Professional Documents
Culture Documents
Czstka przetumaczona tutaj jako "dla" nie jest osobnym sowem w quenyi; jest po prostu kocowym -n w nin - ktre to -n jest quenejsk kocwk celownika. Std nin = "ja-dla", albo w poprawnej polszczynie "dla mnie, mi". Czasownik "dawa" to anta-, wic quenejski odpowiednik zwrotu "dasz mi ksik" bdzie najprawdopodobniej brzmia antuvaly nin parma. Zaimek w celowniku nin pojawia si w ostatnim wersie Pieni Friel, jako cz zdania przetumaczonego "co Ojciec (...) da mi (...)?" (LR, s. 72). List do Plotza potwierdza, e kocwka -n dla celownika dotyczy nie tylko zaimkw. (List wymienia ciryan jako form celownika od cirya "statek" i wskazuje na lassen jako na celownik od lass "li".) Moemy zatem stworzy zdania takie jak carnelyes i Naucon "zrobie to dla Krasnoluda" albo i nr antuva i parma Eldan "mczyzna da ksik Elfowi". W liczbie mnogiej formy celownika kocz si na -in. Do rzeczownikw z formami mnogimi w mianowniku na -i dodaje si po prostu kocwk celownika -n; List do Plotza wskazuje na lassin jako celownik od lassi "licie". Celownik liczby mnogiej wyrazu laman (lamn-) "zwierz" brzmiaby zatem lamnin "zwierztom" albo "dla zwierzt". Kocwk -in dodaje si jednak rwnie do rzeczownikw, ktre normalnie tworz liczb mnog przez -r; znacznik liczby mnogiej -r nie wystpuje w formach celownika. Z pierwszej linijki Pieni Friel (przetumaczonej "Ojciec stworzy wiat dla Elfw") wiemy, jak brzmiaby celownik w liczbie mnogiej od Elda: Eldain. Naley zauway, e kocwka -in czy si z ostatni samogosk rzeczownika i tworzy dyftong, ai w tym przypadku. Pie Friel dostarcza rwnie celownika w liczbie mnogiej od sowa "miertelnicy": Frimoin (mianownik liczby mnogiej Frimor, LR, s. 245; pniej Tolkien zacz preferowa form Frimar, jak podano w Silmarillionie, rozdzia 12. Celownik liczby mnogiej brzmiaby wtedy oczywicie Frimain.) W poprzedniej lekcji wspomniaem, e "nie jest cakiem jasne co staoby si, gdyby kocwk -iva doda do rzeczownika ju koczcego si na -i, jak tri <<krlowa>>, albo do rzeczownika o formie rdzenia na -i, jak lm (lmi-) <<noc>> (SD, s. 415)." Ten sam problem pojawia si w przypadku form mnogich celownika. Celownik w liczbie pojedynczej "(dla) krlowej" brzmiaby prawdopodobnie trin, ale jeli sprbujemy stworzy celownik liczby mnogiej przez dodanie -in do tri najpewniej znw powstanie trin (kocowe -i rzeczownika i pocztkowe i- kocwki po prostu si pocz). By moe dwie samogoski mogyby poczy si w dugie , tworzc trn jako "krlowym", ale zdaje si to by raczej nieprawdopodobnym sowem: quenya rzadko zawiera dugie samogoski w ostatniej nieakcentowanej sylabie (chocia istnieje sowo palantr). By moe trin musi suy zarwno do liczby mnogiej jak i pojedynczej, zatem naley polega na kontekcie by dowiedzie si o ktr liczb chodzi.
Podwjna kocwka celownika podana jest jako -nt w Licie do Plotza; celownik liczby podwjnej od cirya "statek" brzmi ciryant - co znaczyoby co w rodzaju "parze statkw". Oczywicie -nt po prostu czy kocwk celownika -n z kocwk podwjn -t. Ju w lekcji pierwszej krtko wspomniaem, e to -nt zdaje si by jedynym przykadem zbitki spgoskowej w pozycji kocowej dozwolonej w quenyi z czasw WP. - By moe tylko rzeczowniki z form podwjn mianownika na -t mog mie formy podwjne celownika na -nt; w przypadku rzeczownikw z liczb podwjn na -u by moe stosowano by najprostsz kocwk celownika -n. Ponownie uywajc jako przykadu Aldu "Dwch Drzew", forma celownika by moe nie powinna brzmie Aldunt, ale Aldun (albo Alduen; patrz poniej w sprawie Ar-Veruen). Brak nam jednak przykadw. W pewnych przypadkach zdanie moe zawiera dopenienie dalsze (w quenyi, dopenienie w celowniku), chocia nie posiada dopenienia bliszego. W quenejskim odpowiedniku "mczyni pracuj dla krla", przyimek "dla" byby zastpiony kocwk przypadkow -n dodan do aran (prawdopodobnie tworzc aranen, z pomocnicz samogosk -e- wstawion przed kocwk). Istnieje co najmniej jeden potwierdzony przykad zdania majcego dopenienie w celowniku, ale nie posiadajcego dopenienia bliszego: w quenejskiej wersji Ojcze nasz Tolkien uy celownikowej formy zaimka "my" oddajc zwrot "(...) naszym winowajcom" (dos. "tym, ktrzy wykraczaj przeciwko nam"; jest to przy okazji przykad celownika uytego do okrelenia osoby niekorzystnie dotknitej przez czynno: kontekst decyduje, czy form celownika naley tumaczy jako "przeciw nam" czy "dla nas". Z punktu widzenia gramatyki obie te interpretacje byyby suszne, ale "ci, ktrzy grzesz dla nas" nie ma sensu w tym konkretnym kontekcie.) Czasownik "wykracza" jako "grzeszy" nie moe mie dopenienia bliszego, ale oczywicie jaka grupa moe by porednio dotknita przez wykraczanie albo grzeszenie, tak wic moemy mie dopenienie dalsze - odpowiednio zaprezentowane przez quenejski celownik. Formy celownika mog rwnie pojawia si w zdaniach nie majcych podmiotu. S to konstrukcje takie jak "zdaje mi si, e (...)". Ten polski zwrot mona porwna do quenejskiech fraz takich jak or nin caritas, dosownie "skania mi zrobi to", wyraajc to, co po polsku mona by uj "czuj si zmuszony / chc to zrobi" (VT41, s. 13). Zauwamy, e zdanie or nin caritas nie ma podmiotu, ale ma dopenienie w celowniku: nin "mi, dla mnie". Or- albo ora- "skania, pobudza" jest jednym z quenejskich czasownikw bezosobowych, ktre przyjmuj takie konstrukcje; wrcimy do tych czasownikw w dalszej lekcji. Formy celownika mog nawet pojawia si w zwrotach, gdzie nie wystpuje aden czasownik. Niedokoczone przez Tolkiena tumaczenie Chwaa Ojcu brzmi, w czci: Alcar i ataren ar i yondon ar i airefan = "chwaa Ojcu i Synowi i Duchowi witemu" (VT43, s. 36). Zauwamy
kocwk celownika -n dodan do atar "ojciec", yondo "syn" i airefa "duch wity". (W formie ataren samogoska czca -e- dodawana jest przez -n, gdy **atarn nie jest moliwych sowem quenejskim.) Wczeniejsze zastosowanie kocwki przypadkowej -n: W dugiej ewolucji tolkienowskiej quenyi -n nie zawsze byo kocwk celownika. Z perspektywy scenariusza z WP jedn z paru rzeczy "bdnych" w Etymologiach (napisanych w poowie lat trzydziestych) jest to, e -n jest tam kocwk dopeniacza. Przykadowo haso LEP wymienia nazwy rnych valinorejskich dni tygodnia, cznie z Ar Manwen = Dzie Manwego albo Ar Ulmon = Dzie Ulma (por. rzeczownik ar() "dzie - ale pniej Tolkien zmieni wyraz na "dzie" na aur albo r, jak wskazuj dodatki do WP. To zastosowanie kocwki -n znale mona rwnie w zwrocie napisanym w poowie lat czterdziestych, odtworzonym w SD, s. 303: Quenta Eldalien "Historia Elfw [Eldali, lud Elfw]". W szkicu wiersza, ktry pniej sta si Namri Tolkien uy Vardan jako dopeniacza "Vardy" (zobacz chociaby wczesn wersj podan w TI, s. 284-285). W jednym z pniejszych rkopisw Tolkien znw napisa Vardan, ale potem przekreli je i poprawi na Vardo. To moe wskazywa na moment, kiedy zdecydowa si zmieni kocwk dopeniacza z -n na -o. Waciwie kocwka dopeniacza -o pojawia si i we wczeniejszym rdle; "qenejski" wiersz z pocztku lat trzydziestych zawiera ju ciryo (pisane kiryo) jako dopeniacz od cirya "statek" (langon veakiryo dos. "gardo statku morskiego", PiK, s. 277). Jeli chodzi o celownik, "qenejski" utwr sprzed czasw WP Pie Friel uywa ju -n (lm -in) jako kocwki celownika, jak wskazuje podany wyej przykad. Pniej -n na jaki czas powrcio do funkcji kocwki dopeniacza, jak wskazuj szkice Namri. Wyglda wic na to, e Tolkien zmienia zdanie w t i z powrotem z biegiem lat - ale ostateczna decyzja, jak wskazuje WP i List do Plotza, brzmiaa, e -o jest kocwk dopeniacza, podczas gdy -n celownika. Niektre nieaktualne dopeniacze z Etymologii wci s bardzo interesujce. Pod hasem AY, rzeczownik ailin "staw, jezioro" ma "d.lp" (dopeniacz liczby pojedynczej) ailinen. Z powodu pniejszych zmian, form ailinen naley rozumie jako celownik liczby pojedynczej w quenyi z czasw WP - znaczc "jezioru" zamiast dopeniacza "jeziora". Przykad ailinen jest o tyle interesujcy, e pokazuje nam co dzieje si, kiedy kocwk -n (niezalenie od tego do jakiego przypadku jest przypisana!) dodamy do rzeczownika koczcego si na spgosk, jak ailin. Jako e **ailinn nie jest moliwym sowem quenejskim, wstawia si e przed kocwk, tworzc ailinen. Chocia znaczenie kocwki -n zostao zmienione, zasada wstawiania pomocniczej samogoski kiedy potrzeba powinna wci by aktualna. [Aktualizacja, koniec roku 202: To twierdzenie zostao teraz potwierdzone przez ataren jako celownik od atar "ojciec", VT43, s. 36. Jest to autentyczny przykad celownika
z quenyi z czasw po WP, tak wic Tolkien wci uywa tej samej samogoski czcej nawet po zmianie znaczenia kocwki -n.] Kiedy rzeczownik posiada szczegln form rdzenia - z ostatni spgosk zmieniajc si w inn albo w zbitk spgosek gdy dodaje si kocwk - zmiana ta zachodzi rwnie przed dodaniem tego dodatkowego -e-. Pod hasem LIN2 w Etymologiach dowiadujemy si, e Laurelin (Laurelind-), nazwa Zotego Drzewa Valinoru, ma "d.lp" Laurelinden. W quenyi z czasw WP byby to celownik liczby pojedynczej, ale taka forma jest prawdopodobnie dalej poprawna. To samo dotyczy lissen jako formy od lis (liss-) "mid"; patrz haso LIS. Moemy zatem zaoy, e rzeczownik ns (niss-) "kobieta" bdzie traktowany w tej sam sposb: celownik nissen. Jedna z form "dopeniacza" z Etymologii moe rzuca troch wiata na pniejsze formy podwjne celownika na -u. Jeden z valinorejskich dni tygodnia wymienionych pod hasami BES i LEP to Arveruen albo Ar-Veruen, "Dzie Maonkw", odnoszcy si do pary Valar: Aulego i Yavanny. Mamy tu veruen jako dopeniacz formy podwjnej veru "maonkowie, onata para". Naley zauway, e uyta te jest tu samogoska pomocnicza -e- (nieco zaskakujco: mona by pomyle, e **verun byoby poprawn form). Jeli dopeniacz veruen byy wci aktualny po tym, jak Tolkien przedefiniowa kocwk -n, tak e veruen byoby celownikiem w quenyi z czasw WP, wskazywaoby to, e rzeczowniki o formach podwjnych mianownika na -u powinny mie formy celownika na -uen. Celownik od Aldu "Dwa Drzewa" nie brzmiaby wic Aldunt ani Aldun, ale Alduen. Nie musz jednak mwi, e nie mamy tu bardzo solidnych podstaw i nie bd tworzy wicze opartych na tej hipotezie. GERUNDIUM Przez wikszo czasu rzeczowniki i czasowniki s oddzielnymi czciami mowy. Istniej oczywicie rzeczowniki odczasownikowe omawiane w poprzedniej lekcji, lecz s one niewtpliwie autentycznymi rzeczownikami abstrakcyjnymi formacjami opisujcymi czynnoci traktowane jako "rzeczy" Ale czasowniki maj pewn form, gerundium (rzeczownik odsowny), ktry niemale przeciwstawia si dwudzielnoci na rzeczowniki i czasowniki. Mona by powiedzie, e gerundium jest czasownikiem udajcym rzeczownik. W Przysidze Ciriona pojawia si sowo enyalien, dosownie znaczce "dla ponownego przypomnienia" (czyli "aby ponownie przypomnie"). Przedrostek en- znaczy "od, na nowo", a kocowe -n jest kocwk przypadka omawian wyej, znacznikiem celownika odpowiadajcego przyimkowi "dla". Po usuniciu tych dodatkowych elementw zostaje nam -yalie-, yali. W notatkach do Przysigi Ciriona podanych w NO, s. 360. Tolkien wyjania, e yali jest "bezokolicznikiem (lub rzeczownikiem odsownym)" czasownika yalznaczcego wzywa albo przywoywa. Std mona wyizolowa -i jako
kocwk gramatyczn uywan do utworzenia "bezokolicznikw lub rzeczownikw odsownych". Wczeniej w tym kursie rozwaalimy inny rodzaj bezokolicznika, ktry jest po prostu rdzeniem czasownika (z dodanym - w przypadku czasownikw pierwotnych). Potwierdzonym przykadem jest tu zdanie polin quet "umiem mwi" (VT41, s. 6), z quet jako bezokolicznikiem czasownika quet"mwi". Jako e Tolkien wczeniej identyfikowa -i jako kocwk bezokolicznika w NO, s. 360, by moe polin queti byoby rwnie moliwe (wicej na ten temat niej). W swoim podrczniku Basic Quenya, napisanym zanim dostpny by przykad polin quet. Nancy Martsch uywa konsekwentnie -i jako quenejskiej kocwki bezokolicznikowej. Nie musi to by bdem; Tolkien najwyraniej wyobraa sobie staroelfickie bezokoliczniki na -ie. W Etymologiach pod hasem NAR2 staronoldoriskie sowo trenarie "relacjonowa" jest wyranie nazwane form "bezok." ("staronoldoriski" to jzyk, do ktrego pniej Tolkien mgby si odnosi jako do starosindariskiego, po zrewidowaniu legendarium jzykowego w pocztkach lat pidziesitych). Jednak sdz, e w wielu przypadkach quenejskie formy czasownikw stworzone za pomoc przyrostka -i lepiej okrela mianem gerundiw (ni bezokolicznikw). [Jednak quenejskie gerundium ma nieco inne zastosowania ni polskie, uywane bywa tam, gdzie w jzyku polskim stosuje si bezokolicznik; w swojej funkcji quenejskie gerundium blisze jest angielskiemu o kocwce -ing.] W jzyku polskim gerundia tworzy si za pomoc kocwek -anie / -enie, np. "znalezienie" od czasownika "znale". Forma "znalezienie" moe oczywicie by rwnie czasownikiem abstrakcyjnym (bliskoznacznym z "odkryciem"). Nas jednak interesuje tutaj wyraz "znalezienie" taki, jak w zdaniu "znalezienie skarbu byo cudowne" [albo "znale skarb byo cudownie"]. Gerundium zachowuje si tutaj czciowo jak rzeczownik, gdy jest podmiotem zdania. Ale w pewien sposb gerundium jest wci czasownikiem, gdy nie stracio jednej z unikalnych cech czasownika: zdolnoci przyjmowania dopenie. W angielskim zwrocie "finding the treasure" ["znalezienie skarbu / znale skarb"], "the treasure" jest dopenieniem "finding". Gdyby "finding" byo tutaj czasownikiem abstrakcyjnym, naleaoby uy dopeniacza [angielskiej konstrukcji z "of"] do wprowadzenia rzeczy, ktra jest znajdowana [tak, jak w polskim "znalezienie skarbu".]. Por. dyskusja o quenejskim dopeniaczu w funkcji dopenienia (jak w Nurtal Valinreva, "Ukrycie Valinoru") w poprzedniej lekcji. Gerundium to forma czasownika, ktra moe funkcjonowa jako rzeczownik, majc to samo znaczenie jak prawdziwy rzeczownik odczasownikowy. Jednak gerundium wci moe przyjmowa dopenienie i dotyczy to rwnie gerundiw quenejskich: jeli chodzi o quenejsk form gerundialn na -i, ktrej Tolkien uy w Przysidze Ciriona, napisa, e bya ona "zwizana z dopenieniem bliszym" (NO, s. 360)
UWAGA: W quenyi podobnie jak w polskim czy angielskim nie zawsze mona wyranie rozrni midzy gerundium a rzeczownikiem abstrakcyjnym. Podobnie jak polskie -anie / -enie uywane jest zarwno do
stworzenia gerundiw jak i rzeczownikw odczasownikowych, tak i quenejskie -i moe by uyte do budowania poj abstrakcyjnych np. tyali "zabawa" od czasownika tyal- "bawi si". Waciwie -i uywane jest rwnie jako oglna kocwka abstrakcyjna, podobnie jak polskie -o, por. przykadowo morni "ciemno".
Jak zwykle bardzo nam brak potwierdzonych przykadw. Musimy jednak zaoy, e w quenyi tak jak i w polskim gerundia mog suy jako podmioty w zdaniu, co w rodzaju: Hiri harma caruva nr alya "znalezienie skarbu czyni czowieka bogatym" Tiri i aiwi anta vendin alta alass "ogldanie ptakw daje panno wielk rado" W tych przykadach gerundia maj dopenienia (harma oraz i aiwi), ale gerundium mogoby rwnie funkcjonowa jako podmiot bez dodatkw, na przykad tak: Mati n i analta alass ily tiuc Naucoron, "jedzenie jest najwiksz radoci wszystkich grubych Krasnoludw". Prawdopodobnie quenejskie gerundium moe funkcjonowa rwnie jako dopenienie zdania, podobnie jak bezokolicznik w polskiej konstrukcji "Uwielbiam owi ryby". Gerundium w funkcji dopenienia moe z kolei rzdzi wasnym dopenieniem: Zdanie takie jak "Uwielbiam obserwowa ptaki" mogoby by oddane w quenyi jako melin tiri i aiwi ("obserwowanie" jest tu dopenieniem zwrotu "uwielbiam", a "ptaki" z kolei dopenieniem "obserwowa"). By moe mona to rwnie wyrazi [tak jak w jzyku polskim] jako melin tir i aiwi (?), uywajc bezokolicznika zamiast gerundium. Gerundia i bezokoliczniki mog by stosowane zamiennie w wielu kontekstach w quenyi, podobnie jak w angielskim. Nasza terminologia moe by nawet cilejsza ni ta, ktrej uywa sam Tolkien, jeli zastrzeemy termin bezokolicznik dla form takich jak tir "obserwowa", a tiri "obserwowanie" bdziemy nazywa gerundium: W NO, s 360, zacytowanym wyej, Tolkien sam odnosi si do form na -i jako do zarwno "bezokolicznikowych" jak i "gerundialnych". Jak wspomniaem wyej, w "staronoldoriskim" z Etymologii pewna forma na -ie jest wyraniej okrelona jako bezokolicznik. Przykad z czasw po WP polin quet "umiem mwi" wskazuje przynajmniej, e -i nie moe by uniwersaln kocwk bezokolicznikow. Czy polin queti byoby poprawnym zwrotem, czy moe brzmiaoby tak samo dziwnie, jak "umiem mwienie" po polsku? A co z "chc znale skarb"? Czy merin hiri harma byoby w porzdku, czy moe dla Eldar zwrot ten byby rwnie niezrczny, jak "chc znalezienie skarbu" po polsku? By moe bezpieczniej jest w takim kontekcie uywa najprostszego bezokolicznika, hir. Kiedy czynno jest podmiotem lub dopenieniem zdania, mona do pewnego stopnia wybiera pomidzy bezokolicznikiem a gerundium w jzyku polskim: "Bdzi jest rzecz ludzk, wybacza - bosk" = "Bdzenie jest
rzecz ludzk, wybaczanie - bosk". Szczeglnie, gdy czynno peni rol podmiotu, myl e w quenyi bezpieczniej byoby uywa gerundium (formy na -i). Ale jako e brak nam przykadw, jest w tym momencie niemoliwe powiedzie z pewnoci, co Tolkien uznaby za dozwolone w tej sprawie. Istnieje jednak jedno wane zastosowanie gerundium, ktre na szczcie jest potwierdzone w naszej skromnej iloci dostpnych tekstw. W jzyku polskim normalny bezokolicznik (czasami z partyku "aby, by") uywany bywa, aby okreli cel: "Przyszli (aby) zobaczy krla." Nie wiadomo na razie czy mona to przeoy "bezporednio" na queny jako ?utlient cen i aran ale miem wtpi, czy jest to poprawna konstrukcja. Zauwamy dobr sw w Przysidze Ciriona: Vanda sina termaruva Elennanro alcar enyalien. Tolkien tumaczy to w NO, s. 257 jako "Ta przysiga istniaa bdzie na pamitk chway Kraju Gwiazdy", ale bardziej dosownie znaczy to "ta przysiga bdzie trwa aby przypomina chwa Kraju Gwiazdy". Por. komentarz Tolkiena do formy enyalien w NO, s. 360, zacytowany ju czciowo: yal- "wezwanie" w bezokoliczniku (lub rzeczowniku odsownym) en-yali, tutaj w celowniku "dla ponownego wezwania", ale zwizane z dopenieniem bliszym alcar, zatem "by znw wezwa lub upamitni chwa" Mamy wic tu czasownik en-yal- "znw przyzwa" = "wspomnie". Po dodaniu gerundialnej kocwki -i dostajemy gerundium enyali "wspomnienie". Jako e gerundium mona opisa jako czasownik w funkcji rzeczownika, moe ono otrzymywa te kocwki przypadkowe tak jak rzeczownik. Tak wic Tolkien doda kocwk celownika -n "dla" aby stworzy enyalien "dla przypomnienia". Wyraz ten moe funkcjonowa jako dopenienie dalsze zdania, "odbiorca" czynnoci: przysiga termaruva "bdzie istnie", a ta czynno sprzyja "przypomnieniu" (enyali). Gerundium w celowniku enyalien "dla przypomnienia" z kolei ma Elennanro alcar "chwa kraju Gwiazdy" jako swoje dopenienie. Ten przykad wskazuje, e polskie bezokoliczniki wskazujce cel naley oddawa w quenyi za pomoc gerundium z dodan kocwk celownika. "Przyszli (aby) zobaczy krla" tumaczyoby si jako utlient cenien i aran, dosownie "przyszli dla zobaczenia krla". (Jeli chcielibymy niewolniczo naladowa szyk zdania uyty przez Tolkiena w Przysidze Ciriona, z gerundium znajdujcym si na kocu zdania, musielibymy waciwie napisa utlient i aran cenien = "przyszli krla dla zobaczenia"! Jednak quenejski szyk zdania jest najprawdopodobniej bardzo elastyczny.) Zasad, ktr staralimy si tu opracowa mona streci nastpujco: jeli po polsku mona doda "aby" przed bezokolicznikiem bez zmieniania znaczenia (styl niewany!),
bezokolicznik ten okrela cel i naley oddawa go w quenyi za pomoc gerundium odmienionego w celowniku. Tworzenie gerundiw z czasownikw z rdzeniem na A: Wszystkie przedstawiane dotd gerundia tworzone byy od czasownikw pierwotnych (bezkocwkowych). Co dzieje si, gdy kocwk -i dodaje si do czasownikw z rdzeniem na A? Nie mamy bezporednich, potwierdzonych przykadw, ktrymi moglibymy si kierowa, tak wic ten problem pozostawiem sobie na koniec. Ale wszystkie porednie poszlaki wskazuj na jeden wniosek: kocowe -a powinno si odrzuci przed dodaniem kocwki -i. Etymologie pod hasem ORO wymieniaj quenejski czasownik orta"podnosi (si)", ale zacytowana jest te forma ortie, chocia pochodzi ona ze "staronoldoriskiego" (/starosindariskiego), a nie z quenyi. Ten wyraz ortie przetumaczony po prostu "podnosi", byby archaiczn elfick form, ktra pniej wyewoluowaa w sindariski bezokolicznik. Ale rwnie dobrze mogoby ono odpowiada quenejskiemu gerundium orti "wznoszenie (si)", jako e "staronoldoriski" jest stosunkowo bliski quenyi. Wskazywao by to, e gdy -i dodaje si do czasownika z rdzeniem na A, kocowe -a wypada przed kocwk. Mamy tylko jedno potencjalne potwierdzenie quenejskiej formy, ktra potwierdzaaby t konkluzj: przy wymienianiu rnych form czasownika ora- "skania", Tolkien wypisa ori (VT41, s. 13) i chocia nie zidentyfikowa wyranie tej ani innych form, ori moe by wanie planowane jako gerundium. Zauwamy rwnie naini "lament(owanie)" jako pochodn czasownika naina- "lamentowa" (porwnaj RGEO, s. 66 z Etymologiami, haso NAY): Naini mona postrzega albo jako gerundium albo jako rzeczownik odczasownikowy. Jak ju wspomniaem, -i moe rwnie funkcjonowa jako oglna kocwka abstrakcyjna, podobnie jako polskie "-o". Kiedy -i uywane jest do tworzenia rzeczownikw abstrakcyjnych z przymiotnikw, przymiotniki na -a trac t ostatni samogosk przed dodaniem -i; morni "ciemno" najwyraniej pochodzi od morna "ciemny". Inn potwierdzon par tego rodzaju jest lta "otwarty" i lti "otwarto". Abstrakcyjna kocwka -i jest niewtpliwie silnie zwizana z kocwk gerundialn -i; zasadniczo jest to ta sama kocwka z ktr mamy do czynienia (jak wspomniaem wyej, rnice midzy gerundiami a rzeczownikami abstrakcyjnymi czsto si zacieraj). Jeli kocwka -i powoduje wypadanie kocowego -a, kiedy dodawana jest do przymiotnikw, wydaje si bardzo prawdopodobne, e dzieje si tak te gdy dodaje si j do czasownikw z rdzeniem na A. Tak wic wychodzc od czasownikw takich jak orta- "podnosi" i nurta- kry" moemy prawdopodobnie wywie gerundia orti, nurti i zbudowa zdania orti Pelri nurtien Valinor m mra noa "wzniesienie Pelri aby ukry Valinor nie byo dobrym pomysem". (Nie byo - patrz MR, s. 401, 405 za krytycznymi komentarzami Tolkiena na temat tego posunicia Valar!)
W przypadku czasownikw na -ya, np. harya- "posiada", caa kocwka -ya wypadnie prawdopodobnie przed dodaniem -i. Inaczej gerundium musiaoby brzmie **haryi, ale yi nie jest dozwolon kombinacj w quenyi. Rzeczowniki abstrakcyjne utworzone za pomoc -i od przymiotnikw na -ya porzucaj t kocwk, np. veri "dzielno" od verya "dzielny" (patrz Etymologie, haso BER). Moemy prawdopodobnie zaoy, e veri byoby take gerundium od powizanego czasownika verya- "mie". Tak wic gerundium od czasownika harya- "posiada" to najprawdopodobniej hari (np. we frazesie takim jak hari malta va car nr anwav alya "posiadanie zota nie uczyni czowieka prawdziwie szczliwym"). ZAIMEK "MY" wiczylimy ju rne kocwki zaimkowe: -n albo -ny "ja" (tej pierwszej krtkiej formy nie naley myli z kocwk celownika!), -ly "ty", -s "go", -nt "oni" oraz -t "ich". Czas wprowadzi kocwki dla pierwszej osoby liczby mnogiej, odpowiadajce polskiemu zaimkowy "my". Jest to waciwie do skomplikowana historia. Istnieje kilka quenejskich kocwek oznaczajcych "my", a wyglda na to, e Tolkien kilkakrotnie zmienia ich dokadne znaczenie. Jedna z nich pojawia si w Pochwale na Kormallen: Anvad laituvalmet, "dugo bdziemy ich chwalili". Mamy tutaj czasownik z czasie przyszym z kocwk zaimkow "my" (podmiot) i "ich" (dopenienie): laituvalmet, "chwalibdziemyich". Kocwka "my" zdaje si wic brzmie -lm (-lme-). Jednak w WJ, s. 371 Tolkien omawia quenejskie wykrzyknienie v, oznaczajce odmow albo zakaz: czyli "nie!" z znaczeniu "nie zrobi tego" albo "nie rb!". Tolkien zaznaczy te, e to v mogo otrzymywa kocwki zaimkowe, takie jak -n(y) "ja", tworzc formy vn lub vny jako "nie zrobi". Ale Tolkien wspomnia te form vamm "nie zrobimy". Tak wic tu kocwk zaimkow dla "my" jest nagle nie -lm ale -mm.
UWAGA: Zauwamy przy okazji jak dugie z v skraca si w formie vamm. Jest to jeden z przykadw wskazujcych, e w normalnym przypadku w quenyi nie moe by dugiej samogoski przed zbitk spgosek albo dug spgosk - zasada fonologiczna, o ktrej wielokrotnie wspominaem wczeniej w kursie. Fakt, e samogoska pozostaje duga w vny sugeruje, e ny postrzegane jest jak pojedyncza spgoska, zmikczone n jak polskie a nie zbitka n + y.
Ale jeszcze nie skoczylimy. W VT42, s. 35 Bill Welden w swoim artykule Przeczenie w Quenyi cytuje zdanie zawierajce -lw jako kocwk "my" (wyraz brzmi navilw "sdzimy"). Jednak w VT43, s. 6 jedna kocwka dla "my" zawiera spgoski -lv- a nie -lw- jak w -lw. Ta kocwka "my" odpowiadaaby cile zaimkowi "nasz" (patrz nastpna lekcja), a z t wiedz moemy rozpozna kolejne -lv- w sowie omentielvo "naszego spotkania" pojawiajcym si w WP. (I nie bd komplikowa sprawy jeszcze bardziej cytujc dowody wskazujce na -ngw jako jeszcze jedn kocwk znaczc "my"!)
Krtko mwic, mamy ca menaeri kocwek, ktre maj znaczy "my" i zanim zaczniemy w ogle je porzdkowa musimy uzna dwa fakty. Po pierwsze, chaos ten wynika czciowo z cigych zmian Tolkiena; nie powinnimy sdzi, e wszystkie te przykady nale do tej samej formy quenyi. Po drugie, quenya posiada rozrnienia, ktre nie pojawiaj si w jzyku polskim. Dla Polaka "my" to po prostu "my". Ale system ten jest nazbyt uproszczony jak dla Eldar. Rozrniaj oni kilka rodzajw "my". Przede wszystkim, "my" moe by wczne albo wyczne. Tolkien odnosi si do kocwki -mm jako to "pierwszej [osoby] liczby mnogiej wycznej" (WJ, s. 371, podkrelenie moje). W czasie, gdy Tolkien pisa te sowa, kocwka -mm oznaczaa wyczne "my", "my" ktre wycza osob/y, do ktrych si mwi. Wykrzyknienie vamm "nie zrobimy" oznacza odmow przekazywan jakiej innej grupie (by moe tej, ktrej "my" nie chcemy posucha). Ta inna grupa nie zawiera si w "my", ale znajduje si poza grup "my". Zatem nalene jest tu "my" wyczne. Z drugiej strony, kocwka -lm na pewnym etapie oznaczaa wczne "my": osoba do ktrej si zwraca jest czci "my". Kiedy Tolkien pisa zdanie andav laituvamet "dugo bdziemy ich chwalili", prawdopodobnie zamierza, aby byo to interpretowane nastpujco: Ludzie, ktrzy wychwalaj Froda i Sama mwi do siebie nawzajem, nie do Powiernikw. Zachcaj siebie nawzajem do wychwalania Powiernikw. Gdyby mwili "dugo bdziemy was chwalili", zwracajc si bezporednio do Froda i Sama, musieliby uy "my" wycznego. Frodo i Sam, nie byliby czci tego wycznego "my"; znajdowaliby si poza grup "my" zwracajc si do nich. W lekcji smej wspomniaem, e chocia autor tego tekstu bdzie czasami pisa o sobie "my", nie musi to by dlatego, e ma krlewskie ego. Autor stara si wczy czytelnika w to "my" jakby sugerujc, e autor i czytelnik wsplnie uczestnicz w tej podry przez aspekty gramatyki quenejskiej. (Moecie potraktowa to jako przyjacielski gest, albo jako wyjtkowo sprytn technik prania mzgu, ktr autor stosuje aby zrobi z was wsplnikw przy wyciganiu wnioskw, za ktre sam powinien wzi pen odpowiedzialno!). W kadym razie w quenyi nie byoby tu nieporozumienia. Istniayby osobne formy dla wycznego "my" i wcznego "my". Krlewskie "my" odnoszce si tylko do osoby mwicej / piszcej mogoby by jedynie wyczne. Autor uywajcy sowa "my" w odniesieniu do siebie i czytelnikw, bezporednio zwracajc si do nich w tekcie, musiaby uy "my" wcznego. Doskonale - ale jakie s waciwie kocwki dla wcznego i wycznego "my" zgodnie z mniej wicej ostateczn decyzj Tolkiena? Niektre z zacytowanych wyej form zostay najwyraniej porzucone lub zmienione. W czasie, gdy Tolkien opublikowa WP, kocwka dla wcznego "my" brzmiaa najwyraniej -lm, jak w laituvalmet "bdziemy ich chwalili". Odpowiadajca kocwka dla wcznego "nasz" pojawia si w pozdrowieniu "gwiazda byszczy nad godzin naszego spotkania". W pierwszym wydaniu WP wyraz
"naszego spotkania" pojawi si jako omentielmo (zauwamy, e zawiera on to samo poczenie -lm- jako -lm). Wskazywalimy ju, e w eseju Quendi i Eldar, napisanym jakie pi lat po wydaniu WP Tolkien wyranie zdefiniowa -mm jako kocwk dla wycznego "my" (WJ, s. 371). W pierwszej wersji tego kursu podobnie uywaem -lm dla wcznego i -mm dla wycznego "my". Teraz jednak okazuje si, e pniej Tolkien dokona znacznego przegldu tablicy zaimkw, a jako e zmiany te zostay czciowo odzwierciedlone w drugim wydaniu WP (1966 r.), sdz, e s one tak "kanoniczne", e uczcy si quenyi powinni wzi je pod uwag. Kiedy Tolkien poprawia swoje wielkie dzieo, pocztkowe omentielmo z pozdrowienia Gildora przez Froda zmienio si w omentielvo. Dick Plotz, synny lingwista tolkienowski i adresat Listu do Plotza zawierajcego tabel quenejskich kocwek przypadkowych, otrzyma rwnie od Tolkiena list wyjaniajcy t zmian: forma z -lm- okazaa si w kocu nie wczna, ale wyczna! Jako e Frodo mwi do Gildora i pozostaych Elfw, kiedy mwi "nasze spotkanie", forma wyczna nie jest waciwa, a zgodnie z najnowszymi odkryciami Tolkiena, forma wczna powinna zawiera zbitk -lv-: Std omentielmo stao si omentielvo. VT43, s. 6 odnosi si do tej zmiany z -lm- to -lv- jako to form wcznych. (Omwimy t zmian a do znudzenia w nastpnej lekcji.) Jedn z konsekwencji tej zmiany byo to, e naley przeinterpretowa Pochwa na Kormallen. Kiedy Tolkien po raz pierwszy pisa zwrot andav laituvalmet "dugo bdziemy ich chwalili", x pewnoci myla o wcznym "my": Ludzie z Gondoru zachcaj si nawzajem do wychwalania Powiernikw Piercienia. Po zmianach z drugiego wydania, forma laituvalmet nagle zaczyna zawiera "my" wyczne: teraz musi ono znaczy co w rodzaju "my, ludzie Gondoru, zwracajc si do caego wiata ogaszamy, e bdziemy (wycznie!) dugo wychwala Powiernikw!" Wspomnielimy ju jeden drobny problem: jeli (poprawiona) kocwka dla wcznego "my" ma zawiera -lv-, dlaczego to kocwka -lw (a nie -lv) pojawia si w sowie navilw "sdzimy" (VT42, s. 35)? Zaproponowano rne wyjanienia, ale adne z nich nie jest wystarczajce. Ja bd tu uywa -lv. Istniej jeszcze co najmniej dwie inne kocwki "my", mianowicie "my" podwjne, odnoszce si tylko do dwch osb: "nas dwojga". (Kocwki -lv i -lm oznaczayby "my" zawierajce co najmniej trzy osoby.) Zgodnie z VT43, s. 6, kocwki zaimkowe dla podwjnego "my" zawieraj -mm- (zamiast -lvczy -lm-). Kocwka -mm jest rzeczywicie potwierdzona, chociaby w formie vamm "nie zrobimy" podawanej wyej. Ale forma ta pochodzi z wczeniejszej fazy koncepcyjnej, kiedy -mm byo wci "pierwsz [osob] liczby mnogiej wycznej" WJ, s. 371, podkrelenie moje). Pniej Tolkien zmieni zdanie i zadecydowa, e -mm powinno by liczb podwjn, a nie mnog. Pozostaje jedno pytanie: czy w swojej poprawionej wersji -mm jest podwjnym wcznym "my", tj. "ty i ja", czy podwjnym wycznym "my", tj. "ja
i jedna inna osoba"? A moe rnica midzy formami wcznymi i wycznymi nie jest zachowana w zaimkach liczby podwjnej? Jeli jest, twierdzibym, e -mm jest form wyczn, gdy mogoby by spokrewnione z niezalenym zaimkiem podwjnym wycznym met "my (dwoje)" wystpujcym w Namri. Ale nie moemy by pewni. Jeli rozrnienia mnoga / podwjna i wczna / wyczna maj by zachowane we wszystkich formach, oczywicie potrzebne byby cztery oddzielne kocwki "my". Rzeczywicie zasugerowane s cztery kocwki znaczce "my": -lv (odmiana -lw), -lm, -mm i -ngw. Tolkien spowodowa troch nieporzdku prbujc zdecydowa si gdzie w tabelce mnoga / podwjna i wczna / wyczna znajduj si te kocwki. Ale (wedug mojej interpretacji) mniej wicej ostateczny wniosek by nastpujcy: now kocwk dla wcznego "my" jest -lv (zastpujce wczeniejsze -lm), now kocwk dla wycznego "my" jest -lm (przesunite z wcznego do wycznego), podczas gdy -mm (wczeniej kocwka wyczna liczby mnogiej) jest teraz "podwjna" (wczna? wyczna? albo oba, jeli nie ma rozrnienia?!) Tylko kocwki -lv i -lm uywane s w poniszych wiczeniach, kocwki -mm a tym bardziej -ngw pozostaj do tajemnicze. ZAIMEK NIEOKRELONY W jzyku angielskim sowa "one" i "you" czsto uywane s umylnie w odniesieniu do nieokrelonych osb [odpowiadaj temu polskie konstrukcje z "trzeba", "si", labo formy czasownikw na -no, -to np. "Trzeba jako zarabia na ycie" albo "robiono to tak".] Dla takich znacze quenya ma zaimek quen (WJ, s. 361) - zasadniczo jest to niekacentowany wariant rzeczownika qun, ktry oznacza po prostu osob. Chocia spokrewnione jest to z Quend "Elf", wyraz ten nie odnosi si w szczeglny sposb do Elfw. Jak zwykle brak nam tu potwierdzonych przykadw, ale musimy zaoy, e quen byoby uywane w takich zdaniach, jak quen milyan leryal "pragnito uwolnienia" albo quen hant i yulma "kto stuk puchar". Prawdopodobnie quen moe take przyjmowa kocwki przypadkowe, np. dopeniacz queno "kogo" albo celownik quenen "komu": Mati yv n mra quenen "jedzenie owocw jest dobre" [na wzr angielskiego "eating fruit is good for you" - dos. "jest dobre dla ciebie"]) Wikszo quenejskich zaimkw wystpuje zwykle jako kocwki i by moe na pewnym etapie Tolkien zakada istnienie kocwki zaimkowej dla zaimka nieokrelonego. Istnieje wczesny "qenejski" tekst, gdzie to znaczenie przypisywane jest kocwce -o: Kildo kirya ninqe tumaczone "widziano biay statek" (PiK, s. 283) Jednak przeoenie tego na queny z czasw WP wymagaoby prawdopodobnie czego wicej, ni zmiany pisowni na cildo kirya ninqu: Podczas gdy dwa ostatnie wyrazy s z pewnoci do zaakceptowania, czasownika kildo nie pasuje do pniejszego systemu, a status kocwki -o na etapie WP jest wysoce wtpliwy. Jeli staramy si osign queny z czasw
WP, z pewnoci bezpieczniej jest uywa zaimka nieokrelonego quen ze rde po WP.
UWAGA: Jeszcze jednym zaimkiem bezosobowym jest mo, tak jak w zdaniu alasaila n l car tai mo nav mra, "niemdrze jest nie robi tego, co si uwaa za dobre" (VT42, s. 34). Ale mniej jasne jest, czy to mo mogo otrzymywa kocwki zaimkowe (w dopeniaczu forma ta nie zmieniaby si). W wiczeniach do tego kursu uywaem konsekwentnie quen.
Podsumowanie lekcji trzynastej: Quenejski celownik identyfikuje dopenienia dalsze, osoby porednio dotknite czynnoci (czsto osob korzystajc na skutek czynnoci, chocia dopenienie dalsze moe by rwnie niekorzystnie dotknite przez ni). W liczbie pojedynczej kocwk celownika jest -n (kiedy dodaje si j do rzeczownika zakoczonego na spgosk, pojawia si samogoska pomocnicza -e-). Rzeczowniki z liczb mnog mianownika na -i maj liczb mnog celownika na -in, kocwka -in uywana jest rwnie w przypadku rzeczownikw majcych liczb mnog na -r, tak wic forma celownika odpowiadajca mianownikowi Eldar to Eldain. Kocwka liczby podwjnej do -nt, przynajmniej w przypadku rzeczownikw majcych formy podwjne mianownika na -t. (Rzeczowniki z formami podwjnymi na -u powinny mie by moe celownik liczby podwjnej na -uen, jeli moemy zaufa wczesnym materiaom, gdzie kocwka -n bya jeszcze przypisywana dopeniaczowi a nie celownikowi.) - Gerundium to forma czasownika, ktra funkcjonuje niemale jak rzeczownik, okrelajc czynno, ale w odrnieniu od zwykych rzeczownikw odczasownikowych, gerundia mog przyjmowa dopenienie. Quenejskie gerundia tworzy si za pomoc kocwki -i (rwnie oglna kocwka abstrakcyjna); jeli przyrostek ten dodaje si do czasownika z rdzeniem na A, kocowe -a najwyraniej wypada. W przypadku czasownikw na -ya caa ta kocwka jest pomijana przed dodaniem -i. Polskie bezokoliczniki okrelajce cel (np. bezokoliczniki znaczce "[aby] zrobi" co) tumaczy si na queny jako gerundia odmienione w celowniku, np. hirien "(aby) znale". - Quenya posiada kilka kocwek zaimkowych odpowiadajcych polskiemu "my". Jedn z nich jest (najwyraniej) -lv, oznaczajce "my", wcznie z osob, do ktrej si mwi, podczas gdy kocwka -lm oznacza wyczne "my", uywane, gdy osoba mwica zwraca si do adresata znajdujcego si poza grup "my" do ktrej naley sam mwicy. (Ignorujemy wczeniejsze fazy koncepcyjne, kiedy -lm byo "my" wcznym, a -mm "wycznym.) - Zaimek nieokrelony "kto" to w quenyi quen. Prawdopodobnie moe on otrzymywa kocwki przypadkowe, np. dopeniacz queno "kogo". SOWNICZEK W kadym sowniczku na pocztku wprowadzaem kolejn now liczb. Liczby 1-11 s wyranie wymienione w Etymologiach: Min, atta, neld, canta, lemp, enqu, otso, tolto, nert, cainen i minqu. Elficki sposb liczenia, oparty na 12 a nie na 10 wymaga rwnie oczywicie sowa na
"dwanacie" - ostatniej z podstawowych liczb. Jednak Etymologie nie wymieniaj quenejskiego wyrazu na "dwanacie", nie jest ono rwnie potwierdzone nigdzie indziej. Etym wymienia tylko pierwotny rdze sowa dla tej liczby: RSAT. "Nie podane s adne inne formy" notuje Christopher Tolkien. Jednak badacze elfickiego zgadzaj si, e quenejski wyraz wywiedziony z tego rdzenia najprawdopodobniej miaby form rasta (peny praelficki wyraz zapewne rsat, ze znakiem akcentu oznaczajcym raczej wanie akcent, a nie dugo). Niektrzy piszcy uywali rasta we wasnych kompozycjach, wic jest to przynajmniej potolkienowski wyraz quenejski. Aby dokoczy nasz przegld podstawowych liczb, umieciem rasta w sowniczku poniej - ale trzeba rozumie, e podczas gdy jest to niewtpliwie wyraz moliwy, nie jest wyranie podany nigdzie w opublikowanych materiaach. (W innym miejscu Tolkien poda yunuk(w) jako elficki rdze dla "dwanacie", a wtedy quenejski wyraz brzmiaby by moe yunqu! Patrz VT42, s. 24, 31. Odnonie "dwanacie" Tolkien mia nieprzyjemny zwyczaj podawania tylko dawnych rdzeni a nie waciwych sw w pniejszym elfickim...) ?rasta "dwanacie" mahta- "walczy" anta- "dawa", nieregularny czas przeszy n. (Ten czas przeszy wymieniony jest
w bardzo starym rdle, Leksykonie qenyi s. 31. Jest jak najbardziej moliwe, e w pniejszej quenyi czas przeszy od anta- jest regularny: antan. Jednak sidariska forma czasownika nen "daem" pojawiajca si w Dodatku A do WP odpowiadaaby quenejskiemu nen raczej ni ?antanen. Etymologie pod hasem ONO wskazuj, e czas przeszy czasownika onta- "pocz, stworzy" moe brzmie zarwno n jak i ontan; by moe czas przeszy od anta- moe podobnie brzmie albo n albo antan. Tutaj uywa bdziemy potwierdzonej formy n.)
suc- "pi" anna "dar" alass "rado" hroa "ciao" (powizane z przedstawionym wczeniej wyrazem hrv "ciao, miso"; Tolkien
wymyli, e pochodz one odpowiednio od praelfickiego sraw i srw. Patrz MR:350.)
noa "pomys" cala "wiato" (jak w Calaquendi "Elfowie wiata", Calacirya/-cilya "Przecz wiata") mra "dobry" (w znaczeniu "zdatny, uyteczny" quenya posiada inne sowa na "dobry" w
znaczeniu moralnym)
quen zaimek nieokrelony "kto" arwa przymiotnik "posiadajcy", "kontrolujcy", "majcy", czy si z dopeniaczem (patrz uwaga)
UWAGA NA TEMAT ARWA "POSIADAJCY, KONTROLUJCY": Przymiotnik ten wymieniony jest w Etymologiach pod hasem 3AR (chocia wywodzi si od wariantowego rdzenia GAR). Moe by uywany do tworzenia zoonych przymiotnikw; Tolkien wymieni przykad aldarwa "majcy drzewa" = "poronity drzewami" (alda + arwa, "drzewa-majcy"). Ale najwyraniej arwa "majcy, posiadajcy" moe by rwnie uywane samo, a wtedy czy si z form w dopeniaczu. (Jak wspominalimy wyej, quenejska kocwka dopeniacza brzmiaa -n kiedy Tolkien pisa Etymologie, ale musimy zaoy, e sama zasada jest wci aktualna, kiedy kocwka zostaa zmieniona na -o). Moemy mie wic prawdopodobnie mie zwroty takie jak nr arwa collo "mczyzna majcy / posiadajcy paszcz" (colla "paszcz", dopeniacz collo). By moe mona to po prostu przetumaczy jako "mczyzna z paszczem", a jeli uywamy arwa do oznaczenia "z", znaczyoby
to, e wyrazy na "z" i "bez" (arwa i ) oba cz si z dopeniaczem! Jednak arwa okrelane jest jako przymiotnik a nie przyimek, tak wic prawdopodobnie zgadza si z liczb, zmieniajc si w arw (archaiczne arwai) kiedy wskazuje na wyraz w liczbie mnogiej: Neri arw collo "mczyni posiadajcy paszcz", Naucor arw harmaron "Krasnoludowie posiadajcy skarby", arani arw ohtarion "krlowie kontrolujcy wojownikw".
WICZENIA 1. Przetumacz na polski: A. I nr n i nissen anna. B. Anar anta cala Ambaren. C. Hiruvalv i harma, ar antuvalves i rasta Naucoin. D. Mati hrv car quen tiuca, ar umilv mer tiuc hroar, an tiuc hroar umir vany. E. Lendelm mir i osto hirien i sail nissi, an mernelm cenitat. F. Nr arwa mr noaron n saila ar antuva sr ar alass i oston. G. Utultielmet quetien rimb engwion. H. Suci limp um mra queno hroan. 2. Przetumacz na queny: I. Wojownikowi dano wielki miecz. [=kto da wojownikowi...] J. Zrobienie domu dla chopcw jest dobrym pomysem. K. My (wczne) walczymy dla pokoju; walczenie nie daje ludowi radoci, gdy widzielimy (wczne) wiato. L. Mwienie jzykiem Elfw (Eldalamb) jest wielk radoci dla Ludzi (Atani). M. Wojownicy dwch krajw bd walczy dla [bliniaczych] narodw (liczba podwjna), a my (wyczne) pjdziemy przez wielk ciemno aby znale wiato. N. Chcemy (wyczne) pj do miasta aby uwolni wszystkich Ludzi (Atani) i (aby) da zoto krla niewolnikom. P. Mury miasta s wielkie; my (wczne) zrobilimy je aby chroni lud.