia emigrantw jest bardzo trudny do sprecyzowania, co wynika z wielu kanaw jego oddziaywania: - transfery z zagranicy powikszaj dochody krajowe i zagregowany popyt78, - transfery z zagranicy przeznaczane s na konsumpcj prywatn, oszczdnoci lub inwestycje (wpyw na rozwj gospodarczy jest mocniejszy w przypadku zaangaowania wikszej czci rodkw na przedsiwzicia inwestycyjne79, jednak w praktyce wiksza cz przeznaczana jest na konsumpcj, co nie wyklucza pozytywnego wpywu na gospodark uwzgldniajc, e jej udzia w tworzeniu PKB jest znacznie wikszy ni inwestycji80) - transfery z zagranicy maj pozytywny wpyw na produktywno i zatrudnienie i to zarwno w sposb bezporedni, jak i poredni (jako zwikszenie inwestycji),81 - transfery z zagranicy maj pozytywny wpyw na rozwj pewnych sektorw gospodarki (np. budownictwa mieszkaniowego)82, a w konsekwencji prowadz do efektw mnonikowych, - zwraca si te uwag, e oywienie konsumpcji prywatnej skutkuje rwnie zwikszonymi wpywami do budetu z podatkw porednich, co umoliwia wzrost
Badanie Banku wiatowego wskazuje, e remittances stanowiy ok. 20% wydatkw gospodarstw domowych z najbiedniejszego kwantyla. 77 R. H. Adams, J. Page International Migration, Remittances, and Poverty in Developing Countries. Policy Research Working Paper 3179, World Bank, Washington, DC, 2003. 78 Szacunki Banku wiatowego wskazuj, e rodki uzyskane od rodziny i znajomych z zagranicy mog stanowi ok. dochodw krajowych (badanie dotyczyo Modawii, Boni i Hercegowinie, Albanii, Tadykistanie, Armenii i Republice Kirgiskiej) 79 Cho i w tym zakresie s zdania podzielone. Cz ekonomistw uwaa, e przeznaczenie ich na konsumpcj prowadzi do efektu mnonikowego Por. D.Ratha, The Role of Remittances in the World's Economy, World Bank Study Concludes Remittances from Foreign Workers Play an Important Role, 2003 80 Potwierdza to rwnie znaczna korelacja pomidzy udziaem remittances w wydatkach gospodarstw domowych a ich udziaem w PKB w poszczeglnych krajach. 81 M.Leon-Ledesma, M.Piracha International migration and the role of remittances in Eastern Europe, International Migration, 4/2004. 82 B. Roberts,, K. Banaian.. Remittances in Armenia: Size, Impacts, and Measures to Enhance Their Contribution to Development. USAID, Yerevan, Armenia. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADB948.pdf., R. E. B. Lucas,. International Migration and Economic Development: Lessons from Low-Income Countries. Stockholm: Expert Group on Development Issues (EGDI), Swedish Ministry for Foreign Affairs. http://www.egdi.gov.se/pdf/International_Migration_and_Economic_Development.pdf. 2005 48
76

rwnie wydatkw publicznych83, Jednoczenie naley pamita, e efektem remittances mog by rwnie: - moliwo wystpienia aprecjacji waluty krajowej lub przesunicie w czasie osabienia waluty, co z kolei mogoby doprowadzi do pogorszenia warunkw dla eksportu; w rezultacie mogoby do spadku produkcji i zatrudnienia; - tzw. moral-hazard problem (tumaczony jako problem naduycia zaufania, niebezpieczestwa moralnego), ktry sprowadza si do prawidowoci, e rodziny emigrantw pozostajce w kraju ograniczaj swoj aktywno zawodow i zarobkow liczc na wpywy z zagranicy.84 Tak wic w krtkim horyzoncie czasowym migracja zarobkowa pozwala na uzyskiwanie rodkw na utrzymanie czci populacji, a tym samym podtrzymywanie konsumpcji prywatnej. Eksport siy roboczej generuje przychody dla gospodarki, stanowice trway element bilansu patniczego. Naley podkreli, e paradoksalnie zjawisko migracji moe by rwnie korzystne dla kraju wysyajcego w kontekcie wzbogacania umiejtnoci osb emigrujcych. Gospodarka kraju macierzystego moe jednak tylko wwczas czerpa zyski jeli dojdzie do reemigracji. W odwrotnym wypadku wysze kwalifikacje wyjedajcych nie wpyn na rozwj gospodarki, wrcz przeciwnie moe doj do brain drain85. W rezultacie zidentyfikowane zagroenia zwizane z szokiem migracyjnym dotycz: - spadku dugookresowego tempa wzrostu PKB, - drenau umiejtnoci, modziey i redukcji kapitau ludzkiego, - pogorszenia struktury demograficznej spoeczestwa, - wzrostu presji inflacyjnej, - spadku rentownoci eksportu, - spadku, w duszym horyzoncie, atrakcyjnoci kraju jako miejsca inwestycji zagranicznych. Te negatywne efekty trudno bdzie zrwnoway korzyciami w postaci wzrostu transferw z zagranicy, zwikszonego popytu na eksport polskich produktw konsumpcyjnych, atwiejszych kontaktw biznesowych i dowiadcze zawodowych zebranych przez migrantw, ktre mogliby wykorzysta po powrocie do kraju. Gwn nie podlegajc dyskusji korzyci migracji jest spadek bezrobocia. Jednoczenie zachodzi potrzeba realizowania aktywnej polityki imigracyjnej ukierunkowanej na zaspokajanie niedoborw poday w niektrych sektorach i zawodach. W kontekcie analizy procesw migracyjnych nie sposb pomin zagadnie konsekwencji dugoterminowych. Skutki nasilenia zjawiska, niewidoczne obecnie, mog zaway na perspektywach rozwoju kraju. W tym miejscu naley wspomnie o zmianach demograficznych, jakie mog mie miejsce i wynikajcych z nich reperkusjach dla spoeczestwa i gospodarki. Procesy wystpujce w skali mikro nie mog by postrzegane jako pojedyncze zjawiska. Caa gospodarka opiera si na interakcjach pomidzy jej poszczeglnymi obszarami, dziedzinami i
83

R. M. Desai,., L. M. Freinkman, I. Goldberg.. Fiscal Federalism and Regional Growth: Evidence from the Russian Federation in the 1990s. Policy Research Working Paper 3138, World Bank, Washington, DC. 2003 84 R Chami,., C. Fullenkamp, and S. Jahjah. 2003. Are Immigrant Remittance Flows a Source of Capital for Development? Working Paper 03/189, International Monetary Fund (IMF), Washington, DC. 85 European Citizen Action Service, Whos still afraid of EU enlargement, 2006 49

tak rwnie jest w przypadku demografii. O strukturze spoeczestwa zadecyduj zarwno ruchy przesiedlecze ludnoci (zarwno emigracje, jak i imigracje), jak rwnie tendencje w zakresie dugoci ycia oraz liczby urodze. Ocena czynnikw warunkujcych demografi poszczeglnych krajw (wskaniki dzietnoci, dugo ycia, tempo procesu starzenia si spoeczestwa, tzw. wskaniki obcienia ludnoci w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym, przepyw ludnoci) nie wskazywaa oddziaywania migracji jako czynnika decydujcego w tym zakresie86. Jednoczenie biorc pod uwag obecne trendy w rozwoju spoeczno-gospodarczym Polski (spadek dzietnoci, sukcesywne wyduanie dugoci ycia), naley uwzgldni, e w sytuacji nasilenia si zjawiska emigracji moe doj do niekorzystnych zmian w strukturze demograficznej, co pocignoby za sob moliwo zaostrzenia pewnych problemw zwizanych ze zjawiskiem starzejcych si spoeczestw (finanse publiczne, rynek pracy, polityka spoeczna).

86

J.Bijak, D.Kupiszewska, M Kupiszewski., K.Saczuk. Impact of international migration on population dynamics and labour force resources in Europe, CEFMR Working Paper, 1/2005 50

Spis tabel
Tabela 1 Struktura edukacyjna migracji w UE-15 w % ____________________________________ 4 Tabela 2 Motywy migracji __________________________________________________________ 7 Tabela 3 Rnice w dochodach UE-15 i UE-10 __________________________________________ 9 Tabela 4 Wybrane szacunki dotyczce trendw migracyjnych w UE ________________________ 11 Tabela 5 Migracja siy roboczej w UE-15 wg narodowoci w latach 2003-2005 w %____________ 12 Tabela 6 Skumulowany poziom migracji polskiej w wybranych krajach Europy Zachodniej i rodkowej w latach 1998-2004 (w tys. osb) ___________________________________ 13 Tabela 7 Liczba pozwole wydanych polskim obywatelom podejmujcym prac w wybranych krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (tys. osb)_______________________________ 13 Tabela 8 Szacunki skali emigracji zarobkowej Polakw __________________________________ 14 Tabela 9 Prognoza salda migracji zagranicznych na pobyt stay wedug wojewdztw (w tys. osb). 18 Tabela 10 Liczba zgaszajcych si do Workers Registration Scheme w okresie maj 2004-wrzesie 2006 ___________________________________________________________________ 19 Tabela 11 Liczba wizyt obcokrajowcw w Wielkiej Brytanii w latach 2003-2005 ______________ 20 Tabela 12 Liczba zgaszajcych si do Workers Registration Scheme w okresie maj 2004-wrzesie 2006 ___________________________________________________________________ 20 Tabela 13 Pozwolenia na prac (wg procedury EEA) wydane w okresie maj 2004-sierpie 2006 w krajach skandynawskich ___________________________________________________ 23 Tabela 14 Liczba pozwole na prace udzielonych dla obywateli UE-8 w Danii ________________ 23 Tabela 15 Pozwolenia na prac w Norwegii wydane w 2005 r. _____________________________ 24 Tabela 16 Szacowana warto rodkw pieninych przekazywanych przez polskich pracownikw sezonowych zatrudnionych w Niemczech w latach 1991-2004 _____________________ 37 Tabela 17 Transfery prywatne w bilansie patniczym (w mln z) ____________________________ 38 Tabela 18 Saldo skupu i sprzeday walut ______________________________________________ 39 Tabela 19 Transfery pienine wybranych krajw w latach 2001-2005 (w mln USD) ___________ 40

Spis rysunkw
Rysunek 1 Przyczyny niepowodzenia w zatrudnieniu pracownika___________________________ Rysunek 2 Wolne miejsca pracy w przedsibiorstwach ___________________________________ Rysunek 3 Gwne kierunki wydatkw zarobkw migrantw w Polsce ______________________ Rysunek 4 Transfery prywatne ______________________________________________________ Rysunek 5 Relacja transferw zarobkw do PKB _______________________________________ Rysunek 6 Transfery zarobkw per capita _____________________________________________ Rysunek 7 Transfery zarobkw a saldo obrotw biecych (mln EUR)_______________________ Rysunek 8 Odsetek eksporterw stwierdzajcych silny negatywny wpyw emigracji zarobkowej Polakw na moliwoci rozwoju eksportu w 2006 roku w podziale wg skutkw ______ Rysunek 9 Oceny wpywu poziomu kursu walutowego na wielko eksportu w 2006 roku _______ 29 30 37 38 40 41 41 45 46

Spis ramek
Ramka 1 Zjawisko migracji _________________________________________________________ 6 Ramka 2 Zjawisko migracji w Irlandii i Portugalii ________________________________________ 8 Ramka 3 Charakterystyka migranta polskiego __________________________________________ 10 Ramka 4 Wymeldowania na pobyt stay z powodu wyjazdu za granic w 2005 r. ______________ 16 Ramka 5 Brain drain ______________________________________________________________ 17 Ramka 6 Typologia polskiej migracji w Londynie _______________________________________ 21 Ramka 7 Migracja pracownikw medycznych __________________________________________ 27 Ramka 8 Budownictwo ____________________________________________________________ 31 Ramka 9 Remittances _____________________________________________________________ 33 Ramka 10 Kierunki przeznaczenia remittances _________________________________________ 36

51