LEKCJA DZIESITA

Przyswki. Kocwki zaimkowe -nt i -t. Bezokoliczniki z zaimkami w dopenieniu. Czas przeszy nieprzechodnich czasownikw na -ya. Imiesowy bierne.
PRZYSWKI Przyswki to czci mowy uywane do przekazania "dodatkowych informacji" w zdaniu. Typowe zdanie zawiera informacj o tym, kto co robi (komu), czyli podmiot, orzeczenie i w razie potrzeby dopenienie. Lecz mona rwnie wtrci informacj o tym, kiedy, gdzie albo w jaki sposb zachodzi czynno. W tym miejscu na scen wchodz przyswki. W wielu przypadkach przyswki s dla czasownikw tym, czym przymiotniki dla rzeczownikw. Tak jak przymiotnik moe opisywa rzeczownik, tak przyswek okrela charakter czynnoci okrelonej w zdaniu przez czasownik. W zdaniu "Odeszli szybko" drugie sowo jest przyswkiem opisujcym jak czyli w jaki sposb "odeszli". Jeli powiemy "Ona teraz piewa" swko "teraz" bdzie przyswkiem odpowiadajcym na pytanie kiedy zachodzi dana czynno. A jeli powiemy "robili to tam", sowo "tam" to przyswek mwicy gdzie miaa miejsce ta czynno. Niektre przyswki mona nazwa "podstawowymi", gdy nie pochodz one od adnej innej czci mowy. Rozwamy polski przyswek "teraz" i jego quenejski odpowiednik s - adnego z nich nie da si dalej analizowa. Lecz wiele polskich przyswkw nie jest w ten sposb "podstawowych". Wyranie wywodz si one od przymiotnikw, jak w podanym wyej przykadzie: przyswek "szybko" oparty jest na przymiotniku "szybki". Wielki Polski Przyswkotwrca to kocwki -o i -(i)e, ktrymi w zasadzie zastpi mona kocwk kadego przymiotnika, zmieniajc go w przyswek (jak w parach gboki/gboko, ostateczny/ostatecznie, wielki/wielce, wysoki/wysoko, szybki/szybko i wiele, wiele innych). Jako e mamy jedynie garstk sw, ktre Tolkien jednoznacznie okreli jako przyswki, za to mnstwo przymiotnikw, dobrze byoby, gdyby udao nam si odnale quenejskiego "twrc przyswkw" takiego jak polskie -o, -(i)e. Moglibymy wtedy wywodzi wasne quenejskie przyswki. By moe znamy tak kocwk quenejsk. Pojawia si ona w WP jako cz Pochway na Kormallen (tom 3, Ksiga Szsta, rozdzia IV: "Na Polach Kormallen"). Czci tej pochway, ktr otrzymuj Powiernicy Piercienia s dwa sowa andav laituvalmet, tumaczone jako "dugo bdziemy ich wychwala" w Listach, s. 460. Mamy tu przyswek andav "dugo". Wiemy, e quenejski przymiotnik "dugi" brzmi anda (por. sindariskie and jak w And+duin = Anduin "Duga Rzeka"). Wyglda zatem na to, e przymiotnik ten zosta zmieniony w przyswek przez dodanie kocwki -v (prawdopodobnie zwizanej z quenejskim przyimkiem ve "jak"). Jeli wic alta to "wielki", czy

moemy uy altav jako "wielce"? Jako, e tulca to wyraz oznaczajcy "twardy", czy "twardo" to tulcav? Wiedzc, e saila oznacza "mdry", czy moemy zaoy, e sailav to dopuszczalne sowo na "mdrze"? Oglnie mwic, sdz, e takie formacje s moliwe, chocia potencja zastosowa kocwki -v moe nie by cakiem nieograniczony. Quenejski przymiotnik "dobry" to mra, mona zastanawia si, czy mrav jako "dobrze" nie brzmiaoby dziwacznie (jak na przykad regularne "goodly" od angielskiego "good"; przyswek podstawowy vand wystpuje w najwczeniejszych materiaach "qenejskich" [QL, s. 99], czy jest on aktualny w quenyi z czasw WP, jakie czterdzieci lat pniej nie sposb powiedzie). Tak jak anda "dugi", ogromna wikszo quenejskich przymiotnikw koczy si na -a. Przymiotniki z rzadsz kocwk - praktycznie we wszystkich przypadkach wywodz si z praelfickich form na -i, ktra to samogoska pozostawaa niezmieniona przed kocwk lub w zoeniach porwnaj mor "ciemny, czarny" ze zoeniem Moriquendi "Ciemni Elfowie". Musimy zaoy, e pocztkowa warto samogoski byaby rwnie preferowana przed kocwk przyswkow -v - jeli wic sprbujemy wywie przyswek "mrocznie" od mor, powinien on zapewne brzmie moriv a nie morev. Waciwie niewiele z przymiotnikw na - moe mie odpowiadajce im przyswki - w wikszoci przypadkw okrelaj one kolory. Prawdopodobnie moemy mie muss/mussiv "mikki/mikko", nind/nindiv "cienki/cienko" oraz ring/ringiv "zimny/zimno" (ale w pniejszym rdle sowo "zimny" wystpuje jako ringa a nie ring, a wtedy przyswek brzmiaby po prostu ringav). Niejasne jest jak kocwka -v miaaby by dodawana do przymiotnikw na -n. Przymiotnik melin "drogi" (nie myli z podobnie brzmicym aorystem pierwszej osoby "kocham") mgby mie odpowiadajcy mu przyswek melinv "drogo", gdy chocia nv nie wystpuje w jednolitych wyrazach, moliwy jest w quenejskich zoeniach (por. tytu Aragorna Envinyatar "Odnowiciel", gdzie en- = "od-, ponownie"). Z drugiej strony, jeli kocwka -v jest powizana z przyimkiem ve "jak", oba z nich prawdopodobnie pochodz od praelfickiego be. Moglibymy wic powiedzie, e pierwotne melin-be stao si w quenyi melimb. Z jeszcze innej strony , przymiotniki na -in zdaj si by skrconymi formami z -ina, a wtedy mona by mwi, e to a pozostaje zachowane przed kocwk. Std "drogo" brzmiaoby melinav (Powiedziabym tu - zapomnijmy o melin i zabierzmy si za melda lub moina, ktre rwnie znacz "drogi". Wtedy moemy po prostu mie meldav i moinav!) Przynajmniej w jzyku polskim przyswek nie musi opisywa czynnoci. Mona go rwnie uy do modyfikowania znaczenia przymiotnika (lub nawet do opisania innego przyswka). Jest to rodzaj meta-opisu, jednego wyrazu opisowego opisujcego drugi. Nie wiadomo czy przyswki quenejskie (a

konkretnie te zakoczone na -v) mona uy w ten sposb. Przykadowo wiedzc, e valaina to quenejski przymiotnik "boski", czy moemy powiedzie valainav vanya jako "bosko pikny"? Tolkien wymieni przyswek aqua "zupenie, cakowicie" (WJ, s. 392 - jest to przyswek "podstawowy" nie wywodzcy si od przymiotnika, w przeciwiestwie do polskich odpowiednikw pochodzcych od "zupeny, cakowity"). Wydaje si bardzo prawdopodobne, e to aqua moe modyfikowa przymiotniki, np. aqua mor "zupenie ciemny". Jeli nie, Tolkien powinien by nam to powiedzie! Mona zauway, e w pewnych wczesnych rdach Tolkien uywa przyswkw na -o a nie na -v. Przykadem tych drugich jest, jak wspomniaem wyej, andav od przymiotnika anda "dugi". Jednak istnieje pewne zdanie "qenejskie" tumaczone jako "Elfowie leeli dugo we nie nad Kovienni [pniejsze: Cuivienn]", patrz Vinya Tengwar #27. W tym zdaniu przyswek "dugo" wystpuje jako ando, nie andav. Dalsze przykady przyswkw na -o to ento "nastpnie" i rato "wkrtce" (Ze zdania "Arctic" cytowanego w Listach witego Mikoaja - najwyraniej formie "qenyi", cho wystpujcej w kontekcie nie majcym nic wsplnego z powan twrczoci literack Tolkiena). Moemy nawet doczy tu przyswek voro "wiecznie, cigle" z tak stosunkowo pnego rda jak Etymologie (haso BOR), cho w tym wyrazie kocowe -o moe by po prostu powtrzon i dodan samogosk rdzenia. Przykad ando "dugo" (nie myli z rzeczownikiem "brama"), ktry najwyraniej wywodzi si od przymiotnika anda, wskazuje na to, e kocwka -o moe by uyta do wywodzenia przyswkw od przymiotnikw. Czy moemy zatem mie (powiedzmy) tulco "twardo" od tulca "twardy", jako alternatyw do tulcav? Czy powinnimy raczej rozumie, e Tolkien do okresu WP odrzuci -o jako kocwk przyswkow? Jeli tak, -v wprowadzi jako zamian a nie alternatyw (zmieniajc ando w andav). Nie moemy powiedzie, czy -o jest wci prawomocn kocwk przyswkow w quenyi z czasw WP. Lecz przy wywodzeniu przyswkw od przymiotnikw zalecabym uywanie "bezpiecznej" (a w kadym razie bezpieczniejszej) kocwki -v. W poniszych wiczeniach nie uywaem -o, lecz jedynie -v. Z drugiej strony, na tym etapie nie ingerowabym w potwierdzone przyswki takie jak ento, rato, voro (zmieniajc je w ?entav itd.) Czy przyswki, tak jak przymiotniki, zgadzaj si pod wzgldem liczby? Sugerowano, e andav to waciwie przyswek mnogi, zgadzajcy si z czasownikiem w liczbie mnogiej (andav laituvalmet "dugo bdziemy ich wychwala" - zauwamy mnog kocwk osobow doczepion do czasownika). Jeli tak, to -v mogoby by mnog form pojedynczej kocwki przyswkowej -va, zupenie niepotwierdzonej. Zgodnie z tym systemem mielibymy takie warianty jak i nr lend andava "mczyzna podrowa

dugo" (przyswek pojedynczy odpowiadajcy czasownikowi w lp) i i neri lender andav "mczyni podrowali dugo" (mnogi przyswek do czasownika w liczbie mnogiej). Lecz jest to w 100% hipotetyczne. Mimo, e na tym etapie niczego nie mona wykluczy, skaniam si do zdania, e nie ma takich wariantw. Bardziej prawdopodobnie, e kocwka przyswkowa -v jest niezmienna, zwizana z przyswkiem ve "jak" jak wspomniaem wyej. Na koniec powinienem wspomnie, e niektre przyswki quenejskie wywodz si z innych czci mowy ni od przymiotnikw. W Namri mamy oial jako przyswek "na zawsze" (albo "wiecznie", jak mwi tumaczenie interlinearne z RGEO, s. 67). Ale Etymologie w hale OY wskazuj, e oial jest waciwie, albo pocztkowo rzeczownikiem znaczcym "wieczny okres" Najwyraniej rzeczownik ten uywany jest jak przyswek w Namri. Zwroty zawierajce przyimki bardzo czsto maj funkcj przyswkow, a czasami rozwin si z nich mog jednolite przyswki. W Przysidze Ciriona mamy tennoio jako kolejny wyraz quenejski znaczcy "na zawsze", ale w NO, s. 360 Tolkien wyjania, e jest to po prostu skrt dwch pocztkowo oddzielnych wyrazw - przyimka tenna "do, tak daleko jak" + oio "przez czas nieskoczony". Wreszcie mamy to, co okreliem ju jako "przyswki podstawowe", nie wywodzce si od adnych innych czci mowy. Aqua "zupenie" oraz s "teraz" wspomniane wyej to jedynie dwa przykady; moemy doda tu takie sowa jak amba "do gry", hya "daleko" (by moe haiya w formie z trzeciej Ery), oi "zawsze" i inne. KOCWKI ZAIMKOWE -NT I -T W lekcji smej wprowadzilimy trzy kocwki zaimkowe: -n albo dusze -ny jako "ja", -l albo dusze -ly jako "ty" oraz -s jako "ono". Oczywicie istnieje jednak wicej zaimkw i teraz sprbujemy zidentyfikowa kocwki zaimkowe dla trzeciej osoby liczby mnogiej: w podmiocie "oni" i w dopenieniu "ich". Przysiga Ciriona z NO, s. 257 zawiera sowo tiruvantes, w NO, s. 360 tumaczone jako "bd tego strzegli" Czasownik tir- "obserwowa, strzec", kocwka czasu przyszego -uva i kocwka zaimkowa -s "to" powinny by ju czytelnikom znane. Zostajemy zatem z -nte- jako elementem tumaczonym "oni". NO, s. 360 wyranie potwierdza, e -nt jest "kocwk trzeciej osoby liczby mnogiej, jeli podmiot nie zosta uprzednio podany". Jak wikszo krtkich uwag jzykowych Tolkiena, i ta wymaga pewnej egzegezy. Zakadam, e intencja Tolkiena by nastpujca: jeli zdanie ma podmiot w liczbie mnogiej, ktry by "uprzednio podany", wystpujcy przed czasownikiem, czasownik otrzyma tylko zwyk kocwk liczby mnogiej -r. (np. i neri matir apsa "mczyni jedz miso"). Lecz jeli nie ma podmiotu "wczeniej podanego", kocwk -r zastpuje -nt, znaczce "oni" - Matint apsa "oni

jedz miso". Najwyraniej kocwka ta wci moe by uyta, jeli podmiot wystpuje dalej w zdaniu. By moe moemy mie takie zdania jak matint apsa i neri "jedz miso mczyni". Przysiga Ciriona rwnie wymienia podmiot dalej w zdaniu (nai tiruvantes i hrar mahalmassen mi Nmen "Strzec jej bd wadcy zasiadajcy na tronach Zachodu".) Przysiga Ciriona pochodzi z czasw po WP, tak wic informacje zawarte w NO, s. 257, 360 najwyraniej miay by zgodne z WP. Jednak do odmienna kocwka zaimkowa "oni" wystpuje we wczesnych materiaach Tolkiena. W KZO1, s. 161 znajdujemy "qenejsk" form tulielto "nadeszli", zawierajc kocwk -lto "oni". Kocwka ta bya aktualna przynajmniej do czasw, kiedy Tolkien napisa Pie Friel, ktra zawiera formy crielto "zrobili" i antalto "dali" (LR, s. 72). Inn spraw jest, czy jest ona wana w quenyi z czasw WP. Kocwka -lto wyglda nieco dziwnie w porwnaniu z innymi znanymi kocwkami zaimkowymi. Z kocwek zaimkowych potwierdzonych w WP lub w okresie po nim wszystkie kocwki, tworzce osobn sylab kocz si na samogosk - (w sumie sze kocwek, jeli wliczymy rozwaane powyej -nt). Przyrostek -lto koczcy si na -o zdaje si tu nie pasowa (std niektrzy zmieniliby -lto na -lt w quenyi z czasw WP, cho nie ma adnych dowodw istnienia takiej kocwki). Skaniam si ku pogldowi, e Tolkien w kocu odrzuci zupenie t kocwk zastpujc j -nt. Wyraano opini, e -lto jest mimo wszystko aktualne. Niektrzy interpretuj uwag Tolkiena o uywaniu -nt " jeli podmiot nie zosta uprzednio podany " w sposb absolutny - nie wystarczy, aby podmiot nie by "wczeniej wspominany" w tym samym zdaniu, jak ja zaoyem. Oczywicie sowo "oni" w polskim zazwyczaj odnosi si do jakiej grupy wspomnianej wczeniej. Zgodnie z t radykaln interpretacj uwagi Tolkiena o -nt, ta kocwka zaimkowa nie moe by uyta do okrelenia jakiegokolwiek "oni" odnoszcego si do wspomnianej wczeniej grupy, nawet jeli byo to w zupenie innym zdaniu. Kocwka -nt mogaby wskazywa jedynie naprzd, na grup, ktra miaaby by zidentyfikowana pniej w tekcie lub zdaniu (jak w przypadku Przysigi Ciriona). "Oni" odnoszce si do innej grupy (wczeniej wspomnianej w innym zdaniu) wymagaoby innej kocwki, by moe -lto potwierdzonego we wczeniejszych rdach. Nie mog stwierdzi, e nie jest to moliwa interpretacja sw Tolkiena czy te dostpnych przykadw. Jednak wci mam ze przeczucia co do uywania kocwki -lto w quenyi z czasw WP. W zdaniach stworzonych na uytek tego kursu zignorowaem -lto zakadajc, e -nt uywane jest jako kocwka zaimkowa oznaczajca "oni" w sensie oglnym. Kiedy Tolkien mwi o -nt uywanym tylko do oznaczenia podmiotu nie wspominanego wczeniej, zakadam, e chodzi tu o nie wspominanie wczeniej w tym samym zdaniu (gdy jeli wystpi ju podmiot w liczbie mnogiej, czasownik otrzymuje jedynie normalny znacznik liczby mnogiej -r). Std moemy - prawdopodobnie -

otrzyma formy takie jak te, z -nt doczonym do rnych czasw pusta"koczy": Aoryst pustant "kocz" Czas teraniejszy pustant "kocz" Czas przeszy pustanent "koczyli" Czas przyszy pustuvant "skocz" Czas perfekt upustient "skoczyli" Jak wskazuje potwierdzony przykad tiruvantes = "oni bd go strzegli", druga kocwka zaimkowa oznaczajca dopenienie zdania moe by doczona do -nt (-nte-). To przenosi nas do kolejnego problemu - jeli -nt jest kocwk podmiotow "oni", jak brzmi odpowiadajca mu kocwka dopenieniowa "ich"? Rozwaajc powyej przyswki zacytowaem zdanie andav laituvalmet "dugo bdziemy ich wychwala" z WP. Wiedzc, e laituvalmet znaczy "bdziemy ich wychwala" moemy atwo wydzieli kocowe -t jako element tumaczony "ich". (Sprytny czytelnik wyizoluje rwnie kocwk zaimkow oznaczajc "my", ale j zostawimy sobie na pniej - waciwie quenya posiada kilka kocwek "my" o rnych odcieniach znacze.) Jak zwykle, sprawy nie s tu cakiem proste. Ci wychwalani w tym zdaniu to Frodo i Sam, dwie osoby. Niektrzy zaoyli zatem, e -t to podwjne "ich", sugerujc nawet, e laituvalmet mona by przekada jako "bdziemy obu [ich] wychwala". Ci, ktrzy stosuj si do tej teorii s zachceni faktem, e istnieje rwnie kocwka podwjna -t (jak w ciryat "dwa statki", patrz lekcja trzecia). Nie mona niczego tu wykluczy, lecz kocwka -t "ich" zdaje si cakiem dobrze pasowa do -nt "oni". Nie sdz, e -t byo wycznie kocwk podwjn, ale w kadym razie jest to jedna z kocwek, ktre mona przeoy "ich". Std musz by moliwe nastpujce formy: Tirnenyet = "Ja strzeg ich" Melinyet = "ja kocham ich" Hiruvanyet = "ja znajd ich" A nawet: Pustanentet = "oni ich zatrzymali" Prawdopodobnie odnosi si to do dwch oddzielnych grup. "Oni zatrzymali si" jest najpewniej wyraane w inny sposb (niestety nie wiemy jaki). BEZOKOLICZNIKI Z ZAIMKAMI W DOPENIENIU

Jak dotd okrelilimy dwie kocwki zaimkowe, ktrych mona uywa jako dopenienia w zdaniu, -s "ono" i -t "oni". Jak potwierdzaj dostpne przykady (tiruvantes "bd strzec" laituvalmet "bdziemy wychwala"), kocwki te mona doczepi do czasownika w formie osobowej za inn kocwk okrelajc podmiot. Co jednak z duszymi frazami czasownikowymi zawierajcymi bezokolicznik? Zacznijmy od zdania takiego jak i ml veryan cen i aran ar i tri, "niewolnik omieli si zobaczy krla i krlow". Mamy tu form osobow veryan "omieli si" + bezokolicznik "zobaczy". Teraz chcemy pozby si caej frazy "krla i krlow" zastpujc j zaimkiem w dopenieniu "ich", czyli "niewolnik omieli si ich zobaczy". (Zauwacie, e umylnie uoyem ten przykad tak, aby by zgodny z teori, e -t "ich" odnosi si jedynie do liczby podwjnej, chocia nie uwaam, by bya ona prawdziwa... niepotrzebne ryzyko jest - wanie - niepotrzebne.) Zatem gdzie doczepiamy kocwk -t? Oczywicie musi ona by doczona do bezokolicznika cen "zobaczy". Zatem cenet? Czy moe, jako e bezokolicznik cen stanowi praelfickie keni a pierwotne -i zmieniao si w - jedynie w pozycji kocowej, lepszym wyborem byoby cenit? Wic "niewolnik odway si zobaczy ich" = i ml veryan cenit, tak? Nie! W Vinyar Tengwar, #42 z lipca 2000 r. ujawniono, e bezokoliczniki czasownikw podstawowych tworzy si przez -ita jeli dodaje si do nich kocwki zaimkowe (waciwie przyrostek ten to tylko -ta-, ktre dodane do bezokolicznikw takich jak cen = ceni- daje cenita-). Tolkien w pewnych pnych notatkach (ok. 1969) odnosi si do "<<bezokolicznika>> oglnego (aorystowego) tworzonego przez dodanie -i (niezdolnego jako takiego do dodawania dalszych przyrostkw; z przyrostami zaimkowymi by to rdze aorystu); szczeglny bezokolicznik na -ita rnicy si w uyciu gwnie przez zdolno przyjmowania przyrostkw zaimkowych w dopenieniu" (VT41, s. 17). Dalej zacytowa on przykad carita "robi to" - bezokolicznik czasownika car"robi" z doczepion kocwk dopenieniow -s "to". Jak wspomniaem w poprzedniej lekcji, niejasne jest, czy odniesienie do bezokolicznika tworzonego przez "dodanie -i" oznacza, e istnieje wspczesny quenejski bezokolicznik o kocwce -i. Tolkien mg po prostu odnosi si do oryginalnej formy kocwki bezokolicznikowej, np. praelfickiego kweti jako formy bdcej podstaw wspczesnej quenejskiej formy quet "mwi" (potwierdzonej w zdaniu polin quet "umiem mwi"). W kadym razie bezokolicznik by "niezdolny jako taki do dodawania dalszych przyrostkw", najwyraniej aby unikn pomyki z "rdzeniem aorystu". Bezokolicznik od car"robi" brzmiaby car (cari-), ale jeli sprbujemy doda do niego kocwk tak jak -s "to" bezporednio, aby wyrazi "robi to", otrzymana forma **caris wygldaaby zupenie jak aoryst "ono robi". Waciwa forma caritas nie jest dwuznaczna.

W przypadku "oni robi" i "robi ich" istniaoby rozrnienie nawet bez dodatkowego -ta-, gdy kocwka podmiotu "oni" (-nt) rni si od kocwki dopenienia "ich" (-t). Mimo to Tolkien najwyraniej zdecydowa si wyeliminowa wszelkie moliwe nieporozumienia midzy formami aorystu z kocwkami podmiotowymi oraz bezokolicznikami z kocwkami dopenieniowymi - w bezokolicznikach wstawia si -ta- midzy waciwym bezokolicznikiem a przyrostami zaimkowymi. Std bezokolicznik "widzie" rozwija si z cen do cenita- jeli ma otrzyma jakiekolwiek kocwki w dopenieniu. "Niewolnik omieli si ich zobaczy" musi zatem brzmie i ml veryan cenitat, z dodatkowym -ta- pomidzy bezokolicznikiem a kocwk. Niejasne jest, czy czasowniki z rdzeniem na A zachowuj si tak samo. Vinyar Tengwar #41 opublikowa jedynie krtki cytat z notatek Tolkiena z roku 1969 (redaktor najwyraniej potrzebowa miejsca na waniejsze rzeczy, takie jak dogbny artyku o optymalnym tumaczeniu wiersza o Piercieniach na bugarski). Cytat ten, powtrzony powyej, najwyraniej dotyczy jedynie bezokolicznikw czasownikw pierwotnych - tych, ktrych aoryst koczy si - lub -i- z kocwkami. Niektrzy piszcy zakadali, e czasowniki z rdzeniem na A w funkcji bezokolicznikw podobnie miayby dodane -ta przed kocwkami zaimkowymi w dopenieniu. Tak wic z czasownikami takimi jak metya"koczy" i mapa- "chwyta" dziaaoby to nastpujco: Merint metyatas "oni chc to skoczy" I ohtari var mapatat "wojownicy nie zapi ich" By moe takie zdania s poprawne, by moe nie. W tej chwili nie ma moliwoci, aby to stwierdzi. Mona by wtpi, czy kocwk -ta dodawaoby si do rdzeni czasownikw koczcych si ju na -ta, jak orta- "podnosi (si)". Czy "Mog to podnie" to rzeczywicie polin ortatas? Oglnie quenya nie lubi obok siebie dwch podobnie brzmicych sylab, jak dwa ta w tym przypadku. Na szczcie moemy omin te wtpliwoci. Moemy unikn doczepiania kocwek zaimkowych w dopeniaczu do bezokolicznikw czasownikw z rdzeniem na A, gdy znamy przynajmniej kilka samodzielnych zaimkw w dopeniaczu. (np. te "ich" zamiast kocwki -t - wic jako, przykadowo, "chciae ich zpac" moemy wiec mernely mapa te zamiast niepewnej konstrukcji ?mernely mapatat). Zaimki samodzielne przedyskutujemy w dalszej lekcji. W poniszych wiczeniach bezokoliczniki na -ita + przyrostek dopenieniowy dotycz tylko czasownikw pierwotnych. Co ciekawe, Tolkien przetumaczy caritas jako "zrobienie tego" (VT41, s. 17). Moe to sugerowa, e taki bezokolicznik moe take funkcjonowa jako podmiot zdania, np. cenitas farya nin "zrobienie tego wystarcza mi" (faryaczasownik "wystarcza"; nin "mi").

CZAS PRZESZY NIEPRZECHODNICH CZASOWNIKW NA -YA W lekcji szstej wyznaczylimy pewne zasady "regularnego" tworzenia czasu przeszego, lecz dotknlimy rwnie rozmaitych form "nieregularnych" (to jest sposobw tworzenia czasu przeszego, ktre nie wpasowuj si w najczstsze schematy). Niektre z nich mog waciwie tworzy podgrupy "regularne" wzgldem wasnych specyficznych zasad. Na pocztek wprowadz par terminw ktre uatwi dalsze rozwaania: przechodnio i nieprzechodnio. W terminologii jzykowej czasownik jest przechodni, kiedy moe przyj dopenienie. Wikszo czasownikw ma tak moliwo, ale nie wszystkie. Czasownik "spada" jest nieprzechodni. Podmiot moe sam "spada", ale nie moe "spada" czego innego; nie moe mie dopenienia. Typowy czasownik nieprzechodni opisuje tylko czynno, ktr wykonuje sam podmiot, a nie czynno, ktra moe by wykonywana na czym lub na kim. (Napisaem, "typowy", poniewa quenya posiada waciwie pewne czasowniki, ktre nie maj nawet podmiotu, tak zwane czasowniki bezosobowe omwione w lekcji osiemnastej.) Niektre czasowniki tworz pary, z ktrych jeden jest przechodni a drugi nieprzechodni. Podmiot moe ka dopenienie (przechodni), albo lee (nieprzechodni) - bez dopenienia. Inne przykady takich par to przechodnie "przewraca" i nieprzechodnie "pada" albo przechodnie "stawia" i nieprzechodnie "sta". Ale w wielu przypadkach w jzyku angielskim ten sam czasownik moe by uyty zarwno przechodnio jak i nieprzechodnio, np. "sink" - "zaton/zatopi" [W jzyku polskim przypadki takie nie wystpuj. Ewentualne wtpliwoci rozwiewa zastosowanie partykuy "si", np. "podnie" - "podnie si"]. Podobna dwuznaczno moe rwnie wystpi w quenyi. Przykadowo orta- oznacza zarwno "podnosi" jak i "podnosi si", wic aby okreli o jakie znaczenie tu chodzi naley wzi pod uwag kontekst. (Konkretniej: sprawdzi, czy zdanie zawiera dopenienie czy nie! Np. i aran orta = "krl podnosi si", ale i aran orta ranco = "krl podnosi rk".) Rozwamy pewne "nieregularne" czasowniki quenejskie. Czasownik farya- "wystarcza" ma czas przeszy farn, nieregularny w tym znaczeniu, e kocwka -ya rdzenia czasownikowego opuszczana jest przed kocwk czasu przeszego -n: moglibymy spodziewa si **faryan, ale Etymologie wymieniaj kilka innych czasownikw bdcych przykadami tego samego zjawiska: Vanya- "i, odchodzi, znika" ma czas przeszy vann. (Prawdopodobnie Tolkien zastpi pniej czasownik vanya- sowem auta- o podobnym znaczeniu, ale moemy go i tak tutaj rozway.) Do tych przykadw z Etymologii (patrz hasa PHAR, WAN) moemy doda czasowniki, ktre czytelnik powinien zna ju z poprzednik lekcji: lelya- "i, poda, podrowa" z WJ, s. 363. Jego czas przeszy to nie **lelyan ale lend, forma pozornie nieregularna (cho nie a tak nieregularna jak polskie "i" i "szed"!) Nage pojawienie si zbitki nd nie jest wielk tajemnic - powstaa ona na

skutek dodania wrostka nosowego do pocztkowego rdzenia LED. (Rdze ten wymieniony jest w Etymologiach cho, zgodnie z pniejszymi rdami, LED to zmienione duo pierwotniejsze DEL. Lelya- ma pochodzi od pierwotnego ledy- [ledj-], "jako e dj stawao si ly w rodku wyrazu w quenyi" [WJ, s. 363]. Czas przeszy lend pochodziby wic od lend, podobnego do czasownika ledy-). Prawdziw tajemnic jest: dlaczego czasowniki farya-, vanya- i lelya- porzucaj kocwk -ya w czasie przeszym? Mona zauway, ze w swoim znaczeniu te trzy czasowniki s nieprzechodnie: wystarcza, odchodzi, i. Mgby to by jedynie zbieg okolicznoci, ale Etymologie dostarczaj nam jeszcze jednego bardzo ciekawego przykadu. Pod hasem ULU wymieniony jest czasownik ulya- "la" Tolkien zaznaczy, e ma on podwjny czas przeszy. Jeli czasownika tego uyjemy w znaczeniu przechodnim, jak w "suga nala wod do kubka", czas przeszy "nala" brzmi ulyan. Jest to forma zupenie "regularna". Jednak jeli czasownik uyty zostanie nieprzechodnio, czas przeszy ulya- ma form ull (prawdopodobnie wczeniejsze unl, tworzone przez wrostek nosowy z ul- bez kocwki -ya; por. vill jako czas przeszy vil- "lata", cho w tym przypadku -ya nie pojawia si w adnej formie czasownika). Jeli chcemy wic powiedzie "deszcz la" naley uy ull a nie ulyan. Wyglda na to, e moemy rozpozna tu wzorzec: czasowniki nieprzechodnie na -ya trac t kocwk w czasie przeszym; tworzy si go od bezkocwkowego rdzenia, jak w przypadku czasownikw pierwotnych. Albo ujmujc to inaczej: w czasie przeszym nieprzechodnie czasowniki na -ya porzucaj t kocwk i udaj czasowniki pierwotne. W tych rzadkich przypadkach, gdzie czasownik moe by zarwno przechodni jak i nieprzechodni, kocwka -ya jest zachowana gdy uywa si go w znaczeniu przechodnim (jak w formie przeszej ulyan), ale opuszcza gdy uyty jest nieprzechodnio (ull). Oczywicie zupenie niejasne jest dlaczego tak si dzieje. W innych czasach poza przeszym czasownik ulya- "la" zdaje si wystpowa w tej samej formie niezalenie od tego, czy jest przechodni czy nieprzechodni (aoryst ulya i czas teraniejszy ulya "leje", czas przyszy ulyuva "bdzie la" itd.) Ale Tolkien nigdy nie zamierza stworzy nowego esperanto, jzyka majcego by w 100% regularnym i logicznym. Wewntrz legendarium quenya ma by normalnym jzykiem mwionym, rozwijajcym si przez tysice lat. Std Tolkien mg umylnie zawrze to, co znajdziemy i w jzykach naturalnych: pewne cechy nie musz konieczne by "sensowne". Znaczna cz czasownikw na -ya jest przechodnich i prawdopodobnie zachowa kocwk w czasie przeszym przed dodaniem przyrostka czasu przeszego -n (jak w potwierdzonym przykadzie ulyan). Oto wikszo pozostaych, nieprzechodnich czasownikw na -ya, cho Tolkien waciwie nie wspomnia adnej ich formy przeszej: hwinya- "wirowa" (przesz. hwinn?), mirilya- "byszcze" (przesz. mirill? - por. ulya-, przesz. ull), ranya- "bka

si" (przesz. rann?), sya- "oddycha" (przesz. sn?), tiuya- "pcznie, przybiera na wadze" (przesz. tiun?) Czasownik yerya- moe by zarwno przechodni "zuywa" jak i nieprzechodni "starze si". By moe forma przesza to yeryan w pierwszym znaczeniu i yern w drugim, tak jak mamy przechodnie ulyan wspistniejce z nieprzechodnim ull jako czas przeszy "la"? Naley doda, e wszystko to jest nieco hipotetyczne, jako e Tolkien nie wspomina szczeglnie wielu form przeszych nieprzechodnich czasownikw na -ya. Ale czytelnicy powinni przynajmniej zapamita potwierdzone "nieregularne" czasy przesze, cznie z podwjn form ulya- "la" a szczeglnie lend "szed" jako do nieoczekiwan form przesz od lelya"i, podrowa, poda".
UWAGA: Czas perfekt tego czasownika wystpuje jako lendi w niektrych tekstach. SD, s. 56 wskazuje, e w jednym szkicu Tolkien uy lendien zamiast utlien jako "przybyem" w Wypowiedzi Elendila ("Zza wielkiego Morza przybyem do rdziemia"). Lendien dosownie znaczyoby "poszedem / podrowaem" albo co podobnego. Ta forma perfektu nie otrzymuje przedrostka, prawdopodobnie po prostu dlatego, e Tolkien nie wymyli jeszcze wtedy tego procesu zachodzcego w czasie perfekt. W normalnych warunkach dodabym go, uywajc elendi jako formy perfekt lelya-. T form zastosowaem w kluczu do jednego z poniszych wicze.

IMIESOWY BIERNE Teraz powrcimy do imiesoww. Logicznym odpowiednikiem imiesoww czynnych omwionych w poprzedniej lekcji s oczywicie imiesowy bierne. S one formami przymiotnikowymi wywodzonymi od rdzenia czasownika i opisuj stan, w ktrym kto lub co pozostaje po zostaniu poddanym odpowiedniej czynnoci. Przykadowo: jeli schowamy co, jest ono schowane. Zatem "schowany" to imiesw bierny czasownika "chowa". Sowa "schowany" mona uywa jako przymiotnika, zarwno orzeczeniowo ("skarb jest schowany") jak i przydawkowo ("schowany skarb"). Imiesw bierny "schowany" odrnia si od imiesowy czynnego "chowajcy": ten drugi okrela stan podmiotu, osoby wykonujcej czynno, natomiast imiesw bierny opisuje stan dopenienia, biernie poddanego czynnoci. W przypadku czasownikw nieprzechodnich, gdzie nie wystpuje dopenienie, imiesw ten opisuje stan samego podmiotu po wykonaniu czynnoci - jeli upadnie si, jest si upadym. Jak wyglda wic quenejska forma imiesowu? Ogromna wikszo imiesoww quenejskich zdaje si by tworzona przez kocwk -na lub jego dusz odmian -ina. Niektre potwierdzone imiesowy czasownikw z rdzeniem na A zawieraj dusz kocwk, w ktrej kocowe -a rdzenia czasownikowego oraz i z przyrostka -ina cz si w dyftong -ai- (ktry jest akcentowany, jak kady inny dyftong w przedostatniej sylabie). Przykad zawarty jest w zwrocie Arda Hastaina, "Arda Oszpecona", elfickim terminie oznaczajcym wiat w jego aktualnym stanie, skaony zem Morgotha (MR, s. 254). Hastaina "oszpecony" musi by imiesowem biernym czasownika hasta-

"szpeci", nie potwierdzonego w innych rdach. Jednak czasownik hosta"zbiera" potwierdzony jest zarwno w Etymologiach (haso KHOTH) jak i w wierszu Markirya (PiK, s. 285). Jego imiesw bierny pojawia si w Pieni Friel, gdzie wystpuje jako hostaina (potwierdzony w formie hostainiva "zostanie zebrane"; przyrostek -iva "zostanie" nie jest aktualny w quenyi z czasw WP, ale imiesw z pewnoci jest). Moemy prawdopodobnie podsumowa, e czasowniki z rdzeniem na A zakoczone na -ta prawie zawsze maj imiesowy bierne na -taina. Jako e anta- znaczy "dawa", imiesw "dany" brzmiaby antaina. Skoro orta- znaczy "podnosi" (albo nieprzechodnio "podnosi si"), wyraz "podniesiony" brzmiaby ortaina. By moe kocwk -ina mona doda do prawie wszystkich czasownikw z rdzeniem na A? Sdz, e z czasownika mapa- "apa, chwyta" moemy wywie mapaina jako imiesw "zapany, schwytany". (Bezporednie poparcie tego: kocwka -ina jest rwnie uywana do wywodzenia przymiotnikw, jak w valaina "boski" - najwyraniej formacji przymiotnikowej opartej na sowie Vala, ktry to rzeczownik jest analogiczny w formie do prostych czasownikw z rdzeniem na A takich jak mapa-. Jest nawet sugerowane, e rzeczownik Vala wywodzi si pocztkowo z prostego czasownika vala- "rozkazywa, mie wadz" - WJ, s. 403-4. Gdyby pozosta on jedynie czasownikiem, valaina mogoby oznacza "nakazany".) W quenejskim tumaczeniu Zdrowa Mario Tolkien uy aistana a nie aistaina jako "bogosawiona" (VT43, s. 28, 30). Czasownik "bogosawi" brzmiaby aista-. By moe Tolkien wywid ten imiesw za pomoc krtkiej kocwki -na zamiast -ina aby unikn dwch ssiadujcych sylab zawierajcych dyftong ai (nie wiemy, czy aistaina byoby w ogle poprawn form). Zachowanie czasownikw na -ya jest raczej niejasne. W Etymologiach Tolkien wymieni rdze PER "dzieli po rodku, przepoawia" (por. sindariskie Perian "nizioek, Hobbit"). Dalej wspomnia quenejski wyraz perya, najwyraniej czasownik zachowujcy znaczenie rdzenia. Bezporednio po perya wymieni nieokrelone sowo perina. Czy jest to imiesw "przepoowiony"? Sdz, e zdecydowanie takie jest znaczenie tego sowa, lecz by moe naley postrzega je jako niezalen formacj przymiotnikow wywiedzion bezporednio od rdzenia, nie jako imiesw bierny czasownika perya-. (Moglibymy spodziewa si prina z dugim gdyby by to imiesw bierny; patrz poniej jeli chodzi o wzorzec rcina.) Gdzie indziej w Etymologiach, pod hasem GYER mamy czasownik yerya- "zuywa, starze si". To samo haso wymienia rwnie wyraz yerna "zuyty". Sdzc po tumaczeniu, yerna mogoby by imiesowem biernym czasownika yerya-. Czy powinnimy zatem zaoy, e czasowniki na -ya tworz imiesw bierny przez zastpienie tej kocwki przez -na? Ponownie sdz, e yerna nie jest waciwie imiesowem yerya-, ale raczej osobn formacj przymiotnikow. popieraj to nastpujce fakty: 1) Tolkien wywid

yerna a od praelfickiego gyern tak wic nie pochodzi on od pniejszego czasownika.; 2) Tolkien wymieni form yerna przed wspomnieniem czasownika yerya-, co ponownie sugeruje, e ta pierwsza nie pochodzi od tej drugiej; 3) yerna tumaczone jest jako "stary" obok "zuyty", a to pierwsze tumaczenie sugeruje, e yerna naley postrzega jako niezaleny przymiotnik, nie imiesw. Zatem podobnie jak przy perina powyej. Dotyczy to rwnie takich par, jak halya- "zasania" i halda "zasonity, ukryty" (haso SKAL1). T drug form Tolkien odnis do praelfickiego skaln (pocztkowe sk- stawao si h- a ln stawao si ld w quenyi). By moe w praelfickiem skaln liczyo si jako imiesw bierny rdzenia czasownikowego SKAL- "maskowa, kry", ale jego quenejski potomek halda rozwin si w niezaleny przymiotnik (jedno z tumacze, ktre podaje tu Tolkien, "cienisty" jest rwnie przymiotnikiem). Zatem halda nie musi by imiesowem biernym czasownika halyawywiedzionym z tego samego rdzenia, cho ma takie samo znaczenie, jakie miaby waciwy imiesw. Jak wic mamy traktowa czasowniki na -ya? Uwaam, e bardzo ciekawej poszlaki dostarcza MR, s. 326 (por. MR, s. 315), gdzie Christopher Tolkien mwi nam, e w pewnym tekcie z czasw po WP Tolkien uywa Mirruyainar albo Mirroyainar jako "Wcielonych". Mog to by imiesowy bierne odmieniane jak rzeczowniki. Po usuniciu kocwki mnogiej -r zostaje nam mirruyaina/mirroyaina jako moliwy imiesw "wcielony" - i jeli oddzielimy rwnie zakadan kocwk imiesowow, czasownik "wciela si" zdaje si by mirruya- albo mirroya-. Pniej Tolkien zmieni sowo Mirruyainar/Mirroyainar na Mirroanwi, nie zawierajce adnego -ya-, ale porzucone formy mog rwnie zdradza, jak powinien wyglda imiesw bierny czasownikw na -ya. Wyglda na to, e takie czasowniki maj imiesowy na -yaina, tak jak czasowniki na -ta na -taina. Zatem wiedzc, e lanya- to czasownik "tka", wyraz "tkany" moe brzmie lanyaina. Regularne imiesowy bierne czasownikw perya- "przepoawia", yerya- "zuywa" i halya"zasania" brzmiayby peryaina, yeryaina, halyaina (znaczc oczywicie w znacznej czci to samo, co spokrewnione przymiotniki perina, yerna, halda, ale te drugie mog nie wyraa tak czytelnie, e opisywane stany s wywoane patrz poniej w sprawie rnicy harna- i harnaina). Moemy prawdopodobnie podsumowa, e prawie wszystkie czasowniki z rdzeniem na A tworz imiesowy bierne przez dodanie -ina. (Wedug VT43, s. 15 istnieje opis quenejskiego systemu czasownikowego, gdzie Tolkien wyranie potwierdza, e -ina to przyrostek, jak to okreli "oglnego imiesowu <<biernego>>".) Poza aistana zamiast ?aistaina jako "bogosawiony" jedynym wyjtkiem pojawiajcym si w opublikowanych tekstach jest forma envinyanta "uleczony", czy bardziej dosownie "odnowiony" (MR, s. 405). Zdaje si ona by imiesowem biernym czasownika envinyata- "odnawia" (nie potwierdzone osobno, ale patrz tytu Aragorna Envinyatar "Odnowiciel"). Imiesw ten

utworzony jest za pomoc wrostka nosowego przed -ta. Nie moemy stwierdzi, czy bardziej "regularna", niepotwierdzona forma ?envinyataina jest poprawna. Jednak kocwka -ina uywana jest nie tylko w przypadku czasownikw z rdzeniem na A. Czasowniki pierwotne z c lub t jako ostatni spgosk rwnie tworz imiesowy bierne za pomoc tej kocwki. Wiersz Markirya zawiera form rcina "zdruzgotany" (man tiruva rcina cirya[?] "kto dojrzy zdruzgotany statek", PiK, s. 285) Tolkien wyranie zidentyfikowa rcina jako imiesw bierny czasownika rac- "pka" (PiK, s. 286). Czasownik "uwaa, liczy" to not-, a w Pieni Friel mamy ntina jako imiesw bierny "policzone". Wyglda wic na to, e czasowniki pierwotne koczce si na bezdwiczne spgoski zwarte takie jak c i t tworz imiesw bierny przez wyduenie samogoski rdzenia i dodanie dugiej kocwki -ina. Nie mamy potwierdzonego przykadu imiesowu czasownika pierwotnego koczcego si na -p (kolejn bezdwiczn gosk zwart), ale z penym prawdopodobiestwem moe on pasowa do tego samego wzorca. Czasownik top- "przykrywa" miaby imiesw bierny tpina "przykryty" (czasownik topwymieniony jest w etymologiach; wiersz Namri w WP sugeruje, e Tolkien mg zmieni go pniej na tup-. Wtedy imiesw brzmiaby oczywicie tpina.) By moe czasowniki pierwotne na -v rwnie tworz imiesowy bierne wedug tego wzoru, np. lvina "dozwolony, przyznany" od czasownika lav- "pozwala, przyznawa" (nie myli w podobnie brzmicym czasownikiem znaczcym "liza"). Brak nam jednak przykadw. Potwierdzone przykady dotyczce czasownikw pierwotnych rwnie nie s liczne, lecz wikszo z nich prawdopodobnie woli krtk kocwk -na ni -ina. MR, s. 408 (por. MR, s. 405) wskazuje, e Tolkien uywa vincarna jako "uleczony"; bardziej dosowne znaczenie to najwyraniej "odnowiony", lub cakiem dosownie "nowo-zrobiony". Vin- to rdze quenejskiego przymiotnika vinya "nowy", a carna "zrobiony" moe by jedynie imiesowem biernym czasownika car- "robi". Zatem czasowniki pierwotne zakoczone na -r maj imiesw bierny na -rna (a poniewa powstaje tu zbitka spgosek, poprzedzajca j samogoska rdzenia nie moe zosta wyduona, jak w klasie rcina powyej). Jako, e mer- to quenejski wyraz na "chcie" [ang. "want"], plakaty Wanted na quenejskim dzikim zachodzie brzmiayby Merna. W pocztkowej wersji tego kursu napisaem w tym miejscu: "By moe mrina, carina (za rcina) s dozwolonymi alternatywnymi imiesowami czasownikw mer-, car-, by moe nie. Sdz e lepiej kierowa si tu potwierdzonym przykadem carna." Wedug VT43, s. 15. Tolkien zacytowa przykad carina "zrobiony" w tym samym opisie quenejskiego systemu czasownikowego do ktrego odnosilimy si powyej (mwi si, e ten rkopis moe pochodzi z lat czterdziestych). Przykad rcina "pknity" wskazuje, e Tolkien w kocu zdecydowa, e samogoska rdzenia zostaje wyduona; carina stao by si wic crina. Ale wyglda na to, e te alternatywne, dusze formy s dozwolone, wic plakaty Wanted mogyby brzmie rwnie Mrina.

Dla czasownikw pierwotnych na -m i -n mamy tylko przykady niebezporednie, lecz prawdopodobnie wystarcz nam one. Czasownik nam"sdzi" (namin "sdz", VT42, s. 13) zdaje si mie imiesw bierny namna. Forma ta potwierdzona jest jako rzeczownik znaczcy "ustawa" (jak w Namna Finw Mriello, "Ustawa Finwego i Mriel", MR, s. 258). Najwyraniej imiesw namna o podstawowym znaczeniu "osdzony" uywany jest rwnie jako rzeczownik "sd, decyzja prawna" i dalej "statut". Jeli chodzi o czasowniki pierwotne na -n, moemy rozway takie rzeczowniki jak anna "dar" i onna "stworzenie" oraz czasowniki anta- "dawa" i onta- "tworzy" (patrz hasa ANA1, ONO w Etym). Nie s one oczywicie czasownikami pierwotnymi (i w quenyi spodziewalibymy si ich imiesoww jako antaina, ontaina) - ale rzeczowniki anna, onna mog pochodzi od pierwotnych formacji imiesowowych opartych na samych rdzeniach, zanim dodano -ta tworzce czasowniki w ich quenejskiej formie. Tak wic anna moe pochodzi od pierwotnego imiesowu "dany", pniej jedynie uywanego jako rzeczownik "co, co jest dane" = "dar". Onna moe podobnie stanowi pierwotny imiesw bierny "stworzony", pniej uywany jako rzeczownik "co stworzonego" = "stworzenie". Uwaam wic, e kocwka -na moe by dodana do rdzeni quenejskich czasownikw pierwotnych zakoczonych na -n. Przykadowo jako e cen- to czasownik "wiedzie", cenna moe by imiesowem biernym "widziany". Ale ponownie, cnina moe by dozwolon formacj imiesowow (zapewne moemy mie rwnie nmina "osdzony"). Jako, e VT43, s. 15 ujawnia, e imiesw bierny car- moe brzmie zarwno c[]rina jak i carna (jak w vincarna, MR, s. 408), zdaje si to bardziej prawdopodobne ni dotd. A co z czasownikami pierwotnymi na -l, takimi jak mel- "kocha"? Jeli nie odwoamy si znw do wzorca rcina, uywajc mlina jako "kochany", kocwk -na naleaoby doda bezporednio do rdzenia czasownikowego. Lecz jako e **melna nie jest moliwych sowem quenejskim, ln stawaoby si ld tak jak w przykadzie omawianym powyej (quenejskie halda pochodzce od praelfickiego skaln). Etymologie wymieniaj nawet sowo melda, tumaczone "ukochany, drogi". Te tumaczenia s przymiotnikami, ale w swoim znaczeniu s oczywicie bardzo podobne do imiesowu "kochany". Czy ponownie mamy wic przed sob pierwotny imiesw, ktry rozwin si w niezaleny przymiotnik? Czy waciwy imiesw od mel- rni si w formie, by odrni go od tego przymiotnika? Moglibymy wic znowu rozway mlina. Albo jest to melda zarwno jako przymiotnik "drogi" oraz imiesw "kochany"? Mona zastanawia si, czy jest w ogle sens odrniania ich, skoro znaczenia s praktycznie takie same. Mona rozway jeszcze jeden przykad: quenejski czasownik "nosi, ubiera" zdaje si brzmie col-, cho nigdzie nie jest samodzielnie potwierdzony - tylko rne formy pochodne znajduj si w dostpnych tekstach. Jedna z nich pojawia si w MR, s. 385: colla = "noszony" (uywane rwnie jako rzeczownik "szata, paszcz", uznawane jako "co noszonego"). Czy jest to przykad

imiesowu biernego czasownika pierwotnego zakoczonego na -l? Czy moemy zatem uy mella jako "kochany"? Skaniam si ku stwierdzeniu, e colla jest raczej pochodnym przymiotnikiem - by moe stanowicym pierwotne konl z wrostkiem nosowym w rdzeniu KOL (nie w Etym). Przez swoje oryginalne pochodzenie byby on analogiczny z takimi quenejskimi przymiotnikami jak panta "otwarty" (ktre Tolkien odnosi do praelfickiego pant, wywodzcego si z rdzenia PAT wymienionego w Etym). Obawiam si, e nie da si doj do adnych pewnych wnioskw jeli chodzi o imiesowy bierne czasownikw pierwotnych na -l, lecz uwaam, e najbezpieczniejsz metod byoby uywanie kocwki -da (stanowicej wczeniejsze -na), albo dugiej kocwki ina poczonej w wydueniem samogoski rdzenia. Czy imiesowy bierne powinny zgadza si z liczb, jak normalne przymiotniki? Innymi sowy, czy kocowe -a zmienia si w - (jako starsze -ai) jeli imiesw opisuje rzeczownik w liczbie mnogiej? O ile mi wiadomo dostpne teksty nie dostarczaj adnych przykadw, ktrymi moglibymy si kierowa. Pamitamy, e imiesowy czynne (koczce si na -la) nie zgadzaj si z liczb. Jednak sdz, e imiesowy bierne zachowuj si w tej sprawie jak zwyczajne przymiotniki. Widzielimy, e w wielu przypadkach trudno jest nawet stwierdzi czy dan form naley traktowa jako imiesw czy przymiotnik, jako e przymiotniki mog by wywodzone za pomoc tych samych kocwek. Jako e trzeba zaoy, e przymiotniki takie jak valaina "boski" czy yerna "stary" zgadzaj si z liczbie, trudno wyobrazi sobie, by imiesowy jak hastaina "oszpecony" czy carna "zrobiony" miay by tu niezgodne. Zmieniabym zatem koczone -a na - jeli imiesw opisuje rzeczownik w liczbie mnogiej (albo kilka rzeczownikw). Kocowa uwaga: W niektrych przypadkach formy na -na, ktre pocztkowo byy imiesowowe lub przymiotnikowe stay si same czasownikami z rdzeniem na A. Pierwotny wyraz skarn wymieniony w hale SKAR w Etymologiach by by moe pocztkowo imiesowem biernym "darty, rwany" (jako e sam rdze SKAR ma znaczy "drze, rwa"). W quenyi skarn zmienio si w harna "ranny", prawdopodobnie uznawane bardziej za przymiotnik ni za imiesw. Zabawne jest to, e harna- zaczto uywa rwnie jako czasownik "rani", a jeli ten czasownik ma wasny imiesw harnaina, to zatoczylimy pene koo! Podczas gdy harna "ranny" zwyczajnie opisuje stan bycia rannym, harnaina "zraniony" wyranie sugeruje, e rany zostay zadane. Por. przymiotniki "peny" (zwyczajnie opisujcy stan) i imiesw bierny "wypeniony" (sugerujcy, e stan ten jest skutkiem czynnoci wypeniania). Podsumowanie lekcji dziesitej: Przyswki to sowa uywane do dostarczenia dodatkowych informacji na temat jak, kiedy albo gdzie czynnoci

opisywanej w zdaniu. Przynajmniej w jzyku polskim przyswki mog by rwnie uywane do zmodyfikowania znaczenia przymiotnika a nawet innego przyswka. - Quenejska kocwka zaimkowa "oni" brzmi najwyraniej -nt (Tolkien prawdopodobnie porzuci kocwk -lto pojawiajc si we wczesnych materiaach); odpowiadajc kocwk dopenieniow "ich" zdaje si by -t (cho niektrzy sdz, e jest to jedynie podwjne "dwoje z nich"). Czasowniki pierwotne, ktre maj bezokoliczniki na - (np. quet "mwi") zmieniaj si z formy z -ita jeli dodaje si do nich kocwk zaimkow oznaczajc dopenienie (np. quetitas "powiedzie to" w kocwk -s "to"). Dostpne przykady zdaj si sugerowa, e czasowniki nieprzechodnie na -ya trac t kocwk w czasie przeszym, ktry tworzy si bezporednio od rdzenia (tak jakby by to czasownik pierwotny). Przykadowo, przesz. od farya"wystarcza" to farn a nie **faryan. - Imiesowy bierne to pochodne przymiotnikowe, ktre zazwyczaj opisuj stan spowodowany przez co lub kogo wykonujcego czynno opisan czasownikiem: to co chowamy (czas.) jest schowane (imiesw bierny). Czasowniki z rdzeniem na A tworz imiesowy bierne za pomoc kocwki -ina (np. hastaina "oszpecony" od hasta- "szpeci"). Kocwka ta uywana jest rwnie w przypadku czasownikw pierwotnych na -t lub -c, prawdopodobnie rwnie na -p i by moe nawet na -v; w tej klasie czasownikw kocwk czy si z wydueniem samogoski rdzenia (np. rcina "pknity" od rac- "pka"). By moe taki sam wzr mona zastosowa do wszystkich czasownikw pierwotnych, ale czasowniki na -r przyjmuj raczej prost kocwk -na, bez wyduenia samogoski (carna "zrobiony" od car- "robi"). Czasowniki pierwotne na -m i prawdopodobnie rwnie -n podobnie przyjmuj prost kocwk -na (np. namna "osdzony" od nam- "sdzi", cenna "widziany" od cen- "widzie"). Jest do niepewne jak traktowa czasowniki pierwotne na -l; jeli mamy uy prostej kocwki -na, zmieniaby si ona w -da z przyczyn fonologicznych (np. melna > melda "kochany" jako imiesw bierny od mel- "kocha"; melda jest potwierdzone jako przymiotnik "ukochany, drogi"). Imiesowy bierne prawdopodobnie zgadzaj si z liczb w ten sam sposb co przymiotniki, zmieniajc -a na - jeli opisuj rzeczownik w liczbie mnogiej lub kilka rzeczownikw. SOWNICZEK nert "dziewi" nra "gboki" anwa " rzeczywisty, konkretny, waciwy " nulda "tajny" telda "ostatni" (przymiotnik wywodzcy si z tego samego rdzenia co nazwa Teleri, Trzeciego
Hufca Eldar, nazywanych tak, poniewa byli zawsze ostatni i w tyle w czasie marszu z Cuivinen - daleko za Vanyar i Noldor, ktrzy najbardziej chcieli dotrze do Bogosawionego Krlestwa)

linta "szybki" (lm lint w Namri, gdzie mamy odniesienie do lint yuldar = dos. "szybkie
yki")

hosta- "zbiera, gromadzi" nr "kraj" (kraj zwizany z konkretnych ludem, WJ, s. 413) lamb "jzyk = mowa" (nie "jzyk" jako cz ciaa) car- "robi" farya- "wystarcza", przesz. farn (NIE **faryan poniewa czasownik jest
nieprzechodni?)

ve przyimek "jak" WICZENIA Przetumacz na polski: A. Melinyet nrav. B. Lindant vanyav, ve Eldar lindar. C. I nurtaina harma va hirna [albo hrina]. D. Merint hiritas lintav. E. Haryaly atta parmar, ar teldav ecendielyet. F. Anwav ecnien Elda. G. Ily nert andor nar tirn [albo trin]. H. ment mer caritas, an cenitas farn. Przetumacz na queny: I. Podrowali [/szli] potajemnie przez kraj. J. Zebrani Elfowie chcieli to zobaczy. K. Pisany jzyk nie jest jak mwiony jzyk. L. Pi statkw nie wystarczyo; dziewi wystarczyo. M. Naprawd przestan to robi. N. Szybko zebrali dziewiciu przestraszonych Krasnoludw. O. Ostatecznie zobaczysz ich jak chciae ich zobaczy. P. Nie chc tego usysze.