LEKCJA SIEDEMNASTA

Zaimki wskazujce: sina, tan(y)a, enta, yana. Odmiana "ostatniego odmiennego sowa". Rzeczowniki z rdzeniem na U. Liczebniki porzdkowe na -a.
QUENEJSKIE ZAIMKI WSKAZUJCE Zaimki wskazujce to wyrazy takie jak polskie "ten" czy "tamten" (i odpowiednio "ta", "tamta"; "to", tamto") oraz ich formy mnogie "te, ci" "tamte, tamci". Maj one silniejsze znaczenie ni sam rodzajnik okrelony, ktry czasami take tumaczy si w ten sposb (chocia w niektrych jzykach wiata rodzajniki pochodz wanie od zaimkw wskazujcych, ktre byy tak naduywane, e straciy na znaczeniu). Zaimki wskazujce uywa si razem z rzeczownikami tworzc zwroty takie jak "ten dom" czy "ta kobieta". W quenyi z czasw WP mamy potwierdzony w tekcie tylko jeden zaimek wskazujcy. Przysiga Ciriona zawiera sowa vanda sina tumaczone jako "ta przysiga". Quenejski szyk zdania to waciwie "przysiga ta", gdy sina to sowo oznaczajce "ten, ta". Rdze SI- wie si z aktualnym umiejscowieniem w czasie i miejscu (por. takie wyrazy jak s "teraz" albo sinom "w tym miejscu" = "tutaj", ta druga forma z Wypowiedzi Elendila w WP). Wyraz "tamten" wystpuje jako tanya we wczesnym tekcie "qenejskim" opublikowanym w PiK, s. 277, ktry zawiera tanya wende "tamta panna". Szyk zdania jest tu "polski" - z zaimkiem na pierwszym miejscu a po nim rzeczownikiem - odwrotny do szyku z Przysigi Ciriona. By moe szyk ten jest dowolny, tak wic vanda sina mogoby brzmie take sina vanda - i odwrotnie, moglibymy powiedzie wende tanya zamiast tanya wende? W kadym razie nie moemy by cakiem pewni, czy wyraz tanya jest wci aktualny w quenyi z czasw WP. Etymologie wymieniaj ta jako elficki "rdze wskazujcy <<tamten>>", a waciwe sowo quenejskie "tamten" podane jest jako tana. Jako e forma ta zdaje si by doskonaym odpowiednikiem sina "ten", bdziemy uywa tutaj tana zamiast tanya jako sowa na "tamten" (chocia jest rwnie moliwe, e "qenejska" forma tanya przetrwaa do pniejszych etapw koncepcyjnych). Wiedzc zatem, e vanda sina to "ta przysiga", musimy zaoy, e "tamta przysiga" brzmiaoby vanda tana. Moe powinnimy uaktualni te "qenejski" zwrot tanya wende "tamta panna" do quenyi z czasw WP: vend tana (albo wend tana z wczeniejsz form czy te archaiczn pisowni wyrazu "panna"). W tym przypadku stosujemy te szyk z Przysigi Ciriona, z zaimkiem wskazujcym wystpujcym po rzeczowniku, z ktrym si czy. W hale TA w Etym Tolkien opisa tana jako anaforyczny wyraz "tamten", czyli odnoszcy si do czego ju raz wymienionego. Jednak sina "ten" i tan(y)a "tamten" nie s jedynymi znanymi zaimkami wskazujcymi w quenyi. Chocia nie znajdziemy ich w adnych tekstach

quenejskich, kolejne zaimki wskazujce wystpuj w notatkach Tolkiena. Inne sowo na "tamten" to enta, wymienione pod hasem EN w Etymologiach i opisane tam jako przymiotnik znaczcy "ten tam". Sam rdze EN ma by "elementem albo przedrostkiem = tam". Wci ustawiajc zaimek za rzeczownikiem, ktry okrela, moemy by moe stworzy taki zwrot jak coa enta, wyraajcy "tamten dom" w znaczeniu "ten dom tam". By moe Tolkien chcia, aby quenya rozrniaa trzy stopnie bliskoci czy odlegoci, tak jak pewne jzyki naszego wiata. Jzyk polski ma dwa takie stopnie: "ten" i "tamten". Drastycznie upraszczajc sprawy moemy powiedzie, e "ten" odnosi si do czego blisko osoby mwicej natomiast "tamten" do czego daleko od mwicego. Ale w niektrych jzykach bierze si pod uwag take pozycj suchacza. Istniej dwa wyrazy na "tamten", jeden odnoszcy si do czego daleko od mwicego ale blisko suchajcego ("tamta rzecz przy tobie") a drugi odnoszcy si do czego, co nie jest blisko ani mwicego, ani suchacza ("rzecz, ktr tam widzimy"). Czy quenejskie tana jako "tamten" odnosi si do czego blisko adresata, a enta do czego odlegego zarwno od mwicego jak i od suchajcego? Istnieje niewiele dowodw na poparcie tej teorii, ale moemy by przynajmniej pewni, e enta wie si z konceptem "tego czego tam", czego oddzielonego od mwicego fizyczn odlegoci. Naley zauway, e sindariski wyraz "tam", ennas (SD, s. 129 por. 128) ma stanowi dawniejsz form miejscownika odpowiadajca quenejskiemu entass ="w tamtym [miejscu]". (By moe tana jest po prostu oglniejszym wyrazem na "tamten" skupiajcym si na szczeglnej tosamoci kogo lub czego: "tamten" a przeciwiestwie do jakiego innego.) Jeszcze inne sowo na "tamten", yana wspomniane jest pod hasem YA w Etym: po tumaczeniu "tamten" Tolkien doda w nawiasie sprecyzowanie "(poprzedni)". By moe aran yana znaczyoby "tamten krl" z sugesti, e mwimy o poprzednim krlu, teraz martwym a w kadym razie ju nie rzdzcym. Mog istnie ciekawe rnice midzy enta i yana jako sowami "tamten": w Etymologiach Tolkien zanotowa, e rdze YA oznacza "tam; o czasie, [jaki czas] temu". Doda, e EN, rdze tworzcy wyraz enta "o czasie wskazuje na przyszo". Tak wic "tamten dzie" mona tumaczy jako aur enta jeli mwimy o jakim dniu, ktry na nadej w przyszoci, natomiast aur yana to "tamten dzie" z odniesieniem do jakiego dnia w przeszoci. ("Neutralne" sowo bez dodatkowych znacze mona uy w zwrocie aur tana.) Jeli chodzi o zaimki wskazujce liczby mnogiej, takie jak polskie "te, ci" i "tamte, tamci", nie mamy potwierdzonych form quenejskich. Jednak wyrazy sina "ten" oraz tana, yana "tamten" wygldaj w swojej formie na przymiotniki (-na jest kocwk przymiotnikow lub imiesowow), a enta "tamten" zostao wyranie okrelone przez Tolkiena jako przymiotnik (Etym, haso EN). Tak wic z caym prawdopodobiestwem moemy odmienia te wyrazy jak

przymiotniki i tworzy ich formy liczby mnogiej przez zmian kocowego -a na -: vanda sina "ta przysiga" / vandar sin "te przysigi" nis tana "tamta kobieta" / nissi tan "tamte kobiety" coa enta "tamten dom [tam]" / coar ent "tamte domy" aur yana "tamten dzie [w przeszoci]" / auri yan "tamte dni" Jak w przypadku normalnych przymiotnikw koczcych si na -a, formy mnogie na - odzwierciedlaj archaiczne formy na -ai (vandar sinai. itd.) Porednie dowody potwierdzaj, e zaimki wskazujce mogy otrzymywa kocwk liczby mnogiej -i w jzyku praelfickim: w WP w napisanie na Bramie Morii wystpuje sindariski zwrot: i thiw hin, "te znaki". Tolkien prawdopodobnie chcia, aby odpowiadao to czemu w rodzaju tewi sini na wczeniejszym etapie - a w quenyi stary zaimek wskazujcy sini "te" staby si najpierw sinai a potem sin. Nie jest jasne czy omwione tu zaimki wskazujce mog wystpowa samodzielnie, czy tylko w poczeniu z rzeczownikiem. Czy moemy uy sina jako "to" w zdaniu "to jest dobry dom" [jak w angielskiej konstrukcji "this is a good house"]? (A jeli uywany formy mnogiej "domy", czy powinnimy odmieni sina jak rzeczownik kiedy wystpuje samo, tak e liczba mnoga brzmiaaby sinar a nie sin?) W PM, s. 401 mamy zdanie sin quent Quendingoldo. Tolkien nie poda tu tumaczenia, ale musi to znaczy albo "to powiedzia Quendingoldo" albo "tak powiedzia Quendingoldo". Ta druga interpretacja zawiera sin jako przyswek "tak", ale jeli sin znaczy "to", mona by go nazwa rodzajem zaimka wskazujcego - odpowiadajcego sina, ten drugi jest jednak bardziej przymiotnikiem wystpujcym w poczeniu z rzeczownikiem. Wedug tej interpretacji to raczej sin a nie sina byoby uywane w zdaniach takich jak "to jest dobry dom" albo "widziaem to". (A czy wtedy mielibymy niezaleny wyraz w lm sini?) Jeli chodzi o inne formy wskazujce mamy ta jako "niezalen" form od "tamten", odpowiadajc przymiotnikowi tana (patrz Etym, haso TA). Niewiele albo zupenie nic nie wiadomo o innych formach "niezalenych", a w poniszych wiczeniach skoncentrujemy si na przymiotnikowych formach wskazujcych sina, tana, enta, yana uywanych w poczeniu z rzeczownikami. ODMIANA "OSTATNIEGO ODMIENNEGO SOWA" Teraz, kiedy poznalimy ju wszystkie przypadki quenejskie moemy te wskaza, e rne kocwki przypadkowe nie zawsze dodawane s tam, gdzie logicznie "pasuj". Kiedy rzeczownik jest czci duszej frazy, na przykad gdy wystpuje po nim przymiotnik w roli przydawki, kocwk przypadka mona doda do ostatniego wyrazu frazy.

Przysiga Ciriona podaje tu klasyczny przykad. Zawiera ona odniesienie do Elendil Voronda "Elendila Wiernego", voronda jest tu quenejskim przymiotnikiem oznaczajcym "nieugity, wierny". Tolkien napisa: "Przymiotniki uywane jako <<tytu>> albo czsto uywany atrybut nazwy s umieszczane po tej nazwie." (NO, s. 360; jak wspominalimy wczeniej, quenya rni si tu od jzyka angielskiego tym, e nie wstawia si w niej midzy nazw a przymiotnik rodzajnika okrelonego - std nie Elendil i Voronda, w kadym razie nie koniecznie). W przysidze Ciriona zwrot z imieniem i tytuem Elendil Voronda wystpuje z dopeniaczu - Przysiga zawiera sowa Elendil Vorondo voronw, dos. "wierno Elendila Wiernego". Zauwamy, e kocwka dopeniacza -o, tutaj podkrelona, doczona jest do przymiotnika voronda (zgodnie z zasadami zastpujc kocowe -a), a nie do rzeczownika Elendil. W pewien sposb przymiotnik wystpujcy po rzeczowniku traktowany jest jako jego rozszerzenie, tak wic kocwka przypadka dodana jest do caego zwrotu. Tolkien skomentowa na temat tej konstrukcji: "Z dwch odmiennych wyrazw w apozycji odmieniany jest (...) ostatni" (NO, s. 360). Voronda "wierny" stoi tu w apozycji do "Elendil" jako dodatkowa nazwa czy te tytu i tylko ono jest odmieniane. Zasada ta dziaaaby w wielu przypadkach. Allativus od Elendil gdy wystpuje on osobno to Elendilenna (PM, s. 401), ale "do Elendila Wiernego" najwyraniej brzmiaoby Elendil Vorondanna, z ostatnim sowem otrzymujcym kocwk przypadka. W przypadku nazwy wasnej, po ktrej nastpuje epitet (jak Voronda w naszym przykadzie), system dodawania kocwek do ostatniego odmiennego sowa moe by mniej wicej uniwersalny. Jednak nie tylko nazwy wasne ale i rzeczowniki pospolite mog by okrelane za pomoc przymiotnikw nastpujcych po nich a nie przed nimi. Por. na przykad zwrot mall tra "droga prosta" = "prosta droga" (LR, s. 47). Gdybymy mieli doda tu kocwk miejscownika oznaczajc "na prostej drodze", do ktrego wyrazu naleaoby j doczepi? Czy powinnimy zastosowa tu zasad "ostatniego odmiennego sowa" (mall trass), czy doczy kocwk miejscownika do rzeczownika malless tra)? Wyglda na to, e dozwolone s tu obie konstrukcje. Wiersz Markirya podaje cig przykadw, gdzie pod rzeczowniku wystpuje przymiotnik (w wikszoci przypadkw imiesw). Trzy kolejne przykady zawieraj rzeczownik isilm "wiato ksiyca" poczone z rnymi imiesowami (ilcala "lnicy", pcala "gasncy", lantala "upadajcy") i wszystkie trzy zwroty s odmienione w miejscowniku przez dodanie kocwki przypadka do ostatniego wyrazu zwrotu: isilm ilcalass = "w lnicym wietle ksiyca" isilm pcalass = "w gasncym wietle ksiyca"

isilm lantalass "w upadajcym wietle ksiyca" (Bardziej poetyckie tumaczenie w PiK, s. 276 podaje "pod ksiycem lnicym, ksiycem gasncym, ksiycem gincym".) Bardzo ciekawy jest inny zwrot, ponownie zawierajcy imiesw ilcala "lnicy" ale tym razem w poczeniu z allativusem: axor ilcalannar = "na kociach byszczcych" Zauwamy, e axo "ko" jest tu w liczbie mnogiej. Sam allativus lm "na kociach" brzmiaby oczywicie axonnar. Ale tutaj, kiedy kocwka allativusa liczby mnogiej -nnar dodana jest do ostatniego odmiennego sowa w zwrocie, rzeczownik axo otrzymuje tylko najprostsz kocwk liczby mnogiej -r. Normalnie axor byoby mianownikiem liczby mnogiej, ale tutaj -r wskazuje tylko w najprostszy sposb, e rzeczownik wystpuje w liczbie mnogiej waciwy znacznik przypadka pojawia si dalej. Wyrazy z mianownikiem liczby mnogiej na -i otrzymywayby oczywicie wanie t kocwk, np. vendi lindalaiva = "piewajcych panien" (wasny przykad zawierajcy possessivus, ale zasada dotyczy wszystkich przypadkw: celownik vendi lindalain, allativus vendi lindalannar itd.) Musimy zaoy, e rzeczowniki z liczbie podwjnej take wystpiyby w swojej normalnej (zwykle: mianownikowej) postaci na pocztku zwrotu. Rzeczowniki miaby doczone tylko -u lub -t, a pena kocwka przypadka wystpowaaby dalej. Aby poda tolkienowski w stylu przykad: Aldu caltalanta = "na wiecc par drzew". Jednak wyglda na to, e nie jest cis zasad, e zawsze musimy docza kocwk przypadka do ostatniego sowa caego zwrotu a nie do samego rzeczownika. Markirya zawiera przykady fraz, gdzie przymiotnik w roli przydawki wystpuje po rzeczowniku, ktry opisuje, a jednak kocwka przypadka dodawana jest do rzeczownika a nie do przymiotnika. Pierwszy przykad zawiera form narzdnika liczby mnogiej (kocwka -inen), a drugi miejscownik (kocwka -ss dodana do rzeczownika odmienionego dla nieco tajemniczej "czstkowej liczby mnogiej" oznaczanej kocwk -li): rmainen elvi = "na gwiadzistych skrzydach" ondoliss morn = "na ciemnych skaach" Oczywicie przymiotniki elva "gwiadzisty" i morna "ciemny" wystpuj tu w liczbie mnogiej (elvi, morn) aby zgadza si w liczbie z rzeczownikami, ktre opisuj. By moe w obu tych przykadach kocwka przypadka nie jest dodana do przymiotnika, gdy odmiana liczby mnogiej przymiotnika i przypadka w jaki sposb by kolidoway. (W zwrocie axor ilcalannar "na kociach byszczcych" nie ma takich problemw mimo tego, e "koci" s w liczbie mnogiej", gdy imiesowy na -la najwyraniej nie zgadzaj

si w liczbie). Jest mniej jasne jak kocwki takie jak -inen mogoby by w ogle dodane do przymiotnika elvi: ?elviinen zdaje si by form do niewygodn, mogc zmieni si w tajemniczy wyraz **elvnen. By moe wanie dlatego Tolkien wola doda kocwk przypadka do rzeczownika rma, chocia rzeczownik ten nie jest ostatnim sowem z zwrocie. Jednak system odmieniania "ostatniego odmiennego sowa" zdaje si by powszechnym zjawiskiem w jzyku. W styczniu 2002 r. opublikowano nowy przykad - okazuje si, e w niedokoczonym tumaczeniu Chwaa Ojcu Tolkien uy fair aistan jako celownika od "Duch wity"; tutaj fair znaczy "duch" a przymiotnik aista "wity" nastpuje po nim. Kocwka celownika -n doczona jest do tego drugiego wyrazu (VT43, s. 37). Zdaje si, e czasami tylko ostatnie sowo na licie otrzymuje kocwk przypadka, ktra odnosi si do wszystkich wymienionych rzeczownikw. Namna Finw Mriello tumaczone jest jako "Ustawa Finwego i Mriel" (MR,. s. 258). Ominity jest nie tylko spjnik ar "i", ktry oddzielaby te dwa imiona, ale i kocwka dopeniacza -o dodana jest tylko do ostatniego imienia (Mriel, Mriell-) "Pena" konstrukcja brzmiaaby prawdopodobnie Namna Finwo ar Mriello, ale najwyraniej dozwolone jest ograniczenie zwrotu do podstawowych informacji o "Ustawie", aby skrci jej tytu. Chocia brak nam potwierdzonych przykadw, zaimki wskazujce omwione powyej zdaj si by dobrymi kandydatami do otrzymywania kocwek przypadkw, jeli szyk zdania zaprezentowany z zwrocie vanda sina "ta przysiga" jest normalny. Przykadowo, gdybymy mieli doda do tego zwrotu kocwk narzdnika aby wyrazi "t przysig", prawdopodobnie najlepiej byoby powiedzie vanda sinainen. Jednak vardanen sina zapewne te jest dozwolone - a w liczbie mnogiej (mianownik prawdopodobnie vanda sin "te przysigi"), konsekwentne dodawanie kocwek przypadka do rzeczownika jest najbezpieczniejszym rozwizaniem. "Tymi przysigami" brzmiaoby wic vandainen sin a nie ?vandar sininen albo sinnen czy co takiego. RZECZOWNIKI Z RDZENIEM NA U Najwyraniej w pniejszej czci "wsplnoeldariskiego" etapu symulowanej ewolucji jzykw Tolkiena nastpiy dwie rwnolege zmiany dotykajce tego, co wczeniej byo krtkim kocowym -i i krtkim kocowym -u: zmieniy si one kolejno w -e oraz -o. Jednak jako e zmiana ta nastpia tylko wtedy, gdy samogoski te byy w pozycji kocowej, pozostay one w postaci -i- oraz -u- kiedy dodana po nich bya jaka kocwka albo inny element. Wspominalimy ju o tym zjawisku w tym kursie. Czytelnik powinien pamita szczeglnie zmiany zachodzce w aorycie czasownikw pierwotnych: sil "wieci", ale lm silir "wiec" (poniewa pocztkowe -i nie zmienio si w -e kiedy znalaza si po nim kocwka, taka jak znacznik liczby mnogiej -r w

tym przypadku). Podobne zmiany mona zauway w rzeczownikach i przymiotnikach - wspominalimy ju rzeczownik lm "noc", ktry ma form rdzenia lmi- (SD, s. 415), poniewa pochodzi od dawniejszego dmi- (patrz haso DOMO w Etym). Musimy zaoy, e (powiedzmy) miejscownik "w nocy" brzmiay lmiss. Przymiotnik carn "czerwony" pochodzi od pierwotnego karani (patrz Etym, haso KARN) i ma form rdzenia carni-, na przykad w zoeniu Carnistir "Czerwona Twarz" (PM, s. 353). Zachowanie tych "wyrazw z rdzeniem na i" jest oczywicie analogiczne do wyrazw z rdzeniem na U, wyrazw, ktre kocz si na -o, kiedy jest to ostatnia samogoska, ale zachowuj oryginalne -u jeli wystpuje po niej jaki inny element. Wyrazy te to gwnie (moe wycznie) rzeczowniki. Jednym, z przykadw rzeczownika z rdzeniem na U jest ango "w" - jego form rdzenia angu- mona wyranie zaobserwowa w zoeniu angulc (przetumaczonym po prostu "smok", ale waciwie jest to poczenie wyrazu "w" ze sowem normalnie tumaczonych jako "smok", lc: patrz haso LOK w Etym). W Etymologiach Tolkien wywid ango "w" od starszego ANGU (albo ANGWA, ktre zmienioby si w angw a potem w angu), tak e kocowe -o tego wyrazu rzeczywicie reprezentuje dawniejsze -u. Kiedy rzeczownik ango ma otrzyma kocwki przypadkw albo zaimkw, najwyraniej przyjmuje form angu-, np. celownik angun "wowi", ablativus angullo "od wa", albo z kocwk zaimkow, np. angulya "twj w". Dopeniacz brzmiaby prawdopodobnie anguo "wa". (Jak dowodzilimy wczeniej, "normalne" rzeczowniki na -o nie maj oddzielnych form dopeniacza liczby pojedynczej; kocwka dopeniacza -o czy si po prostu z ostatni samogosk.) Kiedy rzeczowniki z rdzeniem na U kocz si na -go lub -co przyjmuj szczegln form w mianowniku liczby mnogiej. Normalne rzeczowniki zakoczone na -o miayby oczywicie mianownik lm na -or. Jednak tam, gdzie -go i -co stanowi dawniejsze -gu i -ku wyglda na to, e dodanie pierwotnej kocwki liczby mnogiej - zmienio poprzednie u w w, tak wic formy mnogie zaczy koczy si na -gw albo -kw. Prawdopodobnie w poczyo si z wystpujcymi przed nim g lub k: poczenia gw, kw najlepiej traktowa jako jednolite dwiki, labializowane wersje g i k (to znaczy g albo k wymawiane ze cignitymi wargami - patrz lekcja pierwsza). W quenyi te labializowane dwiki przetrway, chocia konwencja nakazuje zapisywa kw jako qu. Std kiedy dowiadujemy si, e ango "w" ma rdze angu-, moemy take wydedukowa, e jego form mnog nie jest ani **angor ani **angur ale angwi! Potwierdzaj to Etymologie; forma angwi jest wyranie wymieniona pod hasem ANGWA/ANGU. Przykadu formy mnogiej na -qui dostarcza wyraz urco "straszydo", ktry ma lm urqui (= urcwi). Odnonie tego wyrazu Tolkien napisa, e "jak pokazuje forma mnoga" urco musi pochodzi albo od urku albo od uruku w jzyku pierwotnym (WJ, s. 390). Zatem urco jest niewtpliwie rzeczownikiem z

rdzeniem na U, ktrego kocowe -o stanowi wczeniejsze -u i wci mielibymy urcu- w zoeniach i przed wikszoci kocwek odmiany.
UWAGA: Wyraz urco "straszydo" jest spokrewniony w sindariskim och "ork". W WJ, s. 390 Tolkien napisa, e w wiedzy Bogosawionego Krlestwa wyraz urco "oczywicie rzadko si pojawia, poza opowieciami z najdawniejszych dni i Wdrwki [Eldar znad Cuivinen], a i wtedy jest mgliste i odnosi si do wszystkiego, co powodowao strach u Elfw, jakiegokolwiek dziwnego ksztatu czy cienia, albo czyhajcej istoty (...) Rzeczywicie mona je tumaczy jako <<straszydo>>." Pniej, gdy Noldor wrcili do rdziemia, sowa urco, lm urqui uywano gwnie w odniesieniu do orkw, jako e rozpoznano pokrewiestwo ("chocia nie dokadny odpowiednik") tego terminu w sindariskim orch. W quenyi wygnaczej pojawia si take forma zainspirowana sindarinem, orco, ktrej liczb mnog mogo by albo orcor albo orqui. Forma mnoga orcor wystpuje te w innych miejscach (MR, s. 74), ale jeli woli si orqui, naley prawdopodobnie pozwoli orco funkcjonowa jako rzeczownikowi z rdzeniem U we wszystkich sytuacjach. Przykadowo jeli mielibymy uku zoenie "jzyk orkw", powinno ono brzmie raczej orculamb nu orcolamb. W Etymologiach, duo wczeniejszych ni rda podane w WJ, s. 390, Tolkien podaje take to sowo (przetumaczone "goblin"!) jako orco, lm orqui: rdze ROK. W Etym nie ma wspomnienia o tym, e wyraz ten jest zapoyczony z innego jzyka,. orco ma mie pierwotny rdze rku. Dokadne wyobraenia o historii sowa "ork" by najwyraniej zmienne, ale podstawowe zaoenie, e rzeczowniki na -co wywodzce si od pierwotnych forma na -ku powinny mie lm na -qui a nie na -cor zdaje si pozostawa. - Zgodnie z naszym zaoeniem unikania bezporednich odniesie do legendarium Tolkiena w tych wiczeniach nie bdziemy mwili o "orkach", ale bdziemy uywa sowa urco w znaczeniu "straszydo" (pojawi si ono w wiczeniach do lekcji osiemnastej).

Sprbujemy teraz przejrze sowa, ktrych to dotyczy (wyczajc najwczeniejsze materiay "qenejskie"). Ango "w", lm angwi zdaje si by naszym jedynym w peni potwierdzonym przykadem formy mnogiej na -gwi. W Etymologiach mamy take lango "gardo", lm langwi (patrz haso LANK). Forma langwi jest z jakiego powodu oznaczona gwiazdk, co normalnie wskazywaoby, e jest to forma niepotwierdzona, ale jest tu te jeszcze inna moliwo. W kadym razie Tolkien zdecydowa si zmieni wyraz "gardo" na lanco. Jest cakiem moliwe, e jest to take rzeczownik z rdzeniem na U, ktrego lm powinna brzmie lanqui a nie lancor, chocia nie mamy o tym adnych informacji. Kolejnym pewnym rzeczownikiem z rdzeniem na U jest wyraz "rka" ranco (forma pierwotna wyranie podana jako ranku). Tak jak moglibymy si spodziewa, forma mnoga brzmi ranqui - patrz haso RAK w Etym. Wyraz oznaczajcy "rk" prawdopodobnie wystpuje czsto w liczbie podwjnej oznaczajc naturaln par rk. Moemy si zastanawia czy forma podwjna od ranco brzmiaaby rancu (z kocwk podwjn -u cakiem niepowizan z pocztkowym -u, ktre pniej zmienio si w -o) czy rancut (tj. rzeczownik z rdzeniem na U ranco, rancu- z kocwk -t). Jak tumaczylimy przy potwierdzonym przykadzie peu "para warg", rzeczowniki okrelajce czci ciaa wystpujce parami konsekwentnie maj "skamieniae" formy podwjne na -u, gdy jest to kocwka, ktra pocztkowo okrelaa logiczne i naturalne pary. Kiedy dodana jest kocwka zaimkowa moemy przynajmniej bezpiecznie doda przyrostek -t oznaczajcy form podwjn. Waciwie bez niej nie byoby rozrnienia midzy ranculya "twoja rka" a ranculyat "twoja para rk", niezalenie od tego jak wyglda forma podwjna samego ranco. Przed kocwkami ranco i tak musi zmienia si w rancu-.

Kolejnym rzeczownikiem z rdzeniem na U jest ruscu "lis"; w naszym rdle Tolkien wymieni zarwno form rdzenia ruscu- jak i lm rusqui (VT41, s. 10). Nie wszystkie rzeczowniki z rdzeniem na U kocz si oczywicie na -co albo -go. Jednym z przykadw jest wyraz curo "zrczne urzdzenie" (VT41, s. 10, ostatnie sowo tumaczenia jest niepewne z powodu trudnego charakteru pisma Tolkiena). Tolkien poda form rdzenie curu-, ktra najwyraniej wystpuje take w quenejskim imieniu Sarumana: Curumo (NO, s. 317). Imi to zdaje si czy element curu- z kocwk msk -mo "ktra czsto wystpowaa w imionach i tytuach" (WJ, s. 400). Moemy zastanawia si jak brzmi liczba mnoga mianownika od curo, curu-. Czy jest to curwi, analogicznie do angwi jako lm od ango, angu- "w"? W kadym razie szczeglne kocwki mianownika lm na -wi (pisane -ui, kiedy jest czci -qui) miayby swoje odpowiedniki take w liczbie mnogiej dopeniacza i celownika. Skoro mianownik lm od rusco "lis" to rusqui (= ruscwi), to odpowiadajce mu formy celownika i dopeniacza musz brzmie rusquin (= ruscwin) i rusquion (= ruscwion). Mona spodziewa si take rusquiva (= ruscwiva) jako possessivusa lm i rusquinen (= ruscwinen) jako narzdnika lm. Tylko jedn form mona zacytowa jako dowd zaprzeczajcy tym dwm ostatnim zaoeniom: pokrewny przymiotnik ruscuit "lisi", wspomniany w tym samym rdle, ktre daje nam rusco, ruscu-, lm rusqui (VT41, s. 10). W wyrazie ruscuit, ktry zawiera kocwk przymiotnikow -it, nie ma rozwoju cui > cwi = qui; nie mamy tu rusquit. Kocwka przypomina w swojej formie kocwki -iva oraz -inen dla possessivusa i narzdnika lm. Tak wic skoro mamy ruscuit, moe mielibymy te - jako formy analogiczne fonologicznie - take ruscuiva i ruscuinen a nie rusquiva, rusquinen? Nie wiadomo. Nie bd tworzy adnych wicze zawierajcych formy mnogie possessivusa i narzdnika. W innych przypadkach, kiedy kocwka przypadka nie zawiera samogoski i trzeba jedynie pamita o zmianie kocowego -o z rzeczownika na -u przed dodaniem kocwki. Uywajc jako przykadu ango, angu- "w", mielibymy na przykad allativus lm angunnar "do wy" (nie **angwinna czy **angwinnar czy co takiego; por. lp angunna "do wa"). Podobnie byoby z ablativusem lm angullon albo angullor "z wy" (lp angullo "z wa"), miejscownikiem lm angussen "w wach" (lp anguss "w wu"). Odpowiadajce im formy podwjne to zapewne angunta, angulto, anguts = "do / z / w parze wy". Kocwki zaimkowe rwnie dodawane byyby do formy rdzenia angu-, a do nich z kolei dalsze kocwki liczby i czasu, jak opisywalimy we wczeniejszej lekcji: angulya "twj w", lm angulyar (raczej nie **angwilyar!) "twoje we", podwjne angulyat "twoja para wy", celownik angulyan "twojemu wowi", celownik lm angulyain (raczej nie **angwilyain!) "twoim wom" itd. itd.
UWAGA: Jednak mianownik lm na -wi (-gwi, -qui) jest najbardziej uderzajc cech rzeczownikw z rdzeniem na U. Co najmniej w jednym przypadku zasada ta rozszerzya swj zasig przez analogi. Wedug

hasa TLEK w Etymologiach, rzeczownik telco "noga" ma liczb mnog telqui, ale ta forma mnoga okrelona jest jako "analogiczna". Prawdopodobnie Tolkien wymyli, e telco nie jest prawdziwym rzeczownikiem z rdzeniem na U (nie pochodzi od praelfickiego rdzenia telek czy telk). Zatem jego forma mnoga powinna brzmie telcor, a waciwa forma telqui powstaa pod wpywem takich par jak ranco, lm ranqui czy urco, lm urqui. Jednak telco zdaje si by w tym przypadku wyjtkiem. Nie sdz, ebymy powinni zastpowa (powiedzmy) Naucor jako form mnog od Nauco "Krasnolud" przez **Nauqui.

LICZEBNIKI PORZDKOWE Wprowadzilimy ju trzy liczebniki porzdkowe, minya "pierwszy, (t)atya "drugi" i nelya "trzeci". Wszystkie one zawieraj czst kocwk przymiotnikow -ya (pojawiajc si w samym wyrazie quenya "elficki"). Jednak okazuje si, e wikszo liczebnikw porzdkowych koczy si na -a zastpujce ostatni samogosk liczebnika gwnego. Mamy wic nastpujce zalenoci midzy liczebnikami gwnymi a porzdkowymi: canta "cztery" i canta "czwarty" lemp "pi" i lempa "pity" enqu "sze" i enqua "szsty" otso "siedem" i otsa "sidmy" tolto "osiem" i tolta "smy" (take tolda, sugerujce toldo jako wariant na "8") nert "dziewi" i nerta "dziewity" Tabela ta oparta jest na zapisie eldariskich liczebnikw napisanym przez Tolkiena pod koniec lat szedziesitych, opublikowanym w VT42, s. 24-27 (patrz take uwagi redaktorskie na s. 30-31). Tolkien wskaza, e wyraz "pity" brzmia wczeniej lemenya albo lepenya (z t sam kocwk, co w minya itd.), ale ta "nieregularna" forma zostaa pniej zastpiona przez lempa jako analogi do liczebnika gwnego lemp "pi". Notatki Tolkiena prezentuj rne pogldy na temat tego, kiedy zasza ta zmiana (w czasach przedwygnaczych czy pniej), ale jest przynajmniej pewne, e w czasach Froda kiedy trzeba byo powiedzie "pity" uywano lempa. Nawet wyrazy "drugi" i "trzeci" mogyby mie kocwki -a zamiast -ya. Liczebnik porzdkowy (t)atya "drugi" zosta "wczenie zastpiony" przez atta, ktre byoby "regularn" form od atta "dwa". Podobnie nelya jako "trzeci" mogoby by zastpione przez nelda, wyraniej odnoszce si do liczebnika gwnego neld "trzy" (ale w tym przypadku nic nie wiadomo o nelda cakiem zastpujcym nelya). VT42, s. 25 wymienia take wyraz "dziesity", quaina, ale zakada to inne sowo na "dziesi" ni forma cainen wspomniana w Etymologiach. Rdze KAY- powizany z liczb "dziesi" zdawa si nawiedza wyobrani Tolkiena, tak wic waham si z porzuceniem go tylko dlatego, e odmienna forma pojawia si w jednym z pniejszych rkopisw. Ale nie jest to miejsce na rozwaanie, ktre formy powinnimy przyj jako "kanoniczne" i "aktualne". Liczebnik

porzdkowy odpowiadajcy cainen to albo cainenya albo caina (ale raczej nie ?cainena). Przez nastpne trzy lekcje bdziemy posuwa si przez potwierdzone liczebniki porzdkowe, zaczynajc od "czwarty" (canta). Podsumowanie lekcji siedemnastej: Do quenejskich zaimkw wskazujcych zaliczaj si sina "ten", tana "tamten" (jedno z wczesnych rde podaje tanya), enta "tamten (tam)" (najwyraniej z naciskiem na pooenie przestrzenne, cho moe rwnie odnosi si do czego w przyszoci) oraz yana "tamten (poprzedni)" (o czasie w odniesieniu do czego, co ley w przeszoci, w odrnieniu od enta). Mona zaoy, e formy mnogie od tych zaimkw kocz si na -, gdy zachowuj si one jak przymiotniki. Formy wskazujce s albo mog by umieszczane po rzeczowniku, z ktrym si cz; Przysiga Ciriona zawiera vanda sina jako "ta przysiga" (nie wiemy czy polski szyk wyrazw sina vanda jest dozwolony, wic w wiczeniach uywamy konsekwentnie szyku z Przysigi Ciriona). - Kiedy w zwrocie znajduje si kilka odmiennych wyrazw, jak na przykad gdy po rzeczowniku stoi przymiotnik (albo imiesw), kocwk przypadka mona doda do ostatniego wyrazu ze zwrotu. Sam rzeczownik, jeli nie jest w liczbie pojedynczej, otrzymuje tylko podstawow kocwk liczby mnogiej (kocwki normalnie wice si z mianownikiem, czyli -i albo -r). Kocwka przypadka doczana dalej we frazie wci okrela w jakim przypadku stoi cay zwrot. - Rzeczowniki z rdzeniem na U pocztkowo koczyy si na samogosk -u, ktra w quenyi zmienia si w -o kiedy wyraz wystpowa bez kocwek. Natomiast gdy do sowa doczamy jakie kocwki, samogoska ta pozostaje w postaci -u-. Std wyraz taki jak ango "w", wystpuje w formie angu- w zoeniach (np. angulc "wsmok") i niewtpliwie take przed kocwkami dla zaimkw lub przypadkw. (np. angulya "twj w", albo allativus angunna "do wa"). Liczb mnog mianownika tych wyrazw tworzy si przez kocwk -i (a nie -r), w kadym razie tak dzieje si z rzeczownikami zakoczonymi na -go i -co, ktrych ostatnia samogoska stanowica dawniejsze u zmienia si w w przed kocwk liczby mnogiej. Std mianownik lm od ango, angu- to angwi, a od ranco, rancubrzmi ranqui (ta pisownia odzwierciedla rancwi). Te szczeglne formy mnogie mog mie swoje odpowiedniki take w innych przypadkach, ktrych kocwka w lm zawiera i, z pewnoci w dopeniaczu lm (angwion, ranquion) i celowniku lm (angwin, ranquin). - Liczebniki porzdkowe od "czwarty" do "dziewity" tworzy si przez zastpienie ostatniej samogoski odpowiedniego liczebnika gwnego przez -a, np. canta "czwarty" od canta "cztery". Nawet liczebniki (t)atya i nelya mona zastpi atta, nelda (por. liczebniki gwne atta "dwa" i nelda "trzy"). SOWNICZEK

Poza nauczeniem si tych nowych sw, czytelnik powinien zapamita, e rzeczownik ranco "rka" (wprowadzony w lekcji trzeciej) ma rdze na U rancu-. canta "czwarty" tana zaim. wskazujcy "tamten" enta zaim. wskazujcy "tamten [tam]", "ten tam" (o czasie odnosi si do
przyszoci)

yana zaim. wskazujcy "tamten" = "ten poprzedni" (o czasie odnosi si do

przeszoci)

sina zaim. wskazujcy "ten" ango (angu-) "w" sangwa "trucizna" lm (lmi-) "noc" polda przym. "silny, krzepki" (tylko o sile fizycznej; czasownik pol- "mc, umie" moe
by spokrewniony)

halla przym. "wysoki" forya przym. "prawy" (o kierunku) Formen "pnoc" (por. Formenos, "Pnocna Forteca" zbudowana przez Fanora w
Bogosawionym Krlestwie; kocowa czstka -os jest zredukowan form osto "forteca, miasto".)

Tu koczy si lista stron wiata: Nmen, Hyarmen, Rmne, Formen = zachd, poudnie, wschd, pnoc (to jest ich waciwa "rdziemna" kolejno) . Podobnie jak Hyarmen "poudnie" spokrewnione jest z przymiotnikiem hyarya "lewy", tak Formen "pnoc" wie si z forya "prawy", gdy mierzy si to w odniesieniu do osoby stojcej twarz na zachd (w stron Valinoru). WICZENIA 1. Przetumacz na polski: A. Engw sina n i macil hirna Calandil Hallanen. B. Ily lamni avnier nr sinallo. C. Ango harnan forya rancurya, ar eques: "Nai ily angwi firuvar!" D. Lm yanass hirnent Nauco tana ambo entass. E. I hall ciryar oantier Formenna; ciryar tan var tul i nrennar Hyarmeno. F. I canta auress tri yana firn anguo sangwanen. G. I pold ranqui i nerion Formello polir mapa i ehti ohtari mahtalallon. H. Hrv yanass marnent i canta coass mall tano. 2. Przetumacz na queny:

I. Obserwuj tamtego Krasnoluda, a nie obserwuj tego Elfa. J. Kraj bez wy jest dobrym krajem, gdy wielu Ludzi [Atani] umaro od (narzdnik) wowej trucizny [=wo-trucizny]. K. Podczas (miejscownik) czwartej nocy zobaczyem przeraajcego wojownika na tamtej drodze i podniosem swoje rce (podwjne). L. Oby [= nai] silny syn Calandila Wysokiego przyby do tego kraju, gdy on obroni te miasta, w ktrych mieszkamy (wczne)! M. Tamta wiea jest czwart wie zrobion przez Elfw w tym kraju. N. Tamte ksiki zginy [vanw lm od vanwa]; zniky z twojego pokoju. O. Tamtego dnia zobaczysz swojego syna. P. Tamtego dnia przyszli z tamtej gry i poszli do tego domu.