LEKCJA SMA

Czas perfekt. Kocwki zaimkowe -n(y), -l(y), -s.

CZAS PERFEKT Tolkien zapewne mia w zamyle znacznie wicej quenejskich czasw, anieli te, ktre pojawiaj si w udostpnionych materiaach. Z owych udokumentowanych pozosta nam ju tylko jeden, czas perfekt. (Istniej jeszcze inne formy czasownika, ktre przedyskutujemy pniej, takie jak np. bezokolicznik, gerundium i tryb rozkazujcy, ale one nie zaliczaj si do czasw). W jzyku polskim nie istnieje czas perfekt, w jzyku angielskim na dobr spraw te nie, tak samo, jak nie istnieje w nim czas przyszy. Ale poprzez operatory jak: "shall/will" i "have" powstaj wyraenia, ktre s rwne znaczeniowo owym formom. Czas perfekt opisuje czynno, ktra rozpocza si w przeszoci, ale uycie tego czasu podkrela, e czynno ta jest w jaki sposb wci istotna dla chwili, np. "Peter has left", Piotr wyszed (i nadal go nie ma). Takie konstrukcje w angielskim mog rwnie opisywa czynno rozpoczt w przeszoci i wci trwajc: "the king has ruled the kindom for many years", krl rzdzi krlestwem od wielu lat (i nadal rzdzi). Quenya w przeciwiestwie do jzyka angielskiego posiada wasn form czasownika dla czasu perfekt. Kilka ich przykadw znale mona w WP. Rozdzia "Namiestnik i Krl" w trzecim tomie zawiera dwa z nich. Pierwszy to Wypowied Elendila powtrzona przez Aragorna w czasie koronacji: Et Erello Endorenna utlien = " Zza wielkiego Morza przybyem do rdziemia". Po odrzuceniu kocwki -n "ja", widzimy, e czysta forma czasownika brzmi utli (zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi musimy doda dierez do -e kiedy znajduje si ono na kocu). Dalej w tym samym rozdziale Aragorn odnajduje sadzonk Biaego Drzewa i wykrzykuje: Y! utvienyes! "Odnalazem je!(ang.: I have found it!)" (Sowo y nie jest przetumaczone, ale jest to najprawdopodobniej wykrzyknienie w rodzaju "Tak!" "Jest!"). Utvienyes mona podzieli utvie-nye-s "odnalazem-je". Mamy wic form utvi jako perfekt od czasownika tuv- "odnajdowa". (Nigdzie indziej nie potwierdzonego, chyba, e jest rwnoznaczny z czasownikiem tuvu- "otrzymywa", z bardzo wczesnego materiau [1917 r.] zob. GL, s. 71. Nie wiadomo czy tuv- rni si jako w znaczeniu od czasownika hir-. W wiczeniach do kursu zawsze uywane jest hir"znajdowa"). Przykad czasu perfekt w quenyi z materiaw po WP znale mona w VT39, s. 9. Mamy tam form irci "skrci (si)" - niewtpliwie perfekt od czasownika ric- "skrca / wykrca(si)" (nigdzie indziej nie potwierdzonego, ale Etymologie wymieniaj rdze RIK(H)- "szarpnicie, gwatowny ruch"). Jak powiedzielimy powyej forma utvi "odnalaz" pochodzi najprawdopodobniej od czasownika tuv- "znajdowa", a utli "przyby" od tul- "przybywa "

potwierdzonego w Etymologiach (haso TUL-). Z tych przykadw moemy wywnioskowa, e forma czasu perfekt tworzona jest poprzez kocwk -i, ale rdze modyfikowany jest tez w inne sposoby. Przynajmniej w przypadku czasownikw pierwotnych samogoska rdzenia ulega wydueniu utvi, utli, irci. Gorliwy czytelnik pamita, e podobne wyduenie zachodzi przy formowaniu czasu teraniejszego (moemy utworzy tva "znajduje", tla "przychodzi", rca "skrca [si]"), ale forma czasu perfekt rni si nie tylko tym, e posiada kocwk -i zamiast -a. Czas perfekt, jako jedyny ze znanych czasw w quenyi posiada take swego rodzaju przedrostek. Przedrostek ten bywa rny, gdy jest on zawsze taki sam jak samogoska rdzenia (ale tym razem krtka). Std czasowniki tuv- "znajdowa" i tul- "przychodzi" staj si w perfekcie utvi i utli (podkreliem przedrostek), gdy ich samogoska rdzenia to wanie u. Z kolei czasownik ric- "skrca (si)", z samogosk rdzenia i ma form irci. Inne przykady (utworzone przeze mnie, z podkrelon samogosk rdzenia i przedrostkiem): Sam. rdzenia A: mat- "je" - amti "zjad" Sam. rdzenia E: cen- "widzie" - ecni "zobaczy" Sam. rdzenia I: tir- "obserwowa" - itri "obserwowa" Sam. rdzenia O: not- "liczy" - onti "liczy" Sam. rdzenia U: tur- "rzdzi" - utri "rzdzi" Przedrostek uywany w perfekcie zazwyczaj okrelany jest jako augment. Mona rwnie zauway, e proces "kopiowania" albo "powtarzania" czci wyrazu, jak wanie powtrzenia samogoski rdzenia jako przedrostka jest okrelany lingwistycznym terminem reduplikacji. Tak wic aby uy jak najwicej mdrych sw, jedn z cech quenejskiego czasu perfekt jest reduplikacja samogoski rdzenia jako przedrostka - augmentu. Jak dotd uywalimy jako przykadw jedynie czasownikw pierwotnych Mamy waciwie bardzo niewiele przykadw jeli chodzi o czasowniki z rdzeniem na A. Oglne zasady zdaj si sugerowa, e trac one kocowe -a przed dodaniem kocwki -i. Na przykad od lala- "mia si" lub mapa- "chwyta" mielibymy alli "mia si", ampi "chwyci". (Jeli czasownik posiada ju dug samogosk rdzenia, prawdopodobnie pozostaje ona duga w perfekcie, gdzie i tak zostaaby wyduona. Przedrostek jednak powinien zawsze by krtk samogosk, czasownik mta- "trudzi si" ma najpewniej form perfektu omti "trudzi si".) Jednak wiele czasownikw z rdzeniem na A posiada zbitk spgosek po samogosce rdzenia, np. rn po pierwszym a w harna- "rani". Jako e wiemy, e w quenyi dugie samogoski nie mog wystpowa przed zbitkami spgosek, musimy zaoy, e w tych przypadkach samogoski rdzenia nie ulegaj wydueniu. Wszelkie pozostae zasady s jednak tu dalej aktualne, a

wic: reduplikacja samogoski rdzenia w przedrostku i kocwka -i ("zrani" brzmiaoby aharni a nie **ahrni). Moliwe, e mamy przykady perfektw bezaugmentowych, kiedy to pomija si wyduenie samogoski rdzenia przed zbitk spgosek (patrz niej). Liczne czasowniki z rdzeniem na A z kocwk -ya s przypadkiem specjalnym. Wemy czasownik hanya- "rozumie". Otrzymalibymy form **ahanyi (a by moe nawet **ahnyi z wyduon samogosk, gdy jest raczej niejasne czy ny liczy si tu jak zbitka spgosek czy jak pojedyncza spgoska, jak polskie ). Jednak taka forma jest niemoliwa, gdy kombinacja yi nie wystpuje w quenyi. Mamy jeden przykad, ktry moe nas tu naprowadzi. W Namri, pojawia si czas perfekt avni "min" (waciwie pojawia si to w liczbie mnogiej: yni avnier ve lint yuldar lisse-miruvreva = "lata miny jak szybkie yki sodkiego miodu" - zauwamy, e perfekt jak i inne czasy otrzymuje kocwk -r dla liczby mnogiej). W eseju Quendi i Eldar z ok. 1960 roku Tolkien wyjani, e avni (lub vni bez przedrostka) to forma czasu perfekt wysoce nieregularnego czasownika auta- (WJ, s.366). Lecz wier wieku wczeniej w Etymologiach umieci czasownik vanya- "znika, odchodzi" (haso WAN). Bardzo moliwe, e gdy pisa Namri w latach czterdziestych cigle myla o (a)vni jako o formie czasu perfekt od czasownika vanya-, jednak pniej wymyli jeszcze inne uzasadnienie (by moe po to, aby unikn zbienoci z przymiotnikiem vanya "pikny", chocia nie trudno byoby odrni te dwa sowa biorc pod uwag kontekst). Jeli tak, Tolkien pokaza jak zachowuj si czasowniki z kocwk -ya: w czasie perfekt caa kocwka -ya jest odrzucona przed dodaniem -i; to co pozostaje naley traktowa jak czasownik pierwotny. Czas perfekt posiada tu wic i augment i wyduon samogosk rdzenia: hanya- "rozumie", perfekt ahni "rozumia" hilya- "poda", perfekt ihli "poda" telya- "koczy", perfekt etli "koczy" tulya- "prowadzi", perfekt utli "prowadzi" Oczywicie z form tych nie mona wywnioskowa jak wyglda oryginalny czasownik. Na przykad ihli mogoby pochodzi take od czasownika podstawowego **hil- albo czasownika z rdzeniem na A **hila-. W tym przypadku nic nie wiemy o istnieniu takich czasownikw, ale utli jest form czasu perfekt nie tylko czasownika tulya- "prowadzi", ale rwnie tul"przychodzi". Naley wic najwyraniej polega na kontekcie aby dowiedzie si czy perfekt utli stworzony jest od tulya- (i znaczy "poprowadzi") czy od tul- (i znaczy "przyszed). To samo dzieje si w przypadku ahri: ta forma znaczyaby "posiada" jeli jest utworzona od czasownika harya-, ale rwnie "usiad" jeli pochodzi od har- (czasownik pierwotny "siada"; tylko liczba

mnoga czasu teraniejszego hrar "zasiadaj" jest potwierdzona: NO, s. 257, 360). Czasowniki zawierajce dyftongi: w niektrych przypadkach ciko orzec, co jest samogosk rdzenia. Jeli czasownik zawiera dyftong z -i lub -u to najprawdopodobniej pierwsza samogoska dyftongu funkcjonuje jako augment w prefekcie. Na przykad czas perfekt od taita- "przedua" lub roita- "ciga" brzmiaby prawdopodobnie ataiti, oroiti, a od czasownika hauta"przestawa, robi przerw" - ahauti. (Samogoska rdzenia nie moe ulec wydueniu, jako e jest czci dyftongu, tak wic raczej nie powstan formy **atiti, **oriti, **ahuti). Oryginalne korzenie tych czasownikw podane s w Etymologiach jako TAY, ROY, KHAW. Tak wic waciwe samogoski rdzenia to A, O, A. Kocowe -i oraz -u, ktre widzimy w dyftongach pochodz od oryginalnych -y i -w, wiec nie moemy ich zaliczy do samogosek rdzenia. Forma perfektu czasownika bez augmentu: Materiay Tolkiena zawieraj przykady form czasu perfekt tworzonych zgodnie z wyoonymi tu zasadami, ale bez dodania augmentu. MR, s. 250 wspomina form fri "wyzion", w pniejszym uytku "umar"; nie wystpuje tutaj jak widzimy aden przedrostek, chocia nie ma powodu przypuszcza, e "pena" forma ifri jest bdna. (Waciwe tumaczenie w MR, s. 350 podaje "wyziona", ale nie ma tu adnego elementu, ktry wskazywaby na osob i rodzaj "ona", najprawdopodobniej jest to po prostu zrozumiae). Czasownik avnier "odeszy", pojawiajcy si w Namri wystpi w formie bez augmentu vnier w pierwszym wydaniu WP. Tolkien doda augment w drugim wydaniu (1966). Jeszcze przed tym w eseju Quendi i Eldar z okoo 1960 roku wyjani, e forma bez augmentu jest po prostu wariantem "pojawiajcym si w poezji" (WJ, s. 366). Dodanie sylaby, jak zrobi to Tolkien wprowadzajc pen form avnier do wiersza w 1966 r. waciwie nie pasuje za bardzo do rytmu Namri - ale najprawdopodobniej Tolkien uzna poprawno gramatyczn za waniejsz. W innych przykadach czasu perfekt w WP (utlien, utvienyes) augment wystpowa rwnie w pierwszym wydaniu z lat 1954-55. Pomimo tego zdaje si, e caa idea z przedrostkami pojawia si dosy pno w tolkienowskiej ewolucji quenyi. We wczesnych rdach augment nie wystpuje. Na przykad wyraenie "Elfowie przybyli" pojawia si jako: iEldar tulier w najwczeniejszej "qenyi" (KZO, s. 161). Czas perfekt od tul-, ktry si tu pojawia ma kocwk -ie- jak w quenyi z czasw WP, ale ani augment ani wyduenie samogoski rdzenia nie zostay jeszcze wprowadzone. Gdybymy mieli zaadaptowa to zdanie do quenyi z czasw WP wprowadzajc pniejsze zmiany, napisalibymy najprawdopodobniej Eldar utlier (z augmentem i bez rodzajnika przed Eldar gdy mowa tu o caej rasie).

W znacznie pniejszym materiale (wci jednak sprzed WP) znajdujemy lanti (w liczbie mnogiej lantier) jako form czasownika lanta- "spada": LR, s. 56. Te formy rwnie zdaj si by perfektami bez augmentu, co pokazuje charakterystyczna kocwka -i. Co prawda Tolkien przetumaczy je jako "fell" (lanti nu huin "spady w cie", ari lantier "morza opady"), czyli jako zwyky czas przeszy, nie perfekt - "has / have fallen". Jednak pniej zauway, e "formy czasu przeszego i perfektu staway si coraz bardziej zblione do siebie w quenyi"(WJ, s. 366). Jeli to ma oznacza, e w quenyi czasami uywa si czasu perfekt tam gdzie normalnie znalazby si zwyky czas przeszy (w jzyku angielskim) to moemy wyjani "fell" zamiast "has / have fallen" jako potencjalne tumaczenie lanti/lantier. W SD, s. 310, gdzie Christopher Tolkien omawia pniejsza wersj tego tekstu, podaje on, e jego ojciec zmieni lantier na lantaner - najwyraniej zastpujc perfekt uyty jako czas przeszy na normalny czas przeszy. Jeli lantier, lp lanti moe by rozwaane jako forma czasu perfekt, potwierdzaoby to przypuszczenie, e samogoska rdzenia nie moe by wyduona przed zbitk spgosek (nie **lnti). W tym czasie Tolkien na pewno wprowadzi ju zasad wyduania samogosek w perfekcie; Pie Friel zawiera crier "zrobili". Ta forma czasownika car- "robi, tworzy" byaby kolejnym przykadem uycia czasu perfekt jak zwykego czasu przeszego sdzc po tumaczeniu ("made", nie "have made"). Skoro samogoska rdzenia ulega tu wydueniu to musimy wywnioskowa, e dzieje si to w lantier tylko i wycznie ze wzgldw fonologicznych: dugie samogoski nie s dozwolone przed zbitkami samogosek. - Moliwe, e brak augmentu w niektrych wczesnych rdach spowodowany by tym, e Tolkien po prostu go jeszcze nie wymyli. W stylu quenyi z czasw WP zalecabym alanti jako czas perfekt od lanta- i acri od car-. Jednake zacytowany ju przykad fri "umar, wygas" pochodzcy z tekstu pisanego po WP (MR, s. 250) zdaje si wskazywa, e nawet w quenyi z czasw WP dozwolone jest opuszczenie augmentu i pozostawienie formy czasu perfekt z kocwk -i oraz wyduon samogosk rdzenia (o ile nie wystpuje po niej zbitka spgosek). Moliwe, e formy te s bardziej powszechne w jzyku mwionym lub nieformalnym, a w przypadku poezji mona uywa ich dla zachowania rytmiki (jak vnier zamiast avnier w Namri, chocia Tolkien zmieni zdanie w 1966 r. i wprowadzi pena form). W wiczeniach do kursu wszystkie formy czasu perfekt zawieraj przedrostki. Czasowniki zaczynajce si na samogosk: Czasowniki zaczynajce si na samogosk sprawiaj niejaki problem. W przypadku, gdy czasownik posiada przedrostek zaczynajcy si na samogosk, augment mona umieci pomidzy przedrostkiem a rdzeniem czasownika. Na przykad czasownik enyal- "pamita / wspomina" to dosownie en-yal- "ponownie-wzywa", gdzie yal- a nie enjest podstawowym rdzeniem czasownika z samogoska rdzenia. W takim

przypadku mona przypuszcza, e forma czasu perfekt brzmiaaby enayli. Ale niektre czasowniki zaczynaj si na samogosk, nawet jeli nie posiadaj adnych przedrostkw. Na przykad anta- "dawa". Tutaj pierwsza samogoska jest jednoczenie samogosk rdzenia, przed ktr nie znajduje si adna spgoska. Czasownik z rdzeniem na A moe te mie przedrostek, ktry jest identyczny z samogoska rdzenia, np.: onot- "(po)liczy" (utworzone od not"oblicza" i przedrostka o- "razem", std onot- oznacza dosownie "liczy razem"). Jeszcze inne czasowniki maj ju przedrostek w postaci samogoski rdzenia, w celu wzmocnienia znaczenia, np.: atalta- "zaamywa si, zapada" (od czas. talta- o mniej surowym znaczeniu "opada, zelizgiwa si"). We wszystkich tych przypadkach raczej trudno uy samogoski rdzenia jako augmentu. Nie moe powsta a'anti "dawa", o'onti "liczy", a'atalti "zapad si". C wic pocz? Jedno ze znanych przypuszcze mwi, e w takich przypadkach caa pierwsza sylaba jest powtrzona. Powstaoby wic co w stylu ananti (antanti?) od anta- "dawa", itp. Publikacja Vinyar Tengwar #41 w lipcu 2000 r. prawie potwierdzia t teori. Okazao si, e w jednym z pniejszych tekstw Tolkien wymieni orri jako czas perfekt od ora- "skania" (VT41, s. 13, 18; waciwie forma ta nie jest nazwana tam czasem perfekt, ale czyme innym moe by?). Zauwamy, e caa pierwsza sylaba (or-) jest powtrzona. Przez to unikamy niezrcznej formy **o'ri. W orri powtrzona spgoska r oddziela przedrostek od samogoski rdzenia. Piknie - tyle, e po napisaniu ten formy Tolkien j skreli! Czy dlatego, e uzna j za niepoprawn, czy te dlatego, e nie mia akurat wtedy ochoty rozpatrywa formy perfekt tego czasownika, nie wiadomo. Poniewa nie wiemy dokadnie jak tworzy formy czasu perfekt od czasownikw zaczynajcych si na samogosk, uniknito takowych w wiczeniach do kursu. Ale skoro dozwolone s formy bez augmentu, mona go po prostu omin w przypadku takich czasownikw: anta- "dawa" - anti "da", onot- "policzy" - onti "policzy" (chocia to jest w tym przypadku rwnie czas perfekt od not- "liczy"!), itd. Po tym, jak Tolkien porzuci form orri, napisa ori. Czy byo to zastpienie wczeniejszej formy form bez przedrostka? Jeli tak, to oczekiwa naleao raczej ri z duga samogosk, ori bardziej pasowaoby do innej formy tego czasownika (gerundium, ktre omwimy pniej). Warto to jednak zapamita. Zanim poegnamy si z czasem perfekt musimy skomentowa jeszcze dosy dziwna form, ktra pojawia si w Silmarillionie, w rozdziale 20. Znajdujemy tam okrzyk utlie'n aur, przetumaczony "nadszed dzie" ("the day has come"). Utlie (utli) to oczywicie forma perfekt od tul"przychodzi". Jednak dodane 'n jest zagadkowe. Co robi tu ta dodatkowa spgoska? Forma utlie'n przypomina utlien "(ja) przybyem" z Deklaracji

Elendila, ale tutaj -n jest kocwk zaimkow 1. osoby liczby pojedynczej, "ja" (patrz kolejna cz lekcji). Taka kocwka nie ma prawa istnie w utlie'n, gdy nie wskazuje na to w aden sposb tumaczenie. Apostrof ' przed n moe wskazywa te na inn wymow; by moe w utlie'n kocowa spgoska powinna by czytana jak osobna sylaba. Moliwe, e n dodane jest tylko ze wzgldu na wymow, w celu uniknicia trzech samogosek wymawianych pod rzd (jako e nastpny wyraz rwnie zaczyna si na samogosk; jeli potraktujemy dyftong au w aur jako dwie samogoski, byy to nawet cztery samogoski w jednym cigu). Czy jeli perfekt koczy si na -i, a po nim wystpuj wyrazy zaczynajce si na samogosk, mamy zawsze dodawa na kocu 'n aby unikn zbyt wielu samogosek nastpujcych po sobie? Uyem tego systemu w co najmniej jednym wasnym utworze, ale taka konkluzja jest bardzo niepewna. W wiczeniach to 'n nigdy nie wystpuje. Niektrzy myl nawet, e jest to alternatywa dla rodzajnika (ktry normalnie wystpuje jako i). Tolkien przetumaczy to wyraenie z rodzajnikiem "the day". Std utlie'n aur = ?utli en aur lub ?utli in aur "has-come the day"??? (O moliwym przykadzie uycia rodzajnika in napisane jest w PM, s. 395). Pozostaje nam tylko mie nadzieje, e przysze publikacje rzuc na t spraw troch wiata. Warto zauway, e Christopher Gilson, ktry ma dostp do niepublikowanych materiaw Tolkiena popiera interpretacj n jako "the". ZAIMKI Czas wprowadzi jeden z najbardziej ekonomicznych mechanizmw w jzyku: zaimki. (Jeli wiesz doskonale czym s zaimki i znasz trzy rne "osoby", na ktre si je dzieli, przejd od razu do miejsca, gdzie wida czerwony napis quenya. Nie chcemy marnowa twojego czasu!) Sama nazwa zaimek zdradza ju co nieco; znaczy ona po prostu "za imi (zamiast imienia)". Zaimki to sowa (lub kocwki), ktre zastpuj rzeczownik. Czsto odnosz si do rzeczownika, o ktrym ju wczeniej wspomniano. Dziki temu nie trzeba cigle powtarza tego samego rzeczownika. Zaimki to swego rodzaju skrty, ktre ratuj przed nud w jzyku. Dziki zaimkom moemy utrzymywa konwersacj nie muszc cigle wymie tego samego rzeczownika. Zamiast mwi np. "grupa osb, ktr wspomnielimy", "ludzie, o ktrych wanie rozmawiamy" mwimy po prostu oni. A wyobramy sobie, jak wygldaoby mwienie bez zaimka ja. Zwroty takie jak "ta osoba" czy "ten kto teraz mwi" mogyby znudzi si byskawicznie. Istnieje kilka rodzajw zaimkw (nawet pytajcych, takich jak "kto"), ale najczciej uywane s zaimki osobowe, ktrymi si tu zajmiemy. Dzieli si je na trzy rne "osoby": OSOBA PIERWSZA: lp ja (mnie, mj, moja, moje), lm my (nas, nasz, nasza, nasze)

 OSOBA DRUGA: lp ty (cie/ciebie, twj, twoja, twoje), lm wy (was, wasz, wasza, wasze) OSOBA TRZECIA: lp on/ona/ono (jego/j/jego, jego/jej/jego), lm oni (ich) Podczas gdy ten koncept trzech "osb" jest niemale uniwersalny we wszystkich jzykach wiata, w rnych jzykach istniej rozmaite inne rozrnienia w tablicach zaimkowych. System ten nie musi by te symetryczny - w kadym razie nie w jzyku angielskim. Angielskie zaimki zazwyczaj zachowuj rozrnienie midzy liczb pojedyncz a mnog, ale rnica ta jest pominita w drugiej osobie, gdzie you uywane jest zarwno w znaczeniu "ty" jak i "wy". W przeciwiestwie do jzyka polskiego i angielskiego jzyk fiski (ktry by inspiracj dla Tolkiena przy tworzeniu quenyi) posiada tylko jedno sowo (hn), ktre znaczy zarwno "on" jak i "ona". Finowie wietnie radz sobie bez rozrniania tego zaimka na rodzaj eski i mski. Z kolei w jzyku hebrajskim nie wystarcz dwa zaimki na rozrnienie rodzaju. Posiada on take dwa rne zaimki dla drugiej osoby (inne sowo, gdy mwisz "ty" do kobiety (atta) i inne, gdy do mczyzny (att). Rwnie w trzeciej osobie liczby mnogiej wystpuj dwa rne zwroty: hem jeli mwimy o grupie mczyzn (jak w polskim oni) i henna [nowoczesne hen], (polskie one). Jeli natomiast mamy do czynienia z grup "mieszan" to uywa si hen (polskie oni). Jak ma si do tego wszystkiego quenya? Jakie zaimki osobowe wedug Tolkiena wymylili Elfowie? Ciko powiedzie tu co pewnego. Nawet teraz, gdy ogromna ilo materiau jest wci niedostpna dla badaczy, mona miao powiedzie, e system wymylony przez Tolkiena by raczej mao "stabilny" - prawdopodobnie bardziej nawet ni jakiekolwiek inne jego lingwistyczne konstrukcje. System zaimkw by wiele razy przez Tolkiena zmieniany i niektrzy uwaaj, e nigdy nie ustali on dokadnie wszystkich szczegw. (Osobicie sdz jednak, e zrobi to - problem w tym, e robi to zbyt czsto!). Wiemy, e system Tolkiena posiada kilka rozrnie nie spotykanych w angielskim i polskim. Tak samo jak istnieje liczba podwjna, istnieje te przynajmniej kilka zaimkw w tej formie. I tak w pierwszej osobie mamy nie tylko "ja" i "my" ale rwnie form podwjn "ty i ja (nas dwoje)". Istnieje rwnie rozrnienie w liczbie mnogiej pierwszej osoby "my", zalenie od tego czy grupa do ktrej si zwraca naley do "my" czy nie. Z drugiej strony quenya nie zawsze odrnia pomidzy "on", "ona", czy "ono", moe je obejmowa jeden zaimek. W cigu tego kursu omwimy rne czci tablicy zaimkw i zwizane z nimi tajemnice, a take powrcimy do szczeglnych rozrnie zaimkowych w quenyi. Od razu jednak poznamy kilka zaimkw. Jedno naley zapamita od pocztku - w quenyi osoby najczciej wyraane s przez kocwki czasownikw. (Tam, gdzie quenya posiada zaimek

jako osobne sowo, jest on czsto emfatyczny - wrcimy do tego tematu pniej). W kocwce Namri znajdujemy sowo hiruvaly, przetumaczone "znajdziesz" ("thou shalt find"). Hiruva to oczywicie forma czasu przyszego od hir- "znajdowa". To hiruva "znajdzie" pojawia si tu z kocwk zaimkow -ly oznaczajc podmiot czasownika. Kocwka ta naley do drugiej osoby i oznacza "ty". Std hiruvaly = "znajdziesz". Przyrostek -ly moe by dodany do kadego czasownika, wskazujc, e jego podmiot to "ty". I tutaj ju pojawia si Pierwsza Niejasno, czsta sytuacja przy omawianiu zaimkw quenejskich. Nie wiadomo dokadnie, czy ta kocwka oznacza tylko liczb pojedyncz, czy te rwnie liczb mnog. W Namri jest to liczba pojedyncza. W jednym ze swoich porzuconych tekstw do dodatkw do WP Tolkien napisa, e Elfowie nie rozrniali zaimkw w drugiej osobie dla liczby pojedynczej i mnogiej: "Wszystkie te jzyki (...) nie wyrniay, albo nie wyrniay pocztkowo, osobnych form dla liczby pojedynczej i mnogiej. Posiaday natomiast form poufa i grzecznociow." (PM, s. 42-43). Kocwka -ly, uyta przez Galadriel zwracajc si do Froda, ktry by dla niej osoba obc, zdaje si by wic form grzecznociow. W Namri jest to uyte w liczbie pojedynczej, adresatem jest tylko jedna osoba, ale wedug PM, s. 42-43 moe to rwnie by liczba mnoga. Tak wic, gdyby wszyscy czonkowie druyny znali queny, wci nie byliby w stanie rozrni, czy Galadriela mwi tylko do Froda czy do wszystkich. Jednake w eseju Quendi i Eldar, napisanym okoo dekad po publikacji WP, Tolkien ujawni istnienie osobnych zaimkw dla pojedynczego "ty" i mnogiego "wy" (WJ, s. 364). Odnosi si tu do "skrconych kocwek drugiej osoby ", -t dla liczby pojedynczej i -l dla liczby mnogiej. To -l mogo by skrcona form od -ly, ktre w takim ukadzie musi rwnie odnosi si do liczby mnogiej. Jednak w Namri jest to liczba pojedyncza, gdy wyranie wskazuje na to tumaczenie. Skrcona wersja kocwki jest take udokumentowana w hamil "you judge" ("oceniasz / oceniacie") (VT42, s. 33), i to mona te uzna za liczb pojedyncz, cho kontekst nie wskazuje na to jednoznacznie. Zdaje si, e w drugiej poowie lat pidziesitych Tolkien ponownie rozwaa system zaimkw. Tekst z dodatkw do WP, mwicy o nie rozrnianiu przez Elfw zaimka drugiej osoby w liczbie mnogiej i pojedynczej nie trafi do opublikowanej wersji WP. Dlatego nie jestemy od niego uzalenieni. (Kiedykolwiek stykamy si z materiaem wydanym pomiertnie nigdy nie moemy by pewni czy informacje w nim zawarte s cakiem "kanoniczne". Autor mg zawsze zmieni zdanie i czsto to robi, zwaszcza w kwestii jzykw.) Tolkien najwyraniej odkry, e quenya posiada osobne zaimki dla liczby pojedynczej i mnogiej drugiej osoby. By moe ten nowy pomys (z okoo 1980 roku) przewidywa: -ly i krtszy wariant -l poprawnie uywane jako "wy", ale rwnie jako forma grzecznociowa liczby pojedynczej, dlatego znalaz si w Namri. Idea zwracania si do pojedynczej osoby w liczbie mnogiej ma

wyraa szacunek. Podobne sytuacje mona znale w innych jzykach. (Poprzednia brytyjska premier uywaa takiego systemu, mwic o sobie "my" zamiast "ja", aby podkreli rang swojej osoby. Oczywicie krlowie uywali tego systemu przez wieki - a nawet autor tego kursu czsto odnosi si do siebie jako "my"! Ale chodzi tu bardziej o wczenie w to "my" czytelnika, tak aby cakiem niezasuenie przypisa mu zasug stopniowego rozwikywania gramatyki quenejskiej, czego si tu podejmujemy.) Wracajc do quenejskiego "ty" i "wy" Matthew Skala napisa na licie Elfling (4 stycznia, 2001 roku): "Ty" ("thou") jest drug osob liczby pojedynczej, a "wy" ("you") mnogiej, z zastrzeeniem, e w jzyku formalnym uywa si liczby mnogiej ze wzgldw grzecznociowych, nawet jeli zwraca si do pojedynczej osoby. Podobnie z francuskim "tu" (pojedyncze, nieformalne) i "vous" (mnogie, formalne). W angielskim standardem stao si uywanie tej samej formy "you" dla obu liczb. Ale to jest innowacja. Jeszcze jakie 100-200 lat temu Anglicy uywali normalnie "thou" ("ty") w jzyku nieformalnym. Dziwna dzisiejsza sytuacja spowodowana jest zmian historyczn, wikszo z nas uznaje "thou" za form grzecznociow, uywan np. w Biblii (...) i jeli kto jej dzi uywa brzmi bardzo formalnie i grzecznociowo. Znaczenie formalnoci/grzecznoci zostao tu odwrcone. Moliwe, e quenejskie -ly lub -l odpowiada oryginalnemu "you" w angielskim przed zmian, jak opisuje tu Skala - ale z powodu tej zmiany -l(y) uywane jako grzecznociowa liczba pojedyncza mona tumaczy jako "thou" ("ty"), tak jak to Tolkien przetumaczy w WP. Podsumowujc: kocwka -l(y) moe z pewnoci by uywana jako "ty" w lp i jest to prawdopodobnie forma grzecznociowa / kurtuazyjna a nie poufaa / zaya. By moe -l(y) obejmuje rwnie "wy", moe by to nawet jego waciwe znaczenie, ale tu sprawy staj si nieco niejasne. Tolkien prawdopodobnie zmienia zdanie w t i z powrotem na temat tych szczegw. W poniszych wiczeniach uywaem po prostu neutralnego "ty" jako odpowiednika -l(y). W ten sposb nie mona popeni bdu.
UAKTUALNIENIE, luty 2002: Amen! Od kiedy napisaem powyszy fragment pojawiy si nowe informacje. Wedug VT43, s. 36 quenya (a przynajmniej jedna z jej wersji) ma -ly jako kocwk dla "ty" w liczbie pojedynczej, a kocwk dla "wy" w liczbie mnogiej jest -ll. Tak wic kiedy Tolkien wskazywa na -l jako na "skrcony" przyrostek dla "wy", czy mia na myli skrcon form -ll? Oczywicie -l wci zdaje si by "ty" w liczbie pojedynczej w przykadzie hamil "sdzisz". Czy kocwki -ly dla liczby pojedynczej i -ll dla mnogiej maj tak sam form skrcon -l, ktra obejmuje zarwno "ty" jak i "wy", podobnie jak angielskie "you"? Czy Tolkien zawsze traktowa -ly jako kocwk "ty", czy moga ona by uywana rwnie w znaczeniu "wy"? Jedynym pozostajcym kanonicznym "faktem" w zmieniajcym si wirze koncepcji jest to, e kocwka -ly (skrcona do -l) moe by tumaczona jako "wy" lub "ty". Piszcy, ktrzy chc uy wyranie "wy" w liczbie mnogiej mog rozway uycie tu -ll, ale w wiczeniach do tego kursu uywaem tylko -l(y). Nie mona popeni bdu, doprawdy...

Zagbilimy si jednak od razu w drug osob; powrmy wic teraz do pierwszej. W pierwszej osobie liczby pojedynczej sprawy s na szczcie jasne jak soce (niemale). Zaimek "ja" najczciej reprezentowany jest przez kocwk -n. (Lingwici zauwayli, e w jzykach wiata termin "ja, mnie" niezwykle czsto zawiera dwiki nosowe takie jak N i M. Jakiekolwiek subtelne cechy ludzkie psychologii kryj si za tym fenomenem, Tolkien chyba lubi ten zwizek i wczy go do kilku swoich jzykw. Por. sindariskie im = "ja".) Zauwamy, jak kocwka -n dodawana jest do czasownikw utli (perfekt od tul- "przychodzi") i maruva (czas przyszy od mar"zamieszkiwa") w Wypowiedzi Elendila: Et Erello Endorenna utlien = "zza Wielkiego Morza przybyem do rdziemia" Sinom maruvan = "tu pozostan" Jednak kocwka -n "ja" wystpuje rwnie w duszym wariancie -ny. (Jak napisaem wyej, -ly "ty" ma krtszy wariant -l; -ny i -n s wic analogiczne.) Ten duszy wariant wida w wyrazie, ktry omawialimy ju w tej lekcji, w formie utvienyes! "znalazem je!" - wykrzyknieniu Aragorna przy znalezieniu sadzonki Biaego Drzewa. Wyraz utvi, najwyraniej perfekt od czasownika tuv- "znale", wystpuje tu z dwoma kocwkami zaimkowymi. Pierwsza z nich, -ny "ja" okrela podmiot zdania: "Utvie+ny "znalaz+em". Jednak po -ny mamy jeszcze jedn kocwk, przyrostek trzeciej osoby liczby pojedynczej -s "je" Std cae zdanie z orzeczeniem, podmiotem i dopenieniem zoone jest w jedno sowo: utvienyes = "znalazem je".
UWAGA: Zauwamy, e zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi, kocowe - traci dierez kiedy dodaje si do niego kocwk i nie jest ju na ostatniej pozycji: utvi + -ny = utvieny a nie utviny, a dodanie -s do utvieny rwnie powoduje powstanie utvienyes a nie utvienys. Jest to jedynie kwestia ortografii.

Moe okreli tak zasad gramatyczn: jeli czasownik ma otrzyma dwie kocwki zaimkowe, jedn okrelajc podmiot a drug - dopenienie, kocwka podmiotu doczana jest jako pierwsza a dopenienia jako druga. W opublikowanych materiaach znajduj si jeszcze dwa czy trzy przykady na to poza utvienyes. Oczywistym jest dlaczego preferowana jest tu duga forma -nye-. Podczas gdy utvien dobrze nadaje si na "znalazem", kocwka dopenieniowa -s "je" nie mogaby by dodana do krtkiej kocwki -n, gdy **utviens nie jest moliwym sowem quenejskim. Moemy wic sformuowa kolejn zasad: duga forma -ny (-nye-), a nie krtka -n musi by uyta jako "ja" jeli wystpuje po niej jeszcze jaka kocwka zaimkowa. (Podobnie dla "ty" trzeba uy dugiej kocwki -ly [-lye-], a nie krtkiej -l, jeli dodaje si inn

kocwk zaimkow: "Znalaze" mogoby brzmie utviel lub utviely, ale "znalaze je" musi brzmie utvielyes, gdy **utviels nie jest moliwe.) Duga kocwka -ny moe si jednak pojawi rwnie wtedy, gdy nie ma po niej kocwki dopenieniowej (podobnie jak duga forma -ly "ty", por. hiruvaly "odnajdziesz" w Namri). Forma linduvany "bd piewa" pojawia si na stronie tytuowej francuskiego dwujzycznego wydania Przygd Toma Bombadila z roku 1975 (ISBN 2-264-00913-6). Strona ta jest reprodukcj rkopisu Tolkiena, zawierajcego rne notatki jzykowe. (Taum Santoski analizujc te notatki w magazynie Beyond Bree z padziernika 1985 r. odczyta t form jako "linduvanya" - ale jak zauway Carl F. Hostetter, Tolkien prawdopodobnie mia na myli "linduvanye". Tolkien umia przepiknie kaligrafowa, ale jego zwyczajne pismo jest czsto wielkim wyzwaniem dla redaktorw!) O ile nie nastpuje po niej adna kolejna kocwka zaimkowa, jest najprawdopodobniej zupenie opcjonalne czy wybierzemy dug kocwk -ny czy krtk -n. Mamy dug kocwk w linduvany "bd piewa", ale Wypowied Elendila zawiera krtk kocwk w maruvan "zamieszkam". Niewtpliwie te przykady mona by wymiesza tworzc linduvan, maruvany o dokadnie tym samym znaczeniu. Wydaje si jednak, e krtka kocwka -n jest o wiele popularniejsza ni dugie -ny. Natknlimy si ju na to -n doczone do kilku czasownikw, jak polin "umiem" czy tirin "obserwuj" w poprzedniej lekcji. Tolkien bardzo czsto podawa czasowniki pierwotne w tej postaci, wymieniajc je w formie aorystu pierwszej osoby (z zachowanym -i-, gdy wystpuje po nim kocwka, a zatem nie jest ono w pozycji kocowej i nie zmienia si w -). Przykad tirin znajduje si akurat w Etymologiach (haso TIR), ale w tym przypadku przykadw jest akurat mnstwo: carin "robi, buduj" (haso KAR),. lirin "piewam" (GLIR) albo "intonuj" (LIR1), nutin "wi" (NUT), nyarin "opowiadam" NAR2), rerin "siej" (RED), serin "odpoczywam" (SED), sucin "pij" (SUK), tamin "stukam" (TAM), tucin "cign" (TUK), tulin "przychodz" (TUL), turin "dzier" (TUR), tyavin "smakuj" (KYAP), vilin "lec" (WIL), umin "nie robi" (UGU/UMU). Forma polin "umiem" (VT41, s. 6) jest jednym z kilku przykadw ze rde z czasw po WP. Prawdopodobnie nie byoby tu bdem uywanie dugiej kocwki -ny (np. poliny), ale -n jest najpopularniejsz kocwk w opublikowanych materiaach. Szczeglnie jednak w przypadku poezji wygodnie jest mc wybiera midzy dug a krtk kocwk zaimkow, przy czym mona doda albo odj sylab jeli wymaga tego metrum. Zauwamy take, e kocwka -ny, podobnie jak -ly "ty" powoduje padanie akcentu na sylab poprzedzajc kocwk, gdy ny i ly licz si tu jako zbitki spgosek. Por. zasady akcentowania wyoone w lekcji pierwszej. Jeli hiruvany "znajd" (z akcentem na a) nie brzmi dobrze w wierszu, mona zawsze uy formy hiruvan i przesun akcent na i w pierwszej sylabie. (Ponownie moemy mie ten sam system w drugiej osobie: jest jak najbardziej

moliwe, e w Namri Tolkien napisa hiruvaly zamiast krtkiego hiruval poniewa pasuje to lepiej to poetyckiego metrum.) Jeli chodzi o kocwk -s znaczc "je" pojawiajc si w dopenieniu utvienyes "znalazem je", wyglda na to, e moe by ona rwnie uywana jako podmiot "ono". Przykadowo, jeli polin to "umiem", musimy zaoy, e "umie" brzmiaoby polis. Jednak kocwka -s wprowadza nas w trzeci osob z osobnym zestawem tajemnic, ktre pozostawimy sobie na pniej (lekcj 15). W poniszych wiczeniach -s uywane jest tak samo jak w przykadzie utvienyes: doczane do innych kocwek zaimkowych aby okreli dopenienie czasownika (podobnie jak pierwsza doczona kocwka okrela podmiot). Podsumowanie lekcji smej: Quenejski czas perfekt tworzony jest przez dodanie kocwki -i do rdzenia czasownika (jeli rdze koczy si na samogosk, najwyraniej jest ona pomijana przed dodaniem -i; czasowniki na ya trac ca t kocwk). Samogoska rdzenia jest wyduana, o ile nie wystpuje po niej zbitka spgosek. Zazwyczaj jest te powtarzana jako augment - przedrostek przed czasownikiem (ric- "skrca" i ircie "skrci", hanya- "rozumie" i ahny "zrozumia"). Jednak w opublikowanych materiaach pojawiaj si formy perfektu bez augmentu (na przykad fri zamiast ifri jako "zmar"), tak wic moe by dozwolone opuszczenie augmentu i wci powstaje poprawny perfekt. Jest do niejasne jak docza si augment do czasownikw zaczynajcych si na samogosk. - Quenejskie zaimki przyjmuj zazwyczaj form kocwek, a nie osobnych sw. Wrd tych kocwek zaimkowych mamy -n albo -ny "ja", -l albo -ly "ty" i -s "ono". Dwie kocwki zaimkowe mog by dodane do jednego czasownika, przy czym pierwsza z nich okrela podmiot zdania, a druga dopenienie. SOWNICZEK otso "siedem" seldo "chopiec" (waciwie Tolkien nie poda tumaczenia, ale wyraz ten podany jest w
kontekcie omawiania quenejskich wyrazw okrelajcych "dziecko", a seldo zdaje si by form msk. Patrz haso SEL-D- w Etymologiach.)

ml "niewolnik" an "poniewa" tul- czasownik "przychodzi" lanta- czas. "spada" nurta- czas. "kry" (por. Nurtal Valinreva albo "Ukrycie Valinoru" wspomniane w
Silmarillionie)

lerya- czas. "uwolni" metya- czas. "skoczy" roita- czas. "ciga" laita- czas. "bogosawi, chwali" imb przyimek "pomidzy"

WICZENIA 1. Przetumacz na polski (powicz przy okazji sownictwo - poza liczebnikiem otso i kocwkami zaimkowymi, przykady A-H zawieraj tylko wyrazy, ktre powinno si ju pamita z poprzednich lekcji): A. I nr ihri i harma. B. I rvi amtier i hrv. C. I aran utulti i tri. D. I nissi ecendier i parma. E. I ma tri ampi i otso Naucor. F. Etciely otso parmar. G. Equtien. H. Ecnielyes. 2. Przetumacz na queny (w przykadach I-P zastosuj czas perfekt): I. Mczyzna przyszed. J. Siedmiu Krasnoludw zjado. K. Chopcy zobaczyli lwa midzy drzewami. L. Szeciu Elfw cigao siedmiu Krasnoludw M. Krasnolud ukry skarb. N. Wychwalaem krla, gdy krl uwolni wszystkich niewolnikw. O. Upade, a ja to widziaem. P. Zakoczyem to.