LEKCJA SZSTA

Czas przeszy
Poprzednia lekcja dotyczya czasu teraniejszego w quenyi, ktrego zazwyczaj uywa si do opisania trwajcej czynnoci w teraniejszoci. W quenyi istniej jednak rne czasy obejmujce cay podzia na przeszo, teraniejszo i przyszo, a to opowiedzenia przeszych wydarzeniach uywa si czasu przeszego. W jzyku polskim wikszo form czasu przeszego tworzy si przez kocwki -, -a i -o, np. penia jako czas przeszy czasownika peni. W quenyi wikszo form czasu przeszego powstaje podobnie, za pomoc kocwki dodawanej do rdzenia wyrazu. O ile nam wiadomo, wszystkie czasowniki w czasie przeszym kocz si na - (chocia po tej samogosce mog by dodane oczywicie inne kocwki, jak na przykad mnoga kocwka -r uywana w przypadku podmiotu w liczbie mnogiej). W wielu przypadkach samogoska - jest czci kocwki -n, ktra zdaje si by najoglniejsz kocwk czasu przeszego. Jak mwilimy w poprzedniej lekcji, wikszo czasownikw quenejskich to czasowniki z rdzeniem na A, co znaczy e kocz si one na samogosk -a. Czas przeszy tych czasownikw tworzy si zazwyczaj prosto, przez dodanie kocwki -n. Przykadowo, Etymologie wspominaj sowo orta- "podnosi" (patrz haso ORO), a w Namri w WP znajdujemy jego form przesz ortan Inne przykady z notatek Tolkiena: ora- "skania", czas przeszy oran "skoni" (VT41, s. 13, 18) hehta- "wyklucza", czas przeszy hehtan "wykluczy" (WJ, s. 365) ulya- "nalewa, la si", czas przeszy ulyan "nala" (Etym, haso ULU) sinta- "bledn", czas przeszy sintan "zblad" (Etym, haso THIN) Moemy doda tu czasownik ahyan "zmieni si", potwierdzony tylko w tej wanie formie przeszej w pytaniu manen lamb Quendion ahyan[?] "jak zmieni si jzyk Elfw?" (PM, s. 395). Czasownik "zmienia si" brzmi zatem ahya-. Jeli chodzi czasownik ava- (znaczcy najwyraniej "odmawia, zabrania") Tolkien zanotowa, e jego forma czasu przeszego avan "wskazywaa, e nie by to z pocztku rdze <<mocny>> czyli podstawowy". To drugie okrelenie znaczy mniej wicej to samo, co czasownik pierwotny. Tolkien okreli avan "sab" form czasu przeszego (WJ, s. 370). Prawdopodobnie dotyczy to wszystkich rozwaonych dotd form przeszych. (Nie wiadomo dokadnie co Tolkien nazwaby "mocnym" czasem przeszym.

By moe uyby tego terminu wobec czasu przeszego tworzonego za pomoc wrostka nosowego - patrz niej.) Musimy rozway rwnie czasowniki "podstawowe", "pierwotne", czasowniki bez kocwek, ktre w przeciwiestwie do poprzedniej grupy nie maj kocowej samogoski: czasowniki takie jak sil- "wieci", tir- "patrze", mat- "je". Wyglda na to, e kocwka -n uywana jest do budowania czasu przeszego rwnie niektrych czasownikw podstawowych. Tolkien wspomnia tirn jako czas przeszy czasownika tir- "patrze" (Etym, haso TIR), oraz zacytowa tamn jako czas przeszy tam- "stuka" (Etym, haso TAM). W tych przypadkach -n dodane do rdzenia czasownika nie tworzy niedozwolonej zbitki spgosek - zarwno rn jak mn mog wystpowa zgodnie z fonologi quenejsk. Z tego powodu kocwka -n prawdopodobnie moe by dodawana rwnie do rdzeni zakoczonych na -n, gdy nn jest take w peni dopuszczaln kombinacj w quenyi. Przykadowo czas przeszy czasownika cen- "widzie" to najpewniej cenn "widzia", chocia nie mamy potwierdzonego przykadu formy przeszej takiego czasownika. Kiedy jednak rdze czasownika podstawowego koczy si na spgosk inn ni -m, -n czy -r, dodanie po prostu kocwki -n stworzyoby zbitki spgosek, ktre nie maj prawa wystpowa w quenyi. Czas przeszy takich czasownikw jak mat- "je", top- "przykrywa" czy tac- "wiza" nie moe brzmie **matn, **topn, **tacn, gdy zbitki tn, pn, cn nie wystpuj w tym jzyku. C wic si dzieje? W skomplikowany sposb mona opisa to zjawisko mwic, e n z kocwki -n zastpowane jest przez wrostek (infiks) nosowy pojawiajcy si przed ostatni spgosk rdzenia. Czym jest "wrostek"? Wspominalimy ju przyrostki, elementy dodawane na kocu sowa (takie jak kocwka liczby mnogiej -r dodawana do rzeczownika Elda w liczbie mnogiej Eldar) i przedrostki, elementy dodawane na pocztku sowa (takie jak przedrostek stopnia najwyszego an-, dodawany do przymiotnika calima "jasny" w formie stopnia najwyszego ancalima "najjaniejszy"). Jeli chcemy doda co do sowa istnieje wiele miejsc, gdzie moemy to co umieci - jeli nie ma to by przedrostek ani przyrostek, ostatnia moliwo to wrostek, czyli element umieszczony w rodku sowa. Przykadowo czasownik mat- ma czas przeszy mant "zjad" (VT39, s. 7) z wronitym n przed ostatni spgosk rdzenia czasownika (t zmienia si w nt). Podobnie czasownik hat- "rozama si" ma czas przeszy hant (Etym, haso SKAT). Przed spgosk p wrostek przyjmuje form m zamiast n, zatem czas przeszy top- "przykrywa" to tomp (Etym, haso TOP). Przed c wrostek wystpuje jako n (a waciwie , patrz niej), tak wic czasownik tac- "wiza" ma czas przeszy tanc (Etym, haso TAK). Rne formy tego wrostka - n, m, , zalenie od otoczenia - s wszystkie noswkami, dwikami wydawanymi przez

skierowanie strumienia powietrza z puc przez nos a nie przez usta. Std wrostek nosowy to waciwy termin dla tego procesu fonologicznego. Jak powiedziaem, to by ten trudny sposb opisania tego, co si dzieje. Mwic prosto: jeli dodanie kocwki czasu przeszego -n do czasownika pierwotnego poskutkuje stworzeniem ktrej z niedozwolonych zbitek tn, cn, pn, wtedy n i spgoska przed nim zamieniaj si miejscami. Tn i cn staj si po prostu nt i nc, natomiast to, co staoby si np zmienia si w mp, by uatwi wymow. (Waciwie cn zmienia si w c, uywajc jak ng w angielskim king, jak robi to Tolkien - lecz zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi, c przedstawiane jest jako nc.) Std: mat- "je", czas przeszy (**matn >) mant "zjad" top- "przykrywa", czas przeszy (**topn > **tonp >) tomp "przykry" tac- "wiza", czas przeszy (**tacn >) tanc "zwiza" Tak w kadym razie mona to sobie wyobraa dla celw pedagogicznych. Nie moemy z pewnoci stwierdzi, czy Tolkien tak widzia prawdziwy rozwj - czy forma taka jak matn wystpowaa na wczeniejszym etapie, pniej zmieniajc si w mant przez zamienienie miejscami spgosek t i n. Lingwistyczny termin dla takiego przestawiania to metateza, i w wymylonej ewolucji jzykw tolkienowskich istniej inne przekady tak przestawionych spgosek (patrz na przykad Etymologie, haso KEL-). Jednak pewne lady wskazuj, e te formy przesze zawieray "oryginalny" wrostek nosowy istniejcy ju w jzyku praelfickim. W kocu jedna z postaci stwierdza, e "wrostek nosowy na due znaczenie w avaloskim" (SD, s. 433; avaloski to inne okrelenie quenyi). Jest jednak kwestia akademicka. Na czasowniki pierwotne z -l jako ostatni spgosk naley zwrci szczegln uwag. Czasownik vil- "lata" ma czas przeszy vill (Etym, haso WIL). Podwjne l stanowi prawdopodobnie poczenie l i n. By moe vill odzwierciedla dawniejsze wiln z normaln kocwk czasu przeszego (zauwacie, e w tym przypadku v pochodzi od starszego w: rdze WIL), przy czym grupa ln zmieniaa si w ll w quenyi. Inne przykady sugeruj jednak, e dawne ln zmienioby si w quenyi raczej w ld. By moe zatem vill stanowi starsze winl, czyli wariant czasownika wil- z wrostkiem nosowym (jako e nl rwnie zmieniao si w quenyi w ll; przykadowo rzeczownik nell "potok" pochodzi od dawniejszego nen-le: Etym, haso NEN). Niezalenie od wymylonej przez Tolkien ewolucji, czasowniki pierwotne koczce si na l tworz czas przeszy przez dodanie -l.
UWAGA: W telerinie, siostrzanym jzyku quenyi z Bogosawionego Krlestwa czasownik pochodzcy od rdzenia DEL ("i") ma czas przeszy delle: WJ, s. 364. Jak zauway Ales Bican, forma ta pochodzi prawdopodobnie od dawniejszego denle (z wrostkiem nosowym). Gdyby pochodzia od delne, pozostaaby w tej formie w telerinie, gdy zbitka ln jest dozwolona w tym jzyku (por. teleriskie sowo elni

"gwiazdy", WJ, s. 362). Ta obserwacja potwierdza pogld, e czasy przesze z wrostkiem nosowym wystpoway ju w jzyku praelfickim.

Zaprezentowany wyej system uznaj za "regularny" sposb tworzenia czasu przeszego w quenyi. To znaczy, e o ile czasownik zachowuje si zgodnie z tym systemem, nie bd przy wymienianiu go podawa osobno jego formy czasu przeszego. Wszystkie formy przesze w poniszych wiczeniach tworzone s zgodnie z tym systemem, tak wic zadaniem uczcych si jest zapamitanie powyszych regu. Niektre formy nieregularne zostan omwione w przyszych lekcjach, lecz mimo to zrobi tutaj przegld pewnych "alternatywnych" form czasu przeszego (porwnywanie ich z formami bardziej regularnymi moe rwnie pomc w utrwaleniu zwykego systemu - lecz samego przegldu nie trzeba zapamitywa). Przejrzyjcie wic ile si da z poniszego tekstu i przejdcie do wicze, kiedy bdziecie mieli ju dosy. Czas przeszy czasownikw pierwotnych zakoczonych na -r jest do dobrze potwierdzony - wrd przykadw znajdziemy car- "robi", przesz. carn (Etym, haso KAR), tir- "obserwowa", przesz. tirn (Etym, haso TIR) czy tur- "kierowa", przesz. turn (Etym, haso TUR). Uznajemy wic zasad, e czasowniki w takiej formie tworz czas przeszy przez dodanie przyrostka -n. Jednak niektre czasowniki zachowuj si zupenie inaczej. Czas przeszy czasownika rer- "sia" to nie **rern, jak moglibymy si spodziewa, lecz rend - patrz Etym, haso RED. Powodem tego jest wanie fakt, e pierwotny rdze brzmi RED a nie **RER. Tak wic czasownik rer- we wczeniejszej fazie brzmia red-, za forma przesza rend jest waciwie "regularna" - stworzona na podstawie red- przez wrostek nosowy + kocwk - (tak jak regularny czasownik quet- "mwi" ma przesz. quent). Spraw komplikuje nieco to, e w pocztkowej quenyi d przetrwao tylko w zbitkach ld, nd oraz rd; w innych pozycjach zmienio si, a po samogosce stawao si zazwyczaj r. Std redzmienio si w rer-, podczas gdy forma przesza rend pozostaa nie dotknita przez te zmiany fonologiczne. Z tej perspektywy czasownik ten nie jest wcale "nieregularny" - zachowuje si po prostu inaczej, gdy ma szczegln histori odnosi si to do wielu "nieregularnoci" w quenyi. Jak zauway syn Tolkiena, jego twrczo jzykowa "nie przedstawia jzyka jako <<czystej struktury>>, bez <<przed>> albo <<po>>, lecz jako wzrost w czasie" (LR, s. 342). Tolkien najwyraniej lubi pozostawia rne zabytki po tym wyimaginowanym, dugowiecznym "wzrocie" Nie znamy wielu czasownikw koczcych si na -r, ktre z powodu swojej szczeglnej historii tworzyyby czas przeszy przez -nd. Z Etymologii doczy moemy tu czasowniki hyar- "przecina" i ser- "odpoczywa" (jako e pochodz one od rdzeni SYAD i SED, patrz odpowiednie hasa w Etym Tolkien nie poda jednak nigdzie form hyand ani send). W rdach z czasw po WP znajdziemy czasownik nir- "naciska, pcha". Podobnie nie opublikowano tu formy przeszej, lecz jako e podany rdze to NID, powinna ona prawdopodobnie brzmie nind a nie nirn (VT41, s. 17). Wicej

potwierdzonych przykadw mona by poda za wczesnymi materiaami "qenejskimi", lecz teksty nie s cakiem wiarygodne jeli chodzi styl z czasw WP. Przykadowo Leksykon qenejski z roku 1915 zawiera czasownik nyar"opowiada, relacjonowa" z tej kategorii (czas przeszy nyand, QL, s. 68). Jednak w materiaach pniejszych Tolkien wywodzi ten wyraz z rdzenia NAR (haso NAR2 w Etym), a nie z NAD, tak wic teraz czas przeszy jest zapewne regularny (nyarn). Zdarza si, e pewne czasowniki pierwotne uywaj formy czasu przeszego pozbawionej jakiegokolwiek dwiku nosowego. Czasownik taki otrzymuje kocwk -, samogosk wystpujc we wszystkich formach przeszych, lecz zamiast dodania dwiku nosowego (jako wrostka albo czci kocwki -n), samogoska rdzenia zostaje wyduona. Przykadowo czas przeszy czasownika lav- "liza" brzmi lv (potwierdzone w Namri jako cz sowa undulv "w-d-lizn", czyli "przykry"). Podobnie, czas przeszy czasownika przeczcego um- "nie robi, nie by" brzmi m (Etym, haso UGU/UMU; wrcimy do tego szczeglnego czasownika w lekcji dziewitej). Ten sposb tworzenia czasu przeszego by stosunkowo popularny we wczesnym "Leksykonie qenejskim", pojawia si rwnie w rdach stosunkowo pnych (ale wci pochodzcych sprzed czasw WP). Pie Friel z roku ok. 1936 zgadza si z Leksykonem z roku 1915 jeli chodzi o form przesz czasownika car- "robi" - cr (QL, s. 45, LR, s. 72; w tych rdach uywa si pisowni kre). Jednak zgodnie z Etymologiami (haso KAR) czas przeszy brzmi carn - i tej formy bdziemy tutaj uywa - Etymologie s, przynajmniej czciowo, nieco nowsze od Pieni Friel. Wedug wzoru cr niektre rda sprzed czasw WP podaj tl jako form przesz czasownika tul- "przychodzi" (LR, s. 47, SD, s. 246), ale vill jako czas przeszy sowa vilz Etymologii sugeruje, e czas przeszy "przyszed" rwnie dobrze moe brzmie tull (odzwierciedlajc dawniejsze tulne albo tunle). Mogoby si wydawa, e Tolkien zdecydowa w kocu ograniczy stosowanie form przeszych takich jak tl i cr, cho nigdy nie zostay one zupenie porzucone, jak wskazuje forma undulv z Namri w WP. Moglibymy spodziewa si czasu przeszego czasownika lav- "liza" w postaci **lamb zamiast lv. Forma przesza lamb byaby tworzona przez wrostek nosowy w oryginalnym rdzeniu LAB (wymienionym w Etym) - w quenyi oryginalne b zmieniao si w v po samogosce, lecz pozostao niezmienione w grupie mb. Leksykon qenejski wymienia nawet amb jako czas przeszy sowa av- "odchodzi" (QL, s. 33) - moe by to przykad tego zjawiska. Jednak **lamb jako forma przesza od lav- kolidowaoby z rzeczownikiem lamb "jzyk, mowa"; by moe dlatego Tolkien zdecydowa si na form nieregularn lv. A moe powinnimy utworzy z lav- regu mwic, e wszystkie quenejskie rzeczowniki pierwotne koczce si na -v tworz czas przeszy wedug wzorca lv?

Na szczcie nie ma zbyt wielu takich czasownikw. Istnieje osobny wyraz lav- znaczcy "udzieli, pozwoli" (rdze DAB, patrz Etym), prawdopodobnie czasownik tuv- "znajdowa" (temat wyizolowany z duszej formy) oraz tyav- jako czasownik "smakowa" (patrz haso KYAB w Etym). Czy forma przesz "smakowa" powinna brzmie tyamb czy tyv? Ta druga forma potwierdzona jest w Leksykonie qenejskim (s. 49), lecz jako e w QL formy te uywane byy daleko liberalniej ni w pniejszej quenyi, nie wiadomo czy informacja ta jest aktualna w pniejszych etapach tolkienowskiej idei. (Tyv potwierdzone jest w pewnym rdle z czasw po WP jako rzeczownik "smak"; nie wiadomo jednak, czy stanowi to dowd przeciwko uywaniu tej formy jako czasu przeszego "smakowa". W Leksykonie z roku 1915 Tolkien uywa podobnie brzmicych rzeczownikw i form czasownikw; patrz. QL, s. 49, haso KUMU.) Istniej jeszcze dziwniejsze przypadki, kiedy to nawet dusze czasowniki pochodne (z rdzeniem na A) trac swoj kocwk i maj czas przeszy w stylu lv wywiedziony bezporednio od pozbawionego kocwki rdzenia. Wczesnym przykadem jest tu czasownik serta- "wiza" z form przesz sr (QL, s. 83), a nie **sertan, jak moglibymy si spodziewa. Takie formy nie s niespotykane z Leksykonie z roku 1915, ale pomys ten nie przesta by aktualny rwnie w pniejszej quenyi. Etymologie z poowy lat trzydziestych wspominaj, e czasownik onta- "podzi, tworzy" ma dwa moliwe czasy przesze: poza regularn form ontan mamy rwnie nieregularn n (Etym, haso ONO). Najprostsze czasowniki z rdzeniem na A, te ktre maj krtk kocwk -a doczon do rdzenia (a nie dusz tak jak -ta czy -ya) mog odrzuci t kocwk w pewnych formach czasu przeszego. Powyej zacytowaem form tyv z QL jako potwierdzony czas przeszy czasownika tyav- "smakowa", lecz w Leksykonie sowo "smakowa" to waciwie czasownik z rdzeniem A tyava-. Nie jest on czasownikiem pierwotnym tyav-, jakim staje si w pniejszych rdach (QL, s. 49 por. z Etym, haso KYAB). W tym pniejszym systemie spodziewalibymy si, e czasownik z rdzeniem na A tyava- bdzie mia czas przeszy tyavan, lecz aktualno ktrejkolwiek z tych form w quenyi z czasw WP jest raczej wtpliwa. Bardziej powszechne jest, e czasowniki z rdzeniem na A tworz czas przeszy "regularnie" - to jest, jeli udamy, e kocowe -a nie istnieje! Powyej zacytowaem oran jako przykad regularnej formy przeszej czasownika z rdzeniem na A (ora- "skania"), lecz zaraz po napisaniu oran Tolkien doda orn jako ewentualn alternatyw (VT41, s. 13). Oczywicie orn byoby jak najbardziej regularn form, gdyby pochodzio od czasownika pierwotnego **or- (por. przykadowo tur"kierowa", przesz. turn). Zatem ora- moe zachowywa si jak czasownik pierwotny w czasie przeszym, odrzucajc kocwk i przechodzc do innej klasy. W najwczeniejszych materiaach pojawia si takie zjawisko. W QL czas przeszy czasownikw papa- "dre" i pata- "stuka" podany jest jako pamp,

pant (s. 72), a nie **papan, **patan jak moglibymy si spodziewa po "regularnym" systemie. Formy przesze z wrostkiem nosowym s w peni regularne, jeli zaoymy, e czasowniki z rdzeniem na A ukrywaj si tu jako czasowniki pierwotne **pap-, **pat-. Std nie moemy by pewni, czy czas przeszy sowa mapa- "chwyta, apa" powinien brzmie mapan czy mamp. Piszcy uywali obu form. Jako e Tolkien sugerowa, e czas przeszy oramoe brzmie zarwno oran jak i orn, by moe obie s dozwolone.
UWAGA: W QL, s. 59 Tolkien wymieni czas przeszy czasownika mapa- jako namp (sic!). W wersji z roku 1915 istniay dwa warianty rdzenia, MAPA i NAPA, ktre miay tak sam form przesz namp. Czy moemy zaoy, e ten pomys jest wci aktualny dziesitki lat pniej? Czasownik mapa- jest wymieniony w Etymologiach, ale jeli Tolkien wci uwaa, e jego forma przesz brzmi namp, sdz, e napisaby to wyranie w take Etym. Co wicej, nie ma tam ladu alternatywnego rdzenia NAPA; znajdziemy jedynie MAP (LR, s. 371), odpowiadajce MAPA z QL. Z drugiej jednak strony forma namp jest potwierdzona, wic jeli wolicie j ni niepotwierdzone mapan lub mamp, mona uywa rwnie jej.

Czasownik lala- "mia si" to kolejny przykad jednego z najprostszych czasownikw z rdzeniem na A. Moe mie on czas przeszy lalan, lecz jest rwnie prawdopodobne, e w czasie przeszym zachowuje si on jak czasownik pierwotny. Skoro jednak tak, musimy wzi pod uwag rwnie fakt, e lala- wywodzi si od wczeniejszego g-lada- (PM, s. 359). Jest to jeden z przypadkw, gdzie pocztkowe d po samogosce zmienio si w l a nie w r (pod wpywem l wczeniej w sowie). Tak wic jeli lala- ma "krtki" czas przeszy, powinien on brzmie zapewne nie lall ale land - wywiedzione od oryginalnej formy sowa g-lada- z wrostkiem nosowym. Z drugiej strony podobny, ale oddzielny czasownik lala- "odmawia" pochodzcy z Etymologii (LR, s. 367) nigdy nie zawiera d, wic jego czas przeszy moe brzmie lall (albo lalan, ja skaniam si ku tej formie). Etymologie podaj kilka przykadw bardziej zoonych czasownikw z rdzeniem na A, ktre rwnie trac kocwk i przeksztacaj si w czasowniki pierwotne w czasie przeszym. Czasownik farya- "wystarcza" ma czas przeszy farn (Etym, haso PHAR); caa kocwka -ya wypada tu w czasie przeszym, ktry tworzy si tak, jakby by to czasownik pierwotny **far-. Na podstawie regularnego przykadu podawanego powyej, ktry mwi, e czasownik ulyama czas przeszy ulyan, spodziewalibymy si formy przeszej od farya- jako **faryan. Jednak nawet nasz "regularny" przykad ulya- ma alternatywn form przesz ull (Etym, haso ULU). Jest to wyjtkowo ciekawy przypadek, gdy Tolkien wskaza, e te dwa czasy przesze nie mog by uywane zamiennie. Maj one nieco inne znaczenia - ten problem rozwaymy dokadniej w lekcji dziesitej. Na razie wystarczy powiedzie, e uwaam, i wikszo czasownikw zakoczonych na -ya zachowa t kocwk przy dodaniu przyrostka czasu przeszego -n. (Natomiast ull jako jedna z form przeszych ulya-, stworzona bezporednio od ul- a nie od penej formy czasownika potwierdza, e czasowniki pierwotne zakoczone na -l tworz czas przeszy

przez -l Poza ull mamy jedynie przykad vil- "lata", czas przeszy vill - tak wic dodatkowe potwierdzenie tego schematu jest bardzo mile widziane!) Wreszcie rozwaymy dziwny sposb tworzenia czasu przeszego czasownikw zakoczonych na -ta. By moe nie naley go traktowa jako nieregularnego, gdy Tolkien opisa jedn tak form jako "regularn (...) dla czasownika na -ta z tej klasy" (WJ, s. 366). Mimo to te formy nie s oczywiste. Przykady znajdziemy ju w najwczeniejszych materiaach: Leksykon z roku 1915 zawiera czasownik lahta- (QL, s. 50, objanienie nie jest jednoznacznie podane), jednak czas przeszy nie brzmi **lahtan, jak bymy si spodziewali, lecz lahant. Innymi sowy wyraz lahta- jest przeksztacony w lahat(samogoska rdzenia zostaje powtrzona midzy drug a trzeci spgosk, rozdzielajc zbitk spgosek, podczas gdy kocowe -a zostaje odrzucone), a czas przeszy lahant tworzony jest z tego lahat- przez wrostek nosowy i dodanie -, czyli proces regularny znajomy z czasownikw pierwotnych. O wiele pniejszy przykad znajdziemy w Etymologiach, gdzie czasownikowi orta- "podnosi, wznosi si" przypisany jest czas przeszy oront (Etym, haso ORO), cho oront nie jest tam form wyranie quenejsk - w Etym nie wiadomo dokadnie do ktrego jzyka ona przynaley. Jednak w jednym z wczesnych szkicw Namri czas przeszy orta- pojawia si w formie oront, a nie "regularnego" ortan, jak w wersji ostatecznej. Co wic si tu dzieje? Nasz jedyn poszlak jest to, co Tolkien napisa w WJ, s. 366, gdzie do zaskakujco stwierdzi, e forma oant - czas przeszy auta- "odchodzi, opuszcza" - jest regularna "dla czasownika na -ta z tej klasy". Zgodnie z "regularnym" systemem, ktry prbowalimy osign, oant zamiast autan jest zdaje si by niewtpliwie bardzo nieregularne. Tolkien wywid sowo auta- z rdzenia AWA (WJ, s. 365), wic jego forma w jzyku pierwotnym brzmiaa zapewne awat (moja rekonstrukcja). Gdy jzyk praelficki rozwija si do znanej nam quenyi, druga z dwch identycznych krtkich w kolejnych sylabach czsto zanikaa; std awat zostao skrcone do aw't = aut, co z kolei jest bezporednim poprzednikiem quenejskiego auta-. Wyglda jednak na to, e dawny czas przeszy czasownika takiego jak awat, z samogosk bezporednio to kocwce -t tworzony by przez wrostek nosowy - Tolkien wyranie poda czas przeszy czasownika pierwotnego jako awant (WJ, s. 366; pisownia tam uyta to waciwie wa-n-t, z mylnikami przed i po n najwyraniej ma podkreli, e jest to wrostek - podczas gdy znak akcentu na pierwszym oznacza jedynie, e jest ono akcentowane, nie za e jest to duga samogoska). W przypadku wyrazu takiego jak awant zasada mwica, e druga z dwch identycznych krtkich samogosek zanika nie moga zadziaa (nie istnieje forma **aw'nt), gdy taki zanik nie wystpowa bezporednio przed zbitk spgosek - a wrostek nosowy wytworzy tu zbitk nt. "Ostateczna" quenejska forma awant, czyli oant nie jest tu widoczna na pierwszy rzut oka,

gdy grupa awa zmienia si pniej w quenyi w oa - lecz ta zmiana nie ma nic wsplnego z tworzeniem czasu przeszego. Moemy teraz wyjani form oront jako czas przeszy orta-: w Etymologiach podano oryginalny rdze ORO (LR, s. 379), tak wic Tolkien prawdopodobnie uwaa, e czasownik ortapochodzi od starszego orot- po regularnej utracie drugiej samogoski. Lecz czas przeszy orot- to forma oront z wrostkiem nosowym (obie formy to rekonstrukcje mojego autorstwa), a to z kolei zmienio si w quenyi w oront, w ktrym druga samogoska zachowaa si przez istnienie po niej zbitki spgosek (nikt nie chcia wymawia **ornt!) Tam, gdzie Tolkien najwyraniej zmieni zdanie i zmieni czas przeszy czasownika orta- z oront na ortan (form "regularn" zgodnie z systemem, ktry staramy si tu osign), moe to sugerowa, ze zdecydowa, e forma pierwotna brzmiaa ort- z czasem przeszym orta-n - przed kocwk -t nigdy nie byo adnej samogoski, tak wic czas przeszy nie by tworzony przez wrostek nosowy, ale przez niezalen kocwk -n (> quenejskie -n). Nie jest to jedyny przykad, kiedy Tolkien najwyraniej zmieni zdanie jeli chodzi o czasowniki nalece do tej nielicznej "klasy". Etymologie wymieniaj czasownik atalta- "zapada si" (haso TALT); nie ma tu wspomnianej formy przeszej, lecz w pewnym tekcie znajdziemy atalant (LR, s. 56, przetumaczone "upad"). Mogoby to zakada, e forma pierwotna brzmiaa atalat- z czasem przeszym atalant (moje rekonstrukcje, lecz por. WJ, s. 319 jeli chodzi o ATALAT jako form pochodn od rdzenia TALAT). Jednak w pniejszych tekstach Tolkiena czas przeszy sowa atalta- staje si ataltan (LR, s. 47 oraz SD, s. 247), stworzone prosto przez dodanie normalnej kocwki -n. Teraz zatem Tolkien uzna form pierwotn atal-, czas przeszy atalta-n (moje rekonstrukcje). Jeli zmiany oront > ortan oraz atalant > ataltan nie odzwierciedlaj zmiany pomysw Tolkiena na temat form praelfickich, by moe wyobrazi on sobie rozwj, w ktrym Eldar zastpowali formy zoone prostszymi formami analogicznymi. Przykadowo oront jako czas przeszy orta- mogo zosta zastpione przez ortan przez analogi z takimi jednoznacznymi formami przeszymi jak hehta-, przesz. hehtan (WJ, s. 365). W Etymologiach forma oront oznaczona jest rzeczywicie symbolem mwicym, e jest ona "poetycka albo archaiczna" (por. LR, s. 347). Czy mamy rozumie przez to, e w normalnej sytuacji byaby zastpiona przez "nie archaiczn" form ortan? Szczeglnie, jeli wemiemy pod uwag jak Tolkien pniej wyobrazi sobie histori jzyka quenejskiego - by on uywany jako mowa ceremonialna w rdziemiu, lecz nie by ju niczyim jzykiem rodzimym - moemy z du doz pewnoci zaoy, e jego gramatyka zostaa nieco uproszczona, a formy bardziej skomplikowane zastpione prostszymi, analogicznymi. Sdz, e jedynym czasownikiem, w ktrym "musimy" stosowa ten szczeglny czas przeszy jest oant a nie **autan jako forma

przesza od auta- o ile nie chcemy przyj wczesnego materiau "qenejskiego" bez zastrzee (a mam ich bardzo wiele). Na tym koczymy nasz przegld rozmaitych dziwnych i nieregularnych sposobw tworzenia czasu przeszego. Jak ju wspomniaem, ponisze wiczenia odnosz si jedynie do systemu regularnego. Naley pamita, e podobnie jak w czasie teraniejszym, czasowniki w czasie przeszym otrzymuj kocwk -r, jeli maj podmiot w liczbie mnogiej (albo kilka podmiotw). Przykadowo najprostsz form przesz czasownika latna- "spada" jest lantan, ale z podmiotem w liczbie mnogiej brzmi ona lantaner (SD, s. 246). Oczywicie diereza nad kocowym - znika, gdy samogoska ta nie jest ju kocowa gdy doda si po niej kocwk -r. Podsumowanie lekcji szstej: Podczas gdy istniej rozmaite nieregularnoci, wyglda na to, e typowy czasownik quenejski tworzy formy czasu przeszego wedug nastpujcych zasad: Czasowniki z rdzeniem na A otrzymuj po prostu kocwk -n. Czasowniki "pierwotne", czyli bez kocwek, rwnie mog otrzyma t kocwk, jeli ich ostatni spgosk jest -r albo -m, prawdopodobnie take -n (brak przykadw). Dodana do czasownika zakoczonego na -l, kocwka -n zmienia si w -l (co daje podwjne l, np. vill jako czas przeszy vil- "lata"). Czasowniki pierwotne zakoczone na spgoski p, t, c tworz czas przeszy przez dodanie kocwki - poczonej z wrostkiem nosowym przed ostatni spgosk rdzenia. Wrostek objawia si jako m przez p (std tomp jako czas przeszy top- "przykrywa"), w innych przypadkach jako n (std mant jako czas przeszy mat- "je"). SOWNICZEK lemp "pi" elen "gwiazda" harma "skarb" sil- czas. "wieci" (biaym lub srebrnym wiatem, jak gwiazda lub ksiyc) hir- czas. "znajdowa" cap- czas. "skaka" tec- czas. "pisa" quet- czas. "mwi" mel- czas. "kocha" (jak przyjaciel; adne quenejskie sowo dotyczce mioci erotycznej midzy osobami przeciwnej pci nie zostao opublikowane) cen- czas. "widzie" (pokrewne z cenda- "czyta", ktre to sowo wywodzi si ze wzmocnionej formy tego samego rdzenia i znaczenia, najprociej patrze dokadnie). orta- czas. "wznosi si", uywane rwnie jako "podnosi, unosi".

harya- czas. "posiada, mie" (pokrewne z rzeczownikiem harma "skarb", o podstawowym znaczeniu "wasno") WICZENIA 1. Przetumacz na polski (i powicz przy okazji sownictwo - wikszo sw uytych w przykadach A-H zostao wprowadzonych we wczeniejszych lekcjach): A. I nr cendan i parma. B. I Naucor manter. C. I aran tultan i tri. D. Ns lindan. E. I vendi tirner i Elda. F. I lemp roccor caitaner nu i alta tasar. G. I eleni siller. H. I Nauco cenn rocco. 2. Przetumacz na queny: I. Krasnolud znalaz skarb. J. (Ten) Elf powiedzia. K. Ko (okrelony) skoczy. L. Krl kocha Elfw M. Mczyzna napisa pi ksiek. N. Krlowa podniosa si. O. Krl posiada wielkie skarby. P. Krl i krlowa wezwali czterech Elfw i piciu Krasnoludw.