Wspczesna szkoa coraz czciej boryka si z problemem agresji wrd uczniw, ktrzy wrcz manifestuj aroganckie zachowanie wobec

nauczycieli i swoich kolegw. Referat ten powiciam teoretycznej analizie pojcia agresji, rodzajw i przyczyn jej powstawania. Zachowania agresywne uczniw stanowi cigle problem otwarty dla licznych bada. Zagadnienie to jest szczeglnie wane ze wzgldu na fakt, e skuteczne zapobieganie agresji uczniw moliwe jest dziki ustaleniu przyczyn, ktre wpyny na jej pojawienie si. Problemem tym zajmowali si w Polsce tacy pedagodzy jak: M.Dbrowska-Bk, A.Frtczak, J.Grochulska, Z.Skorny, M.Wawrzak-Chodaczek. Jak wskazuje literatura przedmiotu, przyczyny uwarunkowania agresywnoci jako wzgldnie trwaej cechy osobowoci s bardzo rnorodne i zoone. Gwn rol odgrywaj cztery czynniki, a mianowicie: 1) frustracje wywoane restryktywnoci i odrzuceniem, 2) wzorowanie si na agresywnych postawach w otoczeniu, 3) normy lub wzmocnienia zwizane z agresywnym zachowaniem si sprzyjajce wyuczeniu reakcji agresywnych, 4) czynniki temperamentalne, takie zwaszcza jak impulsywno, poziom aktywnoci, reaktywnoci i niezalenoci (por. J.Ranschburg, 1980, s. 18). 1. Pojcie agresji Zjawiskiem budzcym coraz wiksze zagroenie spoeczne jest szerzca si w rnych krgach i rodowiskach spoecznych agresja. Wiele jej przejaww obserwujemy w szkoach. Czowiek ma bardzo duo moliwoci doboru zachowa. Moe w sposb subtelny regulowa swoje stosunki z otoczeniem, ale moe to robi take w sposb budzcy niepokj innych tak jest w przypadku agresji. Jej przejawem s zarwno obraliwe sowa, groby, oskarenia, jak i zadawanie blu, ranienie, zabijanie. S to tylko przykady zachowa nalecych do kategorii agresywnych. Ich peny repertuar jest o wiele bogatszy (por. B.Kobusiska, 1997, s.114). Agresja jest zjawiskiem, ktre interesuje badaczy wielu dyscyplin naukowych, w tym rwnie pedagogw. W zwizku z tym istnieje wiele jej definicji. Spotyka si midzy innymi pogld, e agresja jest zjawiskiem reaktywnym zwizanym z popdami (J. Kalisz, 1983, s.416 ). Z. Skorny okrela mianem agresywnych dzieci, u ktrych wystpuj czste i liczne zachowania agresywne, za agresywno jest istotnym skadnikiem ich osobowoci (Z. Skorny, 1987, s. 97). Uwaa te, e agresywno jest swoistym odpowiednikiem ujemnych emocji, takich jak: gniew, lk, zo, ch dokuczania i szkodzenia innym (tame, s.98). Agresja moe by sowna lub fizyczna. Przejawami agresji fizycznej, wedug Z. Skornego jest wszczynanie przez dziecko bjek, uderzenia, kopnicia lub ukucia, zamierzone niszczenie przedmiotw, zncanie si nad zwierztami, amanie rolin. Przejawem agresji sownej s: ktnie, przezywanie, wymiewanie, dokuczanie innym, skarenie, plotkowanie (Z. Skorny, 1987, s.97). Agresji swoj uwag powici rwnie J.Ranschburg. Dokona on podziau postaw agresywnych wedug nastpujcych kryteriw: - moralna tre zachowania; rozrnienie, czy agresja jest celem, czy narzdziem; rozrnienie, czy agresja ma charakter atakujcy, czy obronny (por. J. Ranschburg, 1993, s.79). Z kolei w Sowniku Psychologicznym definiuje si j jako wszelkie dziaanie fizyczne lub sowne, ktrego celem jest wyrzdzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej rzeczywistej lub symbolicznej jakiej osobie lub czemu, co j zastpuje. Jest zazwyczaj reakcj na

frustracj, jest te przejawem wrogoci (W.Szewczuk, 1985, s. 11). Podobn definicj podaje W.Oko, ktry uwaa, e agresja jest to dziaanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywoujcym u osobnika niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrzdzenie szkody (W.Oko, 1984, s. 13 ). W literaturze przedmiotu czsto pojcie agresji uywane jest zamiennie z pojciem przemocy. Takie stanowisko reprezentuje A.Frtczak. Autor ten wskazuje, i pojcia agresja czy przemoc s uywane rwnie dla okrelenia aktywnoci grup spoecznych (na przykad wymuszanie przez starszych uczniw rnych usug ze strony kolegw, walk pomidzy gangami); opisywanych w makroskali relacji miedzy duymi zbiorowociami spoecznymi (na przykad walki plemienne czy wojny midzy grupami etnicznymi i narodami). Te rne aspekty czy poziomy organizacji zjawisk nazywamy agresj i przemoc, to jest agresja interpersonalna, agresja jako zjawisko spoeczne, wojna, s charakterystyczne i objanione w odmiennych kategoriach poznawczych. Dlatego agresja bd przemoc ujmowane jako zjawisko spoeczne odnoszone s nie tyle do osobistych skonnoci konkretnych jednostek, co do standardw, norm i procesw regulujcych zachowanie grupy, a o wojnach mwi si, pokazujc procesy dziejowe i socjo-ekonomiczne, e s uwarunkowane interesami duych zbiorowoci spoecznych (A. Frtczak, 1996, s. 37). Zdefiniowanie pojcia agresji jest zadaniem do zoonym. Obok pojcia agresja uywa si czasem rwnie takich terminw jak: wrogo, wojowniczo lub destruktywno. Terminy te su do okrelenia tendencji czy te skonnoci do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komu lub czemu (por. J. Grochulska, 1993, s. 8). 2. Przyczyny zachowa agresywnych Podobnie jak w wielu innych dziedzinach, dociekania nad przyczynami agresji i przemocy koncentroway si z jednej strony nad wyjanieniem roli czynnikw biopsychicznych, a z drugiej nad interakcjami spoecznymi i wpywem rodowiska. Spord tych pierwszych, w historii nauki o ludzkim zachowaniu utrwaliy si pogldy Z.Freuda i D.Lombroso, oryginalna teoria K.Lorenza i badania z lat szedziesitych nad chromosomami. Z drugiego nurtu naley wymieni psychologi spoecznego uczenia si (L.Bandura) akcentujc rol nagradzania oraz wpyw osb znaczcych w modelowaniu zachowa agresywnych (por. za B.Urban, 1998, s.9). Od wielu lat prowadzone s badania w ramach koncepcji tak zwanego przestpczego rdzenia osobowoci, wedug ktrej w osobowoci przestpcy, zwaszcza agresywnego, utrwali si zesp swoistych cech motywujcych do zachowania przestpczego. Okazao si jednak, e badania te nie day spodziewanych rezultatw. Pewne nadzieje wizane s z badaniami opartymi na ledzeniu zachowania jednostki od najwczeniejszych okresw ycia do dojrzaoci. Wedug tego podejcia, wystpienie agresywnoci okoo 6 roku ycia dziecka, utrzymywanie si jej przez nastpne lata oraz wspwystpowanie z innymi dewiacjami (na przykad kradzieami), jest prognostykiem pniejszej chronicznej agresywnoci i przemocy. Prognostyczno ta zwiksza si, gdy agresywno wystpuje w rnych ukadach warunkw (dom, szkoa, grupa rwienicza). Z bada tych wynika postulat wczesnej diagnozy i terapii (por. tame, s.10). Tak jak nie ma zgodnoci w rozumieniu pojcia agresji, tak te nie ma jednej tylko teorii dotyczcej jej genezy. J.Grochulska przytacza podzia, ktrego dokonali Ch.N.Cofer i M.H.Appley. Wyrnili oni cztery koncepcje genezy agresji. Wedug nich agresja moe by: - instynktem, - reakcj na frustracj, - nabytym popdem, - zachowaniem wyuczonym przez wzmocnienie. Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmuj, e powstaa ona w drodze

ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku jako napd dziaania. Czowiek rodzi si z gotowym instynktem, nazywanym przez niektrych instynktem walki, niezbdnym do ycia, tak jak na przykad instynkt godu (por. za J.Grochulska, 1993, s. 9). Do zwolennikw tego stanowiska naley na przykad wspomniany ju Z.Freud. Sugerowa on, e czowiek rodzi si z instynktem mierci Thanatos. Zwrcony do wewntrz, Thanatos przejawia si w karaniu samego siebie, co w skrajnym przypadku przybiera form samobjstwa; zwrcony na zewntrz, instynkt ten przejawia si we wrogoci, skonnoci do niszczenia i mordowania. Z.Freud by przekonany, e ta agresywna energia musi jako si wyadowa, gdy w przeciwnym wypadku kumuluje si i powoduje chorob (por. za E.Aronson, 1995, s.304). Agresja moe by take reakcj na frustracj. Powstawanie i utrwalanie si zachowa agresywnych w wyniku frustracji mona wyjani, opierajc si na podstawowych twierdzeniach dotyczcych zmian w zachowaniu si osobnika pod wpywem uprzednich dowiadcze. Jednym z przykadw moe by penienie przez dziecko rnych rl spoecznych, poniewa naley ono do rnych grup spoecznych, a to stwarza pewne trudnoci adaptacyjne. Jeeli dziecko nie potrafi ich pokona, jeli nie umie zachowa si zgodnie z oczekiwaniem grupy, na przykad nie rozumie tych oczekiwa lub nie domyla si ich, moe spotka je ze strony grupy kara. Na skutek miedzy innymi takich dowiadcze i negatywnych dozna emocjonalnych, towarzyszcych niepowodzeniu w pokonywaniu trudnoci zwizanych z penieniem roli spoecznej, chwiejna jeszcze rwnowaga procesw psychicznych dziecka zostaje zakcona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono reagowa stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizujcymi dziaanie i hamujcymi, a czasem uniemoliwiajcymi, rozwj postaw spoecznie pozytywnych. Agresj jako nabyty popd psychologowie tumacz natomiast tym, i gniew jest wyuczalnym popdem, to znaczy e szarpanie, bicie, drapanie s nabytymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. I wreszcie agresja jako nawyk (wyuczony przez wzmacnianie) to tendencja do ujawnienia zachowa destruktywnych czy wrogich, to po prostu nawyk napastowania. Agresywno w tym przypadku moe by trwa cech charakteryzujc ca osobowo czowieka (por. za J.Grochulska, 1993, s. 14-24). Podobny pogld gosi ju w 1762 roku J.J.Rousseau, ktry wprowadzi pojcie szlachetnego dzikusa sugerujc, e czowiek w swym naturalnym stanie jest istot agodn, szczliw i dobr, i e to wanie spoeczestwo przez swoje restrykcje wyzwala w nim agresywno i deprawuje go. Oznacz to, e uczy ono czowieka agresywnych reakcji, ktre utrwalaj si wtedy jako stay rodzaj zachowania czyli nawyk (por. za E.Aronson, 1995. s. 304). Trudno rozstrzygn, ktre z omawianych stanowisk dotyczcych genezy agresji jest najwaniejsze. Wszystkie one jednak pomagaj badaczom lepiej pozna to zagadnienie. 3. Rodzaje agresji. Przyjmujc jako podstaw rozmaite interpretacje bada nad genez agresji mona wyrni jej rodzaje. W badaniach psychologicznych wyodrbniono trzy rodzaje agresji: - frustracyjn, - naladowcz, - instrumentaln. W badaniach fizjologicznych zwrcono uwag na czwarty rodzaj agresji, a mianowicie agresj patologiczn. Agresja frustracyjna tumaczy nam, e frustracja zawsze prowadzi do jaki form agresji. Agresja naladowcza jest wyrazem mimowolnego naladownictwa modeli agresywnego

zachowania si, z ktrymi dana osoba styka si w swym otoczeniu. Pod ich wpywem agresja moe wystpi u osb, ktre uprzednio nie byy naraone na frustracj. Badania psychologiczne dowiody, e wikszo agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, w ktrych jedno lub oboje rodzicw, to osoby agresywne. Takie dziecko przenosi swoj agresj do szkoy, na swych kolegw i podczas, gdy bije swojego rwienika, realizuje zachowanie modelu agresywnego rodzicw (por. A.Bandura, 1968, s.85). Jak zauwaa Z.Skorny (1976) modele wpywaj na zachowanie si przede wszystkim wtedy, gdy s nimi osoby znaczce (na przykad rodzice). W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujcy wystpienie denia do upodobania si do ubioru, sposobu mwienia lub zachowania si modela (por. za A.Frtczak, 1996, s.136). Agresja instrumentalna za jest sposobem, narzdziem umoliwiajcym osignicie celu, natomiast agresja patologiczna jest uwarunkowana procesami chorobowymi zachodzcymi w ukadzie nerwowym. Zachowania agresywne s wwczas symptomami niektrych chorb i zaburze zachowania. Wystpuje mimo braku frustracji, modeli agresywnego zachowania si lub celw dziaania realizowanych za porednictwem agresji. Patologiczne podoe agresji mona zauway u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptykw, schizofrenikw, oligofrenikw i psychopatw (por. K.Dbrowski, 1964, s. 7). 4. Postawy agresywne J.Ranschburg prowadzi badania na temat agresji i na ich podstawie pogrupowa postawy agresywne wedug kilku kryteriw. Jednym jest moralna tre zachowania. Ze wzgldu na ni wanie wyrnia agresj spoeczn, niszczc, wystpujc przeciw spoecznoci oraz agresj prospoeczn suc interesom jednostki i spoeczestwa. Drugim kryterium jest to, czy agresja jest narzdziem czy celem zachowania. W pierwszym przypadku jednostka zachowuje si agresywnie, gdy w inny sposb nie moe zrealizowa planw, zamiarw i celw jest to agresja instrumentalna. W drugim przypadku powodem agresji jest jaka wewntrzna pobudka, ktra sprawia, e czynimy komu przykro czy te sprawiamy bl jest to agresja afektywna. Wyrnione przez J.Ranschburga dwie formy agresji: instrumentalna i afektywna rni si midzy sob tym, e agresja instrumentalna powstaje wczeniej ni afektywna. Pierwsza pojawia si, gdy dziecko zauwaa, e wybuchy zoci z jego strony prowadz do podanych przez nie zmian w otoczeniu, na przykad doroli zaspokajaj jak jego potrzeb. Agresja afektywna powstaje wwczas, gdy dziecko zauwaa, e jego spontaniczne reakcje zoci, takie jak kopanie, gryzienie, szczypanie sprawiaj rodzicom bl. Kolejnym kryterium, wedug ktrego mona porzdkowa postawy agresywne, jest to, czy maj one charakter obronny czy atakujcy. Agresja atakujca jest instynktowna i jest charakterystyczna dla zwierzt; opisali j etolodzy (por. J.Ranschburg, 1993, s.95). Wielu autorw podkrela, e nie kada agresja ma charakter negatywny, w niektrych warunkach pewne formy agresji nie tylko s formami akceptowanymi, ale take koniecznymi (na przykad dla samoobrony). W procesie socjalizacji nie chodzi wic o hamowanie wszelkich przejaww agresji dziecka, lecz o skierowanie ich z drogi aspoecznej na prospoeczn, a w miejsce prymitywnych form agresji wytworzenie takich, ktre s akceptowane przez spoeczestwo (por. A.Frczek, 1975, s.18). Dotychczasowe rozwaania dowodz, e ju u dzieci w wieku szkolnym trzeba bra pod uwag wystpowanie zoonych postaci agresji. Przecie kady czowiek przeywa rozmaite frustracje, kady w cigu ycia stale obserwuje zachowania innych ludzi i wreszcie kady jest poddany wiadomym oddziaywaniom wychowawczym oraz wpywom grup spoecznych (rwieniczych). Prawdopodobnie wic jeli chodzi o agresj, jej sia, czsto wystpowania, rodzaj manifestowanych zachowa zale, tak jak w ogle osobowo czowieka, od zadatkw wrodzonych, aktywnoci wasnej, wpyww rodowiska i od wychowania (por.

J.Grochulska, 1993, s.27). Wspczenie szkoa jest do bezradna wobec agresji dzieci i modziey, a bez koordynacji dziaa profilaktycznych i interdyscyplinarnego podejcia do tego zagadnienia, niewiele da si zrobi. Czynniki osobowociowe, subiektywne, prowadzce do agresji, s aktywizowane i wyzwalane przez szersze uwarunkowania spoeczne. W zwizku ze zmianami spoecznogospodarczymi zaamay si struktury spoeczne i kulturowe, w ktrych ludzie tkwili przez lata, upady uznawane autorytety. Jako niewiarygodne odbierane s rodziny, szkoy, partie polityczne a nawet Koci. Osabo oddziaywanie dotychczasowych mechanizmw i instytucji kontroli spoecznej, co doprowadzio do pewnego chaosu normatywnego. Na te procesy nakadaj si uboczne skutki przemian spoeczno- ekonomicznych. Naley do nich gboka recesja i zwizane z ni bezrobocie. Pogbiaj si take rnice spoeczne, tworzc ostre kontrasty, na przykad 1/3 rodzin posiada dochd na poziomie minimum socjalnego, a jednoczenie pojawiy si grupy ludzi o bardzo wysokim i szybko zdobytym bogactwie (por. A.Frczek, 1993, s.60). Duy wpyw na zwikszajc si liczb zachowa agresywnych ma take poczucie bezkarnoci sprawcw. rdo tkwi nie tylko w saboci dziaa policji i innych sub zobowizanych do egzekwowania adu i porzdku spoecznego, ale te w sabych lub obojtnych reakcjach wiadkw i obserwatorw bezprawia i agresji. Wrd dzieci i modziey relatywnie mao jest na przykad przestpstw agresywnych popenianych indywidualnie. Najczciej mamy tu do czynienia z maymi, wspdziaajcymi grupami, ktrych czonkowie nawzajem dostarczaj sobie rde agresywnych emocji i postaw oraz przekona o skutecznoci przemocy w posugiwaniu si ni w kontaktach interpersonalnych. Najwikszym niebezpieczestwem jest zjawisko podniesienia agresji do rangi ideologii w takich relacjach, jak na przykad w grupach nacjonalistycznych, neofaszystowskich czy skinheadw (por. H.Pietrzak, 1992, s.28). B.Urban uwaa, i przeciwdziaanie przemocy i agresji wymaga oczywicie upowszechnienia wartociowej oglnej filozofii wychowania, ale rwnie tworzenia racjonalnego systemu profilaktyczno-resocjalizacyjnego, w ktrym jednostki uporczywie i wiadomie odrzucajce cele resocjalizacji podlegayby surowym sankcjom, a te, ktrych dewiacja jest wynikiem obiektywnie negatywnych wpyww, poddane byyby profilaktyce i terapii (B.Urban, 1998, s. 11).

Bibliografia: Dbrowski K. ,Spoeczno-wychowawcza psychiatria dziecica, Warszawa 1964 Frczek A. (red.) ,Z zagadnie psychologii agresji, Warszawa 1975 Frczek A. ,Socjalizacja a agresja, Warszawa 1993 Frtczak A. ,Agresja wrd dzieci i modziey. Perspektywa psychoedukacyjna, Kielce 1996 Grochulska J. ,Agresja u dzieci, Warszawa 1993 Kalisz I. ,Dzieci agresywne wymagaj szczeglnej troski, w: Wychowanie w Przedszkolu 1983 nr 7-8 Kobusiska B. ,Co powinnimy wiedzie o agresji ? w: Warsztaty Polonistyczne 1997 nr 1 Oko W. ,Sownik Pedagogiczny, Warszawa 1984 Pietrzak H. ,Agresja indywidualna i zbiorowa w sytuacji napi i konfliktw spoecznych, Rzeszw 1992 Ranschburg J. ,Lk, gniew, agresja, Warszawa 1993

Skorny Z. ,Dziecko agresywne objawy, przyczyny, przeciwdziaanie, w: W.Pomykao (red.), Vademecum dla rodzicw, Warszawa 1987 Szewczuk W. (red.) ,Sownik psychologiczny, Warszawa 1985 Urban B. ,Dlaczego zabi ?, w: Wychowawca 1998 nr 5 Aronson E. ,Czowiek istota spoeczna, Warszawa 1995 Bandura A. ,Agresja w okresie dorastania, Warszawa 1968