LEKCJA PITNASTA

Kocwka -rya i wicej o kocwkach zaimkw dzierawczych. Miejscownik. Zdania podrzdne. Niejasnoci trzeciej osoby.
WICEJ O KOCWKACH ZAIMKW DZIERAWCZYCH (oraz nieco dygresyjne zagbienie si w prawdziw natur pocze ly, ny, ry, ty) W poprzedniej lekcji wprowadzilimy cig kocwek zaimkw dzierawczych, ktre mona dodawa do rzeczownikw: -nya "mj", -lya "twj, wasz", -lva "nasz" (wczne) oraz -lma "nasz" (wyczne); poza tym istnieje te kocwka dla podwjnego "my", najwyraniej -mma (ale pozostaje niejasne czy jest ono wczne czy wyczne). Pomijajc dziwaczny wariant kocwki -lya "twj" (-lda, wspomniane tylko w WJ, s. 369), pozostaje do omwienia tylko jedna potwierdzona kocwka zaimkowa: -rya. Pojawia si ona dwukrotnie w Namri. Po raz pierwszy nastpuje po niej kocwka dopeniacza, zgodnie z zasadami tworzc form -ryo - sowo to brzmi maryo "jej gosu", dopeniacz od marya "jej gos". Wyraz ma "gos" jest potwierdzony sam w innym miejscu (Etym, haso OM; VT39, s. 16). Gdy -rya po raz drugi pojawia si w Namri wystpuje po nim inna kocwka - znacznik liczby podwjnej -t: wyraz mryat tumaczy mona "jej rce", co odnosi si do naturalnej pary rk (wyraz m "rka" jest potwierdzony rwnie sam). W kadym razie kocwka -rya zdaje si znaczy "jej", a przykady z Namri wskazuj, e mona j czy z innymi kocwkami tak jak kad z kocwek zaimkowych, ktre dotd omwilimy i przewiczylimy (samberya "jej pokj", samberyan "jej pokojowi", samberyanna "do jej pokoju", samberyallo "z jej pokoju", samberyo i samberyava "jej pokoju" i tak dalej z liczb mnog i podwjn: samberyar "jej pokoje", samberyat "jej para pokoi / dwupokojowe mieszkanie" itd. itd.) Przez trzydzieci lat, od kiedy w roku 1954 pojawia si Druyna Piercienia (a w niej Namri) a do kiedy Christopher Tolkien wyda The War of the Jewels w 1994 r. "jej" byo jedynym znanym znaczeniem kocwki -rya. W midzyczasie mielimy jeszcze jeden przykad -rya = "jej" w wierszu Markirya, ktry wydano w Potworach i krytykach w roku 1983 (chocia w Markirya "jej" nie odnosi si do osoby ale do statku). Ale kiedy w 1994 r. pojawio si WJ, okazao si, e przyrostek -rya obejmuje waciwie nie tylko "jej" ale take "jego": coarya ma by quenejskim odpowiednikiem zwrotu "jego dom" (WJ, s. 369, tam pisane karya). Oczywicie forma coarya jako taka mogaby take znaczy "jej dom" i odwrotnie formy z Namri mryat, maryo mogyby w innym kontekcie znaczy "jego rce" i "jego gosu". Musimy stwierdzi, e quenya po prostu nie rozrnia midzy "jego" a "jej".

Jest rwnie jak najbardziej moliwe, e -rya obejmuje take "jego" w rodzaju nijakim (od "ono" - patrz niej) - tak wic istnieje pojedyncza kocwka dla caej trzeciej osoby liczby pojedynczej w tablicy zaimkw dzierawczych. Polskie tumaczenie zaleaoby oczywicie od kontekstu. Jednak z dwch przykadw -rya z Namri mona dowiedzie si jeszcze wicej. Zauwamy form podwjn mryat "jej rce (para)". Jak napisaem w lekcji trzeciej w quenyi rozwin si system, gdzie -t jest normaln kocwka podwjn, zazwyczaj zastpowan przez -u kiedy wymaga tego eufonia, jak na przykad gdy wyraz majcy otrzyma kocwk liczby podwjnej ju zawiera -t albo -d (Listy, s. 644, przypis). Ale w lekcji trzeciej wysnulimy z przykadu peu "para warg", e czci ciaa wystpujce parami pojawiaj si w "skamieniaych" formach zawsze przyjmujc kocwk -u "reprezentujce starszy system, w ktrym jedynie -u oznaczao naturaln par". Jednak czytelnik moe rwnie pamita dodan na marginesie uwag, e "-t moe zosta jednak uyte, gdy inne kocwki pojawi si przed kocwk formy podwjnej - wrcimy do tego zagadnienia pniej". Nadszed czas rzuci na to okiem. Czsto zakadano, e usunicie kocwki -rya "jej" z mryat "jej rce" zostawioby nas po prostu z mt "para rk". Jednak skoro forma podwjna od p "warga" to potwierdzone peu, moemy rozsdnie zakada, e forma podwjna od m "rka" to podobnie mau "para rk", cho to ostatnie nie jest potwierdzone. Jeli rzeczownik majcy normalnie form podwjn na -u ma otrzyma kocwk zaimka dzierawczego, wyglda na to, e kocwka -u zostaje usunita i podwjno jest wyraona za pomoc kocwki -t, dodanej po przyrostku zaimkowym. - jak w mryat. Skoro forma podwjna "para warg" to peu, moemy zaoy, e "jej para warg" stworzono by od liczby pojedynczej p "warga" dodajc -rya jako "jego / jej" a potem -t dla liczby podwjnej, tak wic analogicznie do mryat mielibymy pryat. (A dalej dopeniacz pryato, celownik pryant, allativus pryanta, ablativus pryalto itd.) Aldu moe by normaln liczba podwjn "para drzew", ale "jej para drzew" mogoby by tworzone od lp alda z odpowiedniki przyrostkami, tworzc aldaryat. Mimo to moemy si spodziewa, e kocwka podwjna -u mogaby funkcjonowa jako samogoska czca, kiedy jest potrzebna - podobnie jak w niektrych przypadkach kocwka mnoga -i. Sowo "stopa" brzmi tl z rdzeniem tal-, wic by moe liczba podwjna "para stp" to talu. Dodanie kocwki zaimkowej do tl, tal- wymagaoby jednak samogoski czcej zanim w ogle zaczniemy si zastanawia nad dodaniem -t jako znacznika liczby podwjnej na kocu wyrazu. Czy "jej para stp" powinna moe brzmie taluryat z podwjnym znacznikiem liczby podwjnej, -u- i -t, tak jak zdarzaj si podwjne oznaczenia liczby mnogiej (-i- oraz -r) w formie mnogiej takiej jak (przykadowo) talilmar "nasze stopy"? Jeli tak, byoby to odstpstwo od zasady, e znacznik liczby podwjnej nie wystpuje przed przyrostkami zaimkw dzierawczych. Jak zwykle brak nam przykadw, ale skoro Wypowied Elendila wskazuje, e "moi dziedzice"

do hildinyar, zaoenie, e odpowiadajca mu forma podwjna to co w rodzaju hildunyat nie byoby cakiem nieprawdopodobne. (Albo by moe zasada, e -nya preferuje samogosk czc -i- przewayaby, tworzc hildinyat, ale wci moemy zobaczy -u- jako samogosk czc przy innych kocwkach zaimkowych, np. hilduryat "jej para dziedzicw".) Inna rzecz, ktrej mona dowiedzie si z przykadw mryat "jej rce" i maryo "jej gosu" z Namri jest to, czy ry uznaje si tu za zbitk spgosek (r + y) czy za pojedyncz samogosk: zmikczone r. To czego si tu dowiadujemy jest jednak nieco paradoksalne. Poruszylimy ju ten problem w lekcji pierwszej, ale tutaj mona znowu si w niego wgbi, gdy poczenia z -y (jak ry, ly, ny, ty) wystpuj w kilku kocwkach zaimkw dzierawczych. Tolkien nie raz wskazywa, e maryo akcentowane jest na a w przedostatniej sylabie (w jednym z zapisw Namri w RGEO zaznaczy on wszystkie gwne i poboczne akcenty w tej pieni, mamy rwnie dwa czy trzy nagrania, gdzie uywa tego akcentowania). Aby tak dziao si z maryo, ry musi by zbitk spgosek a nie pojedyncz spgosk. Gdyby ry byo pojedyncz spgosk normalne zasady kazayby stawia akcent nie na samogosk przed nim, ale na trzeci sylab od koca. Jednak nie raz odnosilimy si do innej zaobserwowanej zasady w quenejskiej fonologii - przed zbitk spgosek nie moe wystpi duga samogoska. Zatem duga samogoska w m "rka" jest logicznie skracana w allativusie liczy mnogiej mannar "do rk", potwierdzonym w Pieni Friel. **Mnnar nie jest dozwolonym sowem quenejskim. Tak wic skoro ry jest take zbitk spgosek jak wanie ustalilimy, dlaczego nie jest skracane w formie mryat? Dlaczego nie mamy ?maryat analogicznie do mannar? Szczerze mwic nie mam na to jasnego wytumaczenia. Najwyraniej musimy zaakceptowa, e ry - podobnie jak ly, ny, ty - licz si jako zbitki spgosek jeli chodzi o akcent, ale wystpujca przed nimi duga samogoska nie musi by skracana. Zatem mielibymy mrya "jego / jej rka", mnya "moja rka" oraz mlya "twoja / wasza rka" z zachowanymi dugimi samogoskami. Przed innymi potwierdzonymi kocwkami zaimkowymi samogoska musiaaby by skrcona, gdy te przyrostki niewtpliwie zawieraj zbitki spgosek: malva oraz malma = "nasza rka" (wczne i wyczne). **Malva, **malma nie byyby dozwolone w quenyi. Te odmiany s analogiczne do paru potwierdzonych form, do ktrych odnosilimy si wczeniej, chocia zawieraj one kocwki dla podmiotu (-mm "my" oraz -ny "ja") a nie dla zaimkw dzierawczych dodawane do rzeczownikw wykrzyknienie v oznaczajce odmow ma skrcon dug samogosk przez zbitk mm w vamm "nie zrobimy" (WJ, s. 371 - pniej Tolkien zmieni kocwk -mm na -lm, co omwilimy w poprzedniej lekcji). Moemy wic powiedzie, e podczas gdy mm jest niewtpliwie zbitk (jak pniejsze lm), ny moe take liczy si jako pojedyncza spgoska - zmikczone n jak polskie .

Istnieje tylko garstka rzeczownikw, na ktre moe wpyn ta zmiana w dugoci samogoski. Poza m "rka" przychodz na myl jedynie c "uk", p "warga", r "dzie" (24 godziny) oraz l "raz, okazja" - jeli nie mieszamy w to take wczesnych materiaw "qenejskich". Oczywicie dugie samogoski w tych wyrazach byyby skrcone take przez kocwkami przypadkowymi wprowadzajcymi zbitk spgosek, jak pokazuje allativus mannar "do rk" z Pieni Friel. Ale "do twoich rk" brzmiaoby ewidentnie mlyannar albo mlyanta w liczbie podwjnej - jako e ly, ny, ry, ty nie licz si w tej kwestii jako zbitki spgosek. Z drugiej strony istniej dowody wskazujce, e te poczenia powinno si traktowa jak zbitki. W rkopisie Namri reprodukowanym w RGEO, s. 76 Tolkien podzieli wyraz maryo na sylaby i najwyraniej wskaza, e -ar- oraz -yo- s osobnymi sylabami - tak jakby ry byo jednak prawdziw zbitk spgosek a nie tylko zmikczonym r. (Oczywicie r i tak byoby prawdopodobnie zmikczone przed y, ale jeli y take ma by wymwione jako osoba spgoska, mielibymy tu zbitk.) Podobnie Tolkien podzieli sowa fanyar "chmury" oraz ily "wszystkie" na fan/yar, il/y. Jeli ry, ny i ly, oraz przez implikacj take ty maj naprawd by traktowane jak zbitki spgosek kiedy pojawiaj si w rodku wyrazw, wyjaniaoby to zaobserwowane akcentowanie. Ale wtedy pozostaje nam problem dlaczego dugie samogoski nie s skrcone przed tymi poczeniami. Na szczcie te niezgodnoci nie wywouj problemw dla ludzi prbujcych pisa w quenyi, gdy moemy po prostu imitowa system czy systemy uywane przez Tolkiena. Mimo to nie zanudzaem czytelnikw tymi paragrafami tylko dla akademickich rozwaa, gdy pozostaje problem jak naley wymawia ly, ny, ry, ty wystpujce w rodku wyrazw. Czy mamy do czynienia z pojedyncz, jednolit, zmikczon spgosk, dug zmikczon spgosk czy pojedyncz spgosk po ktrej wystpuje osobne y? Wyglda na to, e na podstawie wydanych dotd materiaw nie mona osign jednoznacznej odpowiedzi. Skoro Tolkien rozdzieli w RGEO, s. 76 fanyar na fan/yar zdaje si to demonstrowa, e nie mg mie na myli wymowy fa-ar, cho zmikczone goski ny oraz ty zawsze wymawiane s jak pojedyncze spgoski w pozycji pocztkowej (jako e quenya nie moe mie zbitek spgosek na pocztku wyrazu: SD, s. 416-417). Mamy wic wybr midzy fa-ar (dugim lub podwjnym zmikczonym ) oraz fan-yar czy raczej fa-yar (z osobno wymwionym y). W obu tych przypadkach wyraz atarinya "mj ojciec" (czyli ataria albo atariya) byby akcentowany na i zgodnie z normalnymi zasadami. Tajemnic pozostaje dlaczego te poczenia ny, ly, ry, ty najwyraniej nie maj mocy skrci wystpujcej przed nimi spgoski. Jeli maj by one wymawiane z osobnym y, do czego si skaniam, poczenia te mog nie liczy si jako zwyke zbitki spgosek, gdy y jest raczej "psamogosk" ni "normaln" spgosk.

Kocwki zaimkw dzierawczych uywane z bezokolicznikami: W lekcji dziesitej opisywalimy jak bezokoliczniki maj wyduone formy na -ta, ktrych uywa si, gdy do bezokolicznika doczony ma by przyrostek okrelajcy zaimek w dopenieniu: std car (cari-) "robi", ale caritas "robi to" albo "robienie tego". Moliwe jest rwnie dodanie do takiego rozszerzonego bezokolicznika kocwki zaimkowej oznaczajcej podmiot czynnoci. Naszym potwierdzonym przykadem jest caritalya(s), ktre Tolkien przetumaczy jako "twoje robienie tego" (VT41, s. 17). "Ty" jest tu podmiotem czynnoci (czyli "robienia"), a wyraa to kocwka zaimka dzierawczego -lya "twj". Drug kocwk zaimkow oznaczajc dopenienie mona doda na kocu wyrazu: caritalyas "twoje robienie tego", tiritanyat "moje obserwowanie ich". Taki zwrot byby prawdopodobnie uywany jak rzeczownik w funkcji, na przykad, podmiotu albo dopenienia zdania. By moe "chc aby ich obserwowa" mona by wyrazi jako merin tiritalyat, dosownie "chc twojego obserwowania ich". Dopenienie bezokolicznika mogoby z pewnoci by samodzielnym wyrazem, np. merin tiritalya i seldor "chc, aby obserwowa chopcw" ("Chc twojego obserwowania chopcw"). W swoim znaczeniu takie bezokoliczniki s bardzo podobne do gerundiw, a te quenejskie formy na -ta prawdopodobnie maj by powizane z sindariskimi gerundiami (koczcymi si na -ad lub -ed). Musimy waciwie zaoy, e typowe gerundia (na -i) mog rwnie otrzymywa kocwki zaimkw dzierawczych, np. tulierya "jego przyjcie" (tuli "przyjcie"). Jest jednak niepewne czy mona doda jeszcze drug kocwk zaimkow oznaczajc dopenienie (?carieryas "jego zrobienie tego"). MIEJSCOWNIK W zwizku z formami mir, minna "do rodka" wspomnielimy o quenejskim przyimku mi "w", ktry czasami czy si w rodzajnikiem okrelonym tworzc form (mi + i =) m "w (tym konkretnym)". Wystpuje ona w Namri w zwrocie m oromardi "w paacach" (tak w RGEO, s. 66 - tekst w WP zawiera mi z krtk samogosk, cho to byoby proste "w" bez rodzajnika, i waciwie tumaczenie podane w WP mwi "in lofty halls" bez "the"). Jednak quenya czsto pozbywa si przyimka uywajc specjalnych form przypadkw, tak jak przy "do, w stron" wyraanym zazwyczaj przez kocwk allativusa -nna, podczas gdy "od" jest zwykle wyraane przez kocwk ablativusa -llo - chocia quenya posiada te specjalne przyimki, ktre mogyby wyrazi to samo. Nie jest wic zaskoczeniem, e w quenyi zamiast uywa przyimka mi czsto stosuje si specjalny przypadek do wyraenia znaczenia "w" (albo "na"). Przypadek ten nazywany jest miejscownikiem, oznaczanym kocwk -ss (prawdopodobni zainspirowan fisk kocwk -ssa, -ss o podobnym znaczeniu). Przykadowo "w domu" mona wyrazi jako coass, "w (tym) domu" brzmiaoby i coass, "w moim domu" coanyass itd. (Oczywicie akcent przesuwa si na samogosk bezporednio poprzedzajc kocwk

przypadkow, jako e kocwka zaczyna si na zbitk spgosek.) Miejscownik moe te odnosi si do "miejsca" w czasie jak rwnie w przestrzeni. We wczesnej wersji pozdrowienia "gwiazda byszczy nad godzin naszego spotkania" Tolkien napisa rzeczownik lm "godzina" w miejscowniku (lmess, RS, s. 324).
UWAGA 1: Czytelnicy powinni zauway, e kocwka -ss nie jest zawsze znacznikiem miejscownika, znaczcym w kadej sytuacji "w" albo "na". Czasami -ss funkcjonuje take jako kocwka abstrakcyjna. Wprowadzilimy ju rzeczownik alass "rado". Entuless potwierdzone jest jako nazwa statku i ma oznacza "Powrt" (NO, s. 154; entul- byoby czasownikiem "znw-przyby" = "powrci"). Caimass mogoby by miejscownikiem od caima "ko", ale uywane jest te jako rzeczownik "leenie w ku" = "choroba" i jest nawet podstaw przymiotnika caimassa "przykuty do ka, chory" (Etym, haso KAY). Czasami -ss jako kocwka rzeczownikowa nie jest abstrakcyjne, ale zachowuje powizania z lokalizacj, ktre ma rwnie wtedy, gdy uywane jest jako kocwka miejscownika: rzeczownik aicass "szczyt grski" wywodzi si od przymiotnika aica "ostry", tak wic termin aicass zasadniczo odnosi si do jakiego "ostrego miejsca". Kocwka -ss pojawia si rwnie w nazwach dwch miesicy z elfickiego kalendarza, wymienionych w Dodatku D do WP: Viress i Ltess, mniej wicej odpowiadajce kwietniowi i majowi. Znaczenie sowa Viress jest niepewne, ale Ltess z pewnoci wie si w lt "kwiat" i zdaje si zasadniczo znaczy "w kwiecie", odpowiednie okrelenie na miesic maj. - Nie wiadomo czy kocwka miejscownika -ss moe by doczona do rzeczownika ju koczcego si na -ss. Ltessess wydaje si by raczej niewygodnym sposobem wyraenia "w maju", a aicassess jako "na szczycie" nie wyglda lepiej. Zamiast dodawa do tych rzeczownikw kocwk miejscownika lepiej moe by uy przyimka mi "w": mi Ltess, mi aicass. Ale w Odmianie Plotza Tolkien wskaza, e lassess jest dozwolon form miejscownika od lass 'li". Jednak przyimek mi jest zawsze poprawn alternatyw dla kocwki. UWAGA 2: Jak pamitamy przypadek allativus na -nna nie zawsze oznacza ruch w kierunku czego, ale moe take wyraa ide "na". W niektrych kontekstach moe by dozwolone uycie albo miejscownika albo allativusa z tym samym znaczeniem (caitan caimanyass = "le w moim ku" / caitan caimanyanna "le na moim ku"). Jednak Tolkien czasami tumaczy quenejski miejscownik z uyciem przyimka "na". Przykadem jest tu ciryass "na statku" (PiK, s. 277, tam pisane kiryasse); por. take mahalmassen poniej.

W liczbie mnogiej prosty przyrostek miejscownika -ss rozszerzony jest przez ten sam element mnogi -n, ktry widzimy take w kocwkach dopeniacza (-on) i ablativusa (-llon). Zatem miejscowniki liczby mnogiej kocz si na -ssen. Miejscownik liczby mnogiej od mahalma "tron" pojawia si w przysidze Ciriona, gdzie o Valar mwi si i hrar mahalmassen mi Nmen "zasiadajcy na tronach Zachodu". Miejscownik liczby podwjnej tworzy si przez zastpienie pierwszego s z kocwki -ss czstk liczby podwjnej t. Powstajca w ten sposb kocwka -ts nie jest potwierdzona w adnym utworze Tolkiena, ale wymieni on j w Licie do Plotza, wic prawdopodobnie moemy mie formy takie jak sambets "w dwupokojowym mieszkaniu" albo ciryanyats "na moich [dwch siostrzanych] statkach". (Wyrazy te mona postrzega jako najprostsze formy podwjne sambet, ciryanyat w dodan kocwk miejscownika -ss, chocia jest ona uproszczona do -s aby unikn niemoliwego poczenia -tss.) Oczywicie kocwek -ss, -ssen, -ts nie mona nigdy doda bezporednio do rzeczownika koczcego si na spgosk nie tworzc jednoczenie niedozwolonych zbitek spgosek. W pierwotnej wersji tego kursu na pisaem na ten temat:

Z braku przykadw moemy jedynie zaoy, e samogoski czce wstawiaoby si mniej wicej na tych samych zasadach jak dla allativusa i ablativusa: -e- uywane jest jako samogoska czca w liczbie pojedynczej, podczas gdy formy mnogie maj -i-. Std prawdopodobnie eleness "w gwiedzie", elenissen "w gwiazdach". Podwjne "w parze gwiazd" mogoby preferowa samogosk czc -e- (?elenets). Mog rwnie pojawi si formy skrcone, np. eless od elen-ss. Kierunki Formen, Hyarmen, Nmen, Rmen = pnoc, poudnie, zachd, wschd niemale z pewnoci porzucayby swoje kocowe -n w miejscowniku, tak jak robi to w allativusie i ablativusie. Std prawdopodobnie Formess "na pnocy" itd. Pie Friel zawiera Nmessier jako "s na zachodzie". Ta dziwna forma zdaje si zawiera kocwk -i "jest", lm -ier "s", ktr Tolkien prawdopodobnie pniej porzuci. Mimo to musimy zaoy lec u podstaw form Nmess "na zachodzie". Jako e rzeczownik Nmen "zachd" wystpuje rwnie w krtszej formie Nm, nie moemy by pewni czy kocowe -n rzeczywicie tu wypada, ale i tak warto zapamita t form miejscownika. (Koniec cytatu z samego siebie.) Od kiedy to napisaem pojawiy si nowe istotne dowody. Cemess "na ziemi" (VT43, s. 16) jako form miejscownika od cemen "ziemia" mona postrzega jako pewny przykad kocowego -n wypadajcego przed kocwk -ss. Jednak cemess mogo waciwie rozwin si z cemen-s, z krtsz wersj kocwki miejscownikowej i ns zmieniajcym si w ss przez asymilacj. W rnych szkicach quenejskiej wersji Ojcze Nasz Tolkien rozwaa kwesti jak powinny brzmie formy miejscownika od menel "niebo" i cemen "ziemia". Jedna z wersji zawiera menelz i cemenz gdzie kocwka miejscownika -ss jest skrcona do -s i udwiczniona do -z przez kontakt z poprzedzajcymi j dwicznymi spgoskami l, n (VT43, s. 9). Jednak formy menelz, cemenz nie mog nalee do rodzaju quenyi uywanego w rdziemiu w Trzeciej Erze; w Dodatku E do WP mamy powiedziane, e goska z nie wystpuje we wspczesnej quenyi. Tolkien ostatecznie ustali te formy jako meneld i cemend (VT43, s. 11, 12), najwyraniej sugerujc rozwj ls > lz > ld i podobnie ns > nz > nd. (Oczywicie niejasne jest czy przez to forma cemess, najwyraniej zakadajca rozwj ns > ss jest ju nieaktualna.) Rzeczowniki koczce si na -l i -n mog zatem mie formy miejscownika na -d (w liczbie mnogiej prawdopodobnie -den, odpowiadajce regularnej kocwce -ssen). Rzeczowniki na -s oraz -t mog mie po prostu formy miejscownika na -s (porwnaj z miejscownikiem liczby podwjnej -ts, ktry jest po prostu kocwk podwjn -t + skrcon kocwk miejscownika -s). Z punktu widzenia fonetyki wyrazy na -r mogyby mie miejscowniki na -ss (np. ambass jako miejscownik od Ambar "wiat"), gdy grupa rs historycznie

zmieniaa si w ss (przykadowo imi Nessa ma pochodzi od neres, najwyraniej przed form poredni ners: WJ, s. 416). Jednak istnieje rwnie o wiele prostszy system: mona uywa "wszdzie" penej kocwki -ss, wstawiajc przed ni samogosk czc -egdyby wypadaa ona po spgosce. W jednej z wersji Ojcze Nasz Tolkien przetumaczy "w niebie" jako form przymiotnikow menelessa, co najwyraniej oparte jest na meneless jako jeszcze innym miejscowniku od menel (VT43, s. 9, 13). To zastosowanie -e- jako samogoski czcej przed -ss odpowiada jednej z moich sugestii w pierwotnej wersji tego kursu. Tak wic dla rzeczownika elen "gewiazda" istniej co najmniej trzy mniej lub bardziej dozwolone moliwoci: eless (z opuszczeniem ostatniej spgoski przed kocwk -ss, albo -ss mona uzna za zasymilowan form od -ns), eleness (z samogosk czc przed kocwk miejscownika, w lm prawdopodobnie -i-), albo elend (z uyciem kocwki -d od starszego -z i jeszcze starszego -s). Piszcy mog tu dokona wyboru, ale generalnie jedna z dwch ostatnich moliwoci jest najprawdopodobniej najlepsza. Dla jasnoci miejscownik od rzeczownika Ambar powinien prawdopodobnie brzmie raczej Ambaress a nie (Ambar-s >) Ambass, co mogoby by rwnie form rzeczownika **Amba. Czy rzeczowniki z formami podwjnymi na -u take miayby miejscownik podwjny na -ts, czy kocwka ta wystpuje tylko przy rzeczownikach o mianownikach na -t? Moemy si zastanawia jak brzmiaby miejscownik od Aldu "Dwa Drzewa". Alduss z najprostsz kocwk -ss, gdy podwjno jest ju wyraona przez -u? Aldats utworzone od nie odmienionej formy alda? Alduts z dwoma znacznikami liczby podwjnej -u- i -t-? Osobicie skaniam si w stron alduss, ale chciabym zobaczy tu przykad autorstwa samego Tolkiena. Kocwk miejscownika mona oczywicie poczy z kocwkami zaimkw dzierawczych tak samo jak z innymi przypadkami, ktre omawialimy. Wiersz Markirya zawiera ringa smaryass jako "na jego chodnej piersi" (ringa "zimny", sma "pier"; odniesienie do "piersi" statku). ZDANIA PODRZDNE W WP istnieje jeden przykad quenejskiego miejscownika. kocwka -ssen dla miejscownika liczby mnogiej pojawia si w Namri, w zwrocie Vardo tellumar (...), yassen tintilar i eleni = dos. "kopuy Vardy, w ktrych gwiazdy dr (...)" Wyraz ya "ktry", wystpujcy tu z kocwk miejscownika -ssen sugerujc "w ktrych" jest zaimkiem wzgldnym. Mona go uywa do tworzenia zda podrzdnych, czyli zda wstawionych w rodek innych zda jako swego rodzaju zwroty okrelajce. Dwa zdania "skarb jest wielki" i "znalaze go" mona poczy jako "skarb ktry znalaze jest wielki".

Zauwamy, e zaimek "go" ze zdania "znalaze go" zostaje zastpione przez "ktry". Ten zaimek wzgldny ma zdolno odnoszenia si do wyrazu "skarb", wic "ktry znalaze" stanowi opisowy zwrot zapewniajcy dodatkowe informacje na temat "skarbu". Prawdopodobnie quenejskie odpowiedniki tych przykadw: I harma n alta "skarb jest wielki" + hirnelyes "znalaze go" = i harma ya hirnely n alta "skarb ktry znalaze jest wielki" W jzyku niemieckim rodzajniki okrelone der, das, die mog by rwnie uywane jako zaimki wzgldne. Quenejski rodzajnik i moe take wystpowa w tej roli. Jest to ewidentne w Przysigi Ciriona, ktrej ostatnie sowa s przykadem uywania i najpierw jako rodzajnika, a potem jako zaimka wzgldnego: (...)i Eru i or ily mahalmar a tennoio, "Ten, ktry jest ponad wszelkimi tronami na wieczno". W pierwotnej wersji tego kursu zasugerowaem, e jeli istnieje jakakolwiek rnica w znaczeniu midzy i oraz ya uywanymi jako zaimki wzgldne, moe polega ona na tym, e i odnosi si do osb, a ya do rzeczy albo sytuacji. Zauwamy przy okazji e tumaczenia tych wyrazw "ktry", "ten, kto" nie maj nic wsplnego w pytaniami: wyrazu i nie mona uy jako "kto" w pytaniu "kto to jest?" Quenejski wyraz na "kto" w tym znaczeniu jest zupenie inny (man). Materiay opublikowane pniej nieco zacieraj ten obraz. W VT42, s. 33 mamy zdanie l caritas i hamil mra alasaila n, co Tolkien przetumaczy "nie zrobi co uwaasz za dobre jest niemdre". Podczas gdy i hamil mra jest tu przetumaczone "co uwaasz za dobre", zdaje si, e ma to znaczy bardziej dosownie "[tego], co uwaasz za dobre". Zgodnie z teori do ktrej si skaniaem spodziewalibymy si tu ya a nie i, ale wyglda na to, e i moe take odnosi si do rzeczy albo sytuacji, a nie do osoby. Jeszcze inna interpretacja moliwego rozrnienia midzy i a ya jako zaimkami wzgldnymi brzmi nastpujco: i uywane jest, gdy zaimek wzgldny jest podmiotem zdania podrzdnego, natomiast ya, kiedy jest dopenieniem. Wedug tej interpretacji moglibymy mie zdania takie jak Elda i tir Nauco "Elf, ktry obserwuje Krasnoluda", ale Elda ya tir Nauco "Elf, ktrego obserwuje Krasnolud". Jednak, jak ostronie ostrzegem w pierwszej wersji tego kursu, "potrzebujemy wicej przykadw zanim bdziemy mogli z pewnoci wybra waciw interpretacj". Teraz wyglda na to, e i moe funkcjonowa jako zaimek wzgldny niezalenie od tego czy jest podmiotem czy dopenieniem zdania podrzdnego (podmiot: i Eru i a "Jedyny, ktry jest", dopenienie: l caritas i hamil mra (...) "nie zrobi [tego] co uwaasz za dobre"). Jak si teraz okazuje moe nie by adnej znaczcej rnicy w znaczeniu midzy i oraz ya uywanymi jako zaimki wzgldne.

Jednak w jednej kwestii i oraz ya najwyraniej nie s wymienne. Wyraz i jest w quenyi "nieodmiennym rodzajnikiem <<the>>" (Etymologie, haso I). Zatem i = "the" nie moe si odmienia; nie moe otrzymywa kocwek przypadkowych. Musimy zaoy, e jest to wci prawdziwe, gdy i funkcjonuje jako zaimek wzgldny "ktry". Jednak ya moe bez problemw otrzymywa kocwki przypadkw, jak wskazuje przykad yassen "w ktrych" z Namri. Kocwka miejscownika jest tu w liczbie mnogiej, gdy odnosi si do wyrazu mnogiego tellumar "kopuy"; w przypadku pojedynczego telluma "kopua" zaimek wzgldny rwnie byy pojedynczy: yass. Podobnie z innymi rzeczownikami: coa yass "dom, w ktrym...", ale lm coar yassen "domy, w ktrych..." Poza form yassen z Namri mamy jeszcze jeden przykad ya wystpujcego z kocwk przypadka. Wczesny elficki wiersz Tolkiena zawiera sowa tanya wende (...) yar i vilya anta miqilis, dos. "panna (..) ktrej powietrze daje pocaunki" (PiK, s. 277). Nie jest to w peni quenya z czasw WP, tak wic nie standaryzuj tu pisowni, ale ciekawa jest forma yar "ktrej". Kocowe -r dodane tu do ya zdaje si by star kocwk allativusa, jak w mir "do rodka"; std yar - "ktra-do", "ktrej". Przykady yassen "w ktrych" i yar "ktrej" sugeruj, e jeli potrzebujemy zaimka wzgldnego otrzymujcego kocwki przypadkowe, kocwki te otrzymuje zawsze ya-. Musimy zaoy, e ya moe otrzymywa wszelkie istniejce kocwki dla liczby i przypadka i odmienia si jak rzeczownik na -a, jak w tych przykadach: CELOWNIK: i nr yan nen annanya "mczyzna ktremu daj mj dar", lm i neri yain "mczyni, ktrym..." (Potwierdzona forma yar "komu", wystpujca w kontekcie zawierajcym czasownik "dawa" moe ewidentnie przybiera funkcje podobne do celownika ale yar jest waciwie archaicznym allativusem i zasadniczo sdz, e preferowane powinno by yan, lm yain) DOPENIACZ: i ns yo yondo cennen "kobieta, ktrej syna widziaem" (musimy zaoy, e ya + kocwka dopeniacza -o stworzyoby yo, z kocowym -a jak zwykle zastpionym), lm i nissi yaron... "kobiety, ktrych..." (przy formie yaron, por. aldaron jako dopeniacz liczby mnogiej od alda "drzewo") POSSESSIVUS: i aran yava malta mapuvan "krl, ktrego zoto wezm", lm i arani yaiva... "krlowie, ktrych..." ALLATIVUS: i coa yanna lenden "dom, do ktrego poszedem", lm i coar yannar... "domy, do ktrych..." ABLATIVUS: i coa yallo tullen "dom, z ktrego przyszedem", lm i coar yallon [albo yallor] domy z ktrych..." MIEJSCOWNIK: i coa yass marin "dom, w ktrym mieszkam", lm i coar yassen... "domy w ktrych..."

W mianowniku liczby pojedynczej uywana jest oczywicie najprostsza forma ya : i parma ya etcien "ksika, ktr napisaem". By moe stao by si ono yar, gdyby odnosio si do wyrazu w liczbie mnogiej: i parmar yar... "ksiki, ktre..." (W odrnieniu o potwierdzonego zaimka wzgldnego yar "ktrej", PiK, s. 277; ta forma zawiera star kocwk allativusa -r.) Tam, gdzie i uywane jest jako zaimek wzgldny, nie otrzymuje adnych kocwek przypadkw, jako e jest nieodmienne: Eldar i linnar "Elfowie, ktrzy piewaj". Nie wymienilimy adnych form podwjnych, ale prawdopodobnie s one cakiem regularne: mianownik yat (np. i peu yat "para warg, ktra"), celownik yant (np. i veru yant "para maonkw, ktrej"), dopeniacz yato, possessivus yatwa (?), allativus yanta, ablativus yalto, miejscownik yats (np. i sambet yanta/yalto/yats "dwupokojowe mieszkanie do ktrego/ z ktrego/ w ktrym"). Naley zauway, e w niektrych kontekstach gramatycznych kocwk przypadkow, ktra byaby dodana do ya, mona omin, a zdanie wci bdzie zrozumiae. Przykadowo, wiedzc e wyraz "noc" to lm (lmi-), moemy prawdopodobnie mie zwrot taki jak lmisse yass cennenyes "w nocy, w ktrej to widziaem" = "w nocy, kiedy to widziaem", ale moliwe jest take pozostawienie samego ya: Lmisse ya cennenyes, konstrukcja odpowiadajca polskiemu "w nocy, ktrej to widziaem". Zauwamy, e rodzajnik mona w takiej sytuacji pomin przy pierwszym rzeczowniku (w naszym przypadku lmiss); by moe nastpujce dalej zdanie podrzdne wystarczajco go okrela. Tolkien zastosowa tak konstrukcj w swoim tumaczeniu Zdrowa Mario. Sparafrazowa "w godzinie mierci naszej" jako "w (tej) godzinie, w ktrej umrzemy": lmess ya firuvamm (VT43, s. 28 - tutaj kocwk wycznego "my" jest wci -mm, pniej zmienione na -lm). Zazwyczaj zaimek wzgldny odnosi si do rzeczownika stojcego wczeniej, tak e zdanie podrzdne podaje informacje na temat tego rzeczownika, jak w powyszych przykadach. Zwrmy uwag na przykad i carir quettar "ci, ktry tworz sowa", zacytowany jako opis Elfw (WJ, s. 391). I carir quettar jest samo zdaniem podrzdnym i z pewnoci moglibymy poczy je z rzeczownikiem, do ktrego to zdanie by si odnosio, np. Eldar i carir quettar "Elfowie, ktrzy tworz sowa". Jednak wyglda na to, e i mona wstawi na pocztku zdania aby wyrazi "ten, ktry" (jeli czasownik jest w liczbie pojedynczej), albo "ci, ktrzy" (jeli jest w liczbie mnogiej, oznaczonej przez kocwk -r). Przysiga Ciriona dostarcza jeszcze jednego przykadu: i hrar mahlmassen mi Nmen dos. "ci, ktrzy zasiadaj na tronach Zachodu". Moemy prawdopodobnie budowa takie zdania: I tla n nis "[ten,] kto przychodzi jest kobiet"

I hirner i malta nar aly "[ci,] ktrzy znaleli zoto s bogaci" Hiruvan i suncer limpenya "Znajd [tych,] ktrzy wypili moje wino" (lp ...i sunc limpenya "kto wypi moje wino") W pierwotnej wersji tego kursu napisaem w tym miejscu: Jeli ya moe by uywane w takich konstrukcjach, a moemy zakada, e i wskazuje na osob a ya na rzecz, mog istnie rnice znaczenia midzy ecnien i tla "widziaem kto przychodzi" i ecnien ya tla "widziaem co przychodzi". Zdanie "to czego chc, to wino" mogoby by przetumaczone jako ya merin n limp. Pniejsze publikacje zmciy nieco ten adny scenariusz, jako e teraz wyglda na to, e i oraz ya mog by w znacznej czci stosowane wymiennie. W poniszych wiczeniach i kluczach do nich zachowaem jednak rozrnienie, w ktrym ya uywane jest w znaczeniu bezosobowym, podczas gdy i odnosi si do osb (poza przypadkami, gdzie zaimek wzgldny ma otrzyma kocwk przypadka - wtedy uy musimy ya-). Byoby to wygodne rozrnienie, nawet jeli Tolkien o tym nie pomyla. Szyk zdania: Niektre jzyki stosuj w zdaniach podrzdnych szczeglny szyk. W niemieckim musimy stawia czasownik na ostatniej pozycji, mamy wic konstrukcje takie jak "mczyzna, ktry tam stoi" (der Mann der dort steht), a nie moemy powiedzie "mczyzna, ktry stoi tam". Przez jaki czas zastanawiaem si, czy quenya nie posiada podobnego systemu; czasownika a "jest, istnieje" wystpuje pod koniec zdania podrzdnego koczcego Przysig Ciriona: i or ily mahalmar a tennoio, dos. "kto nad wszystkimi tronami jest na zawsze". Jednak, jak widzimy, czasownik nie jest tu na zupenie kocowej pozycji; cakiem "niemiecki" szyk zdania wymagaby "ten, ktry nad wszystkimi tronami na zawsze jest". W Namri czasownik waciwie wystpuje bezporednio po zaimku wzgldnym w zdaniu yassen tintilar i eleni "gdzie gwiazdy dr". Moglibymy spodziewa si, e jest to tylko szyk literacki, ale Tolkien nie zmieni go w prozaicznej wersji Namri w RGEO, s. 66-67. Czy fakt, e jest to zaimek wzgldny z doczon kocwk przypadkow ma tu jakie znaczenie? Czy powiedzenie yassen i eleni tintilar, z podmiotem zdania wystpujcym przed a nie do czasowniku byoby bdem? Nie sposb tego stwierdzi. Szczeglnie w przypadku yasse(n), yanna(r), yallo(r) "w, do, z ktrego" imitowabym nasz potwierdzony przykad w ustawia czasownik bezporednio po zaimku wzgldnym: I osto yass mar i nr "miasto, w ktrym mieszka ten czowiek", i tol yanna crar i ciryar "wyspa, dokd pyn statki", i nri yallon tulir i ohtari "kraje, skd przybywaj wojownicy". W innych przypadkach nie

prbowabym tworzy cisych zasad co do szyku zdania w quenejskich zdaniach podrzdnych. NIEJASNOCI TRZECIEJ OSOBY Powyej wprowadzilimy zaimek dzierawczy -rya, obejmujcy "jego" i "jej". Jaki jest wic odpowiadajcy mu zaimek w podmiocie znaczcy "on" i "ona"? Jako e kocwce -lya "twj, wasz" odpowiada kocwka -ly "ty, wy", wielu badaczy wychodzc od -rya "jej" wywiodo niepotwierdzony przyrostek -ry jako kocwk podmiotu "ona". Skoro, jak wskazuje Namri, quenejskie "znajdziesz" to hiruvaly, "ona znajdzie" brzmiaoby hiruvary. Nancy Martch uywaa tego wywiedzionego -ry "ona" w swojej Basic Quenya - i moe ono by poprawne. Skoro wiemy, e -rya obejmuje zarwno "jej" jak i "jego", musielibymy zaoy, e -ry moe podobnie oznacza "on" jak rwnie "ona". Kocwki podmiotowe dla trzeciej osoby liczby pojedynczej - dla "on", "ona" i "ono" - nale jednak do najbardziej tajemniczych czci quenejskiej tablicy zaimkowej. W materiaach zwizanych z Pieni Friel jedna kocwka dla "on" podana jest jako -ro. Wystpuje ona w formie antavro "on da", potwierdzonej w pytaniu e man antavro? dos. "co on da?" (LR, s. 63). Antva jako czas przyszy "da" potwierdzone jest na tej samej stronie (i w penym tekcie Pieni Friel wydrukowanym w LR, s. 72). Moe nie by to dokadnie quenya z czasw WP; jak tumaczylimy w lekcji sidmej, czas przyszy od anta- powinien raczej brzmie antuva a nie antva zgodnie z systemem, na ktry Tolkien zdecydowa si pniej. Mimo to forma antavro adnie ilustruje jedn potencjaln cech kocwki -ro: z jakiego powodu samogosk tu przed t kocwka zostaje wyduona, antva staje si ntavro przy dodaniu -ro (a pierwotnie duga samogoska w antva zostaje skrcona aby unikn formy **antvro: by moe quenya nie moe mie dugiej samogoski w sylabie bezporednio poprzedzajcej samogosk otrzymujc gwny akcent poza przypadkiem, gdy jest to pierwsza sylaba wyrazu). Czy powinnimy uaktualni antavro do czego w rodzaju antuvro w quenyi z czasw WP? Kocwk -ro wystpuje rwnie w "qenejskim" wierszu zacytowanym w PiK, s. 277. Tam dodane do paru form czasownikw zawierajcych kocwk czasu przeszego -n, i ponownie samogoska poprzedzajca -ro jest wyduona, otrzymuje wic akcent. Jedn w nich jest laustanro, co zdaje si by czasownikiem lausta- "wydawa odgos waciwy wiatrowi" + kocwk czasu przeszego -n + kocwk -ro "on" (i "ono"?) Cay zwrot brzmi sru laustanro "wiatr rycza" (dosownie moe "wiatr, on rycza"). Jak e jest to "qenya" w nie quenya z czasw WP, nie powinnimy skupia si tu na szczegach, ale Tolkien zdawa si uywa kocwki -ro, ktra moe znaczy "on" (ale take "ono"?) i ma dziwn moc wyduania poprzedniej samogoski. Sugerowano, e samogoska ta pozostaje duga, gdy Tolkien wyobrazi sobie,

e jest ona tu duga w jzyku praelfickim. Jeli tak, samogoska -i- w aorycie czasownikw pierwotnych (np. tulin "przybywam") nie powinna by wyduona, gdy nigdy nie bya duga (?tuliro a nie ?tulro jako "on przybywa"). Jest rwnie moliwe, e takie wyduenie nastpuje tylko wtedy, gdy -ro dodaje si do wyrazu koczcego si na dwie krtkie sylaby, ktre same nie s jeszcze caym sowem (tak wic nowa duga przedostatnia sylaba moe przyj akcent: laustan > laustanro; bez wyduenia akcent po dodaniu -ro padaby na -ta-, co dawaoby nieco niewygodn wymow). Ciekawe byoby wiedzie, czy powiedzmy, "on zrobi" to carnro czy carnero; teraz sdz, e w przypadku takiego wyrazu nie byoby wyduenia przy dodawaniu -ro. Skd miaoby pochodzi to -ro "on" i jaka jest kocwk na "ona"? Haso S- w Etymologiach wyjania nieco jak sobie Tolkien to wyobraa. Rozwaane s tam rne elfickie sowa na "on, ona, ono". Jednym z pierwotnych wyrazw na "on" jest s albo so, "por. -so w odmianie czasownikw" - co najwyraniej ma znaczy, e jzyk praelficki mg wyraa "on" za pomoc kocwki -so dodawanej do czasownikw. To -so moe by rdem quenejskiej kocwki -ro, gdy w quenyi -s- wystpujce midzy samogoskami byo zazwyczaj udwiczniane do -z-, ktre potem zmieniao si w -r- (dwik z poczy si w pierwotnym r). W Etymologiach Tolkien zacytowa dalej pierwotny wyraz "ona" jako s albo se, "por. -se w odmianie czasownikw". Skoro -so tworzy w quenyi -ro jako "on", musimy zaoy, e -se podobnie tworzy -r (wczeniejsze -z) jako kocwk "ona". To -r moe by bezporednio potwierdzone w "qenejskim" zwrocie kirya kallire "statek lni" (PiK, s. 283, 284) - dos. "statek, ona lnia" [Anglicy, podobnie jak Elfowie, mwi o statkach "ona"]. Zmieniajc kallire w queny z czasw WP musielibymy prawdopodobnie zmieni tylko pisowni na callir, ale mona zauway, e kocwka -r, podobnie jak -ro zdaje si preferowa ssiedztwo dugiej samogoski w poprzedniej sylabie. Ponownie moe si to zdarza tylko wtedy, gdy jest ona dodawana to wyrazu koczcego si na dwie krtkie sylaby (w tym przypadku prawdopodobnie kalli). Wielu piszcych uywao kocwek -ro "on" i -r "ona", wic czytelnicy powinni je z pewnoci zapamita - ale o ile nam wiadomo s one potwierdzone jedynie w materiaach sprzed WP. W roku 1994 pojawiy si wreszcie niewielkie skrawki informacji dotyczcych pomysw na zaimki "on, ona" z czasw po WP. W eseju Quendi i Eldar przy rozwaaniu bezczasowego czasownika equ "mwi, powiedzia" Tolkien zapisa, e chocia forma ta zazwyczaj nie otrzymuje adnych kocwek, moe wystpi z pewnymi kocwkami zaimkowymi. Zacytowa tam dwa przykady: equen "powiedziaem" oraz eques przetumaczone "powiedzia(a)" (WJ, s. 414) albo "powiedzia on, powiedzia kto" (WJ, s. 392). Mamy wic tutaj kocwk -s, ktra obejmuje zarwno "on" jak i "ona" (albo "kto"). W okresie po WP Tolkien wyranie uywa kocwki -rya zarwno jako "jego" jak i "jej", wic nie jest zaskakujce, e zdecydowa, e quenya uywa jednej kocwki rwnie

dla "on" i "ona" (por. take fiski neutralny pod wzgldem pci zaimek hn). Waciwie kocwka -a musi take obejmowa "ono", gdy trudno j rozdzieli od kocwki -s, ktr spotkalimy ju w funkcji dopenienia - jak w tiruvantes "bd strzegli" (Przysiga Ciriona) albo caritalyas "twoje robienie tego" (VT41, s. 17). Tak wic eques moe prawdopodobnie take znaczy "ono powiedziao". Analogicznie -s moe prawdopodobnie jako dopenienie odnosi si te do ludzi: by moe tiruvantes moe take znaczy "bd strzegli jego/jej". Forma tulis byaby tumaczona "on przychodzi", "ona przychodzi" albo "ono przychodzi" zalenie od kontekstu. Istnienie takiej formy nie musi zaprzecza odniesieniom Tolkiena do pierwotnej "odmiany -so" i "odmiany -se" czasownikw w Etymologiach. Zazwyczaj krtkie -o i -e z praelfickiego znikay w quenyi, wic pierwotne formy takie jak tuli-so "on przychodzi" i tuli-se "ona przychodzi" mogy rwnie dobrze poczy si w tulis "on(a) przychodzi". Niejasne jest czy pozostawia to rozrniajce pe kocwki -ro i -r znajdowane we wczesnych materiaach. Tolkien mg zamierza, aby pochodziy one od wariantw z dugimi samogoskami (-s i -s), ktrych kocowe - i - zmieniy si w quenyi w -o i -. By moe rozrniajce pe kocwki byyby uywane wtedy, gdy oglna kocwka trzeciej osoby -s nie jest wystarczajco precyzyjna? Ale mamy wszelkie podstawy by twierdzi, e Tolkien nie raz zmienia zdanie w tych szczegach; nie moemy wykluczy moliwoci, e dugie kocwki -ro "on " i -r "ona" zostay zupenie odrzucone. W kadym razie skoro to -s jest kocwk na "on(a)", gdzie jest tu miejsce dla niepotwierdzonej kocwki -ry, ktr niektrzy czytelnicy (z pewn doz prawdopodobiestwa) wywiedli z kocwki zaimka dzierawczego -rya "jego, jej"? Kocwka -ry moe wci by aktualna. By moe w kocwkach dla "on(a)" mamy wybr midzy -s i -ry podobnie jak midzy -n i -ny dla "ja" albo -l (jak w hamil "uwaasz", VT42, s. 33) i -ly dla "ty, wy". (Podczas gdy kocwki -s i -ry zdaj si nie by tak podobne do siebie jak -n i -ny czy -l i -ly, naley zrozumie, e -ry pochodzi o dawniejszego -sye. Po samogosce poczenie sy zmieniao si w zy potem w ry. Por. Etymologie, haso SUS; z tego rdzenia Tolkien wywid quenejski wyraz surya "spgoska szczelinowa", ktra musi pochodzi od susy z jzyka pierwotnego.) Dusza kocwka -ry byaby uywana przede wszystkim wtedy, gdy dodana ma by kolejna kocwka zaimkowa oznaczajca dopenienie, np. tiriryet "on(a) obserwuje ich" - podczas gdy samo "on(a) obserwuje" mogoby brzmie albo tiris, albo tiriry, ale czciej to pierwsze. Ale piszcy, ktrzy chc unika niepotwierdzonej kocwki -ry mog zwrci si do rozrniajcych pe kocwek -ro i -r z samogosk czc: tirirot "on obserwuje ich", tiriret "ona obserwuje ich". W poniszych wiczeniach bdziemy jednak unika podejrzanych kocwek i konstrukcji i skupimy si na znanych faktach, jakie s nam

dostpne: w quenyi w jej formie, jak Tolkien uznawa w czasie po WP kocwka -s moe by uywana jako "on, ona, ono", podczas gdy -rya obejmuje "jego, jej". (Moemy z pewnoci zaoy, e -rya obejmuje take "jego" w odniesieniu do rodzaju nijakiego: patrz zwrot ringa smaryass "na jego chodnej piersi" w odniesieniu do statku.) Dugie wersje -ro i -r nie s uywane w wiczeniach ani w kluczach, gdy ich miejsce w quenyi z czasw WP nie jest pewne (nie zniechcam jednak piszcych do uywania ich). Podsumowanie lekcji pitnastej: Quenejska kocwka zaimka dzierawczego "jego, jej" to najwyraniej -rya, ktre zachowuje si jak inne kocwki tego typu (mona do niej dodawa kocwki przypadka i liczby). Jeli kocwk zaimkow ma otrzyma rzeczownik w liczbie podwjnej, ta podwjno wyraana jest przez -t dodane to tej kocwki. (por. mryat "jej rce [para]" w Namri), najwyraniej nawet w przypadku rzeczownikw, ktre normalnie otrzymywayby inny znacznik liczby podwjnej -u. - Rozszerzone bezokoliczniki na -ta, ktre mog otrzymywa kocwki zaimkw oznaczajce dopenienie (np. caritas "zrobi to") mog otrzyma take kocwki zaimkw dzierawczych okrelajce podmiot, np. caritalya(s) "twoje robienie tego". Rzeczowniki koczce si na dug samogosk, np. m "do" maj t samogosk skrcon przed zbitk spgosek; std allativus liczby mnogiej potwierdzony jest jako mannar (zamiast niedozwolonego **mnnar). Co ciekawe, dugie samogoski nie s skracane przed ry, ly, ny, ty, chocia te poczenia licz si jako zbitki spgosek przy okrelaniu akcentu. - Quenejski miejscownik ma podstawow kocwk -ss, lm -ssen i podwjne -ts (w kadym razie w przypadku rzeczownikw z mianownikiem liczby podwjnej na -t; rzeczowniki z mianownikiem na -u mog po prostu mie dodane -ss). Kiedy kocwka miejscownika dodana jest do rzeczownika koczcego si na spgosk, kocwka moe wystpi w postaci -d po -l i -n i by moe jako -s po -s i -t. (Jednak kocowe spgoski mog te by opuszczone przed kocwk -ss, albo wstawi mona samogosk czc.) Kocwki te wyraaj koncept "w", "na", np. ciryass "na statku", coassen "w domach". Quenejskie zdania podrzdne mona tworzy za pomoc zaimka wzgldnego ya "ktry". Ya moe otrzymywa kocwki przypadka i liczby, por. miejscownik liczby mnogiej yassen "w ktrych" wystpujcy w Namri (liczba mnoga, gdy odnosi si to do mnogiego wyrazu). Jako zaimka wzgldnego mona take uywa rodzajnika i, por. i Eru i or ily mahalmar a tennoio "Ten, ktry jest ponad wszelkimi tronami na wieczno" w Przysidze Ciriona, ale najwyraniej i nie moe otrzymywa kocwek przypadka i liczby. Przed czasownikiem i uyte samo moe wyraa "ten/ci, ktry robi/" to, co wyraa czasownik, np. i carir quettar "ci, ktrzy tworz sowa". - Kocwki zaimkowe dla "on" i "ona" s raczej niepewne. Wczesne materiay zawieraj czasowniki z kocwk -ro "on" i najwyraniej -r "ona". W materiaach po WP mamy jedno potwierdzone -s jako kocwk obejmujc zarwno "on" jak i "ona", a jako e ta sama

kocwka potwierdzona jest w innym miejscu ze znaczeniem "ono" (jako dopenienie), moemy zakada, e -s jest ogln kocwk obejmujc ca trzeci osob liczy pojedynczej, jako podmiot lub dopenienie. Jednym z zaoe jest to, e -s mona wymieni na -ry (wywiedzione z du doz prawdopodobiestwa z kocwki dzierawczej -rya "jego/jej"), ale tylko potwierdzona forma -s uywana jest w poniszych wiczeniach. SOWNICZEK tatya "drugi" (Pierwotna nazwa Drugiego Hufca Elfw to Tatyar, dosownie "Drudzy", chocia
eldariska ga tego hufca bya pniej nazwana Noldor [WJ, s. 380-381]. Wariantem tatya jest atya [potwierdzone z woeniu w VT41, s. 10], ktre wie si cilej z liczebnikiem gwnym atta "dwa". Jak wyjanimy w lekcji 17, "drugi" byo pniej wyraane jako atta ale czytelnicy powinni te zna wersj archaiczn i jej bdziemy tutaj uywa.)

mar- "mieszka", "y" gdzie w znaczeniu zamieszkiwania (por. Wypowied

Elendila: sinom maruvan = "tu zamieszkam")

ya zaimek wzgldny "ktry", czsto z kocwkami przypadkw; jako zaimek wzgldny wymienny z i (ale i najwyraniej nie otrzymuje kocwek przypadkw) aur "dzie" (okres wiata sonecznego, nie 24-godzinna doba) veru "(onata) para, m i ona, maonkowie" (stara forma podwjna najwyraniej
nie majca liczby pojedynczej; istniej jedynie rozrniajce pe wyrazy vero "m" i vess "ona" z tego samego rdzenia)

m "do" p "warga", mianownik liczby podwjnej peu (tak wedug VT39, s. 9, podajcego
rda z czasw do WP. Wczeniej pod hasem PEG w Etymologiach wyraz p podany jest jako "usta" - co byoby czystym plagiatem hebrajskiego sowa "usta"! Ale Tolkien najwyraniej zmieni zdanie: w Dodatku E do WP quenejski wyraz "usta" podany jest jako anto, ktre to sowo wprowadzilimy w lekcji jedenastej.)

mall "droga, ulica" (mianownik lm maller, LR, s. 47, 56; SD, s. 310 - jak teoretyzowalimy w lekcji drugiej rzeczowniki na -l mog mie regularne formy liczby mnogiej na -le a nie -li.) hrv "zima" apa przyimek "po" (por. Apannar "Pniej Urodzeni", elficka nazwa na Ludzi, skoro Elfowie
sami byli Pierworodnymi - opatrz Silmarillion, koo pocztku rozdziau 12. VT44, s. 36 potwierdza, e apa pojawia si take samo w notatkach Tolkiena.)

Hyarmen "poudnie" (strona wiata) hyarya przyimek "lewy"

UWAGA: Jak sugeruje ich forma, wyrazy Hyarmen i hyarya s ze sob blisko spokrewnione. Jak wyjani to Tolkien w Dodatku E do WP, cztery strony wiata: Numen, Hyarmen, Rmen, Formen = zachd, poudnie, wschd, pnoc, by zazwyczaj podawane wanie w tej kolejnoci, zaczynajc od zachodu najwyraniej dlatego, e by to kierunek Bogosawionego Krlestwa. Nie jest te zapewne przypadkiem, e kierunki wymienia si odwrotnie do ruchu wskazwek zegara, tak e pnoc wymieniana jest ostatnia, poniewa w Pierwszej Erze, kiedy zapewne ustanowion t konwencj, pnoc bya kierunkiem fortecy Morgotha (Angbandu albo Thangorodrimu). Osoba stojca twarz do zachodu ma poudnie po lewej rce, a Tolkien wyjani, e Hyarmen znaczy waciwie "region po lewej rce". Jak rwnie zanotowa, system ten jest odwrotny do stosowanego w jzykach Ludzi, ktrzy uywaj jako punktu odniesienia raczej wschodu (kierunku wschodu soca). Std wyrazu "poudnie" i "prawy" mog by zwizane lub identyczne - por. przykadowo hebrajskie yamn.

WICZENIA

1. Przetumacz na polski (kocwka zaimkowa -s moe mie rne odpowiedniki w polskim): A. Tuluvas i tatya auress. B. I hrvess rimb aiwi autar marien Hyarmess; apa i hrv autant Hyarmello ar tulir nrelvanna. [Tutaj Hyarmess mogoby take brzmie Hyarmend.] C. Hiritarya malta i orontissen n alass lieryan, an hiritaryas carn lierya alya. D. Tatya hrvess ya marnes i coass hirnes harma nu i talan. E. Quetis lambelva, an maris nrelvass. F. Eques: "Cennen macil i ohtaro hyarya mass." G. I nr i hirn i harma nurtuva i engwi yar ihries samberyats. H. I amboss cenis i veru yat itries coaryallo, ar yant nes annarya. 2. Przetumacz na queny: I. Widziaa par na ulicy. J. Znalazem kobiet, ktra yje w domu midzy rzekami i obserwowaem jej wargi (podwjne) i jej donie (podwjne); w jej lewej rce widziaem ksik. K. Widziaem jego puchar w jego rkach (podwjne), puchar, z ktrego nala wino do swoich [=jego] ust. L. Ci, ktrzy mieszkaj w wieach, do ktrych idzie ten mczyzna s wojownikami. M. Jego picie wina nie byo dobrym pomysem, gdy to, co zrobi po wypiciu [=jego wypiciu] nie byo mdre. N. Po tym jak odeszlimy (wy.) [przesz. od auta-] z naszego (wy.) kraju na poudniu widzielimy wielu Krasnoludw na drogach. O. Wiee na wzgrzach s wielkie; ten, ktry posiada [harya = posiada] najwiksz wie, z ktrej mona [quen] zobaczy Kraj Elfw [Eldanr], jest najbogatszym czowiekiem w miecie. P. Lud, ktrego krl jest mdry bdzie mieszka w pokoju w dobrym kraju, ktry gboko kochaj.