LEKCJA SZESNASTA

Narzdnik. Czasowniki z niekacentowan samogosk + -ta. Tryb rozkazujcy. Formua z nai.

Jeli przyjmiemy wersj podan w Licie do Plotza za ostateczn decyzj Tolkiena w kwestii systemu przypadkw w quenyi, omwilimy ju wszystkie przypadki poza dwoma. Jeden z nich jest do tajemniczy; Tolkien nie poda wiele informacji na jego temat, nie napisa nawet jak si on nazywa. Jego kocwki to -s, w liczbie mnogiej -is. Ukad Listu sugeruje, e ten "Tajemniczy Przypadek" jest po prostu krtsz, alternatywn wersj miejscownika przykady tego przypadka wymienione s w nawiasach pod formami miejscownikw dla tych samych wyrazw. Tak wic zamiast coass "w domu", lm coassen "w domach" mona by moe uywa krtszych form coas, lm coais. Jednak jako e nie moemy by w peni pewni funkcji tego przypadka, nie bd tworzy zawierajcych go wicze. Natomiast funkcja ostatniego przypadka w quenyi, ktry omwimy w tym kursie, jest stosunkowo dobrze znana. Mwimy tu o: NARZDNIKU Zasady tworzenia narzdnika mona (dla celw pedagogicznych!) okreli bardzo prosto: dodaj -n do formy celownika! Tam wic, gdzie celownik ma kocwki -n, lm -in i podwjna -nt, kocwki narzdnika to -nen, lm -inen, podwjna -nten. Przed omwieniem funkcji tego przypadka uzupenimy kilka szczegw zwizanych z samymi formami narzdnika. Musimy zaoy, e podstawow kocwk narzdnika -nen mona doda bezporednio do rzeczownikw koczcych si na -n i -r bez tworzenia niedozwolonych zbitek, tak wic moemy mie elennen jako narzdnik od elen "gwiazda" albo Anarnen jako narzdnik od Anar "soce". (Te formy narzdnika s oczywicie akcentowane na przedostatni sylab, poniewa po samogosce w tej sylabie wystpuje teraz zbitka spgosek -nn- albo -rn-.) Rzeczowniki zakoczone na -s z rdzeniami na -r- (od starszego -z-) prawdopodobnie miayby w narzdniku take -rn-, np. olornen jako narzdnik od olos, olor- "sen". Rzeczowniki na -n z rdzeniami na -m musz przyjmowa formy na -mn-, np. talamnen jako narzdnik od talan, talam- "podoga". Ale od tego miejsca nie mamy ju pewnoci. Skoro grupa ln regularnie zamienia si w quenyi w ld by moe forma narzdnika od, powiedzmy, estel "zaufanie, nadzieja" brzmiaaby ?estelden od starszego estelnen. W innych sytuacjach, jak z rzeczownikami na -t sprawa jest jeszcze trudniejsza. Jak brzmi forma narzdnika od nat "rzecz"? Jako e **natnen nie jest dozwolonym sowem w quenyi, czy zmienioby si to w ?nanten z zamian miejsc tn > nt, czy moe pojawiaby si samogoska czca (prawdopodobnie -e-) tworzca form natenen? W przypadku szczeglnych form rdzenia koczcych si na zbitk

spgosek musimy wstawi samogosk czc przed kocwk -nen; narzdnik od ns (niss-) "kobieta" musi brzmie nissenen. Przed kocwkami przypadkw mog si te zachowa pewne dawno zaginione samogoski, jak przy ambar "los, przeznaczenie", ktre ma form narzdnika ambartanen (cay przykad omwiony jest poniej). Rdze od ambar mona poda w postaci ambart(a)-: prawdopodobnie wyraz ten koczy si na -rta w jzyku praelfickim, ale ostatnia sylaba i (pniej) -t zniky, gdy nie byy osaniane przez kocwk przypadka. Jeli kocwka liczby mnogiej -inen ma by dodana do wyrazu koczcego si na -a, -o albo -u, pocztkowe -i- z kocwki czy si z ostatni samogosk wyrazu tworzc dyftong. Tworzc przedostatni sylab przyciga on oczywicie akcent. Std w WJ, s. 391 mamy mainen jako narzdnik liczby mnogiej od ma "gos"; forma mainen akcentowana jest na dyftong -ai-. Rzeczowniki zakoczone na -e mogy pocztkowo take zachowywa si w ten sposb, tak e lass "li" miao kiedy narzdnik liczby mnogiej lasseinen, akcentowany na ei - ale w quenyi dawniejsze ei zmienio si w dugie ; List do Plotza wskazuje na lassnen jako na aktualn form. Oczywicie dugie wci przyciga akcent, jak kada duga samogoska w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest moliwe, e rzeczowniki zakoczone na -i, jak tri "krlowa" rwnie wykazywayby w formach narzdnika, tri+inen wystpujce jako trnen, gdy dwa i poczyy si w jedno dugie . Forma trnen, akcentowana na przedostatni sylab, rniaby si wtedy od trinen w liczbie pojedynczej, akcentowanego na tr-. Rzeczowniki na - z formami rdzenia na -i mog zachowywa si w ten sam sposb. Narzdnik w liczbie pojedynczej od lr, lri- "pie" potwierdzony jest w Namri jako lrinen (prosto liri-nen); by moe forma mnoga brzmiaaby lrnen (od liri-inen). Po raz ostatni we waciwej czci kursu musz nudzi czytelnikw kwesti form podwjnych. Niektre narzdniki w liczbie podwjnej maj kocwk -nten, jak wskazuje List, ale elementem podwjnym jest tu najwyraniej t stojce wewntrz podstawowej kocwki narzdnika -nen. Czy kocwka -nten jest wic charakterystyczna dla rzeczownikw z liczb podwjn mianownika na -t, a wyrazy z formami podwjnymi na -u miayby raczej podstawow kocwk -nnen dodan po tym -u? Tak sdz; zatem forma narzdnika od Aldu "Dwa Drzewa" brzmiaaby Aldunen a nie ?Aldunten (albo ?Aldanten czy co takiego). Jak wskazuje jego nazwa, funkcj narzdnika jest okrelanie "narzdzia" (w szerokim znaczeniu), ktrym wykonuje si jak czynno. Najlepszym dostpnym nam przykadem jest prawdopodobnie zwrot i carir quettar mainen "ci, ktrzy tworz sowa gosami" (WJ, s. 391). Ten opis Elfw, zawierajcy narzdnik od ma "gos", okrela ich gosy jako "narzdzie", za pomoc ktrego tworz sowa.

W jzyku polskim istnieje rwnie przypadek narzdnik, odpowiadajcy na pytania "kim? czym?". Natomiast w jzyku angielskim znaczenie to oddaje si za pomoc przyimka "with" znaczcego take "z", co prowadzio niektrych piszcych do bdnego uywania tego przypadka w tym znaczeniu. Jednak istniej przypadki, gdy mona zastosowa w jzyku polskim takie tumaczenie narzdnika. Jeden z dwch przykadw tego przypadka w Namri pojawia si na kocu pierwszej linijki wiersza: Ai! lauri lantar lassi srinen, "Hej, jak zoto lec z wiatrem licie". Mimo tego tumaczenia kontekst wskazuje, e "wiatr" (sr, sri-) jest tu pomylany jako "narzdzie", ktre powoduje spadanie lici: "z wiatrem" znaczy waciwie "za pomoc wiatru" albo po prostu "z powodu wiatru". Ten przykad pokazuje, e quenejski narzdnik moe by uywany po prostu dla okrelenia powodu dla ktrego co si dzieje (kocwka narzdnika oznacza rzeczownik okrelajcy to, co co powoduje). Drugi przykad narzdnika w Namri jest podobny. Zawiera on rzeczownik lr, lri"pie" - cytujc za prozaiczn wersj z RGEO, odniesienie jest do Vardo (...) tellumar, yassen tintilar i eleni maryo lrinen, czyli "Vardy (...) kopuy, w ktrych gwiazdy migocz na pie jej gosu" (maryo lrinen = "jej gosu pie-przez"). Tak wic gos pieni Vardy jest tym, co powoduje migotanie gwiazd, a wyraz "pie" jest zatem oznaczony kocwk narzdnika -nen. Inny przykad narzdnika znale mona w Pieni Friel, w linijce, ktra mwi, e Valar dali wszystkim dary Ilvatara lestanen = "w miar". Tutaj narzdnik mwi nam o tym, jak wykonano czynno. Wiersz Markirya zawiera formy narzdnika w liczbie mnogiej (z kocwk -inen) od sowa rma "skrzydo"; agle statku s poetycko okrelane jako jego "skrzyda". Statek opisany jest jako wilwarin wilwa (...) rmainen elvi, co znaczy "trzepoczcy jak motyl (...) na gwiezdnych skrzydach" (albo "z gwiezdnymi skrzydami", "za pomoc gwiezdnych skrzyde"). Moemy sobie wyobrazi mniej poetyckie zastosowania tej samej formy narzdnika, np. aiwi vilir rmainen, "ptaki lataj na (albo uywajc) skrzydach". Mwic o jednym ptaku moemy uy narzdnika liczby podwjnej: aiw vil rmanten, "ptak lata na parze skrzyde". Jeden (waciwie jedyny) przykad narzdnika wystpujcy w Silmarillionie jest szczeglnie interesujcy. Pod koniec rozdziau 21 Trin Turambar Nniel mwi o swoim bracie Turambar turun ambartanen, "pan losu przez los pokonany". NO, s. 128 wskazuje, e bardziej waciwym zapisem jest Turambar turn' ambartanen. Zdanie to jest szczeglne z kilku powodw. Wyraz "los" (="przeznaczenie") to tutaj ambar z rdzeniem ambart(a)-, jak w imieniu Turambar "pan losu" i formie narzdnika ambartanen "przez los". Inne rda wskazuj na umbar jako na quenejskie sowo "los, przeznaczenie" (jest ono nawet wspomniane w Dodatku E do WP jako nazwa litery z pisma tengwar). Ambar w innych miejscach wystpuj ze znaczeniem "wiat", jak w Wypowiedzi Elendila w WP (gdzie mamy

odniesienie do Ambar-metta czyli "koca wiata"), ale ambar "los" tylko czciowo jest zbiene z tym rzeczownikiem, gdy forma rdzenia ambart(a)jest odmienna. By moe "waciwym" quenejskim sowem na "los" byo umbar, ale wariant ambar pojawi si w quenyi wygnaczej pod wpywem odpowiadajcego mu wyrazu sindariskiego (ammarth lub amarth). Musimy trzyma si nadziei: by moe Tolkien wyjani t pozorn niezgodno w jakiej niepublikowanej jeszcze notatce. Inna szczegln cech zawoania Nniel jest wyraz turun, czy waciwie turn', przetumaczony "pokonany". Tumaczenie to sugeruje, e jest to imiesw bierny, ktrego pen form musi by turna, z ostatnim -a wypadajcym tu, poniewa nastpny wyraz (ambartanen) zaczyna si na t sam samogosk. Forma turn[a] "pokonany" musi by powizana z czasownikiem tur- "kierowa, kontrolowa, dziery", ktry wprowadzilimy w lekcji sidmej. Jednak zgodnie z zasadami tworzenia imiesoww biernych wyoonymi w lekcji dziesitej imiesw od tur- powinien brzmie turna (por. carna "zrobiony" jako potwierdzony imiesw bierny od car- "robi"), albo mniej prawdopodobnie trina (por. rcina "strzaskany" jako imiesw od rac"ama"). Forma turn[a] jest raczej konsternujca. Moe ona nalee do jakiego szczeglnego etapu w ewolucji quenyi, pniej porzuconego eksperymentu. Jako e mamy tu do czynienia z materiaem opublikowanym pomiertnie, nie moemy by pewni, czy wszystkie przykady jzykowe stanowi ostateczn decyzj Profesora na temat tego jaka "naprawd" bya gramatyka quenejska. Musimy mie nadziej, e przysze publikacje rzuc nieco wicej wiata na dziwn form turn[a], ale jeli uznamy j za dziwny rodzaj imiesowu biernego, moemy wysnu w okrzyku Nniel jedn wan zasad gramatyczn: po imiesowie biernym czynnik, ktry spowodowa opisany stan mona wprowadzi jako rzeczownik w narzdniku. W naszym przykadzie Trin Turambar zosta "pokonany", a jako e Nniel chciaa doda informacj o tym kto "pokona" jej brata, uya formy narzdnika ambartanen = "przez los". Mniej ponurym przykadem mogoby by, powiedzmy, tcina "napisany", imiesw bierny od czasownika tec- "pisa" - moemy zbudowa zwrot i parma tcina i Eldanen "ksika napisana przez Elfa". Po imiesowie narzdnik z pewnoci moe take przyj swoje najbardziej podstawowe znaczenie narzdzia, tak wic moemy mie zwrot tcina quessenen "napisane pirem" (quess "piro). Musimy zaoy, e kocwki narzdnika mona dodawa do zaimka wzgldnego ya- aby wyrazi "ktrym", "przez ktry": liczba pojedyncza i cirya yanen lenden amba i sr "statek, ktrym podrowaem w gr rzeki" (amba = "w gr"), lm i ciryar yainen "statki, ktrymi", podwjna i ciryat yanten "para statkw, ktr".

Chocia nasze przykady zawieraj inne przypadki, nie ma powodw by wtpi, e kocwki narzdnika mona czy z kocwkami zaimkw dzierawczych, tworzc formy takie jak mnyanen "moj doni" (m-nya-nen "do-moja-przez"). W poczeniu z gerundium (kocwk -i) narzdnik moe wyraa koncept "przez zrobienie, robic", np. tirinen "przez obserwowanie" (przykadowo w zdaniu "Dowiedziaem si przez obserwowanie / obserwujc"). Kiedy kocwk narzdnika dodaje si do rzeczownikw na -i samogoska przed kocwk zostaje zapewne wyduona i otrzymuje akcent (przez co unika si do niewygodnego akcentowania). Std zdecydowaem si na tirinen zamiast ?tirienen, ktre byoby akcentowane na drugie i. Nie mamy tu potwierdzonych przykadw z narzdnikiem, ale por. tyaliva jako form od tyali "zabawa". Narzdnik brzmiaby prawdopodobnie take tyalinen. Takie wyduenie samogoski - najwyraniej w celu uniknicia niewygodnego akcentowania - zauway mona take w innych czciach mowy, jak dowiemy si w nastpnym pasjonujcy podrozdziale: CZASOWNIKI Z NIEAKCENTOWAN SAMOGOSK + -TA Omwilimy wczeniej gwne kategorie czasownikw quenejskich. Istniej jeszcze mniejsze podgrupy, ktre maj szczeglne cechy, ale nasza wiedza o nich jest ograniczona, gdy (litania lingwistw tolkienowskich:) mamy tak mao przykadw. Mimo to mona poczyni kilka obserwacji na temat tych podkategorii. Tutaj zajmiemy si jedn z nich. W niektrych przykadach i wiczeniach czyem czasowniki car"robi, czyni" z przymiotnikami, np. w przykadzie C w poprzedniej lekcji: Hiritaryas carn lierya alya "znalezienie go uczynio jego lud bogatym". Naley wspomnie, e nie mamy adnych przykadw autorstwa Tolkiena na takie poczenie przymiotnika z car- i by moe przykadam tu polski [a jeszcze bardziej angielski] idiom na queny. Nie byoby to katastrof - jeli chcemy kiedykolwiek rozwin uywaln form quenyi musi ona znale si pod wpywem wspczesnych jzykw (a jeli Eldar powrc z Valinoru aby zaprotestowa przeciw znieksztacaniu swojego jzyka, nie bdziemy si martwi). Mimo to warto zauway, e quenejskie sownictwo zawiera co, co mona okreli sprawczymi czasownikami wywiedzionymi od przymiotnikw, by moe w peni "idiomatyczna" quenya uywaaby raczej tych wyrazw. Czasowniki te wyraaj za pomoc jednego sowa ide "nadawania" dopenieniu cech opisanych przymiotnikiem. Czytelnik powinien by ju zaznajomiony z kocwk -ta, ktra wystpuje w wielu quenejskich czasownikach (np. pusta- "koczy"). Czsto jest to po prostu kocwka czasownikowa bez innych znacze, ale czasami moe ona nabiera znaczenia sprawczego; porwnajmy podstawowy czasownik tul- "przychodzi" i pochodny tulta- "przyzywa" (= sprawia, e kto przyjdzie). Dodana do przymiotnikw kocwka ta moe podobnie tworzy czasowniki sprawcze.

Mamy jedynie garstk przykadw, ale przymiotnikowi air "wity" najwyraniej odpowiada czasownika airita- "wici" - czyli "czyni witym". (Kocowe - z air "wity" wystpuje jako -i- w airita- gdy pochodzi ono od -i z jzyka pierwotnego, ktre zmienio si w - tylko w pozycji kocowej. Por. podobne zmiany w aorycie: sil "wieci", ale w liczbie mnogiej silir "wiec", gdy kiedy dodamy kocwk do ostatniej samogoski nie jest ona ju ostatnia.) Jedyna potwierdzona forma czasownika airita- to czas przeszy. Pojawia si ona podobno jako airitn z niepublikowanym rkopisie Tolkiena w bibliotece Bodleian Library. Wedug przypisu w Vinyar Tengwar #32 z listopada 1993, s. 7, rkopis ten "datowany jest na ok. 1966 r. i zawiera wiele informacji o czasownikach quenejskich. Zostanie on wydany w nadchodzcym numerze Vinyar Tengwar." Dziesi lat i dwanacie Vinyar Tengwarw pniej wci niestety czekamy na ten najwyraniej bardzo interesujcy dokument - ale VT#32 podaje przynajmniej czas przeszy airitn. Jest oczywiste, e zawiera on dobrze znan kocwk czasu przeszego -n, ale naley zauway, e samogoska w kocwce -ta jest tu wyduona. W ten sposb teraz to duga sylaba -t- przyciga akcent. **Airitan bez wyduenia miaoby raczej niewygodne akcentowanie (na -rit-) i by moe dlatego wystpuje tu to wyduenie. Sugeruje to rwnie, e gdyby po -n doda jeszcze jak kocwk tak, aby nie grozi nam akcent na -rit-, wyduenie -ta- nie musiaoby wystpi. By moe, na przykad, "wicilimy" to airitanelv a nie ? airitnelve, gdy akcent musi tu pada na -ne- a -ta- nie jest wcale akcentowane. Niektrzy sdz, e quenya nie moe posiada dugiej samogoski w zupenie nieakcentowanej sylabie jeli nie jest ona pierwsz sylab wyrazu. Jakkolwiek to jest, moemy najwyraniej opracowa tak zasad: o ile forma przesza takiego czasownika (czyli czasownika z nieakcentowan samogosk przed kocwk czasownikow -ta) nie otrzymuje adnych innych kocwek, ktre mogyby przesun akcent, kocwka -ta jest wyduana do -t- kiedy dodaje si do niej kocwk czasu przeszego -n - std airitn jako przesz. od airita-. Oczywicie nie wszystkie kocwki dostawiane do -n maj moliwo zmiany akcentowania, a wtedy wyduenie -t- musi pozosta, aby akcent nie wyldowa w jakim miejscu, gdzie go by nie powinno: Airitner "wicili", airitnes "on(a) wici(a)", airitnen "wiciem". Ale cakiem moliwe, e mielibymy airitaneny bez wyduenia -t-, jeli uyjemy dugiej formy "ja" - wtedy akcent przesuwa si na -ne- a -ta- staje si sylab zupenie niekacentowan. W Etymologiach Tolkien wymieni jeszcze co najmniej jeden czasownik nalecy do tej klasy. Haso NIK-W- podaje czasownik ninquit- "bieli", czyli "uczyni biaym", wywiedziony od przymiotnika "biay": ninqu (rdze ninqui-, forma pierwotna podana jest jako ninkwi). Zapisem ninquit- Tolkien wyranie wskaza, e ostatnia samogoska jest czsto duga i moemy bezpiecznie zaoy, e jego czas przeszy to ninquitn.
UWAGA: Pod hasem NIK-W- Tolkien wymieni take czasownik ninquita- "wieci na biao", ktry prawdopodobnie odmienia si w inny sposb - by moe jego czas przeszy to raczej ?ninquint z wrostkiem

nosowym (prosz pamita, e jest to jedynie spekulacja!) W aorycie oba te czasowniki musz mie form ninquita, przy czym kontekst okrela czy ma to znaczy "bieli" czy "wieci na biao".

Moemy stwierdzi o tej grupie czasownikw jeszcze jedno - jak tworzy si ich imiesw bierny. Dowody s jednak nieliczne i rozrzucone w rnych miejscach. W Domach Uzdrowie, rozdziale 8 pitej ksigi w Powrocie Krla Aragorn mwi: "W szlachetnym dawnym jzyku nazywam si Elessar, Kamie Elfw, i Envinyatar, Odnowiciel". Interesujcy jest tu quenejski tytu Envinyatar = "Odnowiciel". Jeli chodzi o kocowe -r, kocwka ta moe by dodawana do quenejskich czasownikw (z rdzeniem na A) aby okreli osob wykonujc dan czynno, tak wic wskazuje on na czasownik envinyata"odnawia". Przedrostek en- znaczy "od, ponownie", a vinya to quenejski przymiotnik oznaczajcy "nowy", najwyraniej wic mamy tu kolejny czasownik wywiedziony od przymiotnika za pomoc kocwki -ta. Co ciekawe, forma, ktra musi by imiesowem biernym czasownika envinyata- "odnawia" potwierdzona jest w MR, s. 405 w zwrocie Arda Envinyanta. Tolkien przetumaczy to jako "Arda Uleczona" (jest to odniesienie do przyszego wiata uleczonego z konsekwencji za Morgotha). Porwnujc z tytuem Envinyatar = "Odnowiciel" moemy powiedzie, e Arda Envinyata bardziej dosownie znaczy "Arda Odnowiona". Naley zauway, e imiesw ten stworzony jest za pomoc wrostka nosowego przed t z kocwki -ta w czasownika envinyata-. Skutkiem tego forma envinyanta rni si od "normalnych" imiesoww czasownikw na -ta, ktre maj imiesowy na -taina. (Porwnaj z hastaina "oszpecony" z tego samego tekstu, ktry daje nam przykad Arda Envinyanta "Arda Uleczona": Arda Hastaina albo "Arda Oszpecona" jest wiatem w jego prawdziwej postaci, oszpeconej przez Morgotha. Patrz MR, s. 405, por. 408, przypis 14. Wane jest to, e te odmienne rodzaje imiesoww wystpuj w tym samym tekcie, co mwi nam z pewnoci, e nale one do tej samej wersji quenyi - w innym przypadku kusioby odrzucenie jednej z form jako jedynie etapu w rozwoju jzyka jednego z pomysw, ktry Tolkien pniej porzuci.) Skoro envinyata- "odnawia" ma imiesw bierny envinyanta, moemy z du doz prawdopodobiestwa zaoy, e imiesw od airita- "wici" byy take tworzony przez wrostek nosowy: airinta "(u)wicony" (a nie ?airitaina, cho by moe i ta forma jest poprawna). A skoro airita- ma czas przeszy airitn z wydueniem -ta- do -t-, moemy zaoy, e envinyata"odnawia" staje si w czasie przeszym envinyatn. Podobnie skoro ninquit- to czasowniki "bieli" z czasem przeszym niquitn, imiesw "ubielony" moe brzmie ninquinta. (Formy envinyanta, airinta, ninquinta zgadzayby si oczywicie w liczbie tak jak przymiotniki na -a, zmieniajc ostatni samogosk na - w liczbie mnogiej.) Wymienilimy ju waciwie wszystkie czasowniki, ktre moemy ewentualnie zaliczy to tej podgrupy. Nie mamy bezporednich dowodw na to

jak zachowuj si one w innych formach ni czas przeszy i imiesw bierny. (Jeli chodzi o imiesw czynny na -l niemal z pewnoci znalelibymy w nim to samo wyduenie kocwki -ta, jakie zaobserwowa mona przy dodawaniu kocwki -n: std airitla "wiccy", envinyatla "odnawiajcy". Ponownie "motywem" tego wyduenia -ta jest uzyskanie wygodnych wzorw akcentowania.) Oczywicie ciko stwierdzi do jakiego stopnia moemy sami tworzy quenejskie czasownika za pomoc kocwki -ta dodawanej do przymiotnikw (pamitajc, e przymiotniki na - zmieniaj t samogosk w -i- przed kocwkami, jak airita- "wici" od air "wity"). Wracajc do zdania od ktrego wyszlimy, hiritaryas carn lierya alya "znalezienie go uczynio jego lud bogatym", by moe lepiej wyrazi to jako hiritaryas alyatn lierya? Wtedy zakadamy, e przymiotnik alya moe by podstaw czasownika alyata"uczyni bogatym" albo "wzbogaci", a form przesz alyatn (a imiesowem biernym alyanta). W tej, jak i w wielu innych kwestiach piszcy w quenyi musza podj trudn decyzj - czy powinnimy prbowa dziaa w jzyku uywajc jedynie sw, ktre poda Tolkien, wprowadzajc niepotwierdzone idiomy lub dugie parafrazy aby omin luki w dostpnym sownictwie? Czy moe powinnimy wywodzi nowe sowa z podanych przez Tolkien elementw stosujc zasady Profesora na tyle, na ile je rozumiemy, co co mona okreli jako rozcieczanie waciwych dzie jzykowych Tolkiena przez "faszywe" elementy (ale za to jasno zbudowane)? Jaka twrczo post-tolkienowska musi by dozwolona, jeli chcemy kiedykolwiek rozwin queny w uywalny jzyk, ale nie ma tu prostych odpowiedzi. TRYB ROZKAZUJCY Tryb rozkazujcy to forma czasownika uywana do wyraania polece i prb. W jzyku polskim tryb rozkazujcy czsto wystpuje razem ze swkiem "prosz" aby brzmia grzeczniej, ale i samej formy tego trybu nie naley traktowa jako prymitywnego rozkazu. W quenejskim tumaczeniu Ojcze nasz wystpuje kilka form trybu rozkazujcego, a taka modlitwa jak "zachowaj nas od zego" jest wanie modlitw, a nie prb rozkazywania Bogu. Wedug Tolkiena jzyk praelficki posiada czstk rozkazujc, ktra w poczeniu z rdzeniem czasownika wskazywaa, e naley go traktowa jako tryb rozkazujcy. Czstka ta miaa form i bya "pocztkowo niezalena i dowolna w ustawieniu" (WJ, s. 365). Czasami stawiana bya za rdzeniem i w takich sytuacjach w quenyi zmieniaa si w kocwk -a. WJ, s. 364 wymienia "wykrzyknienie rozkazujce" heca! znaczce "odejd!" albo "odsu si!" - a na nastpnej stronie zasugerowane jest, e pochodzi to od pierwotnego zwrotu hek(e) . Istnieje rwnie wykrzyknienie el- "patrz!", ktre miao by pierwsz rzecz wypowiedzian przez Elfw po obudzeniu w Cuivinen i zobaczeniu gwiazd (WJ, s. 360). W quenyi zmienio si to w ela! i byo "rozkazujcym wykrzyknieniem kierujcym wzrok na widoczny obiekt" (WJ, s. 362).

Gdybymy mieli kierowa si przykadami heca i ela musielibymy stwierdzi, e przynajmniej w przypadku czasownikw pierwotnych tryb rozkazujcy tworzy si przez dodanie -a do rdzenia czasownika. Przykadowo tir- "obserwowa, patrze" miaoby form rozkazujc tira! "patrz", od pierwotnego tir- lub tir(i) . Potwierdzona jest odpowiadajca temu forma sindariska tiro!. (Zauwamy, e tryb rozkazujcy tira "patrz" rni si od formy teraniejszej / cigej tra, gdy w tej drugiej mamy wyduon samogosk rdzenia.) Moe by to jeden ze sposobw tworzenia form rozkazujcych w quenyi, ale moliwe te, e wykrzyknienia heca i ela traktowa naley jako "skamieniae" formy pochodzce z wczeniejszych faz jzyka elfickiego. Jeli chodzi o typowe "wspczesne" sposoby tworzenia trybu rozkazujcego, mamy pewne dowody na to, e pierwotna czstka jest wci traktowana jako niezaleny wyraz umieszczany przed czasownikiem a nie doczany na kocu. W samym WP mamy przykad na to w Pochwale na Kormallen, gdzie tum wita Froda i Sama sowami a laita te (...) Cormacolindor, a laita trienna! dos. "Bogosawcie ich (...) Powiernikw Piercienia, bogosawcie (albo wychwalajcie) ich pod niebiosa!" Zauwamy, e rdze czasownika laita- "chwali, bogosawi" poprzedza tu czstka rozkazujca a tworzc tryb rozkazujcy a laita! "wychwalajcie, bogosawcie". Czstka ta wystpuje rwnie w dugiej postaci , bezporednio od pierwotnego , jak w okrzyku vala Manw! "niech Manw rozkae!" (WJ, s. 404). Tutaj czasownik vala- "rzdzi" (rdo rzeczownika Valar w pniejszym znaczeniu odnoszce si tylko do "boskiej" wadzy) poczony jest z czstk rozkazujc . Dosowne znaczenie vala Manw to najwyraniej co w rodzaju "rzd, Manw!" Przy okazji przykad ten pokazuje nam, e podmiot formy rozkazujcej (ten, kto ma wykona "rozkaz") mona wymieni po samym czasowniku. Czy istnieje jakakolwiek przyczyna, dla ktrej czstka rozkazujca wystpuje w krtkiej formie a w a laita, ale w dugiej w vala? Sugerowano, e jest skrcone do a, kiedy wystpuje przed dug sylab (jak lai- z powodu dyftongu ai), ale nie mamy tu pewnoci. By moe a i mona wymienia losowo - prawdopodobnie niekcentowana czstka byaby by take skracania, gdy mwicy nie przykadaj wagi do wymowy (entuzjastyczne tumy na Kormallen wychwalajce hobbitw, ktrzy uratowali wiat raczej si o to nie troszczyy!) Zazwyczaj preferowabym dug form , przez co unika si pomyki z a jako czstk woacza (jak w pozdrowieniu Drzewca do Celeborna i Galadrieli: a vanimar - "o pikni"). Przykadowo, skoro czasownik "i" to lelya-, tryb rozkazuj "id!" brzmiaby lelya! Czstk rozkazujca mona poczy z przeczeniem v tworzc va uywane w rozkazach przeczcych: va car! "nie rb [tego]!" (WJ, s. 371). Ten przykad pokazuje tez jak w trybie rozkazujcym zachowuj si czasowniki pierwotne: przyjmuj one kocwk -, tak jak w bezokoliczniku (i w aorycie

bez dodatkowych kocwek). Tak wic od czasownika pierwotnego tir"patrze" moemy stworzy rozkaz tir "patrz!" - odwrotnie va tir! "nie patrz!" FORMUA Z NAI Jeli nie chcemy wydawa rozkazu (jakkolwiek uprzejmego), ale jedynie wyrazi swoje yczenie eby co zostao zrobione lub si wydarzyo, quenya daje nam do dyspozycji szczegln "formu yczc". Pod koniec Namri mamy takie linijki: Nai hiruvaly Valimar! Nai ely hiruva!. W WP jest to przetumaczone "Moe ty znajdziesz Valimar. Moe ty go wanie znajdziesz." Wyraz nai jest tu przetumaczony na polski jako "moe", ale w innych miejscach Tolkien wskaza, e sowo to nie okrela po prostu, e co jest moliwe. Zapisa, e nai "wyraa raczej yczenie ni nadziej, i mona je lepiej odda jako <<oby>> (oby znalaz) ni <<moe>>" (RGEO, s. 68). Moemy si zastanawia dlaczego w ogle uy tego "mylcego" tumaczenia; by moe mamy tu do czynienia z jakim "rozwojem koncepcyjnym" (tj. Tolkien zmieni zdanie co do dokadnego znaczenia ju opublikowanego tekstu quenejskiego!) W kadym razie ostateczna decyzja brzmi, e zwrot nai hiruvaly Valimar naley interpretowa jako "oby znalaz Valimar" Nai ely hiruva podobnie znaczy "oby ty wanie [go] znalaz". (wyraz ely "ty wanie" jest emfatycznym zaimek niezalenym odpowiadajcym kocwce -ly "ty, wy", podczas gdy Valimar jest alternatywn nazw na Valinor: Galadriela piewajc Namri wyraa yczenie, aby Frodo w kocu "znalaz", czyli wyruszy do Bogosawionego Krlestwa - a jak pamitamy oboje ostatecznie popynli za Morze.) Mamy jeszcze jedno potwierdzenie formuy yczcej z nai. Wystpuje ona w Przysidze Ciriona, gdzie wyraone jest yczenia, aby Valar strzegli tej przysigi: Nai tiruvantes, dos. "oby strzegli jej". Jeli chodzi o podstawowe znaczenie samego sowa nai, Tolkien wskaza, e znaczy to cakiem dosownie "(niech) bdzie tak": wywid quenejskie nai od wczeniejszego n-i (RGEO, s. 68). Cz n zdaje si by elementem znaczcym "bd!", niewtpliwie powizanym z quenejskim cznikiem n "jest" bdcego form czasownika "by". Kocowe i musi by elementem odpowiadajcym "tak" z "(niech) bdzie tak" i jest w pewnoci spokrewnione z quenejskim rodzajnikiem i. Jakiekolwiek jest dokadne pochodzenie i znaczenie nai, jest to uyteczne sowo, ktre mona najwyraniej postawi na pocztku jakiegokolwiek zdania zawierajcego czasownik w czasie przyszym, zmieniajc proste stwierdzenie o przyszoci w yczenie dotyczce tego co ma ona przynie: Elda tuluva coalvanna "Elf przyjdzie do naszego domu" > Nai Elda tuluva coalvanna "Oby Elf przyszed do naszego domu" = "Chc aby Elf przyszed do naszego domu"

 Hiruvan i malta "Znajd zoto" > Nai hiruvan i malta! "Obym znalaz zoto" = "Chc, abym znalaz zoto'" Caruvantes "Zrobi to" > Nai caruvantes! "Oby to zrobili!" = "Chc, aby to zrobili" W Druynie Piercienia Petera Jacksona Saruman wymawia przykad formuy z nai w scenie, kiedy stoi na szczycie Orthancu i wygasza inwokacj majc sprowadzi lawin na Druyn pod Caradhrasem. Woa do gry: nai yarvaxa rasselya taltuva notto-carinnar! "Oby twj zakrwawiony rg spad na gowy wrogw!" (Aktor robi pauz przed taltuva "spad"; Christopher Lee grajcy Sarumana mg nie wiedzie, e wymawia jedno zdanie a nie dwa oddzielne.) W naszych potwierdzonych przykadach nai czy si w czasem przyszym, ale jako e mamy tylko trzy takie przykady nie moemy wykluczy moliwoci, e nai mona czy rwnie z innymi czasami. (Mona nawet powiedzie e mamy tylko dwa przykady, Przysig Ciriona + Namri, gdy przykady formuy pod koniec Namri s bardzo podobne.) By moe nai moe opisywa take nadzieje mwicego, e pewne yczenie wanie si wypenia, albo e wypenio si kiedy w przeszoci - mwicy nie wie czy jest to prawd czy nie. W takiej sytuacji mielibymy konstrukcje takie jak nai tira! "oby obserwowa(a)" = "mam nadziej, e obserwuje" (z czasem teraniejszym / cigym od tir- "obserwowa"), nai hirnentes! "oby znaleli to" = "mam nadziej, e to znaleli" (z czasem przeszym od hir- "znajdowa") albo nai utlies "oby przyby(a)" = "mam nadziej, e przyby(a)" (z form perfektu od tul- "przybywa"). Jednak w poniszych wiczeniach nai czymy tylko z czasem przyszym - jak w potwierdzonych przykadach. Podsumowanie lekcji szesnastej: Przypadek narzdnik ma podstawow kocwk -nen, w liczbie mnogiej -inen, podwjnej -nten (w kadym razie w przypadku rzeczownikw z formami mianownika liczby podwjnej na -t; rzeczowniki z liczb podwjn na -u mog mie najprostsz kocwk -nen dodawan po tej samogosce). Kocwk narzdnika dodaje si do rzeczownika okrelajcego "narzdzie" albo rzecz, za pomoc ktrej dokonuje si jaka czynno, jak wtedy, gdy Elfowie s opisani jako tworzcy sowa mainen = "gosami" (ma "gos"). Kocwka narzdnika moe odpowiada polskiemu zwrotowi "za pomoc". Czasami narzdnik opisuje te rzeczownik wskazujcy na to, co sprawia, e co si dzieje, na przykad w pierwszej linijce Namri, gdzie licie spadaj srinen = "z wiatrem", tj. z powodu wiatru. Po imiesowie biernym rzeczownik w narzdniku moe te wskazywa tego, kto spowodowa opisywan sytuacj, jak wtedy, gry Trin opisany jest jako trun' ambartanen " przez los pokonany". - Czasowniki zawierajce niekacentowan samogosk + kocwk -ta maj czas przeszy na -tn (zauwamy dugie ) i imiesowy bierne na -nta. Wrd potwierdzonych przykadw znajdziemy airitn, czas

przeszy od airita- "bogosawi" oraz envinyanta, imiesw bierny od envinyata- "odnawia, leczy". Czasowniki te s konstrukcjami sprawczymi wywodzcymi si od przymiotnikw za pomoc kocwki -ta, jak air (airi-) "wity" bdce podstaw do stworzenia czasownika airita- "czyni witym" = "wici". - Quenejski tryb rozkazujcy charakteryzuje czstka (wariant a, przeczenie va "nie [zrobi]"), ktry stawia si przed rdzeniem czasownika: A laita = "chwalcie!", vala "rzd!" W tym kontekcie gramatycznym czasowniki pierwotne przyjmuj prawdopodobnie kocwk -, jak w rozkazie przeczcym va car! "nie rb [tego]!" Kilka (starych, skamieniaych?) form trybu rozkazujcego ma zamiast niezalenej czstki czy a odpowiadajc jej kocwk -a (ela! "patrz!", heca! "odej!") - Sowo nai znaczce "oby..." mona postawi na pocztku zdania aby wyrazi yczenie: Nai tiruvantes "oby jej strzegli" (por. tiruvantes "bd jej strzegli"). W naszych potwierdzonych przykadach nai umieszczane jest na pocztku zda zawierajcych czas przyszy; nie wiadomo czy mona je poczy z innymi czasami. SOWNICZEK nelya "trzeci" (Pocztkow nazw Trzeciego Hufca Elfw byo Nelyar, dosownie "Trzeci",
chocia jego eldariska ga zostaa pniej nazwana Lindar albo Teleri [WJ, s. 380, 382].)

czstka rozkazujca (wariant a, ale tutaj uywa bdziemy ) va! "nie [rb tego]!" (tj. czstka rozkazujca z przeczeniem. Rwnie w formie av, jedyne
potwierdzone dwusylabowe sowo quenejskie, o ktrym z pewnoci wiadomo, e jest akcentowane na ostatni sylab [WJ, s. 371] - ale tutaj uywamy va.)

rac- "ama, kruszy" envinyata- "odnawia airita- "wici" harna- "rani" (imiesw bierny to rwnie najwyraniej harna, zdefiniowane "zraniony" pod
hasem SKAR w Etymologiach. Przymiotnikowa albo imiesowowa formacja harna "zraniony" wywodzi si bezporednio od rdzenia; ostatecznie harna- zaczto uywa take jako rdzenia czasownika "rani". Oczywicie gdyby czasownik ten zachowywa si jak kady inny z rdzeniem na A, imiesw brzmiaby ?harnaina. Ale kocwka -ina jest tylko dusz odmian -na, ktre jest obecne od samego pocztku, a dodawanie go dwa razy nie jest z pewnoci konieczne.)

namba "mot" eht "wcznia" yn "wite miejsce, sanktuarium" nilm "przyja" Rmen "wschd" strona wiata (pocztkowe r- jest w swoich pocztkach zwizane z orz czasownika orta- "wznosi si", co jest odniesieniem do miejsca wschodu soca.)

WICZENIA 1. Przetumacz na polski: A. Utlies Rmello ninqu rocconen. B. I nr harnan i r ehtenen, ar eques: "va mat yondonya!" C. Quentelm i Eldanna: "Nilmelva n envinyanta annalyanen!"

D. I nelya auress quentes i vendenna: " car ya merily!" E. Quen um pol hir harma nurtaina Naucoinen, an Nauco mel nrav i malta ya haryas. F. I nr n harna rassenten i lamno; nai vas fir! G. Lindas alassenen. H. lelya i ostonna ar quet i taura trinna: "Nai varyuvaly nrelva i mi ohtarillon!" 2. Przetumacz na queny (konsekwentnie uywajc niezalenej czstki rozkazujcej a nie kocwki -a, ktra by moe pojawia si tylko w archaicznych formach): I. Powiedzia do Krasnoluda: "Skrusz puchar motem!" J. Odpynem [=odszedem] statkiem do dalekiego kraju na wschodzie. K. Miasto jest chronione przez wielkie mury, a wojownicy, ktrzy walcz wczniami nie mog skruszy murw. L. Calandil powiedzia do swojego zranionego syna: "Nie umieraj!" M. Oby twoja krlowa znalazam sanktuarium powicone przez Elfw! N. Krl i krlowa poszli do mojego domu i odnowili nasz (wy.) przyja wielkimi darami. O. Ona chwyta chopca swoimi rkami (podwjne) i mwi: "Nie id do rzeki!" P. Kobieta, ktra yje [=mieszka] w trzecim domu na ulicy powiedziaa do Elfa: "Obserwuj mczyzn, ktry przychodz z sanktuarium, ktre widzisz na wzgrzu, tych, ktrzy id na wschd."