LEKCJA PITA

Czasownik: Czas teraniejszy i zgodno w liczbie. Podmiot/dopenienie. Stopie najwyszy przymiotnika.

Jak ju wspomnielimy na pocztku ostatniej lekcji sownictwo kadego jzyka mona podzieli na rne typy wyrazw, tzw. czci mowy. Do tej pory omwilimy dokadnie rzeczowniki i przymiotniki. Z lekcji drugiej na pewno pamitacie wyraz nu "pod", ktry jest przyimkiem; przyimki to krtkie wyrazy lub "czstki" jak: pod, na, z, o, do, w, itp., czsto uywane dla okrelenia zalenoci przestrzennych (np.: "pod drzewem" = nu i alda), cho nieraz stosowane rwnie w bardziej abstrakcyjnym kontekcie. Poznalimy te wyraz ar "i", najlepszy przykad spjnika. Jak sama nazwa wskazuje s to wyrazy, ktre cz, czy te spajaj ze sob inne sowa, bd wyraenia, jak Anar ar Isil = "Soce i Ksiyc". Nie trzeba si przy nich duej zatrzymywa, bo zachowuj si one w quenyi mniej wicej tak jak w angielskim i polskim, wiec wystarczy pozna po prostu ich znaczenie. Kolejna cz mowy, ktra te ju poruszylimy, jest o wiele bardziej skomplikowana: jest to czasownik. Poznalimy ju jeden czasownik we wczeniejszej lekcji, mianowicie n "jest", i jego liczb mnog nar "s". Wiemy, e moe on by czci orzeczenia np.: Aran n taura, "krl jest potny", tasar n alda "wierzba jest drzewem". Nie ma on wic adnego specjalnego znaczenia sam w sobie, raczej pokazuje zalenoci midzy innymi czciami zdania. Wszystkie inne czasowniki mog jednak wiele znaczy. Nie tylko mwi czym kto lub co "jest" ale co kto lub co robi. Czasownik wprowadza wic do jzyka czynnoci. W zdaniu "Elf taczy" atwo zauway, e "taczy" to sowo okrelajce czynno, jaka si odbywa. I jest to forma czasownika taczy. Moe on pojawi si te w innych formach, np.: "taczy", co przenosi czynno w czas przeszy: "Elf taczy". To pokazuje nam wan cech jzykw europejskich: forma czasownika mwi kiedy co si dzieje, w teraniejszoci czy przeszoci. Niektre jzyki maj te specjaln form dla czasu przyszego. Tolkien zaopatrzy queny we wszystkie te formy. Te rne formy czasownika nazywamy jego czasami. Moemy mwi o czasie teraniejszym, przyszym i przeszym. Na razie zajmiemy si tylko tym pierwszym, do reszty wrcimy w pniejszych lekcjach. (Trjdzielno na teraniejszo, przeszo i przyszo nie stanowi jeszcze penej listy czasw. W sumie rozwaymy w tym kursie pi czasw, a nie zdziwibym si, gdyby jeszcze nie opublikowane materiay zawieray jeszcze ich wicej ni dotd znamy.) Tutaj wana uwaga: nie mamy za wiele informacji na temat czasownikw i ich form. W licie do Dicka Plotza napisanym gdzie w poowie lat szedziesitych Tolkien dokadnie poda deklinacj rzeczownika. Dalej miaa nastpi koniugacja czasownika, co jednak nigdy si nie stao. Jest to fakt

wyjtkowo niepomylny. Nie chodzi o to, e Tolkien zabra ze sob te informacje do grobu, wiemy e co nieco o tym pisa, ale najistotniejsze informacje nie zostay opublikowane. Pki co wic musimy usiowa sami opracowa jakie reguy, jeli chcemy, aby nasze quenejskie wiersze zawieray czasowniki. Co do czasu teraniejszego, szcztki informacji pojawiy si w Vinyar Tengwar #41 w lipcu 2000 r. czc je z lingwistyczn dedukcj moemy domyli si systemu jaki wyobraa sobie Tolkien. Czasowniki w quenyi mona podzieli na dwie gwne kategorie (aczkolwiek nie wszystkie daj si tak adnie zaklasyfikowa, nawet jeli pominiemy wczesny materia "qenejski", gdzie z systemem czasownikowym dziay si dziwne rzeczy). Pierwsz, najobszerniejsz kategori mona okreli jako czasowniki z rdzeniem na A, gdy kocz si one wszystkie na -a. Inny termin do czasowniki pochodne, gdy czasowniki te nigdy nie stanowi "nagiego" rdzenia, ale tworzone s poprzez dodanie do niego kocwek. Najczciej spotykane to -ya i -ta; rzadsze: -na lub samo -a. Przykady: calya- "owietla" (rdze KAL) tulta- "wzywa" (rdze TUL) harna- "rani" (rdze SKAR; pocztkowe sk- zmienio si na h- w quenyi) mapa- "apa, chwyta" (rdze MAP) (Zgodnie z konwencj gdy zapisujemy jaki czasownik w quenyi dodajemy na kocu mylnik; Tolkien z reguy robi tak w swoich pismach. Rdze jest form podstawow czasownika, od ktrej to tworzy si jego formy, takie jak rne czasy.) Skoro kategorie A-rdzeni zaliczy do "czasownikw pochodnych", to drug kategori moemy okreli jako czasowniki "niepochodne" albo pierwotne. S to czasowniki, ktre nie posiadaj kocwek -ya, -ta, -na lub -a. Reprezentuj one oryginalny rdze, bez adnych modyfikacji. Na przykad czasownik mat- "je" pochodzi bezporednio od rdzenia MAT- o podobnym znaczeniu. Tac- "(przy)mocowa" pochodzi od TAK- "mocowa, przytwierdza", Tul- "przychodzi" od TUL- "przychodzi, podchodzi, porusza si naprzd" (por. czasownik pochodny tulta- "wzywa" od tego samego rdzenia ale z kocwk -ta). W przypadku rdzeni MEL- "kocha" i SIR"pyn", Tolkien nawet nie powtarza tumacze dla czasownikw mel- i sir(zob. LR, s. 372, 385). Przy omawianiu czasownikw w quenyi czasami trzeba odnie si do tzw. samogosek rdzenia. Jest to samogoska wyrazu-rdzenia lecego u podstaw czasownika w jego quenejskiej formie. W wyrazach takich jak mel- jest ona oczywicie atwa do zidentyfikowania, jako e e jest tu jedyn samogosk. W przypadku czasownikw pochodnych jak pusta- "zatrzymywa" czy ora"pobudza, skania do zrobienia czego" samogoski dodanych kocwek (-ta i

-a) nie zaliczaj si do samogosek rdzenia. Pusta pochodzi od PUS i jego samogosk rdzeniowa jest u a nie a. W wikszoci przypadku samogosk rdzenia jest pierwsza samogoska wystpujca w wyrazie (ale te niekoniecznie, poniewa mog w nim wystpowa jeszcze przedrostki). Teraz kiedy omwilimy ju wszystkie podstawowe okrelenia moemy przej do dyskusji na temat formowania czasu teraniejszego. Zacznijmy od prostych wyrazw, jak mel- "kocha". W LR, s. 61 mamy przykad, gdy Elendil mwi do swego syna Herendila: Yonya iny tye-mla, "ja take, synu mj, kocham ci". Mamy tu przykad czasownika opisujcego czynno teraniejsz i trwajc (w tym przypadku sta). Innym przykadem takiego uycia jest powitanie elen sla lmenn' omentielvo, "gwiazda byszczy nad godzin naszego spotkania". Sla jest czasem teraniejszym czasownika sil- "wieci" (biaym lub srebrnym wiatem), ktry moemy znale w spisie wyrazw w dodatku do Silmarilliona. Mla i sla maj taki sam zwizek ze swoimi rdzeniami mel- i sil-: czas teraniejszy formowany jest poprzez wyduenie samogoski rdzenia i dodanie kocwki -a. Potwierdza to przykad z VT41, s. 13: czasownik quet- "mwi" pojawia si tam w formie teraniejszej quta "mwi". Wyglda na to, e quenejski czas teraniejszy okrela waciwie czynno cig albo trwajc; ktr na jzyk angielski odda mona konstrukcj "is ...-ing" (chocia niekiedy w angielskich odpowiednikach quenejskiego czasu teraniejszego spotyka si ten formy czasu prostego, np. "shines", "love", jak w przykadach mla, sla.) Wniosek ten potwierdzony jest te innymi dowodami: nie mamy potwierdzonych przykadw czasu teraniejszego czasownika mat"je", jednak sam Tolkien stwierdzi, e mt byo "rdzeniem formy cigej", co mona by przetumaczy na angielski jako "is eating" - je w tym konkretnym momencie, teraz (VT39, s. 9; oznacza tutaj dugie a, w quenyi ). Tolkien postawi przy mt gwiazdk aby okreli j jako form "niepotwierdzon", co oznacza, e sowo to naley zaliczy raczej do praelfickiego ni do quenyi. Jednak z wielu innych przykadw wiemy w jaki sposb si rozwina quenya, wiemy wic mt zamienioby si w quenyi na mta. Wyraz ten moemy zaliczy do tej samej kategorii co mla, sla and quta: wyduona samogoska rdzeniowa i kocwka -a. (Albo patrzc z drugiej strony, mla, sla, i quta musz pochodzi od praelfickiego ml, sl, kwt). S one wszystkie czasownikami opisujcymi cig czynno. Sla musi wic znaczy "wieci w tym konkretnym momencie, teraz", ang. "is shining" a nie "shines". By moe jest to zasygnalizowane wanie poprzez t wyduon samogosk. Wyraenie iny tye-mla przetumaczy naleaoby oczywicie raczej "I love you"(kocham ci) ni "I am loving you", lecz ta druga opcja jest bardziej dosowna. Teraz musimy przeanalizowa jeszcze drug kategorie, mianowicie czasowniki z rdzeniem na A. Tutaj informacje z VT41 s niezwykle wane.

Zdaje si, e forma czasu teraniejszego Czasownikw z rdzeniem na A budowana jest na tej samej zasadzie, co czasownikw podstawowych, jednak regua ta potrzebuje niewielkiego "dostosowania". Naszym jedynym przykadem jest czasownik ora- "pobudza, skania do zrobienia czego". VT41, s. 13, 18 mwi, e czas teraniejszy tego czasownika brzmi ra. Jak w przypadku czasownikw podstawowych, samogoska rdzenia ulega tu wydueniu i dodana jest kocwka -a. Pojawia si tylko jedna komplikacja: rdze ora posiada ju a na kocu, w zwizku z tym, aby unikn dwch takich samych samogosek na kocu, co daoby ra-a, pierwsze a zamienione zostaje na e. Musimy wic wnioskowa, e mapa- "apa, chwyta" i lala- "mia si" miayby form mpa, lla w czasie teraniejszym (cigym). Krtkie czasowniki z rdzeniem na A w rodzaju ora- czy mapa- s jednak nietypowe, gdy do rdzenia dodane maj samo -a. Znacznie bardziej popularne s czasowniki pochodne z kocwk -ya i -ta. Ju zacytowalimy przykady takich czasownikw: calya- "owietla" i tulta- "wzywa" (rdzenie KAL, TUL). Takie "zoone" czasowniki z rdzeniem na A maj zbitk spgosek przed swoja samogosk rdzenia, ly i lt. Nie mamy niestety adnych przykadw na czas teraniejszy takich czasownikw. Jeli jednak przyjmiemy i tu t sam regu to otrzymamy formy: ?clya "owietla" i ?tlta "wzywa". Jednak istnieje w quenyi regua, ktra mwi, e duga samogoska nie moe sta przed zbitk spgosek. W zwizku z tym sowo ?tlta nie ma prawa istnie, cho nie mona by pewnym co do ?clya, jako e ly/ny/ry czasami zalicza si do spgosek zmikczonych, a nie zbitek spgoskowych. Moemy wic tylko domyla si, e w tym przypadku wyduenie samogoski rdzeniowej odpada, i pozostaj formy calya, tulta (cho jak ju wspomnielimy ?clya moe by rwnie poprawne). T regu naleaoby stosowa wszdzie, gdzie napotykamy zbitk spgosek. Inne przykady: lanta- "spada", harna- "rani" i pusta"zatrzymywa" brzmiayby - prawdopodobnie - lanta, harna, pusta w czasie teraniejszym. Musimy przypuszcza, e ta regua stosowana jest rwnie, gdy mamy do czynienia z dyftongiem w rdzeniu, gdy tak jak samogoski przed zbitk spgosek, tak samo dyftong nie moe zosta wyduony. Czas teraniejszy od czasownika faina- "emitowa wiato" czy auta- "przemija, odchodzi" brzmiaby faina, auta. Wiemy ju wystarczajco duo aby mc zbudowa proste zdania: Isil sla "Ksiyc wieci" (cz. ter. sla od sil- "wieci") I Elda lla "Elf si mieje" (cz. ter. lala- "mia si") Lass lanta "Li spada" (cz. ter. od lanta- "spada"; nie moe by *lnta tak jak lla z powodu zbitki spgosek).
UWAGA z wrzenia 2002 r.: Niektre z tych dedukcji zostay skrytykowane przez wydawc VT Carla F. Hostettera. Nikt nie podwaa faktu, e forma czasu teraniejszego "cigego" czasownikw podstawowych powstaje poprzez wyduenie samogoski rdzeniowej oraz dodanie kocwki -a. Jednak regua, wedug ktrej czasowniki z rdzeniem na A posiadaj kocwk -a okazaa si kontrowersyjna. Oczywicie potwierdza j

tylko jeden przykad, mianowicie ra (od ora- "pobudza, skania"), i sam Hostetter opublikowa go jako przykad czasu teraniejszego / cigego. Jednak moliwe te, e ten system by tylko jednym z wielu krtkotrwaych pomysw Tolkiena. W wiczeniach ta regua pozostaje pki co aktualna, lecz ze wzgldu na brak przykadw najlepszym wyjciem jest unikanie tej formy czasu teraniejszego. Jak zobaczymy pniej s na to sposoby.

Teraz zajmiemy si znowu terminologi. Kiedy wprowadzamy do zdania czasownik okrelajcy czynno, zazwyczaj potrzebujemy te innej czci zdania okrelajcej kto wykonuje t czynno. Ten, kto robi to, co opisuje czasownik, stanowi podmiot zdania. W zdaniu Isil sla "Ksiyc wieci" podmiotem jest Isil "Ksiyc", gdy to on dokonuje wiecenia, o ktrym mwi czasownik sla. Inny przykad: i Elda mta "Elf je", i znw mamy i Elda "Elf" podmiot, osob, ktra wykonuje czynno. Jeli dodamy do tego zdania jeszcze jeden element, rzeczownik massa "chleb" otrzymamy i Elda mta massa "Elf je chleb". Jaka jest funkcja tego dodanego sowa? Jest ono "celem" czynnoci, w tym przypadku tym, co jest jedzone. Cel czynnoci nazywany jest dopenieniem; biernym odpowiednikiem czynnego podmiotu: podmiot robi co, i robi to dopenieniu. Ta czynno moe oczywicie by te mniej dramatyczna ni "podmiot je dopenienie". Moe to by bardziej subtelne zdanie jak np.: "podmiot widzi dopenienie" (lub z jakimkolwiek innym czasownikiem okrelajcym zmysy), gdzie czynno w aden sposb nie wywiera wpywu na dopenienie. Ale nie to jest wane. Idea caej tej dwudzielnoci polega na tym, e podmiot robi co dopenieniu, cho to "robi co" musimy rozumie w znacznie szerszym sensie.
UWAGA: Zauwamy, e w zdaniach z orzeczeniem zoonym, tzn. w takich, gdzie wystpuj czniki n/nar "jest/s", jak w i alda n tasar "drzewo jest wierzb", tasar "wierzba" nie liczy si jako dopenienie. I alda jest tu podmiotem, gdy to ono "wykonuje" czynno opisan w zdaniu "drzewo jest". Ale tasar "wierzba" nie jest dopenieniem, gdy w tym zdaniu "drzewo" nie robi nic "wierzbie", ono po prostu jest wierzb. Tasar jest tu czci orzeczenia zoonego dla i alda, co omawialimy w poprzedniej lekcji. Jeeli jednak wstawimy np. mta "je" w miejsce n "jest", to otrzymamy ju zdanie z dopenieniem i alda mta tasar "drzewo je wierzb". Moe nie brzmi to zbyt sensownie, ale z gramatycznego punktu widzenia jest stuprocentowo poprawne.

W przypadku niektrych czasownikw, nie moe istnie dopenienie. Np. z lanta- "spada" moemy zbudowa zdanie i Elda lanta "Elf spada". Tutaj podmiot nie robi nic adnemu dopenieniu, to po prostu sam podmiot wykonuje czynno. W przypadku czasownika mat- "je" jest to dowolne, czy dodamy dopenienie, czy nie: I Elda mta (massa), "Elf je (chleb)". Zdanie to moe istnie bez dopenienia. Ale istniej te czasowniki ktre wymagaj dopenienia. Jeli powiemy i Elda mpa "Elf apie" to od razu pojawia si pytanie co takiego on apie i tu potrzebne jest wanie dopenienie, aby zdanie byo kompletne. W Licie do Plotza Tolkien napisa, e w odmianie quenyi ksikowej (Book Quenya) rzeczowniki w dopenieniu posiadaj specjaln form. W rzeczownikach koczcych si w liczbie pojedynczej na samogosk zostaje ona wyduona (np. cirya "statek" - ciry w dopenieniu), a rzeczowniki, ktre

normalnie w lm otrzymuj kocwk -r otrzymuj w dopenieniu -i ("statki" ciryai zamiast ciryar). Ta specjalna forma, czyli uywajc terminologii lingwistycznej przypadek biernik, uywana bya teoretycznie w (archaicznej) quenyi pisanej. Jednak biernik nie pojawia si w adnym waciwie tekcie, jak Namri czy nawet Markirya. Namri, piewane przez Galadriel, ma prawdopodobnie pokazywa ksztat quenyi z Trzeciej Ery. Jakkolwiek wyglda to naprawd, w wiczeniach nie uwzgldniono biernika, gdy oczywistym wydaje si fakt, e nie by on uywany powszechnie. Tak wic cirya(r) "statek/statki" w dopenieniu jest cakowicie poprawne. Znajc ju terminologi moemy omwi kolejn kwesti. Tak jak przymiotniki, rwnie i czasowniki zgadzaj si pod wzgldem liczby ze swoimi podmiotami. Przyjrzyjmy si bliej Namri, mamy tam wyraenie lauri lantar lassi "zote lec licie". Przymiotnik laura "zoty" wystpuje w liczbie mnogiej lauri i zgadza si w liczbie z rzeczownikiem lassi "licie". Czasownik lanta- "spada" take musi podporzdkowa si liczbie, mamy wiec jak wida kocwk -r. (Sam czasownik wystpuje w czasie zwanym aorystem, ktry omwimy pniej. Rnic midzy aorystem lantar a czasem teraniejszym lantar mona porwna do angielskiego "fall" i "are falling". Form lantar niektrzy uznaj za spekulacj, ale lantar jest bezporednio potwierdzone w pismach Tolkiena.) Kocwka ta jest nam ju dobrze znana, pojawia si np. w wyrazie Eldar "Elfowie", ale rzeczowniki, jak wiemy, mog te mie kocwk -i. W przypadku czasownikw kocwka -r jest powszechna, niezalenie od ksztatu wyrazu. Nie jest ona ponadto zastrzeona tylko dla czasu teraniejszego, lecz najwyraniej wystpuje we wszystkich czasach. Poznalimy ju liczb mnog czasownika n "jest" - nar "s" (mona pyta, dlaczego nie ?nr z dug samogosk. Moliwe, e ta forma jest rwnie poprawna, ale nar przynajmniej nie powinno myli si z nr "pomie"). Wicej ni jeden podmiot rwnie wymaga liczby mnogiej czasownika: I arani mtar "krlowie jedz" (l.poj. i aran mta "krl je") I aran ar i tri mtar "krl i krlowa jedz" (jeli chce, aby czasownik mat- wystpowa tu w liczbie pojedynczej mta musimy pozby si albo krla, albo krlowej, aby pozosta jeden podmiot.) Nie ma oczywicie wpywu na czasownik liczba mnoga dopenienia np. i aran mta massa ar apsa "krl je chleb i miso" (apsa "ugotowane jedzenie, miso"). Czasownik zgadza si w liczbie tylko z podmiotem. Oglnie uznano, e czasownik posiada tylko jedn form liczby mnogiej o uniwersalnej kocwce -r. Innymi sowy czasownik otrzyma kocwk -r nie tylko gdy podmiot wystpuje w "normalnej" liczbie mnogiej (z kocwk -r lub -i), ale take gdy jest od w liczbie podwjnej (kocwka -u lub -t) albo w

formie liczby mnogiej czstkowej (kocwka -li). Nie mamy na to jednak adnych przykadw z quenyi z czasw WP, dlatego nie mona wykluczy szczeglnie moliwoci, e istniej jakie specjalne kocwki dla liczby podwjnej (np. -t w Aldu slat zamiast Aldu slar "dwa drzewa wiec"???). Ze wzgldu na brak przykadw w opublikowanych materiaach unikaem liczby podwjnej w wiczeniach. Ostatnia sprawa, jak rozwaymy to kolejno wyrazw w zdaniu. Gdzie waciwie stoi w zdaniu czasownik? W jzyku polskim standardowa kolejno to podmiot, czasownik, dopenienie (ewentualne). Wikszo zda w quenyi rwnie preferuje ten ukad. Zdaje si on by typowym porzdkiem jeli chodzi o proz. Przykady: lassi lantar "licie lec" i morni caita "ciemno zalega" oba z Namri (wersja prozaiczna). Ale mamy te inne przykady, np. okrzyk Fingona przed Nirnaeth Arnoediad: Auta i lm!, "Noc przemija!" w rozdz. 20 Silmarillionu. W wersji poetyckiej Namri mamy rwnie lantar lassi, caita morni. Widzimy wic, e tak jak w jzyku polskim, tak i w quenyi kolejno jest dowolna, moliwe jednak, e ta druga podkrela bardziej sam czynno ni podmiot, to co si dzieje jest waniejsze od podmiotu (jak w Auta i lm! "odchodzi noc!"). W Namri mamy te przykad zawierajcy podmiot, czasownik i dopenienie: hsi untpa Calaciryo mri, "mga [podmiot] przykrywa [czasownik] klejnoty Kalakirii [cae wyraenie jako dopenienie]". Jednak kolejno ta jest do elastyczna, co widzimy rwnie w Namri. Mryat Elentri ortan, "swe donie Krlowa Gwiazd uniosa" i ily tier undulv lumbul, "wszystkie cieki <<podlizay>> (przykryy) cienie", gdzie mamy konstrukcj dopenienie-czasownik-podmiot (w WP Tolkien przetumaczy to jako "wszystkie cieki utony w cieniu"). W prozaicznej wersji Namri Tolkien zamieni kolejno obu tych wyrae na podmiot-czasownikdopenienie: Elentri ortan mryat, lumbul undulv ily tier. Jest to podstaw by sdzi, e taki ukad jest normalny w quenyi, preferowany, gdy nie ma potrzebny szczeglnego poetyckiego czy dramatycznego podkrelenia. Oglnie naley uwaa przy stawianiu dopenienia przed podmiotem, gdy moe to spowodowa niejasno ktry z rzeczownikw jest podmiotem a ktry orzeczeniem (jako e najpopularniejsza forma quenyi nie zachowaa osobnego biernika oznaczajcego dopenienie). Takie inwersje s jednak w peni dozwolone, gdy podmiot i dopenienie rni si w liczbie. Wtedy czasownik atwo dopasowa do podmiotu, jak w przypadku: ily tier undulv lumbul widzimy, e czasownik jest w liczbie pojedynczej, podmiotem wic moe by tylko lumbul "cie". WICEJ O PRZYMIOTNIKACH

W jzyku polskim jak i w innych jzykach przymiotniki maj specjalne formy uywane przy porwnywaniu. Mamy stopie rwny, wyszy i najwyszy. Np. wysoki-wyszy-najwyszy, bliski-bliszy-najbliszy, itd. Czasami te uy mona kombinacji sw, np. szalony-bardziej szalony-najbardziej szalony, by unikn niewygodnych wyrazw jak "szaleszy". Przymiotniki takie peni funkcj porwnawcz. Uywamy ich, gdy chcemy powiedzie, e kto/co posiada wicej danej cechy ni kto/co innego. Np. "Piotr jest wyszy ni Pawe". Stopnia najwyszego uywamy, gdy chcemy powiedzie, e kto/cos posiada najwicej danej cechy, np. "Piotr jest najwyszy w klasie". W pierwotnej wersji tego kursu z grudnia 2000 roku napisane byo: "Ale jeli chodzi o queny, to nie mamy adnych przykadw na to jak zbudowany jest stopie wyszy i najwyszy przymiotnika, ani te nie znamy sowa <<bardziej>>". Od tamtej pory sytuacja si na szczcie zmienia. W roku 2001 troch wicej informacji pojawio si w Tyali Tyelelliva (#16) i Vinyar Tengwar. Teraz znamy ju specjaln form uywan w porwnaniach typu: "A jest janiejsze od B": "A n calima l B", dos. "A jest jasne nad B" (VT42, s. 32). Jednake sowo l ma te inne znaczenia ni "ponad/poza". Tym jednak zajmiemy si pniej ("Rne zastosowania l" w lekcji 18). Teraz natomiast skupimy si na stopniu najwyszym. Tolkien zaprzesta tumaczenia Litanii Loretaskiej na queny przed przetumaczeniem wyrazu purissima (ac.) "najczystsza", tak jakby sam nie widzia jak ma on w quenyi wyglda (VT44, s. 19). Jednak posiadamy jeden szcztek informacji na temat formy stopnia najwyszego: w Listach, s. 416 Tolkien opisa przymiotnik ancalima pojawiajcy si we Wadcy Piercieni jako "niezmiernie jasny". Stwierdzi, e jest to przymiotnik calima "jasno wieccy" z przedrostkiem intensyfikujcym an-. Z tego powodu wielu uznao ta form za odpowiednik stopnia najwyszego. Mona stworzy wyrazy jak: anvanya "najpikniejszy" od vanya "pikny", naley jednak pamita, e ancalima jest naszym jedynym potwierdzonym przykadem przedrostka an- uywanego w tym znaczeniu. Mona zastanawia si, czy uycie przedrostka an- rzeczywicie odpowiada stopniowi najwyszemu, czyli formie przymiotnika sugerujcej posiadanie najwicej danej cechy w porwnaniu z innymi. Warto zauway, e Tolkien przetumaczy ancalima "niezmiernie jasny" a nie "najjaniejszy". Moe wic przedrostek ten oznacza "bardzo, niezmiernie" a nie "najbardziej". Jednak kontekst w jakim uyty jest ten wyraz wskazuje na porwnanie w pewnym stopniu. Pojawia si on w wyraeniu Aiya Erendil Elenion Ancalima (tom 2, Ksiga Czwarta, rozdzia IX). Zdanie to nie jest przetumaczone, ale sam Tolkien napisa, e oznacza ono "Witaj, Erendilu, najjaniejsza z gwiazd" (Listy, s. 578). W mitologii Tolkiena noszcy wiccego Silmarila Erendil zosta umieszczony na niebie jako najjaniejsza gwiazda. Tutaj wydaje si, e ancalima jest w stopniu najwyszym, oznaczajc "najjaniejsza", "janiejsza ni wszystkie inne". W kadym razie nie mamy adnych innych informacji na temat stopniowania przymiotnikw, tak wic

musimy trzyma si tej zasady. Naley jednak pamita, e przysze publikacje mog dostarczy nam jaki nowych informacji na temat formowania stopnia najwyszego. Przedrostek an- nie moe zosta dodany do kadego wyrazu w quenyi, gdy mog powsta niedozwolone zbitki spgosek. W swojej waciwej formie moe on by dodany do wyrazw rozpoczynajcych si na samogosk lub na c-, n-, qu-, t-, v-, w-, i y-: an + alta "wielki" = analta "najwikszy" an + calima "jasny" = ancalima "najjaniejszy" (nasz jedyny potwierdzony przykad!) an + norna "mocny" = annorna "najmocniejszy" an + quanta "peny" = anquanta "najpeniejszy" an + vanya "pikny" = anvanya "najpikniejszy" an + wenya "zielony" = anwenya "najzieleszy" an + yra "stary" = anyra "najstarszy" Moliwe, e moemy do tej listy doda jeszcze wyrazy zaczynajce si na f- i h-: an + fna "biay" = ?anfna "najbielszy" an + halla "wysoki" = ?anhalla "najwyszy" Co staoby si w innych przypadkach nie moemy orzec z ca pewnoci. Albo pomidzy przedrostkiem a wyrazem musiaaby si znale dodatkowa samogoska (e bd a), lub te -n musiaoby sta si podobne (albo takie samo) jak pierwsza litera wyrazu. Tak asymilacj mona te zauway gdzie indziej w znanych przykadach, tak wic jest to najbardziej prawdopodobna teoria. Przed spgosk p- owo n byoby najpewniej wymawiane z zamknitymi ustami tak, jak w przypadku p, dlatego n zamienioby si w m. Od pitya "may" powstaoby ampitya for "najmniejszy" (quenya nie posiada zbitki np, ale mp jest czste nawet w jednolitych wyrazach). Przed spgoskami l-, r-, s-, i m-, kocowe n z an- zostaoby cakiem zasymilowane, tzn. staoby si tak sam spgosk: an + lauca "ciepy" = allauca "najcieplejszy" an + ringa "zimny" = arringa "najzimniejszy" an + sarda "twardy" = assarda "najtwardszy" an + moina "ukochany" = ammoina "najukochaszy" Por. udokumentowane asymilacje jak nl -> ll w Nmellt "Kwiat Zachodu" (NO, s. 347, poczenie nmen "zachd" i lt "kwiat"). Jeli chodzi

o poczenie nm stajce si mm, zmian t moemy zaobserwowa w imieniu Elfa Elemmr wymienionym w Silmarillionie: jego (jej?) imi najwyraniej znaczy "Gwiezdny-Klejnot" (elen "gwiazda" + mr "klejnot"). Podsumowanie lekcji pitej: Dwie gwne kategorie czasownikw w quenyi to czasowniki podstawowe, ktre stanowi pierwotne rdzenie, bez adnych modyfikacji oraz tzw. czasowniki z rdzeniem na A, ktre posiadaj dodan kocwk zawierajc samogosk a (czasami sam, ale czciej jako cz -ya lub -ta). Czasowniki podstawowe maj w czasie teraniejszym wyduon samogosk rdzeniow i kocwk -a np. sla "wieci" od sil"wieci". Czasowniki z rdzeniem na A podobnie, tyle e ich kocowa samogoska -a zamienia si na -e, przez co powstaje -a (zamiast -aa). Mamy na to tylko jeden przykad, mianowicie, ra od ora- "pobudza, skania". Poniewa w quenyi duga samogoska nie moe wystpowa przed zbitk spgosek, a wiele czasownikw z rdzeniem na A posiada po niej tak zbitk (np. lanta- "spada", hilya- "i za, nastpowa"), musimy wnioskowa, e nie ulega ona w tym przypadku wydueniu. Tylko (nieliczne) czasowniki z rdzeniem na A, ktre nie posiadaj zbitki spgosek po samogosce rdzeniowej mog mie j przeduon. (UWAGA: Niektrzy uznaj konstruowanie czasu teraniejszego poprzez dodanie kocwki -a za niepewne, a z racji znikomej iloci dostpnych materiaw nowe publikacje mog znaczco zmieni obraz tej sprawy. Tak wic naley zrozumie, e jest to tylko domniemana regua, a nie stuprocentowo pewna zasada). - Czasownik zgadza si w liczbie z podmiotem. Otrzymuje on kocwk -r, jeli podmiot figuruje w liczbie mnogiej, np. elen sla "gwiazda wieci", eleni slar "gwiazdy wiec". Stopie najwyszy przymiotnika tworzy si poprzez dodanie przedrostka an-, jak w ancalima "najjaniejszy" od calima "jasny". Ulega on asymilacji, w przypadku, gdy dodanie go do wyrazu stwarza niemoliw w quenyi zbitk spgosek, np. an- + lauca "ciepy" -> allauca "najcieplejszy" (*anlauca jest niemoliwa form). SOWNICZEK canta "cztery" Nauco "krasnolud" parma "ksika" tiuca "gruby" mapa- czasownik "apa, chwyta" tir- czasownik "obserwowa" lala- czasownik "mia si" (zgodnie z pnym rdem, PM, s. 359; we wczeniejszych
materiaach lala-, o innym pochodzeniu znaczy "zaprzecza": zobacz haso LA w Etymologiach. Tutaj jednak uywamy lala- jako "mia si")

caita- czasownik "lee"

tulta- czasownik "wzywa" linda- czasownik "piewa" (por. Ainulindal "Muzyka (dos. piew) Ainurw") mat- czasownik "je" cenda- czasownik "czyta" WICZENIA 1. Przetumacz na polski: A. I ns lla. B. I antiuca Nauco mta. C. I tri tra i aran. D. I analta oron n taura. E. I nr tulta i anvanya vend. F. I aiw linda. G. I Naucor mpar i canta Eldar. H. I antaura aran n saila. 2. Przetumacz na queny: I. Kobieta obserwuje najwikszy statek. J. Najbardziej li (najgorsi) ludzie s martwi. K. Elf trzyma (chwyta) ksik. L. Czterech ludzi ley pod drzewem. M. Najmdrzejszy elf czyta ksik (uwaga: co dzieje si z przedrostkiem gdy dodajemy
go do wyrazu saila "mdry"?)

N. Krl i krlowa czytaj ksik. O. Ptaki piewaj. P. Czterech krasnoludw obserwuje ptaka.