You are on page 1of 14

LEKCJA DWUNASTA

Possessivus - przypadek wasnociowo-przymiotnikowy. Rzeczowniki odczasownikowe i abstrakcyjne oraz ich interakcja z dopeniaczem i possessivusem.
Ta lekcja powicona jest w znacznej czci przypadkowi, ktry w swojej funkcji w wielu aspektach uzupenia si z dopeniaczem. Ale przede wszystkim powiedzmy, e nie ma jasnej odpowiedzi na pytanie jak naley nazywa ten przypadek. Tolkien wymieni go w Licie do Plotza, ale nie nada mu nazwy. Przypadek na -o i -on ktry omawialimy w poprzedniej lekcji okrelany jest w paru rdach po prostu jako "dopeniacz". Ale w WJ, s. 369 Tolkien okrela formy na -o(n) jako "dopeniacze czstkowo-pochodne", podczas gdy drugi przypadek, ktry bdziemy teraz omawia nazwany jest "[dopeniaczem] wasnociowo-przymiotnikowym". Stron wczeniej napisa on w zwizku z przypadkiem o kocwce -o(n), e "poprawnie uywany jest czstkowo albo do okrelenia rda lub pochodzenia, nie jako <possessivus>> [<<posiadacz>>]" (podkrelenie moje). Kontekst wskazuje, e inny przypadek, opisany dalej jest uywany jako "possessivus". Tak wic aby mie jakie okrelenie na ten przypadek, przyjm tu wyraz "possessivus" jako jego nazw. (Inny moliwy termin to "przypadek przymiotnikowy", uywany przez niektrych badaczy.) POSSESSIVUS W swojej funkcji possessivus - bardziej ni przypadek na -o(n), ktry Tolkien zwykle nazywa dopeniaczem - odpowiada polskiemu dopeniaczowi. Tworzy si go przez dodanie kocwki -va, np. Eldava jako forma possessivusa od Elda. Kiedy dodaje si j do rzeczownika, ktry koczy si na spgosk, kocwka ta prawdopodobnie przyjmuje form -wa. Zaoenie, e -va wystpuje w odmianie -wa po spgoskach jest poparte nastpujcym faktem: przyrostek -va jest z pochodzenia zwyk kocwk przymiotnikow, spotykan rwnie w niektrych zwykych przymiotnikach i w takich przypadkach wystpuje jako -wa po spgosce - np. anwa "rzeczywisty, konkretny, waciwy" albo helwa "bladoniebieski". W praelfickim kocwka ta miaa form -w, ale w quenyi w stawao si v midzy samogoskami. Por. inny prosty przymiotnik o tym zakoczeniu, tereva "delikatny, ostry", ktry jak zapisa Tolkien brzmia terw w praelfickim (patrz Etym, haso TER, TERES). Jako e wikszo quenejskich rzeczownikw koczy si na samogosk, w z -w zazwyczaj stawao w pozycji midzy samogoskami kiedy dodawano t kocwk i w konsekwencji zazwyczaj zmieniao si w v (np. Eld-w, Eldaw stawao si Eldava, podobnie jak terw zmieniao si w tereva). Ale jeli poczymy t kocwk z rzeczownikiem koczcym si na spgosk, np. atar "ojciec" (niezmienione od jzyka praelfickiego), atar-w prawdopodobnie

stworzy quenejskie atarwa, gdy pierwotne w nie wystpuje tu midzy dwoma samogoskami. List do Plotza nie wymienia form liczby podwjnej possessivusa, ale nie wyobraam sobie, dlaczego takie formy miayby nie istnie. Mimo to nie bd tworzy adnych wicze zawierajcych te nieco hipotetyczne formy, ale prawdopodobnie prosty przyrostek -va byby uywany po formie podwjnej na -u - np. Alduva jako possessivus od Aldu "Dwa Drzewa". Czstsze formy na -t miay by formy possessivusa na -twa; forma podwjna ciryat "para statkw" staaby si ciryatwa (akcentowane na przedostatni sylab z powodu zbitki spgosek tw). Podobnie jak z formami podwjnymi, Tolkien nie wspomnia w Licie do Plotza rwnie adnych form liczby mnogiej - co doprowadzio niektrych badaczy do stwierdzenia, e ten przypadek nie ma w ogle liczby mnogiej! Ale inne materiay wskazuj, e takie formy istniej (co sugeruje, e moemy rwnie sformuowa form podwjn tak jak prbowalimy wyej - List do Plotza nie musi zawiera wszystkiego). W WJ, s. 369 Tolkien wskazuje, e possessivus ma formy liczby mnogiej na -iva, poczenie prostej kocwki -va ze znacznikiem liczby mnogiej -i. W tym przypadku kocwka ta uywana jest nawet wtedy, gdy dodaje si ja do rzeczownikw, ktre normalnie maj liczb mnog mianownika na -r, tak jak Eldar: possessivus w liczbie mnogiej to nie **Eldarva albo **Eldarwa czy co takiego, ale Eldaiva, potwierdzone w zwrocie lamb Eldaiva "jzyk Eldar" (WJ, s. 369). Forma mnoga -iva jest innowacj w quenyi, a nie form odziedziczon po dawniejszych stadiach elfickiego. Kiedy pierwsza samogoska kocwki -iva czy si z ostatni rzeczownika i tworzy dyftong, tak jak ai w Elda + iva = Eldaiva, dyftong ten jest oczywicie akcentowany (eld-AI-va). Wikszo rzeczownikw na - w dawniejszym etapie zachowywaaby si w podobny sposb, tworzc dyftong ei. Possessivus liczby mnogiej od lass "li" mg brzmie kiedy lasseiva (jako jeszcze starsze ?lasseiw, jeli taka forma bya kiedykolwiek uywana). Ale dyftong ei ostatecznie sta si dugim w quenyi, wic by moe aktualna forma to lassva - z dugim wci przycigajcym akcent. W Licie do Plotza takie dugie mona zaobserwowa w formie mnogiej innego przypadka: lassnen jako liczba mnoga narzdnika, ktry omwimy w lekcji szesnastej. (Forma lassva oczywicie nie jest potwierdzona w Licie, gdy nie s tam omawiane adne formy mnogie possessivusa, ale forma lassnen zdaje si potwierdza ogln zasad: ma ona najprawdopodobniej stanowi starsze lasseinen, a zatem starsze lasseiva powinno w quenyi stworzy lassva.) Nie jest cakiem jasne co staoby si, gdyby kocwk -iva doda do rzeczownika ju koczcego si na -i, jak tri "krlowa", albo do rzeczownika o formie rdzenia na -i, jak lm (lmi-) "noc" (SD, s. 415). By moe dwa i poczyyby si w jedno dugie , tak wic "krlowych" albo "nocy" brzmiaoby ?tarva, ?lmva - podczas gdy pojedyncze formy "krlowej" i

"nocy" musz brzmie triva, lmiva. (Wymowa byaby znaczco rna: formy pojedyncze s tu akcentowane na pierwsz sylab, trzeci od koca, podczas gdy formy mnogie byyby akcentowane na przedostatni sylab ze wzgldu na dug samogosk, ktra nagle si tam pojawia - jeli kocowe -i rzeczownika i pierwsza samogoska kocwki -iva rzeczywicie cz si w dugie .) Lecz jest rwnie moliwe, e formy takie jak triva su zarwno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej, tak wic naley opiera si o kontekst aby rozrni midzy "krlowej" a "krlowych". Istnieje jeszcze par rzeczy, ktre mona powiedzie o tworzeniu possessivusa (patrz "Rozmaite uwagi" poniej), ale teraz powrcimy do jego funkcji. Przypadka tego mona uywa do okrelenia prostego posiadania, typowej funkcji polskiego dopeniacza. W poprzedniej lekcji opisalimy jak quenejski dopeniacz uywany jest raczej do okrelenia rda lub pochodzenia, a nie prostej wasnoci. Jeli quenejski dopeniacz opisuje zwizek midzy wacicielem a wasnoci, to chodzi tu o poprzedniego a nie aktualnego posiadacza. Tolkien adnie wyjani to porwnujc dopeniacz i possessivus, i moemy po prostu go zacytowa podsumowujc jednoczenie funkcj dopeniacza: "Posiadanie" byo zaznaczane za pomoc przymiotnikowej kocwki -va (...) Std "rg Oromego" to rma Oromva (jeli jest w jego posiadaniu) (...) ale [fraza dopeniaczowa] rma Oromo znaczyo "rg pochodzcy od Oromego", np. jako dar, w okolicznociach, gdy obdarowany, pokazujc dar z dum mgby powiedzie "to jest rg Oromego". Gdyby powiedzia "to by rg Oromego", powiedziaby Oromva. Podobnie [fraza dopeniaczowa] lambe Eldaron nie zostaoby uyte jako "jzyk Eldar" (poza ewentualnym przypadkiem, kiedy cay jzyk zosta zaadaptowany przez inny lud), co [raczej] wyrazioby (...) lambe Eldaiva. [WJ, s. 368-369] Tak wic possessivus moe oznacza po prostu posiadanie w czasie omawianym (przeszym albo przyszym - podczas gdy pochodzenie albo poprzednie posiadanie jest zaznaczane za pomoc dopeniacza). Przykadem z Simarillionu jest Mindon Eldaliva, "Wiea Eldali [=Ludu Elfw]", oznaczajce po prostu wie posiadan przez Eldali. (Z pewnoci od nich rwnie pochodzc, ale byli wci jej wacicielami, wic dopeniacz byby mniej odpowiedni.) Mielibymy rwnie takie zwroty jako (i) coa i Eldava "dom Elfa", i parmar i vendva "ksiki panien", i mri Naucoiva "klejnoty Krasnoludw". Jeli chodzi o szyk naley zauway, e rzeczownik, ktry otrzymuje kocwk possessivusa wystpuje jako ostatnie sowo we frazie w

niemal wszystkich potwierdzonych rdach. Rzeczownik, ktrym rzdzi (oznaczajcy rzecz posiadan) zazwyczaj wystpuje przed nim. W pierwszej wersji tego kursu napisaem: "By moe mona odwrci szyk zdania i powiedzie (przykadowo) ?i Eldava coa. Jednak unikabym tej konstrukcji dopki nie znajdziemy potwierdzenia w pismach Tolkiena." By moe mamy ju wanie takie potwierdzenie. W czerwcu 2002 r. pojawi si w VT44, s. 12 w niekompletnym tumaczeniu Tolkiena Litanii loretaskiej na queny zwrot Amill Eruva lisso "Matka aski boej". Dosownie znaczy to "Matka aski Boga". Po usuniciu Amill "Matka" oraz kocwki dopeniacza -o doczonej do liss "aska, sodycz" zostaje nam Eruva liss jako "aska Boga (Eru)". Mgby to by (jak dotd odosobniony) przykad possessivusa wystpujcego przed a nie po rzeczowniku, z ktrym si czy. Jednak odwrotny szyk zdaje si by bardziej powszechny, i zdecydowanie liss Eruva mogoby rwnie by tu uyte. W poniszych wiczeniach konsekwentnie umieszczaem possessivus po a nie przed rzeczownikiem, z ktrym si czy, uywajc powszechniejszego szyku. Rzeczownik rzdzony przez possessivus w wikszoci potwierdzonych przykadw nie otrzymuje rodzajnika; jest ju wystarczajco okrelony: Rma Oromva to nie jest nieokrelony "(jaki) rg Oromego", tak jakby by po raz pierwszy wprowadzony w historii, albo jakby Orome mia rwnie inne rogi. (Wedug Tolkiena to znaczenie zostaoby wyraone za pomoc "lunych zoe", w ktrych wyrazy s po prostu zestawione bez uywania kocwek przypadkowych: Orom rma.) W Rma Oromva "rg Oromego" rma okrelane jest przez Oromva. Jednak z pewnoci moglibymy wsun tu rodzajnik i powiedzie i rma Oromva bez zmiany znaczenia. Jak wskazuje poprzednia lekcja, obie te konstrukcje s rwnie poprawne z zwrotach zawierajcy rzeczownik w dopeniaczu. Potwierdzonym przykadem zawierajcym possessivus jest zwrot i arani Eldaiv "Krlowie Eldar" (WJ, s. 369; przede wszystkim znaczy to "ci krlowie w danym zgromadzeniu, ktrzy byli Elfami", podczas gdy i arani Eldaron z dopeniaczem znaczy "ci spord Eldar, ktrzy byli krlami" albo po prostu "krlowie rzdzcy Eldar"). Rodzajnik mgby prawdopodobnie zosta ominity bez zmieniania znaczenia: arani Eldaiv "wci znaczyoby "(okreleni) krlowie Eldar", z possesivusem Eldaiv i tak okrelajcym arani. (Jeli chodzi o to, dlaczego kocwka -iva wystpuje tu jako -iv, patrz niej; prawdopodobnie jest to sprzeczne z dowodami znajdujcymi si w WP, wic moemy to traktowa jako Eldaiva.) Possessivus nie oznacza zawsze "posiadania" w najwszym znaczeniu, lecz moe opisywa rwnie czyj zwizek z mniej lub bardziej abstrakcyjnymi atrybutami i cechami. W takich kontekstach mona uywa rwnie dopeniacza. Tolkien wspomnia, e "splendor (chwaa) Oromego" mgby by wyraony na dwa sposoby. Mona uy przypadku wasnociowoprzymiotnikowego i mwi alcar Oromva, odnoszc si do alcar Oromego jako do jego staego atrybutu. Ale mona rwnie uy dopeniacza; zwrot alcar

Oromo podkrela, e Orom jest rdem splendoru. Mogoby to odnosi si do "jego chway widzianej w danym momencie (promieniejcej od niego) albo w jakim momencie opowieci" - skupiajc si raczej na chwili ni na oglnym stanie (WJ, s. 368). Przysiga Ciriona uywa dopeniacza w zwrocie Elennanro alcar "chwaa Kraju Gwiazdy". Jeli uylibymy tu possessivusa, piszc (i) alcar Elennanreva, kadoby to nacisk na "chwa" Elenny jako stay atrybut kraju. W chronologii rdziemia Przysiga Ciriona zostaa wypowiedziana dugo po tym, jak Elenna (Nmenor) zostaa zniszczony i jej "chwaa" okazaa si raczej niezbyt staa, dlatego wic byoby to moe nieodpowiednie. W naszym wasnym przykadzie alcar Elennanreva dodalimy kocwk possessivusa do rzeczownika, ktry nie oznacza istoty rozumnej. Nie jest to bdem, gdy mamy potwierdzone takie przykady jak Taur Huinva "Las Mroku" oraz Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru". Tak, gdzie nie wystpuje istota rozumna, possessivus nabiera oczywicie innych odcieni znaczenia; nie wchodzi tu w gr "posiadanie", jako e rzeczy i substancje nie mog niczego posiada. Por. przykadowo pierwszy opublikowany przykad tego przypadka, w Namri w WP. Mamy tu yuldar (...) lisse-miruvreva jako (dos.) "yki (...) sodkiego miodu" (w wersji prozaicznej Namri w RGEO, s. 68 sowa te stoj obok siebie; w wersji poetyckiej z WP kilka innych wyrazw pojawia si midzy dwoma elementami tego zwrotu). Przez dekady by to jedyny dostpny przykad przypadku na -va. Tutaj kocwka ta oznacza "(zrobiony) z": Owe yuldar czyli "yki" skadaj si z lisse-miruvr czyli "sodkiego miodu". Zgodnie z tym przykadem rzeczowniki ri "korona" i telp "srebro" mog by najwyraniej poczone w ri telpeva "korona ze srebra". Mona zauway, e w tym przypadku, gdzie possessivus oznacza materia, rzeczownik ktrym rzdzi niekoniecznie jest przez niego okrelony. Majc jedynie ten jeden przykad z Namri, pierwsi badacze uwaali, e przypadek na -va by tak zwanym przypadkiem "skadnikowym" okrelajcym z czego co si skada. To zastosowanie naley zapamita, ale wiemy teraz, e jest ono tylko jednym z pobocznych zastosowa tego przypadka. Pozostaje jednak fakt, e kocwka -va bya pocztkowo po prostu przymiotnikowa, tak wic przypadek ten moe atwo przyj funkcj "opisow". Jeli chodzi o dopeniacz na -o Tolkien napisa, e poprawnie NIE by on uywany "przymiotnikowo do opisywania cech" (WJ, s. 368) - bya to raczej funkcja przypadka na -va. Przykad Taur Huinva (Etym, haso PHUY) najwyraniej znaczy "Las Mroku"; por. rzeczowniki taur "las" i huin "gboki cie, mrok". Mona by niemale traktowa huinva jako regularny przymiotnik i tumaczy Taur Huinva jako "Mroczny Las" czy "Cienisty Las". Polega to na tym, e "las" jest charakteryzowany przez "mrok", zatem przypadek na -va moe opisywa to, bo charakteryzuje co albo kogo. By moe wyraenie Eruva liss (wydzielone z duszego zwrotu, VT44, s. 12) rwnie tutaj pasuje: moe to by tumaczone jako "aska Boga", ale w Litanii

loretaskiej, ktr Tolkien przekada na queny jest tutaj "aska boa" i by moe Eruva najlepiej rozumie jako przymiotnik "boy" - nie jako rzeczownik "Boga". Sowo Eruva okrela bosk cech "aski" jako charakterystyk tej aski. Taka "charakterystyka" moe by rwnie pojciem abstrakcyjnym lub czynnoci. We wczesnych materiaach (KZO, s. 25) znajdujemy przykad Mar Vanwa Tyaliva "Dworek Utraconych Zabaw" = mar "dworek" jest charakteryzowane przez vanwa tyali "utracone zabawy" (aby zrozumie do czego si to odnosi, naley przeczyta najwczeniejsze rkopisy Silmarillionu podane w KZO). Naley jednak zauway, e w tym kontekcie uyty moe by rwnie dopeniacz. W pnym eseju Quendi i Eldar mamy Rithil-Anamo jako "Piercie Przeznaczenia" (WJ, s. 401; staroquenejski wyraz rithil "piercie, krg" staby si prawdopodobnie risil w quenyi wygnaczej). Rithil-Anamo nie odnosi si do Piercienia Saurona, ale do Mhanaxar, krgu, gdzie Valar wydawali wyroki. Sowo anamo nie jest potwierdzone gdzie indziej, ale musi by dopeniaczem albo od anama albo od anan (z rdzeniem anam-); najwyraniej znaczy to "przeznaczenie, sd" - czynno charakteryzujca lub odbywaj si w Krgu (Rithil). By moe mgby tu zosta uyty possessivus (? Rithil Anamva albo ?Rithil Ananwa) bez zmiany znaczenia. W niektrych przypadkach mona rzeczywicie waha si, ktrego przypadka uy; czasami wybory samego Tolkiena s nieco zaskakujce. Uy on possessivusa w zwrocie Noldo-quentasta Ingoldova "Historia Noldor Ingolda" (VT39, s. 16) - Elf Ingoldo by autorem tej konkretnej Noldoquentasta czyli "Historii Noldo". Jednak nacisku nie kadzie si tu na fakt, e Ingoldo posiada t "Histori Noldo" (chyba, e w Valinorze przykadano wag do kwestii prawa autorskiego). Ingoldo jest po prostu autorem i inicjatorem, i w tym znaczeniu spodziewalibymy si tu dopeniacza, jako e czsto opisuje on rdo lub pochodzenie. Jednak istniej tu pewne kwestie konfliktowe: jako e dopeniacz moe rwnie oznacza o, na temat (jak w Quenta Silmarillion), by moe Noldo-quentasta Ingoldo z dopeniaczem mogoby by zrozumiane jako "Historia Noldor o Ingoldzie". W kadym razie w jednym potwierdzonym przykadzie wybr Tolkiena zakrawa na wyran sprzeczno z tym, co napisa wczeniej w eseju Quendi i Eldar. Zacytowalimy jego wyjanienie dlaczego zazwyczaj byoby niepoprawnym uycie dopeniacza w zwrocie takim jak lamb Eldaron "jzyk Eldar" - sugerowaoby to "jzyk pochodzcy od Eldar, pniej przejty przez innych"! Naley w zamian uy possessivusa: lamb Eldaiva. Jednak sam Tolkien uy lamb Quendion jako "jzyk Elfw" w bardzo pnym rdle (PM, s. 395) - a Quendion jest niewtpliwie dopeniaczem liczby mnogiej. Fakt, e Tolkien uy tu innego sowa na "Elfa" (Quend zamiast Elda) nie sprawia rnicy. Zgodnie z systemem wyoonym w Quendi i Eldar spodziewalibymy si lamb Quendva, possessivusa uytego do oznaczenia aktualnego posiadania. Zapewne moemy rozwiza t sprzeczno na warunkach "wewntrznych", odnoszc si do rozwoju jzykowego wewntrz legendarium.

Tolkien zauway, e istniaa wzrastajca tendencja do uywania dopeniacza (WJ, s. 369). Tak wic w "pniejszym uytku" byoby by moe bardziej naturalne powiedzie lamb Quendion ni lamb Quendva - wczeniejsze rozrnienia zacieray si. Jeli mamy wtpliwoci ktrego z przypadkw uy, dopeniacza czy possessivusa, lepiej zastosowa ten pierwszy. ROZMAITE UWAGI uzupeniajce niektre detale UWAGA #1: Wyduenie samogoski w sylabie poprzedzajcej kocwk przypadkow: Uwany czytelnik zaobserwowa, e czasami ostatnia samogoska rzeczownika zostaje wyduona gdy dodaje si kocwk -va. Przykadowo Eldali + va tworzy Eldaliva z dugim (ktre musi otrzymywa akcent zgodnie z normalnymi zasadami). Oromva i tyaliva jako formy possessivusa dla rzeczownikw Orom i tyali to inne przykady. Zauwamy, e wyrazy Eldali, Orom i tyali kocz si na dwie krtkie sylaby (nie zawierajce zbitek spgosek, dyftongw ani dugich samogosek). Gdyby kocwk -va doda do nich bez dalszych zmian, dodatkowa dodana sylaba spowodowaaby przesunicie akcentu na trzeci sylab od koca (por. zasady akcentowania wyoone w Lekcji Pierwszej). Spowodowaoby to raczej niewygodn wymow **orOMeva, **eldaLIeva, **tyaLIeva. Tam wic, gdzie kocwk -va dodaje si do rzeczownika koczcego si na dwie krtkie sylaby, ktry nie posiada kocowej spgoski, samogoska w ostatniej z tych sylab zostaje najwyraniej wyduona aby zapewni, e na ni padnie akcent: oroMva, eldaliva, tyaliva. Ale jeli rzeczownik koczy si na spgosk, nie ma potrzeby wydua samogoski, gdy przy takim rzeczowniku doczona kocwk przypadkowa (prawdopodobnie z postaci -wa) stworzy zbitk spgosek, ktra i tak przesunie akcent na now zbitk. Przykadowo podczas gdy nazwa Menelmacar (quenejska nazwa Oriona) jest naturalnie akcentowana na trzeci sylab od koca, gdy koczy si na dwie krtkie sylaby, jego forma possessivusa Menelmacarwa byaby akcentowana na -arw-, poniewa powstaje tu zbitka rw. Zbitka ta zmienia przedostatni sylab w dug, zatem otrzymuje ona akcent. W pierwszej wersji tego kursu napisaem: "Jest niejasne, czy zaprezentowany tutaj system - z ostatni samogosk rzeczownika koczcego si na dwie krtkie sylaby wyduan przed kocwk -va - byby aktualny w przypadku sowa skadajcego si tylko z tych dwch krtkich sylab." Napisaem rwnie, e przeczucie mwi mi, e w takim przypadku wyduenie by nie nastpio. Zostao to teraz potwierdzone przez przykad Eruva jako possessivus od Eru (VT44, s. 12, opublikowany w czerwcu 2002 r.). Chocia Eru koczy si na dwie krtkie sylaby, w possessivusie nie mamy **Erva, gdy dwie krtkie sylaby w Eru to cay wyraz. Zasada z wydueniem odnosi si tylko do sw majcych wicej ni dwie sylaby.

Huinva (zamiast **huineva) jako possessivus od huin "cie, mrok" jest jednak niespodziewanym przykadem. Mamy tu wyduenie kocowego - do --. Przez jaki czas sdziem, e kocowe - zawsze jest wyduane przez kocwk -va, ale List do Plotza wskazuje, e forma possessivusa od lass "li" to lasseva (nie **lassva). Gdyby ui z huin liczyo si na dwie sylaby (u-i) a nie za dyftong, ten przykad pasowaby do zasady wyoonej powyej: hu-i-n miaoby kocow samogosk wyduon przy dodaniu -va, tworzc huinva. Ale jako e Tolkien wyraniej napisa, e quenejskie ui jest dyftongiem - czyli wymawiane jako jedna duga sylaba a nie dwie krtkie wyjanienie to nie jest zadowalajce. Jednak ui ma by dyftongiem rwnie w sindarinie, ale w pewnym sindariskim wierszu pojawia si tam, gdzie metrum wymaga dwch sylab. Moe wic ui, chocia jest dyftongiem jest jako "dodatkowo dugie" i czasami liczy si jako dwie sylaby, nawet gdy przez ucho postrzegane jest jako jedna. Wynika z tego, e w przypadku, gdy kocwka -va ma by dodana do rzeczownika z ui w przedostatniej sylabie, samogoska w ostatniej sylabie najwyraniej zostaje wyduona przed dodaniem -va. Tak wic formy possessivusa od wyrazw cuil "ycie" albo tuima "pd" powinny najwyraniej brzmie cuilva, tuimva. Jeli chodzi o kocwk dopeniacza -o, podobne wyduenie nie wystpuje, gdy dodaje si t kocwk do rzeczownika zakoczonego na dwie krtkie sylaby. Dopeniacza o Orom potwierdzony jest jako Oromo a nie **Oromo (porwnaj z possessivusem Oromva). Forma Oromo musi by akcentowana na -rom-. Wydaje si zatem prawdopodobne, e nic specjalnego nie dzieje si rwnie, gdy -o dodawane jest wyrazu takiego jak huin (dopeniacz prawdopodobnie huino, raczej nie ?huino). Chciabym jednak zobaczy potwierdzony przykad co dzieje si, gdy kocwk -o doda si do rzeczownika koczcego si na dwie krtkie samogoski tworzce hiatus najczciej -i, jako w Vali "kobieta Vala". ?Valio musiaoby by akcentowane jak i, co brzmi raczej nieporcznie; podobnie z liczb mnog Valieron. Zdecydowanie podejrzewam, e w takim przypadku samogoska w sylabie przed kocwk dopeniacza zostaaby wyduona, przyjmujc jednoczenie akcent: Valio, Valiron. Ale raz jeszcze, nie mona tu by pewnym, musimy poczeka na dalsze publikacje. UWAGA #2: Szczeglne formy rdzeni rzeczownikw: Tam, gdzie rzeczownik ma szczegln form rdzenia, pojawi si ona zawsze przed kocwk dopeniacza -o. Dopeniacze od ns (niss-) "kobieta" i talan (talam-) "podoga" brzmiayby nisso "kobiety" oraz talamo "podogi". Jednak przy kocwkach -va i -wa dla possessivusa mog pojawi si bardziej skomplikowane rezultaty. Dodanie -wa do rzeczownika takiego jak talan, talam- stworzyoby prawdopodobnie talanwa, a nie **talamwa, gdy mw regularnie zmienia si w nw w quenyi. Dodanie -wa do filit (filic-) "ptak" stworzyoby, owszem, filicwa, ale zgodnie z normalnymi konwencjami musimy zapisywa to filiqua. Nie jestem cakiem pewien jeli chodzi o form

possessivusa od ns (niss-) "kobieta. **Nisswa z pewnoci nie jest poprawnym quenejskim wyrazem; by moe powinnimy napisa co w rodzaju nisseva, z dodatkowym e aby rozbi niedozwolon zbitk spgosek (a po samogosce normalnie mamy -va a nie -wa). - Forma rdzenia niektrych rzeczownikw jest po prostu skrtem, np. fern- jako rdze feren "buk". Dopeniacz to z pewnoci ferno, ale possessivus moe rwnie brzmie ferenwa bez skrtu, jako e inne przykady wskazuj, e taki skrt nie zachodzi przed zbitk spgosek (**fernwa nie jest moliwym sowem quenejskim). Oczywicie moglibymy wstawi tu e tworzc ?ferneva, ale ja stawiabym raczej na ferenwa. UWAGA #3: Tolkienowska zasada, ktr moemy zignorowa(!): W WJ, s. 407), Tolkien stwierdzi, e przypadek tworzony przez kocwk -va nigdy nie straci silnych konotacji przymiotnikowych; waciwie napisa, e "by on i pozosta przymiotnikiem". Porwnajmy z Eruva uywanym w znaczeniu "boski" a nie "Boga" w tumaczeniu na queny Litanii loretaskiej. Jak pamitamy z lekcji czwartej, przymiotniki na -a maj formy liczby mnogiej na - (archaiczne -ai). Zgodnie z tym co Tolkien napisa w WJ, s. 407, rzeczownik w possessivusie (z kocwk -va) rzdzcy wyrazem w liczbie mnogiej musi zgadza si z nim w liczbie jak kady inny przymiotnik, co zmienia -va w -v. Z tego powodu uy i arani Eldaiv jako "Krlowie Eldar" w WJ, s. 369: Eldaiva "Eldar" zmienia si w Eldaiv (archaiczne Eldaivai) aby zgodzi si w liczbie z rzeczownikiem w liczbie mnogiej, od ktrego zaley, mianowicie arani "krlowie". Jednak moe by to jeden z przypadkw, kiedy Tolkien modyfikowa gramatyk elfick nie pamitajc, e jego nowe pomysy byy sprzeczne z czym, co opublikowa wczeniej. W Namri w WP mamy yuldar (...) lissemiruvreva jako "yki sodkiego miodu", a pniej Tolkien potwierdzi t konstrukcj w swoich komentarzach do Namri w The Road Goes Ever On. Jako e yuldar "yki" jest w liczbie mnogiej, lisse-miruvreva powinno brzmie lisse-miruvrev zgodnie z systemem wyoonym w WJ, s. 407. Jak ju napisaem, najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem "zewntrznym" jest po prostu to, e Tolkien wprowadzajc now zasad nie zauway, e opublikowa ju co z ni sprzecznego. W warunkach "wewntrznych" moemy by moe zaoy, e forma possessivusa bya wci postrzegana jako rodzaj przymiotnika pochodnego w starszym okresie, a zatem zgadzaa si w liczbie jak zwyke przymiotniki. Ale wraz z upywem Er w rdziemiu formy utworzone za pomoc kocwki -va zaczy by postrzegane czysto jako przypadki rzeczownika i do koca Trzeciej Ery, kiedy to Galadriela stworzya swj Lament, przymiotnikowa zgodno w liczbie zostaa porzucona. Nie uywam jej w wiczeniach do tego kursu. RZECZOWNIKI ODCZASOWNIKOWE I ABSTRAKCYJNE oraz ich interakcja z dopeniaczem i possessivusem.

Wczeniej zdefiniowalimy rzeczowniki jako wyrazy okrelajce rzeczy, podczas gdy czasowniki okrelaj czynnoci - ale zasugerowaem, e lingwici uznaliby takie definicje za zbyt uproszczone. Niektre rzeczowniki mog okrela czynnoci i nazywane s odpowiednio rzeczownikami odczasownikowymi. Jako e takie rzeczowniki oddziaywuj na siebie z dopeniaczem i posessivusem w szczeglny sposb, jest to dobre miejsce na ich wprowadzenie. Rzeczownik odczasownikowy wywodzi si od rdzenia czasownika. W jzyku polskim odpowiedni kocwk jest -anie / -enie. piewanie to rzeczownik odczasownikowy odpowiadajcy czasownikowy piewa; innymi sowy piewanie to czynno, jak wykonuje si, gdy si piewa. W quenyi rdzenie niektrych czasownikw pierwotnych s rdami formacji abstrakcyjnych na -m; niektre z nich zdaj si by oryginalnie rzeczownikami odczasownikowymi. Przykadowo podczas gdy czasownik "kocha" to mel-, rzeczownik "mio" (albo "kochanie") to melm. Niektre z nich mog mie bardziej wyspecjalizowane znaczenie. Carm uywane jest jako "sztuka" (NO, s. 321), chocia zasadniczo jest to po prostu rodzaj rzeczownika odczasownikowego wywodzcego si od czasownika car- "robi" zatem dosownie "robienie" (patrz niej w odniesieniu do oiencarm.) Czasowniki pierwotne mog rwnie przyjmowa kocwk -i; czasownikowi tyal- "gra, bawi si" odpowiada formacja abstrakcyjna tyali "gra, zabawa" (jako rzeczownik; por. Mar Vanwa Tyaliva czyli "Dworek Utraconych Zabaw" wspominany wyej). Dodana do czasownika z rdzeniem na A, kocwka -i powoduje wypadnicie kocowego -a; por. naina"lamentowa" tworzce rzeczownik abstrakcyjny naini "lament(owanie)". Jeszcze jedn czst formacj jest wyduenie samogoski rdzenia czasownika pierwotnego i dodanie kocwki -. Czasownikowi ser"odpoczywa" odpowiada rzeczownik abstrakcyjny sr "odpoczynek, wytchnienie, pokj". Bardzo czsto rzeczowniki wywodzone w ten sposb nabieraj nieco bardziej konkretnego znaczenia. Od czasownika sir- "pyn" mamy sr, ktre zasadniczo odnosi si do "pynicia", ale uywane jest jako "rzeka". Rzeczownika nt wie si w czasownikiem nut- "wiza", ale rzeczownik ten rozwin si poza podstawowe znaczeni "wizanie" i oznacza w zamian "wze". Od lir- "piewa, intonowa" mamy lr, uywane jako "pie" raczej ni "piewanie, intonowanie". Jednak lecy u podstaw koncept rzeczownika odczasownikowego jest wci rozpoznawalna. Rdzenie niektrych czasownikw z rdzeniem na A, szczeglnie zakoczonych na -ta mog by uywane jako rzeczowniki abstrakcyjne bez adnych dodatkw. Vanta- to czasownik "i, spacerowa", ale vanta jest rwnie uywane jako wyraz abstrakcyjny "spacer" (to jest "spacerowanie" traktowane jak rzeczownik). Podobnie czasownikowi lanta- "spada" odpowiada rzeczownik lanta "upadek". Jednak ten rzeczownik moe rwnie brzmie lant, jak nazwie pieni Noldolant "Upadek Noldor" wspomnianej w

Silmarillionie. W quenyi wikszo rzeczownikw abstrakcyjnych koczy si na samogosk -, albo sam albo jako cz duszej kocwki. Jedn z takich kocwek jest -l, ktre zdaje si by najbardziej wszechstronnym z quenejskich przyrostkw abstrakcyjnych. By moe mona go doda do kadego czasownika z rdzeniem na A, przy czym powstae sowo bdzie rzeczownikiem odczasownikowym. Czasownik laita- "bogosawi / chwali" pojawia si w WP (w Pochwale na Kormallen), a odpowiadajcy mu rzeczownik abstrakcyjny "pochwaa" wystpuje w NO, s. 150 (gdzie wspomniane jest Erulaital, czyli "Wychwalanie Eru", numenorejskie wito). We wczeniejszych lekcjach uywalimy sowa nurta- "ukrywa", ktre jest waciwie potwierdzone tylko w rzeczowniku odczasownikowym nurtal "ukrycie" (patrz poniej w sprawie zwrotu Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru"). Wrmy wic do dopeniacza i possessivusa. Jeli poczymy rzeczownik odczasownikowy (albo formacj abstrakcyjn wci jasno powizan z czasownikiem) z rzeczownikiem w dopeniaczu, sugerujemy, e rzeczownik ten jest "podmiotem" odpowiadajcego czasownika. Potwierdzonym przykadem jest tu Altariello naini "Lament Galadrieli" (RGEO, s. 66; quenejska forma imienia Galadrieli to Altariel w rdzeniem Altariell-). Dopeniacz Altariello "Galadrieli" rzdzcy rzeczownikiem abstrakcyjnym naini "lament" wskazuje, e to Galadriela lamentuje: dopeniacz okrelajcy podmiot. By moe zwrot i equessi Rmilo "powiedzenia Rmila" (WJ, s. 398) mona rwnie analizowa w ten sposb: Rmil jest podmiotem ktry "powiedzia" te "powiedzenia". Oczywistego przykadu dostarcza zwrot Oiencarm Eruo "wieczna produkcja Jedynego [Eru, Boga]" (MR, s. 471). Eru dokonuje "wiecznej produkcji" (oi-encarm = prawdopodobnie "wieczne-od-robienie") i jest to sugerowane przez form dopeniacza Eruo: ponownie dopeniacz okrelajcy podmiot. Jeszcze w lekcji drugiej wytknem bd zawarty w tytule fanzinu Parma Eldalamberon; powinna ona brzmie Parma Eldalambion. Musz teraz zaj si tytuem innego (dobrego!) magazynu zajmujcego si lingwistyk tolkienowsk, Tyali Tyelelliva. Miao to oznacza "Zabawa Tyelelli" (ludu maych Elfw). Ale jako e Tyelelli jest podmiotem rzeczownika abstrakcyjnego "zabawa" (ci, ktrzy si bawi), prawdopodobnie lepiej byoby uy tu dopeniacza: by moe Tyali Tyelellio. Tyle jeli chodzi o dopeniacz podmiotowy; a co z dopeniaczem w funkcji dopenienia? Nasz jedyny potwierdzony przykad tego dopeniacza zdaje si wskazywa, e dla tego znaczenia quenya uywa przypadku na -va. Ten jedyny przykad znajdujemy w Silmarillionie, pod koniec rozdziau 11: Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru" (Valinreva powstao od Valinr, starszego wariantu nazwy zazwyczaj skracanej do Valinor). Chodzi tu o to, e Valar ukryli Valinor, tak wic Valinor jest dopenieniem nurtal czyli "ukrycia". Jeli uylibymy tutaj dopeniacza, mwic Nurtal Valinro, mogoby to sugerowa, e jest to dopeniacz okrelajcy podmiot - Valinor dokonuje

ukrycia, zamiast by jego celem. Nie miaoby to sensu, gdy Valinor nie jest osob i nie moe niczego "ukry". I odwrotnie, oiencarm Eruo nie mona rozumie jako "wiecznej produkcji Jedynego" nawet gdyby mona z tego wycign jaki sens, poniewa gdyby Eru by gramatycznym dopenieniem ktre jest produkowane, zdecydowanie mielibymy oiencarm Eruva. Prawdopodobnie przypadka na -o mona uywa jako dopeniacza okrelajcego podmiot, a przypadka na -va jako dopeniacza w funkcji dopenienia w tym samym zwrocie. Najlepiej uoy to tak, by pierwszy z nich znajdowa si przed rzeczownikiem odczasownikowym. Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru" mona wic rozszerzy do Valaron nurtal Valinreva "ukrycie Valinoru [przez] Valar". Albo, stosujc zupenie wymylony przykad: Eruo melm Ataniva = "mio Boga [do] Ludzi" i odwrotnie: Atanion melm Eruva = "mio Ludzi [do] Boga" Podsumowanie lekcji dwunastej: Przypadek possessivus (wasnociowoprzymiotnikowy) tworzy si za pomoc kocwki -va (prawdopodobnie -wa po rzeczownikach koczcych si na spgosk); w liczbie mnogiej -iva. (Nie ma waciwych informacji na temat form podwjnych; prawdopodobnie kocwk -va mona dodawa do form podwjnych na -u, a dodana do formy na -t kocwka ta miaaby form -wa.) Jeli kocwk -va dodaje si do rzeczownika majcego co najmniej trzy sylaby, ktry koczy si na samogosk, a dwie ostatnie sylaby s krtkie, wtedy ostatnia sylaba zostaje wyduona przed dodaniem kocwki przypadkowej i w ten sposb przyciga akcent: possessivus od Orom to zatem Oromva (a nie **Oromeva). Z jakiego powodu to wyduenie wystpuje rwnie wtedy, gdy w przedostatniej sylabie pojawia si dyftong ui; possessivus od huin "mrok" to zatem huinva. - Zwrot z possessivusem moe odnosi si po prostego posiadania, np. lamb Eldaiva "jzyk Elfw" lub coa i Eldava "dom Elfa". Moe odnosi si rwnie do staej cechy (np. alcar Oromva "chwaa Oromego"), albo do charakterystyki miejsca (np. Taur Huinva "Las Mroku"). Inne zastosowanie tego przypadka to wyraenie "X skadajcego si z Y" (np. yuldar lisse-miruvreva "yki sodkiego miodu"). - Rzeczowniki odczasownikowe albo rzeczowniki abstrakcyjne pochodzce od czasownikw opisuj czynno postrzegan jako "rzecz" albo proces. Takie rzeczowniki mona tworzy na rne sposoby; wliczaj si tu kocwki -m, -l, -i oraz -. Zwrmy szczegln uwag na kocwk -l, ktra (wyglda na to) moe by dodana w zasadzie do jakiegokolwiek czasownika rdzeniem na A, tak jak w przypadku linda"piewa" tworzcego lindal "piew, muzyka". W poczeniu z rzeczownikiem odczasownikowym albo abstrakcyjnym silnie powizanym z czasownikiem,

dopeniacz przyjmuje znaczenie dopeniacza okrelajcego podmiot (jak w Altariello naini "lament Galadrieli"), natomiast possessivus uywany jest jako dopeniacz w funkcji dopenienia (Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru"). SOWNICZEK minqu "jedenacie" varya- "chroni" alya "bogaty" seler (sell-) "siostra" malta "zoto" (wedug Dodatku E do WP; Etymologie pod hasem SMAL podaj malda - ale
rda z czasw po WP zdaj si porednio potwierdza, e malta byo ostateczn decyzj Tolkiena, gdy PM, s. 366 cytuje eldariski rdze "zoto" jako MALAT.)

engw "rzecz" muil "tajno, dyskrecja" (zawiera jedn z wymienionych wyej kocwek abstrakcyjnych,
-l; w tym przypadku jest ona dodana bezporednio do rdzenia MUY, tutaj w formie mui-. Najwyraniej sowo to spokrewnione jest z sindariskim muil jak w jednej z nazw miejscowych w WP: Emyn Muil, prawdopodobnie znaczce co w rodzaju Wzgrz Tajnoci albo Ukrytych Wzgrz).

sr "pokj" [brak wojny] (z pochodzenia formacja abstrakcyjna oparta na czasowniku ser"odpoczywa", wywodzcego si z tego samego rdzenia SED, ktry stworzy rwnie imi Est [od Esd/Ezd], Valie albo "bogini" odpoczynku i snu). ramba "mur" ondo "kamie" (jako materia, chocia ondo uywane jest te jako "skaa"; sindariski
odpowiednik gon, gond wystpuje w nazwach Gondor i Gondolin, z ktrych ta druga zostaa zaadaptowana z quenejskiego Ondolind.)

osto "miasto" (wedug pniejszych rde uywane take jako "forteca", ale tutaj bdziemy go uywa w znaczeniu "miasto"; sowo to zdaje si zasadniczo odnosi do ufortyfikowanego miasta, wic moe nie by tu duego rozrnienia) morni "ciemno" (por. mor "czarny"; wyraz morni jest waciwie formacj abstrakcyjn opart na innym przymiotniku wywiedzionym z tego samego pierwotnego rdzenia MOR, mianowicie morna "ciemny") WICZENIA Te wiczenia zawieraj zarwno dopeniacz jako i przypadek wasnociowo-przymiotnikowy. W przykadach I-P naley wybra waciwy przypadek (cho czasami pasuj oba). 1. Przetumacz na polski: A. I limp Eldaron oraz i limp Eldaiva (a jako e oba te zwroty maj to samo
tumaczenie polskie, wyjanij na czym polega rnica)

B. Haryaly yulma maltava. C. I rocco i Eldava alanti mir i nra cilya. D. Neri sreva var ohtari. E. Alt rambar ondova nurtaner i coar i cainen analy neriva i osto. F. I coa i arano selerwa n carn.

G. Min i mlion ampi i macil i aranwa. H. I vendo toron hirn ily i harmar i minqu Naucoiva imb i canta rassi i ninqui orontion. 2. Przetumacz na queny: I. Rzeki wina wlay si do ust mczyzny. J. Siostra chopcw zebraa rzeczy chopcw i posza do domu krlowej. K. Dyskrecja kobiet chronia wielki skarb ze zota. L. Jedenastu wojownikw nie mogo ochroni pokoju miasta, poniewa zapada wielka ciemno. M. Pjd przez kraj wielkich drzew i wielu kamieni, poniewa chc zobaczy miasto potnego wojownika. N. Mur tajnoci chroni ukryte zoto miasta i nie znalazem go. O. Kraj Elfw jest krajem wielu piknych rzeczy; kraj bez Elfw jest krajem ciemnoci, gdy Ludzie (Atani) tego kraju nie sysz bogatego jzyka Elfw. P. Zbir ksiek o Elfach siostry krla. (Aby utworzy rzeczownik abstrakcyjny "zbir"
sprbuj doda kocwk -l do czasownika hosta- "zbiera".)

You might also like