Biblioteka Myli Wspczesnej

Ruth BENEDICT Chryzantema i miecz Wzory kultury japoskiej

Przeoya i przedmow opatrzya Ewa Klekot Tytu oryginau THE CHRYSANTHEMUM AND THE SWORD. PATTERNS OF JAPANESE CULTURE

PRZEDMOWA
Jest rok 1944, pna wiosna. W Europie wojska alianckie wyldoway wanie w Normandii, zmuszajc faszystowskie Niemcy do walki na dwch frontach, a na Pacyfiku amerykaska kontrofensywa przeciwko Japonii przynosi jedno zwycistwo po drugim. Losy drugiej wojny wiatowej wydaj si przesdzone. Wprowadzenie w ycie nowego podziau wiata, ustalonego przez przywdcw sprzymierzonych mocarstw w Jacie jest ju tylko kwesti czasu. Przyszli zwycizcy zaczynaj opracowywa strategie postpowania wobec przyszych zwycionych. Chodzi w nich nie tylko o ukaranie pastwagresorw naoeniem kontrybucji czy o postawienie przywdcw winnych zbrodni ludobjstwa przed trybunaem; wane jest, by wobec wszystkich mieszkacw Niemiec i Japonii przyj tak polityk, ktra umoliwiaby resocjalizacj caych narodw dotknitych chorob mierciononych ideologii. Wadze amerykaskie, planujc dziaania pokojowe w Azji i Europie, zasigaj opinii politykw i wojskowych. Nie ograniczaj si jednak do tego: chcc przewidzie reakcje mieszkacw krajw pokonanych oraz zachowanie ludnoci miejscowej wobec amerykaskich onierzy, zwracaj si do antropologw, znawcw obcych ludw, narodw i kultur. Najwiksi wczeni badacze, wybitni profesorowie i specjalici, zatrudnieni zostaj do sporzdzenia charakterystyk poszczeglnych nacji, z ktrymi przyjdzie zetkn si amerykaskiej armii. Maj one pomc wadzom w przyjciu najskuteczniejszej strategii, a onierzom i urzdnikom uatwi kontakt z ludnoci miejscow. Wrd antropologw, ktrzy si zdecydowali zaangaowa politycznie w tak szczeglny sposb, jest profesor Ruth Fulton Benedict, kierujca wydziaem antropologii uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku. Polityczny uytek z antropologii nie by niczym nowym w dziejach tej dyscypliny. Badania antropologw w przyszoci czsto suyy wadzom

wielkich imperiw kolonialnych w utrwalaniu przekonania o przewadze kultury biaego czowieka i wynikajcej z niej koniecznoci cywilizowania kolorowych "dzikich". Zanim antropologia staa si nauk akademick, czsto jej twrcami byli po prostu kolonialni urzdnicy, ktrzy jeszcze dugo po awansie dyscypliny na uniwersyteckie katedry pozostawali gwnymi informatorami wykadajcych j profesorw. Nic wic dziwnego, e obserwacje antropologw wykorzystywano przy okrelaniu strategii sprawniejszego zarzdzania zamorskimi posiadociami korony brytyjskiej czy holenderskiej. Stany Zjednoczone, ktre same byy niegdy koloni, pewnie nieprzypadkowo stay si na przeomie wieku XIX i XX kolebk nowego sposobu mylenia o obcych kulturach, zwaszcza tych okrelanych powszechnie mianem prymitywnych lub pierwotnych. Zgodnie z nim zaczto twierdzi, e nie ma kultur gorszych i lepszych ani ludw bardziej lub mniej barbarzyskich, a cywilizacja biaego czowieka nie stanowi bynajmniej najwyszego etapu rozwoju spoeczestw ludzkich, ku ktremu zmierzaj one w rnym tempie i oczywicie z mniejszym powodzeniem ni biali cywilizowani Europejczycy. Kada kultura przypomina miaa organizm, przechodzcy indywidualn drog rozwoju, i ocena jednej kultury za pomoc norm obowizujcych w innej w kulturze biaego badacza bya tak samo nie do pomylenia jak ocenianie konia wedug kanonw psiej urody. Niemal na pewno ko okae si brzydkim psem, tylko czy w ogle jest sens takiego podejcia do konia? Kad kultur naley zatem opisywa w zgodzie z jej wasnymi kategoriami i bada charakterystyczne dla niej mechanizmy rozwoju. W pierwszej poowie naszego wieku ten sposb mylenia sta si wanym kierunkiem w naukach spoecznych, zyskujc nazw relatywizmu antropologicznego. Walczc o "rwnouprawnienie kultur", relatywizm stara si pokaza, e to, co biaemu czowiekowi wydaje si u egzotycznych ludw przeraajce, szokujce czy dziwaczne, zawsze ma uzasadnienie w skomplikowanym systemie ich kultury, ktry naley zrozumie jako cao, zanim zacznie si go jakkolwiek wartociowa lub ocenia. Ruth Benedict tak wanie mylaa i pisaa o studiowanych przez siebie ludach, poczynajc od Indian Zuni, wrd ktrych prowadzia badania w latach dwudziestych, po Japoczykw, ktrzy s bohaterami ostatniej napisanej przez ni ksiki. Benedict uwaaa poza tym, e kad kultur opisa mona za pomoc porzdkujcych j wzorw, ktre determinuj zarwno zachowania ludzi, jak i sposb, w jaki postrzega si j jako cao. Jedn ze swych najlepszych ksiek powicia wanie temu zagadnieniu. Wydane po raz pierwszy w roku 1934 Wzory kultury mimo upywu lat nadal nale do elaznego repertuaru lektur antropologicznych na caym wiecie. Take ksika o Japonii powicona jest opisowi wzorw kultury; takimi wzorami-emblematami kultury japoskiej s tytuowe miecz i chryzantema. O ile jednak Wzory kultury, w ktrych mowa jest o Indianach Zuni, Kwakiutlach oraz wyspiarskim ludzie Dobu z Melanezji, zostay przetumaczone na polski

przez znanego socjologa, Antonin Koskowsk, i wydane w roku 1966, to ksika Chryzantema i miecz. Wzory kultury japoskiej ukazuje si po polsku dopiero w p wieku po publikacji oryginau. Stao si tak prawdopodobnie przede wszystkim z powodu niecodziennej historii powstania tej powszechnie czytywanej pracy, ktra cigle stanowi jedn z podstawowych lektur wprowadzajcych zachodniego czytelnika w zagadnienia japoskiej kultury. Chryzantema i miecz jest bowiem owocem bada, jakie Ruth Benedict podja na zlecenie amerykaskich wadz jako swoje "zadanie Japonia" w czasie drugiej wojny wiatowej. Polityczne uwikanie ksiki zaciyo na jej odbiorze po wschodniej stronie elaznej kurtyny. Tymczasem, cho napisana w bardzo konkretnej sytuacji historycznej i na jasno okrelone zamwienie spoeczne, praca Benedict niewiele ma wsplnego z amerykask propagand imperialistyczn. Wyznajc zasad "rwnouprawnienia kultur", autorka nie jest misjonark amerykaskich wartoci i nie prbuje udowodni kulturalnej przewagi Ameryki nad Japoni. Wicej: w momencie otwartego konfliktu przekonuje wasnych rodakw o tym, e nie naley wroga potpia, lecz "sprbowa spojrze na wiat jego oczyma". A jednak sytuacja polityczna, w jakiej ksika Chryzantema i miecz powstawaa, zaciya do pewnego stopnia na jej zawartoci: cho wielokrotnie mowa tu o kapitulacji Japonii, nie ma adnej wzmianki o bombie atomowej. Amerykaski atak na Hiroshim i Nagasaki, ktrego autorka w aden sposb nie moga popiera, po prostu nie istnieje w stworzonym przez ni obrazie. Ksika stanowi zarazem ciekawy szkic do portretu amerykaskiego spoeczestwa, gdy autorka, tumaczc Japoni swoim rodakom, odwouje si do wzorw ich wasnej kultury. Czytelnik, ktry nie jest Amerykaninem, dowiaduje si wic z Chryzantemy i miecza nie tylko tego, jak postpuje przecitny Japoczyk i jakie s jego motywacje, ale take tego, czym kieruje si w dziaaniu zwyky Amerykanin. Oczywicie tak jak "zwyky czowiek" moe oznacza wszystkich i nikogo zarazem, tak samo Tanaka-san czy Mr Smith s jedynie doskonaym wcieleniem pewnego wzoru i dyskutowa mona nad tym, jak ma si on do rzeczywistoci. Jednak rozwaania nad metodologi antropologicznego wnioskowania autorka pozostawia poza kartami ksiki, ktrej adresatem jest nie tylko profesor z ssiedniego uniwersytetu czy jego doktorant, ale przede wszystkim kady zainteresowany Japoni czytelnik amerykaski, czy szerzej: zachodni. Dlatego te Chryzantema i miecz, mimo e dotyczy spraw tak bardzo skomplikowanych i nieatwych do wyjanienia, jak motywacje ludzkich zachowa, emocje czy nawyki mylowe czowieka, napisana jest ywym, zrozumiaym jzykiem, a interpretacyjne pomysy autorki zilustrowane s konkretnymi przykadami pochodzcymi z jej bada. Ruth Benedict opisaa bowiem wzory kultury japoskiej na podstawie obserwacji i rozmw z uczestnikami tej kultury. W zasadzie nic w tym dziwnego, bo taka wanie bya w jej czasach, i jest do dzisiaj, procedura badawcza antropologa. A jednak Chryzantema i miecz jest

ksik szczegln, jeeli chodzi o tak zwany materia terenowy. Autorka z powodu wojny nie moga bowiem przedsiwzi ekspedycji do Japonii i przeprowadzi wywiadw oraz obserwacji zgodnie ze wszystkimi wymogami antropologicznej sztuki. Jej rozmwcami byli wic japoscy imigranci oraz jecy wojenni; materiaem do obserwacji filmy, teksty pisane, od gazet codziennych po literatur pikn, oraz opisy sporzdzone przez innych badaczy Japonii. Musiaa wic Benedict dokona do karkoomnego zabiegu zrekonstruowania kultury badanej, ktrej nie dane jej byo bezporednio dowiadczy, i zinterpretowania tej wasnej rekonstrukcji. Ryzyko, e sporzdzona w ten sposb charakterystyka japoskiej kultury rozminie si z rzeczywistoci, byo naprawd wielkie. Rezultat okaza si jednak zadziwiajco dobry, o czym wiadczy nie tylko ciga obecno ksiki na rynku, ale take ywotno interpretacyjnych pomysw autorki, do ktrych w sposb mniej lub bardziej otwarty cigle odwouj si autorzy wspczenie piszcy o Japonii. Chryzantema i miecz jest z pewnoci jedn z tych ksiek, przez ktrych pryzmat Zachd cigle patrzy na kultur Japonii i na jej spoeczestwo. Interpretujc japosk kultur, Ruth Benedict uywa bardzo nonych metafor, atwo zapadajcych w pami, a rwnoczenie pobudzajcych wyobrani. Co waniejsze, metafory te cigle uatwiaj czowiekowi z Zachodu zrozumienie przyczyny jego problemw z japosk kultur. wiat zorganizowany na zasadzie rozcznych "krgw", z ktrych kady stanowi obszar dziaalnoci okrelonego rodzaju, cay czas czytelnie tumaczy sytuacyjn etyk, cigle obc ludziom z Zachodu. Autorka jednej z najpoczytniejszych ksiek o japoskiej kulturze nigdy do Japonii nie pojechaa. Zmara w roku 1948, dwa lata po ukazaniu si pracy. Nie miaa wic moliwoci skonfrontowania Japonii, ktra stanowia gr jej naukowej wyobrani, z rzeczywist Japoni wyspiarskim krajem u wschodnich kracw Azji. Dzisiaj, p wieku po pierwszym wydaniu Chryzantemy i miecza, kiedy ksika nadal jest kupowana i czytana, mimo e kraj, ktrego dotyczy, dokona cudu gospodarczego, przeszed rewolucj technologiczn oraz informacyjn i sta si potg gospodarcz, mona si zastanawia, co sprawia, e jest ona wci atrakcyjna i w jaki sposb aktualna. Od czasu kapitulacji po drugiej wojnie wiatowej Japonia pozostawaa pod silnym wpywem Stanw Zjednoczonych. Militarna i ekonomiczna obecno na wyspach bya bardzo istotnym elementem amerykaskiej polityki, zwaszcza po wybuchu zimnej wojny. W jej obliczu w zasadzie zaniechano w Japonii jakichkolwiek reform o wydwiku lewicowym (take demokratycznym), co spowolnio rwnie zmiany spoeczne, ktre mogyby doprowadzi do rzeczywistej demokratyzacji japoskiego sposobu uprawiania polityki i stylu ycia na wzr amerykaski. Tymczasem modernizacja Japonii, ktrej pomoc suy mia amerykaski Starszy Brat, ograniczya si do rewolucji technologicznej i, co waniejsze z punktu widzenia kultury, wprowadzenia konsumpcji na wzr amerykaski. Jednak za

fasad nowoczesnego spoeczestwa konsumpcyjnego kryy si struktury spoeczne oraz nawyki mylenia, ktre z amerykask czy europejsk nowoczesnoci niewiele miay wsplnego. Wspczenie stowarzyszeni w amerykaskim Klubie Chryzantemy (nomen omen) specjalici od modernizacji Japonii jako ywo przypominaj nie rozumiejcych specyfiki lokalnego sposobu mylenia ekspertw doradzajcych detronizacj cesarza, o ktrych z ledwo ukrywan niechci mwi Ruth Benedict na kartach swej ksiki. Mimo wielkiej urbanizacji lat szedziesitych, kiedy codziennie okoo stu rodzin opuszczao wsie i osady, by osiedli si w Tokio lub w ktrym z wielkich miast na wybrzeu Pacyfiku, struktury mylenia i rozumienia wiata opisane przez autork Chryzantemy i miecza nie ulegy specjalnym zmianom. Nowoczesno Japonii wyraa si w rzeczach, ktre jej mieszkacy wytwarzaj i konsumuj. Oczywicie to, e oparty na hierarchii sposb mylenia czy sytuacyjna etyka Japoczykw nie s nowoczesne, nie wiadczy zupenie o "zacofaniu", ktre ju dawno przestao by prost alternatyw "postpowej" nowoczesnoci. Wynika ono, jak chce Ruth Benedict, z odmiennych wzorw kultury, ktre stanowi jej trwa podstaw. Nie ma wic znaczenia fakt, e opisano je przed pwieczem. Inni, bardziej wspczeni badacze, dostrzegaj w nienowoczesnoci Japonii wyrane symptomy tego, co Zachd na wasny uytek okreli w czasie dwch ostatnich dziesicioleci jako ponowoczesno. Niezalenie od nazwy, Benedict opisaa zjawiska, ktre, sigajc korzeniami Restauracji Meiji, a nawet jeszczedalej w gb czasu, s w kulturze japoskiej cigle ywe i czytelne. Nowoczesny przeom w dziejach Japonii, zwany Restauracj Meiji, zaowocowa midzy innymi zjawiskiem, ktre amerykascy autorzy nazywaj "samuraizacj" spoeczestwa. Oznacza to, e wzorce zachowa, etyka i sposb mylenia waciwy okrelonej klasie spoecznej wojownikom i dla niej zastrzeony, przyjte zostay powszechnie przez inne grupy spoeczne i uznane za "tradycyjny sposb postpowania Japoczykw". Ruth Benedict nie mwi wprost o tym zjawisku, jednak wiele uwagi powica kodeksowi postpowania i zasadom moralnym wywodzcym si wprost z samurajskiego etosu, a obowizujcym wspczesnych jej Japoczykw. Ze wzgldu na czas, w ktrym ksika Chryzantema i miecz powstaa, cho na jej kartach pojawia si termin sarariman, nie znajdziemy jednak szczegowego opisu i interpretacji postaci, ktra kojarzy si nieodcznie z kultur powojennej Japonii. Sarariman to japoskie sowo pochodzce od angielskiego okrelenia salary man najemny pracownik zatrudniony za sta pensj. Nazywano w ten sposb jeszcze przed wojn pracownikw umysowych duych firm. Lata szedziesite i siedemdziesite uwaa si w Japonii za "zoty wiek" sararimanw, ktrych nazywano "samurajami z teczk" albo "wojownikami korporacji" i uwaano za wsptwrcw gospodarczego cudu. Kaniajcy si mczyzna w granatowym garniturze, z teczk w jednej rce, a wizytwk w drugiej, sta si wwczas stereotypowym wizerunkiem Japoczyka. Na

wizytwce, stanowicej nieodczny rekwizyt sararimana, widniaa nazwa firmy, ktr reprezentowa, jego nazwisko oraz stanowisko zajmowane w korporacyjnej hierarchii. Sararimanem mczyzna zostawa po skoczeniu studiw, najczciej wic si z jedn firm na cae ycie. Paternalistyczne stosunki w japoskiej firmie czy korporacji przypominay ywo te, ktre wieo upieczony absolwent zna troch z rodzinnej wsi czy po prostu z domu, a ich wzorem bya hierarchiczna struktura feudalnych rodw. Sararimana obowizywaa taka lojalno wobec firmy i jej szefa, jak dawniej samuraj winien by swemu panu. P wieku po tym, jak Ruth Benedict opisaa system japoskich powinnoci i zobowiza, Akio Koiso, sarariman, ktry odway si jako pierwszy opisa nielekk dol "korporacyjnych wojownikw", powiedzia: "Kiedy przychodzisz do firmy, w istocie wchodzisz w relacj giri-on, tradycyjny rodzaj zwizku, z ktrego wynika konieczno przestrzegania pewnych obowizkw. Zarzd firmy wiadczy pracownikom on korzy, uprzejmo i w ten sposb stwarza giri obowizek. Osabia to poczucie samodzielnoci pracownikw. Tak dziaa Japonia." Czy wynika z tego, e Japonia zmienia si tak powoli, czy te jest dowodem niezmiennoci wzorw kultury? Okazuje si, e to, i Benedict nie opisaa samurajw z teczkami, nie znaczy, e jej ksika przestaa by aktualna w Japonii, ktr oni wsptworz. Lojalno wobec firmy jest najwaniejsz cnot sararimana i powinna wyraa si w penym powiceniu dla dobra jej interesw. Pracownik oszczdza wic wiato kosztem wasnych oczu, pracuje ponad wyznaczony czas za darmo oraz rezygnuje z przysugujcych mu wakacji. Dziki dyscyplinie wewntrznej jak prawdziwy samuraj znosi bez skargi te oraz inne niedogodnoci, cznie z dwugodzinnym dojazdem do pracy, co w Tokio nie jest rzadkoci. Przepracowanie do czsto skraca ycie sararimana i ju w latach siedemdziesitych japoscy lekarze zaczli otwarcie mwi o karoshi mierci z powodu przecienia prac. Wedug statystyk medycznych co roku jest to przyczyn zgonu ponad dziesiciu tysicy osb. Dopiero jednak w roku 1992 po raz pierwszy sd nakaza firmie wypacanie doywotniej renty wdowie po zmarym na karoshi pracowniku, uznajc w ten sposb oficjalnie, e sarariman moe umrze z przepracowania. Czy w tym desperackim deniu do wypenienia giri wobec firmy i lekcewaeniu praw fizjologii nie odnajdujemy zjawisk analizowanych przez Ruth Benedict? Opisanego przez ni sposobu mylenia o wytrzymaoci wasnego ciaa oraz przekonania o moliwoci zwycienia materii si ducha? Sarariman, jak niegdy samuraj, nade wszystko stawia giri, a wartoci, jakie od pocztku zatrudnienia usiuje zaszczepi mu korporacja, s dla niego najwaniejsze. W japoskim systemie nie ma miejsca na to, co Zachd okrela mianem cnt obywatelskich; jak wyjania Ruth Benedict, ich funkcj peni chu obowizki wobec cesarza. Giri moe okaza si jednak od nich silniejsze i cho w oczach Zachodu zyskuje uznanie japoska umiejtno

podporzdkowania jednostki interesom grupy, to wanie te grupowe partykularyzmy cigle stanowi zagroenie. Przed Restauracj Meiji byo to giri wobec feudalnego pana, obecnie s to zobowizania wobec firmy czy korporacji. Polityczny kryzys w Japonii, ktrego jestemy wiadkami, ma zarwno zewntrzne przede wszystkim gospodarcze podoe, jak i przyczyny wewntrzne. Te ostatnie bezporednio zwizane s wanie z przeoeniem na polityk japoskiego systemu zobowiza (i zwizanej z nim lojalnoci, ktra czsto trwa przez kilka pokole), ukrytego pod fasad demokratycznych instytucji wadzy. Ksika Ruth Benedict, cho wyrosa z rzetelnej ciekawoci badacza, powstaa w okrelonym celu politycznym: miaa uatwi zwycizcom dziaanie, pomagajc zrozumie zwycionych. Flirt nauki i wadzy, cho nieunikniony, zawsze pozostaje dwuznaczny, niezalenie od tego, czy sprzedajcym swoj wiedz na uytek polityki jest fizyk, biolog, historyk czy badacz spoeczny. Nieosigalnym postulatem nauki jest jej zupena niezaleno od ukadu si: akademicka wiea z koci soniowej pozostaje jedynie zudzeniem. Ruth Benedict, i nie tylko ona, wybraa otwart deklaracj: "zostaa wyznaczona do bada nad Japoni". Wykonaa starannie powierzone sobie zadanie, tumaczc rodakom zawie wzory obcej kultury tak obrazowo, e do dzisiaj ksik czyta si z przyjemnoci i poytkiem. Poniewa jednak Chryzantema i miecz adresowana bya do narodu, ktry naprawd toczy z Japoczykami wojn, autorce zaleao, by zwycizcy zrozumieli zwycionych nie tylko dlatego, i naleao podj skuteczne decyzje, ale take dlatego, e rozumienie wyklucza nienawi. Ewa Klekot

Rozdzia 1. ZADANIE: JAPONIA

Ze wszystkich wrogw, z ktrymi Stany Zjednoczone kiedykolwiek toczyy wojn totaln, Japoczycy byli najbardziej Amerykanom obcy. aden powany konflikt zbrojny nie wymaga brania pod uwag tak odmiennych sposobw dziaania i mylenia przeciwnika. Podobnie jak carskiej Rosji w roku 1905, przyszo nam walczy z uzbrojonym i w peni wyszkolonym narodem, ktry jednak nie nalea do tradycji kulturowej Zachodu. Zasady prowadzenia wojny, jakie narodom Zachodu wydaway si wpisane w natur czowieka, dla Japoczykw wyranie nie istniay. Z tego powodu wojna na Pacyfiku staa si czym wicej ni spraw kolejnych ldowa na plaach wysp i przestaa by jedynie skomplikowanym zadaniem logistycznym. Najwikszym problemem staa si natura wroga, ktrego zachowanie musielimy zrozumie, eby z nim walczy. Okazao si to bardzo trudne. W cigu siedemdziesiciu piciu lat, ktre upyny od otwarcia si Japonii na wiat, Japoczycy stali si bohaterami tak fantastycznych historii, e aden inny nard na wiecie pod tym wzgldem im nie dorwnuje. Kiedy powany badacz okrela czonkw

jakiego ludu jako nadzwyczaj uprzejmych, rzadko kiedy dodaje, e s oni "jednak rwnie wynioli i aroganccy", chyba e pisze o Japoczykach. Jeli mwi, e ludzie pewnej narodowoci bardzo sztywno przestrzegaj norm zachowania, to nie dorzuca za chwil, e ci sami ludzie "z atwoci przystosowuj si do radykalnych zmian". Nie twierdzi, e ludzi, ktrych uwaa za atwo podporzdkowujcych si innym, trudno jest skoni do poddania si narzuconej odgrnie kontroli. Gdy mwi, e s lojalni i wielkoduszni, nie dodaje, e s "take zdradzieccy i mciwi"; stwierdzenia, e czonkowie jakiego ludu odznaczaj si bezprzykadn odwag, nie czy z rozwodzeniem si nad ich niemiaoci, a po konstatacji, e dziaaj oni nie liczc si z niczyj opini, nie nastpuj rozwaania na temat sumienia paraliujcego ich strachem. Kiedy uwany badacz opisuje dyscyplin w wojsku przypominajcym armi robotw, rzadko zaraz potem pisze o tym, jak onierze umykaj z tego wojska w sposb graniczcy z niesubordynacj. Take okrelajc czonkw jakiego narodu jako ludzi oddanych zgbianiu zachodniej wiedzy, nie uzupenia tej charakterystyki informacj o ich zagorzaym konserwatyzmie. Gdy w kocu pisze ksik o narodzie, w ktrym kult wartoci estetycznych jest tak powszechnie uznawany, narodzie, ktry oddaje najwysze honory aktorom i artystom, ktry otacza trosk sztuk hodowli chryzantem to zwykle ksika ta nie wymaga uzupenienia w postaci drugiej, ktrej tematem byby kult miecza oraz wysoki presti spoeczny wojownika. Niemniej wanie te przeciwiestwa przeplataj si ze sob w ksikach o Japonii na podobiestwo wtku i osnowy. S prawdziwe: zarwno miecz, jak i chryzantema skadj si na cao jej wizerunku. Japoczycy s w najwyszym stopniu agresywni i nieagresywni zarazem, kultywuj jednoczenie militaryzm i wartoci estetyczne, potrafi by i zuchwali, i uprzejmi, sztywno przestrzega zasad i atwo dostosowywa si do nowych warunkw. Podporzdkowuj si innym, a jednoczenie s uraeni, gdy kto nimi prbuje powodowa; s lojalni i zdradzieccy, odwani i niemiali, konserwatywni i otwarci na nowoci. Przykadaj ogromn wag do tego, co ludzie myl o ich zachowaniu, a zarazem maj wielkie poczucie winy, cho o tym, e popenili bd, inni nie wiedz. onierze japoscy s absolutnie zdyscyplinowani i niesubordynowani jednoczenie. Kiedy zrozumienie Japonii stao si dla Ameryki tak wane, nie mona byo przej do porzdku dziennego nad tymi oraz wieloma innymi, nie mniej racymi przeciwiestwami. Kryzysy nadchodziy jeden po drugim. Co zrobiliby Japoczycy? Czy kapitulacja jest moliwa bez inwazji na ten kraj? Czy mamy zbombardowa paac cesarski? Czego moemy si spodziewa po japoskich jecach wojennych? Co nasza propaganda powinna mwi japoskiemu wojsku i cywilom, by oszczdzi ycie Amerykanw i zmniejszy japosk determinacj walki do ostatniego czowieka? Ci, ktrzy znali

Japoczykw najlepiej, mieli zupenie rozbiene opinie. A kiedy nastanie pokj, czy utrzymanie Japoczykw w ryzach wymaga bdzie kontynuacji stanu wojennego? Czy nasza armia ma si przygotowa do walki z niedobitkami desperacko bronicymi kadego schronu w grach Japonii? Czy zanim nastanie pokj, nie dojdzie w Japonii do rewolucji, na podobiestwo Rewolucji Francuskiej czy Rosyjskiej? Kto stanby na jej czele? Czy rozwizaniem alternatywnym byoby wytpienie Japoczykw? Nasze pogldy na te sprawy byy bardzo rne. W czerwcu 1944 roku zostaam wyznaczona do przeprowadzenia bada nad Japoni. Poproszono mnie, bym jako antropolog kultury wykorzystaa wszystkie moliwe metody i ustalia, jacy s Japoczycy. Wtedy, wczesnym latem, nasza wielka ofensywa przeciwko Japonii wanie si rozpocza, by rozwin cay swj impet. Ludzie w Ameryce wci powtarzali, e wojna z Japoni potrwa trzy lata, a moe nawet dziesi. W Japonii mwiono, e trwa bdzie sto lat: Amerykanie odnosz lokalne zwycistwa, ale Nowa Gwinea czy Wyspy Salomona s odlege o tysice mil od ich ojczyzny. Oficjalne komunikaty z rzadka donosiy o klskach na morzu i Japoczycy cigle uwaali si za zwycizcw. Jednak w czerwcu sytuacja zacza si zmienia. W Europie otwarto drugi front i pierwszestwo, jakie naczelne dowdztwo przez dwa i p roku przyznawao europejskiemu teatrowi dziaa wojennych, przynioso owoce. Koniec wojny z Niemcami by ju w zasigu rki. Na Pacyfiku natomiast nasze siy wyldoway na Saipanie i ta wielka operacja przepowiadaa klsk Japonii. Od tej chwili nasi onierze mieli coraz czciej stawia czoo japoskiej armii. Wiedzielimy ju dobrze po walkach na Nowej Gwinei, na Guadalcanal i w Birmie, na Attu, Tarawa i Biak, e wrg, z ktrym przyszo nam walczy, jest straszny. Zatem w czerwcu 1944 roku stao si bardzo istotne, by znale odpowied na rozliczne dotyczce go pytania. Niezalenie od tego, czy bya to sprawa natury dyplomatycznej, czy militarnej, czy stanowia problem wielkiej polityki, czy chodzio o ulotki rozrzucane za lini frontu liczya si kada intuicja. Japoskie zaangaowanie w wojn totaln musielimy pozna nie tylko od strony celw i motywacji, jakimi kieroway si wadze w Tokio, nie tylko od strony historii Japonii, statystyk wojskowych i gospodarczych: musielimy si dowiedzie, na co rzd moe liczy ze strony ludzi, sprbowa zrozumie japoski sposb mylenia i emocje oraz wzory, wedug ktrych byy one ksztatowane. Trzeba byo pozna sankcje, jakie stay za dziaaniem i opiniami Japoczykw. Na chwil musielimy odoy na bok przesanki, na ktrych opieramy nasze dziaanie jako Amerykanie, i powstrzyma si od wycigania atwych wnioskw, e oni zrobiliby w konkretnej sytuacji to samo, co zrobilibymy my.

Moje zadanie byo trudne. Ameryka i Japonia prowadziy wojn, a w czasie konfliktu atwo jest w czambu potpia wroga o wiele trudniej sprbowa spojrze na wiat jego oczyma. Trzeba to byo jednak zrobi. Naleao odpowiedzie na pytanie, jak zachowaj si Japoczycy, a nie jak my zachowalibymy si na ich miejscu. Musiaam sprbowa potraktowa zachowanie Japoczykw w czasie wojny bardziej jako dane suce ich zrozumieniu ni rozumienie to utrudniajce. Przygldaam si sposobowi prowadzenia przez nich wojny, starajc si widzie w niej problem natury kulturowej, a nie militarnej. Zarwno w czasie pokoju, jak i podczas wojny postpowanie Japoczykw miao okrelony styl. Jakie wskazwki dotyczce ich sposobu mylenia i ycia mona odnale w metodzie prowadzenia przez nich dziaa zbrojnych? Ze sposobu, w jaki dowdcy podnosili ducha bojowego, uspokajali zdezorientowanych czy dowodzili onierzami w polu, mona byo wywnioskowa, co Japoczycy uwaali za swoj si i mocne strony. Naleao wic przeanalizowa szczegy wojny krok po kroku, obserwujc, jak sami odsaniaj swoje sekrety. Jednak fakt, e nasze narody byy w stanie wojny, stanowi przeszkod nie do pokonania. Chodzi mi o to, e musiaam zrezygnowa z najwaniejszej metody badawczej antropologii: z bada terenowych. Nie mogam pojecha do Japonii, mieszka w domach Japoczykw i przyglda si napiciom towarzyszcym ich codziennemu yciu, by na podstawie wasnych obserwacji oceni, ktre z nich s istotne. Nie dane mi byo obserwowa Japoczykw stojcych przed zoonym zadaniem podjcia decyzji. Nie widziaam, jak wychowuje si dzieci. Suye Mura antropologa Johna Embree, oparte na badaniach terenowych opracowanie dotyczce japoskiej wioski, byo nieocenione, niemniej wielu pyta, na ktre musielimy odpowiedzie w roku 1944, nie stawiano sobie w czasach powstania tej pracy. Mimo tych powanych trudnoci miaam jako antropolog kultury zaufanie do okrelonych metod i zaoe. Okazao si, e nie musiaam wcale zrezygnowa z wielkiej podpory, jak stanowi osobisty kontakt antropologa z czonkami badanej spoecznoci. W Ameryce mieszkao wielu Japoczykw wychowanych w Japonii; tym ludziom wanie stawiaam pytania dotyczce ich konkretnych dowiadcze i tego, jak je oceniaj. Dziki ich opisom luki w naszej wiedzy mogam wypeni informacjami, ktre z punktu widzenia antropologa stanowiy podstaw do zrozumienia kadej kultury. Inni badacze spoeczni, ktrzy podjli temat Japonii, pracowali w bibliotekach, analizujc wydarzenia z przeszoci lub statystyki czy obserwujc rozwj pisanej i mwionej propagandy. Ja natomiast byam przekonana, e odpowiedzi na wiele stawianych przez nich pyta tkwi w zasadach i wartociach rzdzcych japosk kultur i e atwiej je odnajdziemy, badajc t kultur przez ludzi, ktrzy do niej nale. Nie znaczy to oczywicie, e nie czytaam ksiek i nic nie zawdziczam

ludziom Zachodu, ktrzy mieszkali w Japonii. Dziki obszernej literaturze dotyczcej tego kraju oraz wielu wybitnym badaczom zachodnim, ktrzy w nim przebywali, zyskaam szans, jakiej pozbawiony jest antropolog udajcy si do rde Amazonki czy w gry Nowej Gwinei, by bada tamtejsze plemiona. Ludy te, jako e nie posuguj si pismem, nigdy nie pozostawiy na papierze informacji, ktra mwiaby co o nich samych. Ich historii nikt nie zna. Uwagi ludzi z Zachodu s skpe i powierzchowne. Badacz terenowy nie moe liczy na adn pomoc ze strony swoich poprzednikw i sam musi ustali zasady, na jakich opiera si gospodarka tych ludw, okreli, jaka jest ich struktura spoeczna, co jest najwaniejsze w ich yciu religijnym. W studiach nad Japoni natomiast byam spadkobierczyni wielu badaczy. Drobne szczegy ycia codziennego zostay opisane przez antykwariuszy. Kobiety i mczyni, z Europy i z Ameryki, pozostawili relacje ze swoich dowiadcze. Poza tym sami Japoczycy s autorami tekstw, ktre mwi o nich bardzo wiele. W odrnieniu od wielu innych ludw Wschodu, Japoczycy maj potrzeb wyraania si w pimie. Uwielbiaj pisa o sobie. Pisuj zarwno o zwykych zdarzeniach z ycia, jak i o swoim programie wiatowej ekspansji. S w tym zadziwiajco szczerzy. Oczywicie nie przekazuj w ten sposb swego penego wizerunku, ale to w ogle jest niemoliwe. Japoczyk piszc o Japonii pomija rzeczy bardzo istotne, bo s mu one tak bliskie i tak niewidoczne jak powietrze, ktrym oddycha. Podobnie postpuj Amerykanie piszc o Ameryce. Czytaam te ksiki tak, jak robi to Darwin o czym sam wspomina opracowujc teori o pochodzeniu gatunkw: notowaam te rzeczy, do ktrych zrozumienia brakowao mi klucza. Co powinnam wiedzie, eby nie gubi si w parlamentarnym przemwieniu? Co kryje si za ostrym potpieniem czynw, ktre wydaj si grzechem powszednim, i atw zgod na te ktre zakrawaj na wyjtkow niegodziwo? Czytaam, zadajc sobie to samo, stale powracajce pytanie: Co nie pasuje do tego obrazka? Co musz wiedzie, by go zrozumie? Chodziam te na filmy wyprodukowane w Japonii na podstawie japoskiego scenariusza: propagandowe, historyczne, filmy o wspczesnym yciu w Tokio i na wsi. Potem rozmawiaam o nich z Japoczykami, ktrzy je widzieli i patrzyli na bohatera, bohaterk i czarny charakter tak, jak patrz na nich Japoczycy, a nie tak, jak ja ich widziaam. Byo jasne, e tam gdzie ja gubiam si w gstym lesie, oni poruszali si pewnie. Fabua i motywacje bohaterw byy inne, ni sdziam, i miay sens z punktu widzenia konstrukcji filmu. Podobnie jak w wypadku powieci, pomidzy tym, co znaczyy one dla mnie, a tym, co znaczyy dla ludzi wychowanych w Japonii, wida byo ogromn rnic. Niektrzy z moich japoskich rozmwcw natychmiast zaczynali broni japoskich konwencji, inni z niechci odrzucali wszystko, co japoskie. Trudno powiedzie, od kogo nauczyam si wicej. Obie grupy byy

jednak zgodne, jeli chodzi o szczegowy obraz regu porzdkujcych w Japonii ycie jednostki, niezalenie od tego, czy moi rozmwcy z dum je przyjmowali, czy te odrzucali z gorycz. Dopki wic antropolog zbiera materiay i buduje swoje intuicje w bezporednim kontakcie z przedstawicielami badanej kultury, postpuje tak jak najwybitniejsi badacze zachodni, ktrzy mieszkali w Japonii. Ale jeeli byoby to wszystko, co ma do zaproponowania, nie ma co liczy, e do cennych bada przeprowadzonych przez mieszkajcych w Japonii obcokrajowcw uda mu si co doda. Jednak antropolog kultury ze wzgldu na swoje wyksztacenie posiada specyficzn wiedz i umiejtnoci; dlatego powaa si wnie swj wkad w dziedzin, ktrej powicio przed nim czas wielu uczonych i badaczy. Antropolodzy znaj wiele kultur Azji i wysp Pacyfiku i odnajduj w Japonii wiele elementw porzdku spoecznego oraz zwyczajw, ktre maj bliskie analogie nawet wrd pierwotnych plemion zamieszkujcych wyspy Oceanu Spokojnego. Niektre z tych analogii odnajdujemy w Malezji, inne na Nowej Gwinei, jeszcze inne w Polinezji. Oczywicie jest ciekawe, czy stanowi one dowd dawnych migracji lub kontaktw, ale to nie problem ewentualnych zwizkw historycznych stanowi powd, dla ktrego znajomo tych podobiestw bya dla mnie cenna. Chodzio o to, e wiedziaam, jak podobne instytucje spoeczne dziaaj w mniej skomplikowanych kulturach i na podstawie analogii i rnic mogam szuka klucza do zrozumienia japoskiej rzeczywistoci. Wiedziaam take co nieco na temat Syjamu, Birmy i Chin, lecych na kontynencie azjatyckim, a w zwizku z tym mogam porwna Japoni z innymi krajami, ktre maj udzia w wielkiej spucinie kulturalnej Azji. Prace antropologw dotyczce ludw pierwotnych wielokrotnie wykazyway, jak bardzo cenne mog by takie porwnania. Jeli plemi w dziewidziesiciu procentach przestrzega takich samych zwyczajw jak jego ssiedzi, moe uporzdkowa je tak, by pasoway do sposobu ycia i wartoci, ktrych z otaczajcymi ludami wcale nie dzieli. W zwizku z tym moe si zdarzy, e odrzuci ono ktry z podstawowych elementw porzdku spoecznego, co, cho proporcjonalnie nie jest du zmian, skieruje jego rozwj na bardzo specyficzny tor. Nic nie suy antropologowi lepiej ni badanie kontrastw midzy ludami, ktre maj wiele wsplnych cech. Antropolodzy musieli przyzwyczai si take do wielkich rnic, jakie zachodz midzy ich wasn kultur a obc i opracowa metody wyczulone na ten szczeglny problem. Z dowiadczenia wiedz, e sytuacje, wobec ktrych staj ludzie nalecy do rnych kultur, s bardzo rne oraz e rozmaite plemiona i ludy nadaj tym sytuacjom odmienne znaczenie. W arktycznej osadzie czy w tropiku pustyni staj oni przed plemiennymi systemami pokrewiestwa lub wymiany dbr, ktrych nie podsunaby im nawet najbardziej nieokieznana wyobrania. Musz bada wtedy nie tylko

szczegy pokrewiestwa czy wymiany, ale take skutki, jakie systemy te wywieraj na zachowania plemienia, oraz sposb, w jaki kolejne pokolenia s warunkowane od dziecistwa, by podtrzymywa system odziedziczony po przodkach. To zawodowe zainteresowanie rnicami oraz ich uwarunkowaniem i konsekwencjami, jakie z nich wynikaj, moe by bardzo uyteczne w badaniach nad Japoni. Kady jest wiadom gboko zakorzenionych rnic kulturowych midzy tym krajem a Stanami Zjednoczonymi. Nawet popularne powiedzenie mwi, e Japoczycy robi wszystko na odwrt. To przekonanie o dzielcych nas rnicach jest niebezpieczne jedynie wtedy, gdy badacz zadowala si powtarzaniem, e odmiennoci s przeogromne i tych ludzi w aden sposb zrozumie si nie da. Dowiadczenie antropologa podsuwa mu niezbite dowody na to, e zrozumie mona nawet dziwaczne zachowanie. W swojej pracy antropolog chtniej ni inni badacze spoeczni odwouje si do rnicy, traktujc j raczej jak cenn dan ni widzc w niej utrudnienie. Tym, co najbardziej przykuwa jego uwag do instytucji czy ludw, jest fakt, e s one niezwyke i dziwne. W badaniach nad egzotycznymi plemionami niczego nie mg przyj za oczywiste i dziki temu nie patrzy ju tylko na kilka wybranych rzeczy, ale przyglda si wszystkiemu. Osoba, ktra bez przygotowania w zakresie studiw porwnawczych nad kulturami bada narody Zachodu, nie zauwaa caych obszarw ludzkiego zachowania. Tak wiele rzeczy jest dla niej oczywiste, e nie powica uwagi pospolitym przyzwyczajeniom dnia codziennego ani powszechnie przyjtym opiniom na banalne tematy. A to wanie one, rzucone na szerokie to kraju i narodu, powiedz o jego przyszoci wicej ni podpisywane przez dyplomatw traktaty. Antropolog musia wypracowa metody umoliwiajce analiz oczywistych prawd i komunaw, poniewa to, co jest komunaem dla czonkw badanego plemienia, w sposb diametralny roni si od tego, co uznawane jest za oczywisto w kraju badacza. Kiedy stara si zrozumie wyjtkow zoliwo pewnego plemienia czy niepospolit niemiao innego, gdy prbowa wyobrazi sobie ich dziaania i emocje w okrelonej sytuacji, stwierdzi, e musi bardzo uwanie obserwowa szczegy, o ktrych nieczsto wspominaj opisy narodw cywilizowanych. By to powany powd, by sdzi, e szczegy te s istotne, a antropolog wiedzia ju, jakie badania mogy je wydoby na wiato dzienne. Japonia warta bya podjcia takiej prby. Bo tylko wtedy, gdy si zauway, e na ycie kadego ludu skadaj si tak bardzo ludzkie banalne prawdy i komunay, docenia si w peni wag zaoenia antropologw, e w kadym pierwotnym plemieniu i w kadym, najbardziej nawet cywilizowanym, narodzie czowiek uczy si swojego zachowania w yciu codziennym. Bez wzgldu na to, jak dziwne s jego czyny czy opinie, sposb, w jaki czowiek

myli i czuje, zwizany jest z jego dowiadczeniami. Im bardziej byam zbita z tropu jakim zachowaniem, tym bardziej skonna byam przypuszcza, e gdzie w japoskiej rzeczywistoci istnieje zwyke uwarunkowanie takiej dziwnoci. Jeli poszukiwania prowadziy mnie w stron banalnych szczegw dnia codziennego tym lepiej. Ludzie ucz si w codziennym dowiadczeniu. Jako antropolog kultury ja take wyszam z zaoenia, e najbardziej oderwane ludzkie zachowania wi si ze sob w system. Powanie studiowaam, w jaki sposb setki szczegw ukaday si w oglne wzory. Spoeczno ludzka musi wytworzy jaki wzr, wedug ktrego yje. Uznaje ona pewne sposoby reagowania na okrelone sytuacje i pewne sposoby ich oceny. Czonkowie tej spoecznoci przyjmuj takie rozwizania za podstaw swego bytu i niezalenie od trudnoci traktuj je jak swoje. Ludzie, ktrzy zaakceptowali jaki system wartoci i postpuj wedug niego, nie mog bez naraenia si na nieskuteczno dziaa i chaos myle i zachowywa si wedug innego systemu wartoci, sprzecznego z wyznawanym. Prbuj je jako ze sob pogodzi, uciekajc si do potocznych uzasadnie i motywacji. Niezbdna jest pewna spjno systemu inaczej wszystko runie w gruzy. Gospodarka, ukady rodzinne, obrzdy religijne i cele polityczne s zatem ze sob sprzone. Gdy zmiany w jednej dziedzinie zachodz szybciej, moe to wywoywa wielkie napicie w innych dziedzinach, napicie, ktre wynika z potrzeby spjnoci systemu. W spoecznociach nie znajcych pisma, a dcych do osignicia wadzy nad innymi, wola panowania wyraa si w praktykach religijnych tak samo jak w gospodarce czy stosunkach z innymi plemionami. Jeli chodzi o narody cywilizowane, ktre dysponuj pisanymi wiadectwami przeszoci, Koci przechowuje pikne sowa dawnych wiekw, czego plemiona bez pisma nie robi; zrzeka si on jednak wadzy w tych dziedzinach, gdzie mogoby doj do kolizji z cieszcymi si coraz wikszym poparciem spoecznym siami reprezentujcymi wadz polityczn i ekonomiczn. Sowa pozostaj, ale znaczenie si zmienia. Dogmaty religijne, praktyka gospodarcza i polityka nie przypominaj poprzegradzanych groblami staww wypenionych spokojn wod; podobne s raczej do staww, ktre wystpiy z brzegw, a ich wody zmieszay si ze sob ponad wytyczonymi granicami. A poniewa zasada ta obowizuje zawsze, to im bardziej z pozoru rozrzucona wydaje si tematyka bada, obejmujca gospodark i seks, religi oraz opiek nad dziemi, tym lepiej antropolog potrafi ogarn to, co dzieje si w badanym przez niego spoeczestwie. Moe on postawi hipotez i zebra dane na jej poparcie w kadej dziedzinie ycia. W wymaganiach, jakie kade spoeczestwo formuuje w kategoriach politycznych, ekonomicznych czy moralnych, uczy si on widzie wyraz jego przyzwyczaje i nawykw mylowych, ktrych czowiek nabiera poprzez swoje spoeczne dowiadczenia. Praca ta nie jest wic powicona w sposb szczeglny japoskiej religii, gospodarce, polityce czy rodzinie. Dotyczy

pogldw Japoczykw na ycie. Opisuje ich przekonania tak, jak przejawiaj si one w kadym dziaaniu. To ksika o tym, co sprawia, e Japonia jest krajem Japoczykw. Jedno z nieszcz XX wieku polega na tym, e cigle mamy niesprecyzowane i pene uprzedze pogldy nie tylko na temat tego, co sprawia, e Japonia jest krajem Japoczykw, ale take tego, co sprawia, e Stany Zjednoczone s krajem Amerykanw, Francja krajem Francuzw, a Rosja Rosjan. Z braku tej wiedzy pastwa nie rozumiej si nawzajem. Lkamy si, e rnice bd nie do przekroczenia, kiedy problem sprowadza si jedynie do wyboru "kijem go czy pak"; mwimy natomiast o wsplnych celach, cho jaki nard z powodu swoich dowiadcze oraz ze wzgldu na wyznawany system wartoci widzi przebieg dziaa zgoa odmiennie od nas. Nie prbujemy pozna przyzwyczaje ani wartoci, ktrymi kieruj si inne narody. Moglibymy wwczas odkry, e dziaanie niekoniecznie trzeba uzna za ze tylko dlatego, e odbiega od tego, co znamy. Nie mona jednak w caoci polega tylko na tym, co nard mwi o swoich nawykach mylenia i dziaania. Pisarze wszystkich narodw prbowali o nich opowiada. Nie jest to jednak atwe. Okulary, przez ktre kady nard patrzy na wiat, rni si midzy sob. Trudno jest uwiadomi sobie, jakimi oczyma si patrzy. Kady kraj przyzwyczajony jest do swego spojrzenia, a ustawienie ostroci i perspektywa, ktrym ludzie zawdziczaj swj narodowy punkt widzenia wiata, wydaj si jego mieszkacom porzdkiem danym przez Boga. Co do okularw, to przecie nigdy nie oczekujemy, e czowiek, ktry je nosi, bdzie umia zapisa rwnanie ogniskowej soczewek; podobnie nie powinnimy si spodziewa, e narody bd swoje widzenie wiata poddawa analizie. Jeeli chcemy dowiedzie si czego o okularach, zwracamy si do optyka i oczekujemy, e bdzie potrafi zapisa wzr kadej soczewki, ktr mu przyniesiemy. Kiedy bez wtpienia przyznamy, e zadaniem badacza spoecznego jest stworzenie takiego wzoru dla narodw wspczesnego wiata. Zadanie to wymaga zarwno pewnej mylowej krnbrnoci, jak i wielkodusznoci. Wymaga "twardoci mylenia", ktra bywa czasami potpiana przez ludzi dobrej woli. Ci bohaterowie Jednego wiata wierzyli wicie, i ludzi w kadym zaktku Ziemi mona przekona, e wszystkie rnice midzy Wschodem i Zachodem, biaymi i czarnymi, chrzecijanami i muzumanami s jedynie powierzchowne i e w rzeczywistoci caa ludzko myli podobnie. Takie podejcie nazywa si czasem braterstwem ludzi. Nie wiem, dlaczego wiara w ludzkie braterstwo musi oznacza, e nie mona twierdzi, i Japoczycy maj swoj wasn wersj sposobu na ycie, a Amerykanie swoj. Czasami wydaje si, e "mikko mylcy" dla doktryny dobrej woli potrafi znale oparcie jedynie w wiecie, gdzie wszystkie ludy przypominaj odbitki z tego samego negatywu. Wymaganie od narodw, by

day si podcign pod jeden szablon, potraktowane jako warunek wzajemnego szacunku, wydaje si rwnie chore, jak danie tego od wasnej ony czy dzieci. "Twardo mylcy" s zadowoleni, e rnice istniej, i szanuj je. Chodzi o to, by rnice nie zagraay bezpieczestwu wiata; o wiat, w ktrym Stany Zjednoczone mog by w peni amerykaskie bez stwarzania groby dla pokoju, gdzie Francja moe by Francj, a Japonia Japoni pod tym samym warunkiem. Jakakolwiek obca ingerencja prowadzca do zahamowania rozwoju takich postaw wydaje si kademu uczonemu bezsensem, chyba e uwaa on rnice za miecz Damoklesa nieodwoalnie wiszcy nad wiatem. Nie ma obawy, e opowiedzenie si po ich stronie zatrzymuje rozwj wiata na etapie obecnie istniejcego ukadu. Popieranie kulturalnego zrnicowania nie oznacza denia do wiata statycznego. Anglia nic nie stracia ze swej angielskoci z powodu tego, e po epoce elbietaskiej przyszed okres panowania krlowej Anny, a potem era wiktoriaska. Stao si tak, bo Anglicy tak dalece byli sob, e kolejne pokolenia mogy wyraa rne nastroje narodowe za pomoc odmiennych wzorcw. Systematycznie prowadzone studia nad zrnicowaniem narodowym wymagaj zarwno pewnej wielkodusznoci, jak i "twardego mylenia". Badania porwnawcze nad religiami rozkwity dopiero wtedy, gdy ludzie na tyle mocno utwierdzili si we wasnych przekonaniach, e mogli okaza niecodzienn wielkoduszno. Czy byli to jezuici, czy arabscy uczeni, czy te niewierzcy nie byo w nich fanatyzmu. Take studia porwnawcze nad kulturami nie rozwin si, dopki ludzie bd broni swojego sposobu ycia z tak determinacj, jakby z definicji by on jedynym moliwym rozwizaniem. Ludzie tacy nigdy nie zaznaj umiowania wasnej kultury, ktre pochodzi ze znajomoci odmiennych sposobw ycia. Odcinaj si od przyjemnych i wzbogacajcych dowiadcze. A poniewa tak uparcie obstaj przy swoim, nie maj innej moliwoci, jak tylko da, by reszta narodw przyja ich wasne rozwizania. Jako Amerykanie narzucaj uznawane przez siebie zasady wszystkim narodom, ktrym z kolei trudno jest na danie przyj nasz sposb ycia, tak samo jak nam nauczy si liczy w systemie dwunastkowym zamiast w dziesitnym albo odpoczywa stojc na jednej nodze, jak robi to niektrzy krajowcy we Wschodniej Afryce. Ksika ta traktuje o przyjtych w Japonii obyczajach oraz o przyzwyczajeniach, ktre dla Japoczykw s oczywistoci. Mwi o sytuacjach, w jakich Japoczyk moe si spodziewa grzecznoci od innych, i takich, kiedy na ni liczy nie moe; o tym, w jakich okolicznociach czuje wstyd i zakopotanie oraz czego sam od siebie wymaga. Idealnym rdem informacji dla kadego stwierdzenia zawartego w tej ksice byby przysowiowy szary czowiek. Ktokolwiek. Nie znaczy to, e w "ktokolwiek" osobicie braby udzia w kadej z opisanych sytuacji. Chodzi o to, e kady

zgodziby si co do tego, e w okrelonych warunkach wydarzenia potoczyyby si wanie tak. Celem pracy jest wic opis gboko ukrytych nawykw mylenia i zachowania. Nawet jeli nie udao si go w peni osign on wanie jej przywieca. W badaniach tego rodzaju szybko dochodzi si do momentu, w ktrym informacje pochodzce od kolejnych rozmwcw nie wnosz ju nic nowego. Na przykad zagadnienie, kto komu i kiedy si kania, nie wymaga bada statystycznych przeprowadzanych w caej Japonii. O zasadach kaniania si i sytuacjach, w ktrych jest to przyjte, powiedzie moe niemal kady, a po uzyskaniu potwierdzenia od kilku kolejnych osb nie ma powodu, by t sam informacj zdobywa od miliona Japoczykw. Badacz prbujcy odkry przesanki, na ktrych opiera si japoski styl ycia, ma przed sob zadanie o wiele trudniejsze ni analiza statystyczna. Oczekuje si bowiem od niego, e wyjani, jak przyjty przez Japoczykw sposb postpowania i ich opinie stay si okularami, przez ktre patrz na wiat. Musi stwierdzi, w jaki sposb przyjte przez nich zaoenia wpywaj na obiekt ich spojrzenia oraz na perspektyw, z jakiej widz swoje ycie. Wszystko to powinien wytumaczy w sposb zrozumiay dla Amerykanw patrzcych na ycie przez zupenie inny pryzmat. Jeeli chodzi o analiz, to autorytetem nie bdzie tu ju Tanaka-san, japoski Kowalski. Tanaka-san nigdy nie formuuje zaoe swojego postpowania i wyjanienia na uytek Amerykanw z pewnoci wydayby mu si przesadnie wydumane. Amerykaskie nauki spoeczne nieczsto baday zasady, na ktrych opieraj si kultury ludw cywilizowanych. W wikszoci prac przyjmuje si zaoenie, e zasady te s oczywiste. Socjologowie i psychologowie zajmuj si rozbienociami midzy opini a zachowaniem, a metoda na czasie to statystyka. Poddaje si statystycznej analizie ogromne iloci materiau z bada, wielk liczb ankiet lub wywiadw, pomiary psychologiczne i temu podobne, i prbuje okreli autonomi lub wzajemne powizania pewnych czynnikw. Jeli chodzi o opini publiczn, to w Stanach Zjednoczonych bardzo udoskonalono badania sondaowe oparte na statystycznie dobranej prbie populacji. Mona stwierdzi, ile osb popiera jakiego kandydata na urzd publiczny czy ile przeciwstawia si okrelonej polityce. Zwolennikw i oponentw mona zaklasyfikowa jako pochodzcych z miast lub ze wsi, majcych wysoki lub niski dochd, jako republikanw lub demokratw. W pastwie o powszechnym prawie gosu, gdzie prawa s redagowane i ustanawiane przez przedstawicieli spoeczestwa, osignicia te maj istotne znaczenie praktyczne. Amerykanie mog bada Amerykanw i rozumiej wyniki bada. Jest to moliwe dziki temu, e speniony zosta podstawowy warunek, tak bezsporny, e nikt o nim nawet nie wspomina: znany jest im i zupenie dla

nich oczywisty sposb ycia w Stanach Zjednoczonych. Wyniki sonday mwi nam wicej o rzeczach, ktre ju znamy. Jeli jednak prbujemy zrozumie inny kraj, to niezbdne s systematyczne badania jakociowe przyzwyczaje jego mieszkacw i zasad, jakimi si kieruj, zanim jakikolwiek sonda zacznie mie sens. Dziki starannemu doborowi prby sonda moe wykaza, ile ludzi jest za, a ile przeciwko rzdowi. Co jednak mwi nam o nich te wyniki, jeeli nie wiemy, jak rozumiej oni sam instytucj pastwa? Tylko jeeli to wiemy, moemy zrozumie, o jakich frakcjach dyskutuje si na ulicy i w parlamencie. Przekonania, jakie nard ywi co do rzdu, s o wiele oglniejszej natury, trwaj duej i maj wiksz wag ni liczbowe dane dotyczce siy partii. W Stanach Zjednoczonych zarwno dla republikanw, jak i dla demokratw rzd jest niemal zem koniecznym, ktre ogranicza wolno jednostki. Take praca w instytucjach rzdowych, moe z wyjtkiem okresu wojny, nie zapewnia pozycji, jak daje zatrudnienie na rwnowanym stanowisku w firmie prywatnej. Taka wizja administracji pastwa jest bardzo odlega od wersji japoskiej, a nawet od wersji wielu narodw europejskich. Po pierwsze wic trzeba dowiedzie si, jaka jest ona w Japonii. Pogldy na ten temat zawarte s w stereotypach, ktrymi posuguj si Japoczycy, w ich opowieciach o ludziach sukcesu, w mitach dotyczcych narodowej historii, przemwieniach z okazji wit narodowych... Mona je pozna dziki tym porednim przejawom, niemniej wymagaj systematycznych bada. Podstawowe zaoenia o wiecie, jakie czyni kady nard, czy rozwizania, jakie dopuszcza, mona bada tak szczegowo i z tak sam uwag, jak powicamy ustaleniu proporcji gosw na "tak" i na "nie" w najbliszych wyborach. Warto byo dobrze pozna zaoenia, na jakich opiera si taki kraj jak Japonia. Oczywicie jeli tam, gdzie moje zaoenia rodem z Zachodu nie pasoway do japoskiego pogldu na wiat, miaam jakie takie pojcie o kategoriach i symbolach, ktrymi posugiwali si Japoczycy, wiele rzeczy postrzeganych jako sprzeczne w ich zachowaniu przez ludzi Zachodu przestawao nimi by. Zaczam rozumie, jak to si dziao, e Japoczycy uznawali pewne ostre zwroty we wasnym zachowaniu za integraln cz spjnego systemu. Sprbuj to wytumaczy. Podczas bada moi rozmwcy zaczli formuowa zaskakujce twierdzenia i uywa dziwnych poj. Pocigno to za sob powane konsekwencje oraz dugo trwajce emocje. Cnoty i wystpki, tak jak rozumie je Zachd, przeszy metamorfoz. System okaza si specyficzny to nie by buddyzm ani konfucjanizm. To by system japoski sia i sabo Japonii.

Rozdzia 2. JAPOCZYCY NA WOJNIE

W kadej tradycji kulturowej istniej ustalone zasady prowadzenia wojny i niektre z nich s wsplne dla wszystkich narodw Zachodu pomimo dzielcych je rnic: wypowiadanie wojny totalnej, pewne gwarancje na

wypadek lokalnej klski, zasady nakadania kontrybucji na pokonanych i reguy traktowania jecw wojennych. Wszystkie one wanie dlatego dadz si przewidzie, e narody Zachodu maj wielk wspln tradycj kulturow, ktra obejmuje take zachowania w czasie wojny. To, w jaki sposb postpowanie Japoczykw odbiegao od przyjtych na Zachodzie regu prowadzenia wojny, dostarczao danych na temat ich wiatopogldu i rozumienia kondycji czowieka. Dla bada nad kultur japosk i zachowaniem Japoczykw nie miao znaczenia, czy odstpstwa od zachodniego kodeksu postpowania byy istotne z militarnego punktu widzenia czy nie; wszystkie one mogy by wane dla poznania charakteru tej kultury, poniewa stawiay pytania, na ktre trzeba byo znale odpowied. Najbardziej wakie argumenty, jakimi posugiway si Japonia i Ameryka, by uzasadni prowadzon przez siebie wojn, byy zupenie przeciwstawne, japoskie spojrzenie na sytuacj midzynarodow bardzo odbiegao od amerykaskiego. Ameryka odpowiedziaa wojn na agresj pastw Osi: Japonia, Wochy i Niemcy bezprawnie naruszyy pokj midzynarodowy. Niezalenie od tego, czy w gr wchodzio zajcie si Mandurii, Etiopii czy Polski, agresywne dziaania pastw Osi przeciwko sabszym narodom byy ze. Naruszay kodeks midzynarodowy, goszcy: "yj i pozwl y", oraz zasad "otwartych drzwi" dla wolnej przedsibiorczoci. Jednak Japonia zupenie inaczej patrzya na problem wojny. Dopki kady nard cieszy si absolutn niezalenoci, na wiecie panuje anarchia. Naley wic wprowadzi hierarchi, na ktrej szczycie stanaby oczywicie Japonia, jako e jest ona jedynym krajem o doskonale zhierarchizowanym spoeczestwie, dziki czemu najlepiej rozumie, jak wane jest umie "zaj waciwe miejsce". Zgodnie z tymi zasadami hierarchii Japonia, ktra po wewntrznym zjednoczeniu, zaprowadzeniu pokoju i likwidacji przestpczoci uporaa si z budow drg i elektryfikacj kraju, rozwina przemys metalurgiczny i wedug oficjalnych statystyk obja 99,5 procent dzieci i modziey ksztaceniem w szkoach publicznych, powinna z kolei wychowa swego chiskiego modszego brata, nieco zapnionego w rozwoju. A poniewa Japoczycy nale do tej samej rasy co ludy Wielkiej Azji Wschodniej, powinni usun z tej czci wiata Stany Zjednoczone, a nastpnie Wielk Brytani i Rosj i zaj nalene im "waciwe miejsce". wiat powinien opiera si na ustalonej hierarchii narodw. (Nastpny rozdzia ukae, jak wielkie znaczenie w kulturze japoskiej ma hierarchia.) Japonia bya miejscem jak najbardziej odpowiednim dla narodzin tak fantastycznych pomysw. Niestety kraje, ktre podbia, miay na ten temat inne zdanie. Mimo klski Japonia nie wypara si swego ideau Wielkiej Azji Wschodniej i nawet najmniej szowinistycznie nastawieni winiowie wojenni rzadko posuwali si do atakowania celw polityki japoskiej na kontynencie czy na poudniowo-wschodnim Pacyfiku. Jeszcze przez bardzo dugi czas Japonia z pewnoci patrzy bdzie na wiat z

perspektywy wrodzonych postaw, ktrych istotn czci jest wiara w hierarchiczny porzdek i zaufanie do niego. Jest to zupenie obce amerykaskiemu umiowaniu rwnoci, niemniej musimy zrozumie, co dla Japonii znaczy hierarchia i jakie ma zalety. Swoje nadzieje na zwycistwo Japonia opara na innych podstawach ni powszechnie przyjmowane w Stanach Zjednoczonych. Nawoywaa do zwycistwa ducha nad materi. Ameryka jest wielka, lepiej uzbrojona, ale jakie to ma znaczenie? Wszystko zostao przewidziane i wzite w rachub, mwili Japoczycy. "Jeeli obawialibymy si cyfr pisa wielki dziennik Mainichi Shimbun wojna nigdy by nie wybucha. Wielkie siy przeciwnika nie zostay utworzone z powodu tej wojny." Nawet gdy Japonia odnosia zwycistwa, politycy, naczelne dowdztwo i onierze powtarzali, e wojna nie jest rywalizacj arsenaw, ale polega na przeciwstawieniu amerykaskiej wiary w rzeczy japoskiej wierze w ducha. Kiedy wygrywalimy, Japoczycy powtarzali na okrgo, e w takiej walce materialna sia musi ostatecznie ponie klsk. Bez wtpienia wiara w t prawd dostarczya dogodnego alibi japoskim klskom na Saipanie i Iwo Jimie, niemniej dogmat nie powsta po to, by tumaczy poraki. Zagrzewa on do walki w czasie, gdy Japonia odnosia zwycistwa i przyjto go jako haso na dugo przed Pearl Harbor. W latach trzydziestych XX wieku genera Araki, fanatyczny militarysta i minister wojny w jednym z gabinetw, napisa w broszurze skierowanej "do caej rasy japoskiej", e "prawdziw misj" Japonii jest "rozpowszechnia i gosi chwa Imperium po krace Czterech Mrz. Nie powinnimy przejmowa si nierwnoci si. Dlaczego mielibymy martwi si czym, co jest materialne?" Oczywicie, jak kady nard przygotowujcy si do wojny, Japoczycy jednak si przejmowali. W latach trzydziestych procent dochodu narodowego przeznaczany na zbrojenia wzrs astronomicznie. W okresie ataku na Pearl Harbor prawie poowa caego dochodu narodowego przeznaczana bya na potrzeby armii i floty, a jedynie 17 procent wydatkw rzdowych szo na opacenie administracji cywilnej. Rnica midzy Japoni a krajami zachodnimi nie polegaa na tym, e Japonia nie dbaa o sprawy materialne. Okrty i armaty byy jednak tylko zewntrznym przejawem wiecznie ywego ducha japoskiego. Byy one takimi symbolami, jak miecz samuraja symbolem jego cnt. Japonia tak konsekwentnie stawiaa na swoje niematerialne rodki, jak Stany Zjednoczone na swoj wielko. Musiaa przeprowadzi kampani na rzecz produkcji na cele militarne jak Stany Zjednoczone, ale opara j na wasnych zaoeniach. Duch jest wszystkim i jest wieczny twierdzili Japoczycy. Potrzeba oczywicie rzeczy materialnych, ale s one podporzdkowane duchowi i przemin. "rodki materialne s ograniczone krzyczao japoskie

radio to oczywiste, e rzeczy materialne nie bd trway tysic lat." Nacisk na ducha w praktyce wojennej potraktowany zosta dosownie: wojenny katechizm Japoczykw opiera si na dawnym hale, ktrego nie wymylono na uytek tej wojny. Brzmiao ono: "Nasze wyszkolenie przeciw ich liczbie i nasze ciao przeciw ich stali. " Wojenne podrczniki zaczynay si od linijki wydrukowanej tust czcionk: "Przeczytaj to i wojna jest wygrana." Japoscy lotnicy, ktrzy prowadzili malekie samoloty do samobjczego zderzenia z naszymi okrtami, stanowili nieustanne potwierdzenie wyszoci ducha nad materi. Nazywano ich oddziaami kamikaze, poniewa kamikaze oznacza boski wiatr, ktry rozpraszajc i zawracajc statki Czyngis-Chana, uratowa w XIII wieku Japoni od najazdu. Nawet w stosunku do ludnoci cywilnej wadze japoskie traktoway zasad wyszoci ducha nad materi literalnie. Ludzie byli zmczeni dwunastogodzinn prac w fabrykach i conocnymi nalotami? "Im cisze s nasze ciaa, tym wyej nasza wola i nasz duch unosi si nad nimi." "Im bardziej jestemy zmczeni, tym trening jest doskonalszy." Byo ludziom zimno w schronach zim? W radiu Dai Nippon Towarzystwo Kultury Fizycznej zalecao wiczenia rozgrzewajce, ktre miay nie tylko zastpi ogrzewanie i wygodne ko, ale take wystarczy za pokarm, niedostpny ju w iloci pozwalajcej czowiekowi zachowa siy. "Oczywicie kto moe powiedzie, e przy obecnych ograniczeniach racji ywnociowych nie ma co myle o wiczeniu. Nie! Im wiksze s ograniczenia racji ywnociowych, tym bardziej musimy budowa nasz si fizyczn za pomoc innych rodkw." To znaczy, musimy j wzmocni, uywajc jej jeszcze intensywniej. Jeli chodzi o energi ludzkiego ciaa, Amerykanin, szacujc, jak si dysponuje, zawsze bierze pod uwag to, czy spa ostatniej nocy pi czy siedem godzin, czy jad normalnie, czy byo mu zimno. Podejcie amerykaskie skonfrontowane zostao z rachunkiem, ktry nie opiera si na gromadzeniu energii. To byoby materialistyczne. Japoskie rodki przekazu posuny si w czasie wojny jeszcze dalej. W czasie bitwy duch przezwycia nawet fakt fizycznej mierci. Jedna z audycji opisywaa bohaterskiego pilota i cudowne pokonanie przez niego mierci. Po zakoczeniu walk powietrznych japoskie samoloty wracay do bazy w maych eskadrach po trzy lub cztery. Samolot Kapitana wraca jako jeden z pierwszych. Po opuszczeniu samolotu, Kapitan stan na ziemi i przez lornetk patrzy w niebo. W miar jak wracali jego ludzie, liczy ich. By blady, ale mocno sta na nogach. Kiedy wrci ostatni samolot, Kapitan przyj raport i uda si do Dowdztwa. W Dowdztwie zoy raport oficerowi dyurnemu. Po zdaniu raportu nagle upad na ziemi. Oficerowie rzucili si na pomoc, ale Kapitan ju nie y. Po ogldzinach okazao si, e ciao byo zimne, a w piersi znaleziono mierteln ran od pocisku. Ciao czowieka, ktry umar przed chwil, nie moe by zupenie zimne. A jednak ciao

Kapitana byo zimne jak ld. Musia on nie y ju od duszego czasu i to jego duch zoy raport. Ten cudowny fakt zdarzy si dziki wielkiemu poczuciu obowizku, jakie cechowao zmarego Kapitana. Oczywicie dla Amerykanw s to duby smalone, jednak wyksztaceni Japoczycy nie mieli si z tej audycji. Byli pewni, e japoscy suchacze nie uwaali jej za nonsens. Przede wszystkim podkrelili, e w audycji zgodnie z prawd nazwano wyczyn Kapitana "faktem cudownym". Dlaczego nie miaby si on zdarzy? Ducha mona wiczy; widocznie Kapitan by niedocignionym mistrzem dyscypliny wewntrznej. Jeeli wszyscy w Japonii wiedz, e "duch wywiczony moe trwa tysic lat", to dlaczego nie miaby pozostawa przez kilka godzin w ciele kapitana lotnictwa, ktry uczyni z "odpowiedzialnoci" gwn zasad swego ycia? Japoczycy wierz, e techniki dyscypliny mog pomc czowiekowi w lepszym wywiczeniu ducha. Kapitan z tego skorzysta. My, Amerykanie, moglibymy potraktowa te ekscentryczne pogldy Japoczykw jako alibi, ktre biedny nard prbuje sobie znale, albo dostrzec w nich przejaw zdziecinnienia narodu pozbawionego zudze. Jeeli jednak tak postpimy, bdzie nam o wiele trudniej da sobie z nimi rad zarwno podczas wojny, jak i w czasie pokoju. Zasady, ktrymi kieruj si Japoczycy, zostay im wpojone za pomoc pewnych tabu i mechanizmw odrzucenia, wywiczone dziki okrelonym technikom i dyscyplinie. To nie osobliwe dziwactwa. Tylko wtedy, gdy je poznamy, bdziemy mogli poj, co w istocie chc powiedzie Japoczycy, kiedy po klsce przyznaj, e duch to nie wszystko i e obrona za pomoc bambusowego miecza bya mrzonk. Jeszcze waniejsze jest, ebymy potrafili zrozumie wag stwierdzenia, e to i c h duch okaza si za saby. Duch, ktremu przyszo si zmierzy w bitwie i w fabrykach z duchem narodu amerykaskiego. Po klsce Japoczycy przyznaj bowiem, e w czasie wojny "popadli w subiektywizm". Sposb, w jaki Japoczycy wypowiadali si podczas wojny, nie tylko jeli chodzi o konieczno istnienia hierarchii czy przewag ducha nad materi, bardzo wiele wyjania specjalicie w zakresie porwnawczych bada kulturowych. Bez przerwy mwili oni, e bezpieczestwo oraz morale spoeczestwa s jedynie kwesti wczeniejszego ostrzeenia. Niezalenie od tego, o jak katastrof chodzio: czy o bombardowania, na skutek ktrych cierpi cywilna ludno, czy o klsk na Saipanie, czy te o bezskuteczn obron Filipin, taktyka Japoczykw wobec wasnego narodu polegaa na twierdzeniu, e wszystko byo zawczasu wiadome i w zwizku z tym nie ma powodu do obaw. Radio rozwodzio si na ten temat szeroko, wychodzc z oczywistego zaoenia, e Japoczycy informowani o tym, i cigle yj w wiecie znanym i przewidywalnym, bd czuli si pewniej. "W wyniku zajcia Kiska przez Amerykanw Japonia znalaza si w zasigu bombowcw nieprzyjaciela. Bylimy jednak wiadomi takiej ewentualnoci i zaczlimy

odpowiednie przygotowania." "Nieprzyjaciel bez wtpienia podejmie czn ofensyw z ldu, morza i powietrza, ale wzilimy to pod uwag w naszych planach." Jecy wojenni, nawet ci, ktrzy liczyli na szybk klsk Japonii w tej beznadziejnej wojnie, byli przekonani, e bombardowania nie osabi kraju wewntrznie, "poniewa wiedziano o nich z wyprzedzeniem". Kiedy Amerykanie rozpoczli naloty na japoskie miasta, wiceprzewodniczcy Stowarzyszenia Producentw Sprztu Lotniczego powiedzia w radio: "Plany wroga, w kocu zrealizowane, dotkny nas osobicie. Nie mniej my, ludzie zaangaowani w przemyle lotniczym, zawsze spodziewalimy si tego i poczynilimy odpowiednie przygotowania, by stawi czoo sytuacji. Nie ma zatem adnego powodu do obaw." Jedynie wwczas, gdy wszystko zostao przewidziane zawczasu i w peni zaplanowane, Japoczycy mog stwierdzi rzecz niesychanie dla nich istotn, a mianowicie, e wszystko si dzieje, bo sami tego chcieli, e nikt im niczego nie narzuci. "Nie powinnimy sdzi, e biernie oczekiwalimy na atak; to nasze dziaanie pocigno ku nam przeciwnika." "Przybywaj, wrogu, jeeli chcesz. Zamiast: Zdarzyo si w kocu to, co sta si miao, powiemy: Nadeszo to, na co czekalimy, i cieszymy si, e nadeszo". Minister marynarki w swym przemwieniu w parlamencie przytoczy sowa Takamori Saigo, wielkiego wojownika z lat siedemdziesitych XVIII wieku: "S dwa rodzaje sposobnoci: te, na ktre liczymy, i te, ktre sami stwarzamy. W czasie wielkich trudnoci nie wolno stwarzania sobie sposobnoci zaniedba." Kiedy za amerykaskie oddziay szy na Manil, genera Yamashita, jak podao japoskie radio, "stwierdzi z szerokim umiechem, e wrg jest teraz w naszych trzewiach..." "Szybki upadek Manili, ktry nastpi tu po wyldowaniu przeciwnika w zatoce Lingayen, by moliwy jedynie na skutek taktyki generaa Yamashity i zgodny z jego planami. Obecnie dziaania generaa Yamashity postpuj bez przerwy." Innymi sowy, nie ma mowy o adnej klsce. Z kolei Amerykanie poszli w drug stron rwnie daleko. Podjli wojn, poniewa zostali do niej zmuszeni. Zaatakowano nas, wic naleao ostrzec wroga. aden mwca zapewniajcy Amerykanw o bezpieczestwie ich ycia i mienia nie powiedzia, e Pearl Harbor czy Bataan "byy w peni wzite pod uwag w naszych planach". Nasi urzdnicy mwili za to: "Przeciwnik sam si o to prosi. Teraz pokaemy mu, na co nas sta." Amerykanie dopasowuj swoje ycie do wyzwa, jakie bezustannie podsuwa im wiat, i s gotowi podj prb si. Japoczycy natomiast opieraj swoj pewno na tym, e ycie planuje si i okrela z gry; najwiksze zagroenie za pynie ze strony tego, co nieprzewidywalne. Kolejny temat powracajcy przy okazji zachowania si Japoczykw na wojnie take mwi wiele o ich yciu. Bez przerwy odwoywali si do "zwrconych na nich oczu wiata". Musieli w peni zademonstrowa japoskiego ducha. Kiedy Amerykanie wyldowali na Guadalcanal, w japoskich rozkazach

skierowanych wwczas do onierzy bya mowa o tym, e "wiat patrzy prosto na nich" i powinni pokaza, ile s warci. Kiedy w razie storpedowania statku wydany zostanie rozkaz opuszczenia pokadu ostrzegano japoskich marynarzy do szalup ratunkowych naley wsiada z zachowaniem najwyszej godnoci, bo inaczej "cay wiat bdzie si z was mia. Amerykanie bd krci o was filmy, a potem pokazywa je w Nowym Jorku". wiadectwo, jakie dawali o sobie wiatu, miao dla Japoczykw istotne znaczenie. Waga, jak do niego przykadali, wynikaa z podejcia gboko zakorzenionego w japoskiej kulturze. Najwicej pyta budzio zachowanie Japoczykw wobec Jego Cesarskiej Wysokoci. Jak wadz mia cesarz nad swoimi poddanymi? Niektrzy z badaczy amerykaskich podkrelali, e przez siedem stuleci japoskiego feudalizmu cesarz pozostawa ukrytym w cieniu figurantem. Wierno obowizywaa wobec bezporedniego wadcy lokalnego, ktrym by dai-myo, pan feudalny, a po nim wobec szoguna, militarnego zwierzchnika caego kraju. Problemu lojalnoci w stosunku do cesarza waciwie nie brano pod uwag. Przebywa on w zamkniciu, otoczony dworem, ktrego funkcjonowanie i ceremonia podlegay cisym reguom ustalonym przez szoguna. Oddanie hodu cesarzowi poczytywano za zdrad, nawet jeli chodzio o najwikszych panw feudalnych dla zwykych mieszkacw Japonii cesarz waciwie nie istnia. Japoni zrozumie mona jedynie z perspektywy jej historii twierdzili z naciskiem badacze. Jak cesarz, ktrego posta wydobyto z mroku za pamici ludzi jeszcze yjcych, mg sta si prawdziwym punktem odniesienia dla tak konserwatywnego narodu jak Japoczycy? Upr, z jakim japoscy publicyci powtarzali, e cesarz ma dozgonn wadz nad swymi poddanymi, dowodzi saboci ich argumentw mwili amerykascy eksperci. Nie byo wic powodu, by podczas wojny Amerykanie musieli obchodzi si z cesarzem w biaych rkawiczkach. Wszystko wskazywao raczej na to, e powinnimy zaatakowa z ca moc szkodliw ide Fhrera, ktra w Japonii bya wieej daty. To ona leaa w centrum nowoczesnego, nacjonalistycznego shintoizmu, i jeeli tylko podwaylibymy i podali w wtpliwo wito cesarza, caa konstrukcja, na ktrej wspiera si wroga nam Japonia, obrciaby si w ruin. Wielu inteligentnych Amerykanw, ktrzy znali Japoni, ogldali sprawozdania z frontu oraz korzystali z japoskich rde informacji, byo przeciwnego zdania. Ci, ktrzy mieszkali w Japonii, wiedzieli dobrze, e nic nie mogo tak dotkn Japoczykw i podnie ich morale jak lekcewaenie cesarza lub atak na jego osob. Nie wierzyli, e Japoczycy w naszych atakach na cesarza dostrzeg atak na militaryzm. Widzieli przecie, jakim szacunkiem cieszy si cesarz po pierwszej wojnie wiatowej, kiedy to de-moku-ra-si stao si najwaniejszym hasem, a zaufanie do militaryzmu spado do tego stopnia, e wojskowi przed wyjciem na ulice Tokio przezornie

przebierali si w cywilne ubrania. Szacunku, jakim Japoczycy darzyli swojego cesarskiego przywdc nalegali nie mona porwnywa z czci w stylu Heil Hitler!, ktra bya wskanikiem powodzenia partii nazistowskiej i wizaa si z caym zem, jakie nis program faszystw. Zdecydowanie potwierdziy to zeznania japoskich jecw wojennych. W odrnieniu od onierzy armii zachodnich, Japoczykw nie szkolono na wypadek dostania si do niewoli i nie udzielano instrukcji odnonie do tego, co wolno im byo powiedzie, a o czym powinni bezwzgldnie milcze. W zwizku z tym jecy niezalenie od tematu odpowiadali w sposb zaskakujco niezorganizowany. Ten brak w szkoleniu ideologicznym wynika oczywicie z japoskiej strategii, ktra nie braa pod uwag moliwoci poddania si. Problem rozwizano dopiero pod sam koniec wojny, i to jedynie w okrelonych jednostkach lub oddziaach. Warto powici uwag zeznaniom jecw, bo dostarczaj one przekrojowych danych na temat pogldw w wojsku japoskim. Jecy ci nie naleeli do oddziaw o niskim morale, ktre podday si, przez co mona by uzna ich postpowanie i pogldy za nietypowe. Niemal wszyscy z powodu odniesionych ran i utraty przytomnoci nie mogli stawia oporu, kiedy brano ich do niewoli. Ci spord jecw, ktrzy byli rozgoryczeni i przegrani, obwiniali o swj militaryzm cesarza, uwaajc, e "wykonywali jego wol", "speniali jego zamysy", "umierali na rozkaz cesarza"; "cesarz poprowadzi lud na wojn i posuszestwo byo moim obowizkiem". Jednak take ci, ktrzy potpiali obecn wojn i japoskie plany przyszych podbojw, przypisywali swoje pokojowe przekonania cesarzowi. Cesarz by wszystkim dla wszystkich. Japoczycy zmczeni wojn mwili o "Jego Wysokoci Miujcej Pokj" i upierali si, e cesarz by zawsze liberalny i przeciwny wojnie", e "zosta oszukany przez Tojo". "Podczas wypadkw w Mandurii pokaza, e jest przeciwko wojskowym." "Wojna zacza si bez wiedzy cesarza i bez jego pozwolenia. Wojna nie jest po myli cesarza nie pozwoliby on wcign w ni ludu. Cesarz nie wie, jak le traktowani s jego onietze." Wypowiedzi te nie przypominaj zezna jecw niemieckich, ktrzy, niezalenie od narzeka, e naczelne dowdztwo i generaowie zdradzili Hitlera, w nim wanie widzieli gwnego sprawc wojny i autora przygotowa do niej. Japoski jeniec wojenny jasno twierdzi, e szacunek dla domu cesarskiego nie mia nic wsplnego militaryzmem i agresywn polityk wojenn. Niemniej osoba cesarza pozostawaa dla japoskich jecw wojennych nierozerwalnie zwizana z Japoni. "Japonia bez cesarza nie jest Japoni." "Nie mona sobie wyobrazi Japonii bez cesarza." "Cesarz japoski jest symbolem ludu japoskiego i sercem jego religii. Jest witoci religijn." Nawet w wypadku klski nie jego naleao wini. "Ludzie uwaaj, e cesarz nie ponosi odpowiedzialnoci za wojn." "W razie klski win ponosi rzd i dowdcy wojskowi, nie cesarz." "Nawet jeli Japonia przegra wojn, cesarza

bdzie nadal szanowa dziesiciu na dziesiciu Japoczykw." Jednomylne stawianie osoby cesarza poza zasigiem wszelkiej krytyki wydawao si Amerykanom, zwykym wszystkich bez wyjtku poddawa sceptycznej ocenie i krytycznym sdom, faszywe. Nie byo jednak wtpliwoci, e tak brzmi gos Japonii, nawet po klsce. Dlatego te najbardziej dowiadczeni w przesuchiwaniu japoskich jecw uznali, e dodawanie do kadego protokou notatki: "Odmawia wszelkich wypowiedzi skierowanych przeciwko cesarzowi", jest niepotrzebne. Odmawiali bowiem wszyscy jecy wojenni, nawet ci, ktrzy zdecydowali si na wspprac z aliantami i wystpowali w naszych rodkach przekazu w programach skierowanych do japoskiej armii. Tylko trzech spord przesuchiwanych jecw jaoskich mona uzna za umiarkowanie antycesarskich, a tylko jeden posun si do stwierdzenia, e "bdem byoby pozostawienie cesarza na tronie". Inny powiedzia, e cesarz to "osoba o ograniczonym umyle, ktra jest jedynie marionetk". Trzeci natomiast pozwoli sobie na sugesti, e cesarz mgby abdykowa na rzecz swego syna, oraz na przypuszczenie, e jeeli w Japonii doszoby do obalenia monarchii, mode kobiety liczyyby na uzyskanie wolnoci, ktrej zazdrociy Amerykankom. Kiedy wic japoscy dowdcy rozdawali oddziaom papierosy "od cesarza" albo w dniu jego urodzin ustawiali wojsko twarz ku wschodowi i nakazywali trzykrotny ukon z okrzykiem banzai, wykorzystywali wanie t podzielan jednomylnie cze. Opierali si na niej take wwczas, gdy "pomimo e jednostka bya pod obstrzaem we dnie i w nocy", wraz z caym wojskiem rano i wieczorem intonowali "wite sowa", ktre sam cesarz kierowa do si zbrojnych w swym Ordziu do onierzy i marynarzy, a "ich dwik rozbrzmiewa echem wrd lasu". Militaryci na wszystkie moliwe sposoby nawoywali do lojalnoci wobec cesarza. Zwracali si do swych onierzy, by "spenili yczenie Jego Cesarskiej Wysokoci", "rozwiali niepokj swego cesarza", "okazali szacunek za jego askawo", "ginli za cesarza". Posuszestwo wobec woli cesarza mogo mie jednak dwojaki skutek. Jak twierdzio wielu jecw, Japoczycy "nie zawahaj si i bd walczy nawet bambusowymi kijami, jeeli cesarz wyda taki rozkaz. Niemniej, take na rozkaz cesarza, natychmiast zaprzestan walki." "Japonia jutro odoy bro, jeeli cesarz wyda rozkaz." "Nawet Armia Kwantuska w Mandurii najbardziej zagorzaa i szowinistyczna rzuciaby bro"; "jedynie jego sowo moe sprawi, e Japoczycy pogodz si z klsk i zdecyduj si y dla odbudowy kraju". Bezwarunkowa i nieograniczona wierno cesarzowi rzucaa si w oczy zwaszcza wobec krytyki wszystkich pozostaych osobistoci i ugrupowa. Zarwno japoskie gazety oraz czasopisma, jak i zeznania jecw obfitoway w krytyczne wypowiedzi dotyczce rzdu i dowdcw wojskowych. Jecy wojenni bez oporw ujawniali swoich przeoonych, zwaszcza jeeli nie dzielili

oni z onierzami niebezpieczestw i niewygd. Krytykowali przede wszystkim tych, ktrzy w czasie walki ewakuowali si samolotem, pozostawiajc swoje oddziay na polu bitwy. Zwykle chwalili jednych oficerw, a innych potpiali i nie wydawao si, by nie potrafili odrnia za od dobra w tym, co japoskie. Nawet miejscowe gazety i czasopisma wydawane w Japonii krytykoway "rzd". Domagay si sprawniejszego kierowania pastwem i lepszej koordynacji dziaa oraz zauwaay, e nie otrzymuj od rzdu potrzebnych rodkw. Zarzucano mu nawet ograniczenie wolnoci sowa. Dobrym przykadem moe by sprawozdanie z posiedzenia redaktorw, byych czonkw parlamentu i kierownictwa japoskiej partii totalitarnej, Stowarzyszenia Pomocy Rzdom Cesarskim, opublikowane w jednej z tokijskich gazet w lipcu 1944 roku. Ktry z mwcw powiedzia: Sdz, e nard japoski mona obudzi na wiele sposobw, ale najwaniejszym z nich jest zapewnienie wolnoci sowa. W cigu tych kilku lat ludzie nie mogli wyraa otwarcie myli. Obawiali si, e jeli bd mwi pewne rzeczy, zostan potpieni. Zwtpili wic i prbowali ata pkajce pokrycie, co oniemielao jeszcze opini publiczn. W ten sposb nigdy nie uda nam si wykorzysta caego potencjau narodu. Inny mwca rozwin ten sam temat: Niemal co wieczr organizowaem spotkania w okrgach wyborczych i pytaem ludzi o wiele rzeczy; wszyscy jednak bali si mwi. Odebrano im wolno sowa. Takimi metodami z pewnoci nie pobudzi si ich do walki. Tak zwane Specjalne Prawo Karne Stanu Wojny oraz Ustawa o Bezpieczestwie Narodowym do tego stopnia krpuj swobod, e ludzie stali si bojaliwi jak za czasw feudalizmu. Std potencja narodu, ktry mona by wykorzysta do walki, pozostaje upiony. Zatem nawet w czasie wojny Japoczycy krytykowali rzd, dowdztwo si zbrojnych oraz swoich bezporednich zwierzchnikw. Nie przyjmuj wic bezwarunkowo caej hierarchii i podaj jej zalety w wtpliwo. Wyjtek stanowi cesarz. Jak mogo do tego doj, skoro jego panowanie jest tak wieej daty? Jaki kaprys japoskiej natury umoliwi mu osignicie pozycji osoby otoczonej najwysz czci? Czy mieli racj japoscy jecy twierdzc, e tak jak na rozkaz cesarza ludzie walczyliby na mier i ycie "bambusowymi kijami", podobnie pogodziliby si bez walki z klsk i okupacj, jeli takie by byo jego polecenie? Czy ten nonsens mia wywie nas w pole, czy te okaza si prawd? Wszystkie podstawowe pytania dotyczce zachowa zwizanych z wojn, od antymaterialistycznego nastawienia po stosunek do cesarza, odnosiy si zarwno do Japoczykw pozostajcych w kraju, jak i do tych, ktrzy walczyli na froncie. Byy jednak postawy i zachowania bezporednio czce si z

japosk armi. Jedno z nich ma zwizek z wysokim zuyciem sprztu i ludzi w japoskich siach zbrojnych. Radio japoskie ukazao ten kontrast zachowa amerykaskich i japoskich onierzy podczas penej niedowierzania relacji z odznaczenia admiraa Johna S. McCaina, dowdcy operacji przeprowadzonej nieopodal Formozy. Oficjalnie komandor John S. McCain nie zosta odznaczony za to, e zmusi Japoczykw do ucieczki, cho nie wiadomo, dlaczego zmieniono wersj podawan w komunikacie Nimitza. (...) A wic powodem odznaczenia admiraa McCaina bya skuteczna akcja ratunkowa dwch uszkodzonych okrtw amerykaskich oraz ich bezpieczne odholowanie do bazy. Informacja ta jest tym waniejsza, e prawdziwa... Nie chodzi o to, czy admira McCain naprawd uratowa dwa okrty. Chcemy zwrci pastwa uwag na niesychany fakt, e Stany Zjednoczone przyznaj ordery za ratowanie uszkodzonych okrtw. Amerykanie zwykli przejmowa si kad akcj ratunkow, pieszy z pomoc wszystkim, ktrzy s przyparci do muru. Odwany czyn jest tym bardziej bohaterski, jeeli ratuje si "poszkodowanego". Wedug Japoczykw odwaga polega na odrzuceniu takiego ratunku. Nawet systemy ratunkowe montowane w naszych B-29 i myliwcach okrelone zostay mianem tchrzostwa. Prasa i radio bez przerwy wracay do tego tematu. Cnota bohaterstwa wymaga pogodzenia si z ryzykiem mierci; zabezpieczenia s godne pogardy. Postawa ta znalaza take swj wyraz, gdy chodzio o rannych lub chorych na malari. onierzy takich traktowano jak "sprzt uszkodzony" i pomoc medyczna bya w najwyszym stopniu niewystarczajca, nawet przyjwszy, e straty ponoszone przez wojsko mieszcz si w granicach rozsdku. W miar upywu czasu wszelkie dostawy byy coraz bardziej utrudnione, co jeszcze pogarszao sytuacj, i tak z z braku opieki medycznej. Nie byo to jednak wszystko. Swj udzia miaa take japoska pogarda materializmu. onierzy uczono, e sama mier jest zwycistwem ducha, i opieka nad chorymi, tak jak my j rozumiemy, stanowia przeszkod na drodze do bohaterstwa podobnie jak systemy ratunkowe w naszych bombowcach; w yciu cywilnym Japoczycy rwnie nie polegaj na lekarzach i chirurgach w takim stopniu jak Amerykanie. Dziaania dobroczynne na rzecz poszkodowanych s w Ameryce miar dobrobytu, nawet w czasach pokoju, na co czsto zwracaj uwag Europejczycy odwiedzajcy Stany Zjednoczone. Jest to jednak zupenie obce Japoczykom. Przez cay czas trwania wojny w armii japoskiej nie byo jednostek sanitarnoratowniczych, ktre znosiyby rannych z pola walki i udzielay pierwszej pomocy. Nie byo take punktw opieki medycznej ani na linii frontu, ani na tyach; nie byo oddalonych od frontu szpitali. Nie dbano o dostawy materiaw sanitarnych i medycznych, a w nagych wypadkach chorych po prostu zabijano. Zwaszcza na Nowej Gwinei i Filipinach Japoczycy czsto

musieli wycofywa si z pozycji, na ktrych znajdoway si lazarety. Procedura nie przewidywaa ewakuacji chorych i rannych, kiedy to jeszcze byo moliwe. Przystpowano do dziaania, dopiero gdy dochodzio do "planowego odwrotu" batalionu lub nieprzyjacielskiej okupacji. Wwczas dyurny oficer suby medycznej czsto zabija pacjentw, zanim opuci szpital, lub zabijali si oni sami, uywajc rcznych granatw. Japoczycy postpowali z wasnymi rodakami podobnie jak z uszkodzonym sprztem i na tych samych zasadach traktowali amerykaskich jecw wojennych. Wedug naszych norm popeniali okruciestwa na swoich onierzach oraz na jecach. Byy dowdca suby medycznej na Filipinach, pukownik Harold W. Glattly, po trzech latach niewoli na Formozie powiedzia: Jecy amerykascy mieli lepsz opiek medyczn ni japoscy onierze. Oficerowie suby medycznej wojsk sprzymierzonych mogli w obozach jenieckich zapewni onierzom opiek, podczas gdy Japoczycy nie mieli adnych lekarzy. Personel medyczny, jakim dysponowali na potrzeby wasnych onierzy, ogranicza si do kaprala, a pniej sieranta. Oficera japoskiej suby medycznej zdarzao mu si widzie raz czy dwa razy w roku. Strategia niepoddawania si za wszelka cen stanowia najbardziej kracowy przejaw japoskiej "teorii zuywania si sprztu i ludzi". Kada armia zachodnia, ktra daa z siebie wszystko, a mimo to znalaza si w sytuacji bez wyjcia, poddaje si wrogom. onierze nie uznaj tego za utrat honoru, a na mocy porozumie midzynarodowych ich nazwiska przekazuje si do kraju pochodzenia i zawiadamia rodziny, e s oni przy yciu. Poddanie si nie przynosi im haby ani jako onierzom, ani jako obywatelom, nie jest te powodem do wstydu w rodzinie. Japoczycy jednak widz t sytuacj inaczej. Honor jest nierozerwalnie zwizany z walk na mier i ycie. W sytuacji bez wyjcia onierz japoski powinien si zabi, sam uywajc ostatniego granatu, albo ruszy bez broni na przeciwnika w masowym samobjczym ataku. Podda mu si nie wolno. Nawet jeeli zosta wzity do niewoli ranny i nieprzytomny, "nie moe ju wicej w Japonii podnie gowy"; okry si hab, "umar" dla swego poprzedniego ycia. Oczywicie wydawano rozkazy tej treci, ale specjalna indoktrynacja ze strony oficjalnych czynnikw wyranie nie bya na froncie potrzebna. Armia do tego stopnia przestrzegaa zasad, e podczas kampanii w pnocnej Birmie byo 142 wzitych do niewoli i 17166 zabitych, co daje stosunek 1:120. Niemal wszyscy jecy zostali wzici do niewoli ranni lub nieprzytomni; jedynie bardzo nieliczni poddawali si pojedynczo lub w grupkach po dwch-trzech onierzy. Dla wojskowych w krajach Zachodu wydaje si niemal oczywiste, e armia po stracie jednej czwartej do jednej trzeciej swoich si przerwie walk; stosunek jecw do zabitych wynosi okoo 4:1. Kiedy jednak w Hollandii po

raz pierwszy poddaa si znaczna liczba japoskich onierzy, proporcje wynosiy 1:5 i by to ogromny postp wobec 1:120 w pnocnej Birmie. Dla Japoczykw wic wzici do niewoli Amerykanie zhabili si ju przez sam fakt poddania si. Byli oni "sprztem zuytym", nawet jeeli odniesione rany, malaria czy dyzenteria nie wyczyy ich z kategorii "ludzi kompletnych". Amerykanie czsto opowiadaj, jak niebezpieczn rzecz w japoskiej niewoli okazywa si miech, ktry wyjtkowo ku stranikw w uszy. Japoczykom trudno byo pogodzi si z faktem, e Amerykanie, ktrzy w ich oczach okryli si hab, nie zdaj sobie z tego sprawy. Wiele rozkazw wydawanych przez japoskich oficerw, ktrym musieli si podporzdkowa jecy amerykascy, obowizywao take ich stranikw. Forsowne marsze i przeprawy na przepenionych okrtach stanowiy codzienno. Amerykanie opowiadaj te, jak rygorystycznie wartownicy wymagali od jecw, by ukrywali oni to, e nie przestrzegaj zasad; oficjalne omijanie regu uchodzio za wielk zbrodni. W obozach, gdzie jecy pracowali w cigu dnia przy budowie drg czy instalacji, obowizywaa zasada, e podczas powrotu nie wolno im wnosi na teren obozu adnego jedzenia czasem jednak pozostawaa ona jedynie na pimie, pod warunkiem, e owoce i warzywa byy schowane. Jeeli byo je wida, stanowiy jawn obelg oznaczajc lekcewaenie wadzy stranika. Otwarte sprzeciwianie si wadzy byo surowo karane, nawet jeli chodzio o zwyk pyskwk. Japoskie zasady bardzo surowo traktuj aroganckie odpowiadanie przeoonym, nawet w cywilu, a przepisy wojskowe ciko je karz. Oczywicie, rozrnienie midzy czystym okruciestwem bez powodu a czynami wynikajcymi z kulturowych przyzwyczaje nie usprawiedliwia brutalnego traktowania jecw w obozach. Poza tym, zwaszcza we wczeniejszej fazie konfliktu, wstydowi z powodu dostania si do niewoli towarzyszyo rozpowszechnione wrd Japoczykw przekonanie, e wrg torturuje i zabija wszystkich jecw. Pogoska o czogach rozjedajcych jecw wzitych na Guadalcanal rozesza si niemal wszdzie. Take nasze wojsko traktowao podejrzliwie Japoczykw, ktrzy sami chcieli si podda, i czsto dla bezpieczestwa zabijano ich. Podejrzenia te byy zreszt usprawiedliwione. Japoczyk, ktry spodziewa si mg ju tylko mierci, by dumny, jeeli udao mu si zabra ze sob wroga na tamten wiat, a mg to zrobi nawet w niewoli. Jeden z onierzy powiedzia, e jeli jest si przeznaczonym, by "spon na otarzu zwycistwa, byoby hab umrze, nie dokonawszy adnego bohaterskiego czynu". Wzmogo to czujno naszej armii, a zarazem zmniejszyo liczb jecw. Wstyd przed dostaniem si do niewoli by gboko zakorzeniony w wiadomoci Japoczykw. Za rzecz naturaln uznawali oni zachowania pozostajce w sprzecznoci z przyjtymi przez nas zasadami prowadzenia wojny, podczas gdy nasze reguy byy dla nich zupenie obce. Z pen niedowierzania pogard wyraali si o amerykaskich jecach, ktrzy p r o s i

l i o przekazanie ich nazwisk wadzom w Stanach, eby zawiadomi rodziny, i s przy yciu. Japoscy szeregowcy byli zupenie nieprzygotowani na to, e amerykaskie oddziay na pwyspie Bataan si poddadz, i oczekiwali walki w japoskim stylu. Nie mogli zupenie pogodzi si z faktem, e Amerykanie nie wstydz si i do niewoli. Rnica w zachowaniu onierzy zachodnich i japoskich znalaza swj najbardziej poruszajcy wyraz we wsppracy tych ostatnich z siami aliantw. Zabrako regu, ktre jecy japoscy mogliby zastosowa do nowej sytuacji: zostali pozbawieni czci i przestali istnie jako Japoczycy. Dopiero w ostatnich miesicach walk troch wiksza garstka zacza myle o powrocie do ojczyzny bez wzgldu na wynik wojny. Niektrzy prosili, by ich zabi, "ale jeeli wasze zwyczaje nie pozwalaj na to, bd wzorowym jecem". I byli jecami bardziej ni wzorowymi. Starzy weterani wojenni i zajadli nacjonalici wskazywali rozmieszczenie skadw amunicji, dokadnie okrelali pozycje japoskich oddziaw, pisali pro-amerykaskie teksty propagandowe i wsiadali na pokady naszych bombowcw, by naprowadza pilotw na cele wojskowe. Tak, jakby zaczli od nowej stronicy. To, co na niej napisano, byo zupenie sprzeczne z tym, co zostao zapisane stron wczeniej; oni jednak recytowali wersy rwnie sumiennie i wiernie. Oczywicie opis ten nie obejmuje wszystkich jecw wojennych. Niektrzy pozostawali nieprzejednani. Dodatkowo zawsze musiay pojawi si pewne sprzyjajce okolicznoci, ktre umoliwiay okrelony sposb postpowania. Dowdcy wojskowi, ze zrozumiaych wzgldw nieufni, nie brali japoskiej pomocy za dobr monet. Byy wic obozy, w ktrych nie podejmowano adnych prb skorzystania z usug jecw. Jednak w tych obozach, gdzie je podjto, Amerykanie pozbyli si pocztkowej podejrzliwoci i coraz bardziej zaczli polega na dobrej wierze japoskich jecw. Nie spodziewali si z ich strony cakowitej zmiany frontu. Nie zgadzao si to z naszymi zasadami. Japoczycy jednak zachowywali si tak, jakby przegrawszy po przyjciu jednej linii postpowania, w sposb zupenie naturalny obrali inn. Czy moglimy liczy, e postpi podobnie po zakoczeniu wojny, czy te byo to specyficzne zachowanie wzitych do niewoli onierzy? Zachowanie to, podobnie jak inne osobliwoci Japoczykw, ktre w czasie wojny rzucay nam si w oczy, sprowokowao nas do postawienia oglniejszych pyta o sposb ycia, do jakiego Japoczycy przywykli, o to, jak dziaaj japoskie instytucje oraz jakie nawyki mylenia i dziaania wyrabia u ludzi japoska kultura.

Rozdzia 3. ZAJ WACIWE MIEJSCE

Kad prb zrozumienia Japoczykw zacz naley od wyjanienia, co znaczy dla nich "zaj waciwe miejsce". Zaufanie, jakie pokadaj w

hierarchii i porzdku, oraz nasza wiara w wolno i rwno to dwa przeciwstawne bieguny. Trudno nam wic odda sprawiedliwo hierarchii i uzna j za potencjalny mechanizm spoeczny. Przewiadczenie o jej wartoci jest podstaw japoskiego pojmowania stosunku czowieka do drugiego czowieka oraz czowieka do pastwa i jedynie opisanie niektrych instytucji spoecznych: rodziny, pastwa, przejaww ycia religijnego i gospodarczego umoliwi nam zrozumienie wiatopogldu Japoczykw. Japoczycy postrzegaj zagadnienia stosunkw midzynarodowych z perspektywy specyficznie rozumianej hierarchii; w podobnym wietle widz take problemy polityki wewntrznej. W cigu ostatniej dekady zwykli wyobraa sobie, e docieraj do wierzchoka piramidy, a obecnie, poniewa uznaj, e pozycja ta przypada narodom Zachodu, ich poczucie hierarchii ley u podoa pogodzenia si z aktualnym stanem rzeczy. Dokumenty midzynarodowe stale podkrelaj wag, jak Japoczycy przywizuj do hierarchii. Preambua do Paktu Trzech, ktry Japonia podpisaa w roku 1940, gosi: "Rzdy Japonii, Niemiec i Woch uznaj, e warunkiem, ktrego spenienie poprzedza musi trway pokj, jest zapewnienie kademu narodowi na wiecie waciwego miejsca..." A nota cesarska z okazji podpisania paktu ponownie powtarza to samo: Jest doniosym nakazem Naszych Cesarskich Przodkw, pozostawionym nam w testamencie i dzie i noc obecnym w naszym sercu, by nasza niezmierzona sprawiedliwo obja ca ziemi i by cay wiat sta si jednym domem. Stoi on obecnie wobec ogromnego kryzysu i wydaje si, e wojna i konflikt bd si zaostrza bez koca, a ludzko cierpie bdzie katastrofy na niewyobraaln skal. ywimy gorc nadziej, e niepokoje przemin i pokj zostanie odbudowany jak najszybciej (...) Jestemy zatem gboko zadowoleni, e niniejszy pakt zosta zawarty przez Trzy Potgi. Umoliwienie kademu narodowi, by odnalaz waciwe miejsce, i kadej jednostce, by ya w bezpieczestwie i pokoju, jest zadaniem wspaniaym i wielkim. Nie ma ono odpowiednika w historii. Ale cel ten jest jeszcze bardzo odlegy... Dokadnie w dniu ataku na Pearl Harbor japoscy wysannicy wrczyli sekretarzowi stanu Cordellowi Hullowi pismo jasno okrelajce stanowisko w tej sprawie. Jest to niezmienna polityka rzdu japoskiego (...) by umoliwi kademu narodowi znalezienie waciwego miejsca w wiecie (...) Rzd japoski nie moe tolerowa dalej obecnej sytuacji, gdy godzi ona wprost w podstawy japoskiej polityki, zmierzajcej do umoliwienia kademu narodowi zajcia waciwej pozycji w wiecie. Japoskie memorandum byo odpowiedzi na wczeniejsze o kilka dni pismo

sekretarza Hulla, w ktrym powoywa si on na zasady tak podstawowe i oglnie respektowane w Stanach Zjednoczonych, jak hierarchia w Japonii. Sekretarz Hull wyliczy ich cztery: nienaruszalno suwerennoci i caoci terytorium; nieingerencja w wewntrzne sprawy innych pastw; zaufanie do midzynarodowej wsppracy i pojednania; zasada rwnoci. S to gwne zaoenia, na ktrych opiera si amerykaska wiara w rwne i nienaruszalne prawa; zasady, o ktrych jestemy przekonani, e tak samo powinny by podstaw ycia codziennego, jak stosunkw midzynarodowych. Rwno jest najbardziej wzniosym fundamentem amerykaskich nadziei na lepszy wiat. Znaczy dla nas wolno od tyranii, ingerencji w nasze sprawy i niepodanych nakazw. Oznacza rwno wobec prawa oraz prawo do yciowego awansu. Jest podstaw praw czowieka w wiecie, ktry znamy. Uwaamy rwno za cnot, nawet jeli j amiemy; ze susznym oburzeniem za zwalczamy hierarchi. Byo tak, odkd istnieje pastwo amerykaskie. Jefferson zapisa rwno w Deklaracji Niepodlegoci i na niej te opieraj si Uprawnienia Obywatelskie wpisane do Konstytucji. Te formalne zapisy w dokumentach pastwowych nowego kraju byy istotne wanie dlatego, e stanowiy odzwierciedlenie sposobu ycia ksztatowanego przez codzienn egzystencj mczyzn i kobiet na tym kontynencie, sposobu ycia, ktry Europejczykom wydawa si dziwny i obcy. Jednym z waniejszych rde dotyczcych sytuacji midzynarodowej jest ksika Alexisa de Tocqueville powicona problemowi rwnoci; mody Francuz napisa j po podry do Stanw Zjednoczonych na pocztku lat trzydziestych XIX wieku. Inteligentny i wraliwy obserwator, umia dostrzec wiele dobrego w obcym wiecie, jakim bya dla niego Ameryka. By to rzeczywicie obcy wiat. Mody de Tocqueville wychowa si we francuskich krgach arystokratycznych, ktre za pamici ludzi cigle jeszcze czynnych i wpywowych najpierw przeyy wstrzs i szok Rewolucji Francuskiej, a potem wprowadzenie przez Napoleona nowego, radykalnego ustawodawstwa. Tocqueville by wielkoduszny w swym uznaniu dla dziwnego, nowego porzdku rzeczywistoci w Ameryce; patrzy jednak na ni oczyma francuskiego arystokraty i jego ksika bya dla Starego wiata opowieci o rzeczach, ktre dopiero miay nadej. Sdzi, e Stany Zjednoczone byy wysunit placwk postpu, ktry, cho nieco inaczej, dokona si take w Europie. Szeroko rozpisywa si wic o tym nowym wiecie, w ktrym ludzie naprawd uwaali si za rwnych. Ich wzajemne stosunki opieray si na nowych, prostych podstawach. Rozmawiali ze sob jak czowiek z czowiekiem i nie dbali o drobne grzecznoci etykiety opartej na hierarchii spoecznej, nie wymagali ich i nie wiadczyli innym. Lubili mwi, e nikomu nie s nic winni. Nie byo tam rodw rozumianych tak, jak pojmowaa je stara arystokracja czy Rzymianie, ani hierarchii obowizujcej w spoeczestwie Starego wiata.

Amerykanie w nic nie wierzyli tak jak w rwno. Nawet wolno w praktyce czsto im si wymykaa, ale yli w rwnoci. Spojrzenie na naszych przodkw oczyma tego cudzoziemca opisujcego amerykaski sposb ycia ponad wiek temu dodaje nam otuchy. Wiele si w naszym kraju zmienio, ale pryncypia pozostay te same. Czytajc Tocquevillea, zdajemy sobie spraw, e Ameryka w roku 1830 bya ju t Ameryk, ktr znamy. Byli i cigle s zwolennicy bardziej arystokratycznych porzdkw, jak Alexander Hamilton za czasw Jeffersona, ale nawet ci Hamiltonowie przyznaj, e sposobu ycia w tym kraju nie mona uzna za arystokratyczny. Kiedy wic tu przed atakiem na Pearl Harbor przedstawialimy Japoczykom moralne zaoenia polityki Stanw Zjednoczonych na Pacyfiku, odwoywalimy si do zasad, w ktre gboko wierzymy. Bylimy przekonani, e kady krok we wskazanym przez nas kierunku przyczynia si do poprawy cigle niedoskonaego wiata. Podobnie Japoczycy, kiedy deklarowali wiar we "waciwe miejsce", odwoywali si do yciowej zasady, ktr zaszczepio w nich dowiadczenie spoeczne. Nierwno przez wieki bya regu organizujc ich ycie, zwaszcza w sytuacjach, w ktrych jest ona najbardziej przewidywalna i spoecznie aprobowana. Zachowania wynikajce z podporzdkowania si hierarchii s dla nich naturalne jak oddychanie. Nie jest to jednak zwyky zachodni autorytaryzm. Zarwno ci, ktrzy sprawuj kontrol, jak ci, ktrzy jej podlegaj, dziaaj w zgodzie z tradycj, zupenie rn od naszej. Obecnie, gdy Japoczycy uznali wysok pozycj wadzy amerykaskiej w swoim kraju, jeszcze janiej powinnimy zda sobie spraw z ich pogldw. Jedynie wwczas bdziemy mogli wyobrazi sobie ich prawdopodobne zachowanie w aktualnej sytuacji. Przy caej, zupenie niedawnej, akceptacji kultury Zachodu, Japonia pozostaje cigle spoeczestwem arystokratycznym. Kade pozdrowienie, kady kontakt midzy ludmi musi wskazywa na rodzaj i stopie spoecznego dystansu, jaki ich dzieli. Aby powiedzie "jedz" czy "usid", uywa si rnych sw, w zalenoci od tego, czy zwracamy si do kogo poufale, czy te rozmawiamy z osob stojcw hierarchii niej lub wyej od nas. W kadej z tych sytuacji "ty" wyraa si za pomoc innego wyrazu, a czasowniki maj inny temat. Japoczycy posuguj si wic, podobnie jak wiele ludw Pacyfiku, tak zwanym "jzykiem szacunku", ktremu towarzysz odpowiednie ukony gow lub caym ciaem. Zachowanie to okrelaj szczegowe zasady i reguy. Nie wystarczy wiedzie, komu naley si kania, ale trzeba jeszcze wiedzie, jak i ile razy. Pokon, ktry jest odpowiedni wobec jednego gocia, moe by uznany za obelg przez drugiego, zajmujcego nieco inn pozycj wzgldem tego, kto si kania. Rne s rodzaje pokonw: od klkania z padaniem na twarz z czoem dotykajcym doni pasko lecych na pododze do zwykego pochylenia gowy i ramion. Czowiek musi si nauczy, i to

wczenie, oddawania szacunku w sposb odpowiedni do kadej sytuacji. Waciwe zachowanie uwzgldnia powinno nie tylko rnice klasowe, cho s one wane. Liczy si take pe, wiek, powizania rodzinne oraz dotychczasowe stosunki. Te same osoby okazuj sobie nawzajem rny stopie uszanowania zalenie od okolicznoci: czowiek po cywilnemu moe by w poufaych stosunkach z innym cywilem i w ogle nie wymienia z nim pokonw, jednak kiedy woy on mundur, ubrany po cywilnemu przyjaciel musi mu si ukoni. Przestrzeganie zasad hierarchii jest sztuk wymagajc zgrania ze sob niezliczonych elementw, ktre w konkretnej sytuacji mog si wyklucza lub potgowa. Oczywicie s osoby, ktre kontaktuj si ze sob z mniejsz doz ceremonii. W Stanach Zjednoczonych to ci, ktrzy nale do krgu najbliszej rodziny. Po powrocie do domu w rodzinnych pieleszach zrzucamy z siebie wszystkie wizy etykiety. W Japonii natomiast to wanie rodzinny dom jest miejscem, w ktrym czowiek uczy si zasad szacunku i starannie ich przestrzega. Kiedy matka nosi jeszcze niemowl przywizane na plecach, rk pochyla jego gwk, a dwu-, trzylatek pobiera pierwsze lekcje szacunku, przestrzegajc odpowiednich form grzecznoci wobec ojca czy starszego brata. ona kania si mowi, dzieci ojcu, modsi bracia starszym, siostra kania si wszystkim swoim braciom niezalenie od wieku. I nie s to puste gesty. Oznaczaj, e ten, kto si kania, uznaje prawo drugiej osoby do decydowania w sprawach, ktre by moe wolaby ustala sam; ten za, kto pokon odbiera, zgadza si ze swej strony na pewne obowizki wynikajce z jego pozycji. Hierarchia oparta na pci, wieku oraz zasadzie pierwordztwa stanowi cz ycia rodzinnego. Mio synowska jest prawem moralnym wsplnym dla Japonii i Chin. Jego chisk wersj Japonia przyja wczenie, w VI i VII wieku n.e., razem z buddyzmem, etyk konfucjask i zdobyczami chiskiej kultury. Jednak w sposb nieunikniony mio synowska musiaa w Japonii zmieni swj charakter, dopasowujc si do odmiennej struktury rodzinnej. W Chinach do dzi rodzinna lojalno rozciga si na cay klan. Moe liczy on dziesitki tysicy ludzi. Klan rodzinny ma nad nimi wadz, a oni go popieraj. Sytuacja zmienia si w rnych regionach tego ogromnego kraju, ale na wikszoci obszarw Chin mieszkacy jednej osady nale do tego samego klanu. Na 450 000 000 Chiczykw istnieje tylko 470 nazwisk, a wszyscy noszcy to samo nazwisko uwaaj si do pewnego stopnia za klanowych wspbraci. Ludzie zamieszkujcy dany obszar nalee mog wycznie do jednego klanu, a oprcz tego uznawa za klanowych wspziomkw rodziny mieszkajce w odlegych miastach. Na gsto zaludnionych terenach Kuangtungu wszyscy czonkowie klanu utrzymuj wsplnie rodowe sanktuaria, gdzie spotykaj si w okrelone dni, oddajc cze tysicowi tabliczek z imionami zmarych pochodzcych od wsplnego przodka. Kady klan posiada na wasno

ziemi, witynie i dobra materialne; dysponuje te funduszami, z ktrych oy na wyksztacenie kadego obiecujcego syna rodu. ledzi losy swych yjcych w rozproszeniu czonkw i wydaje starannie opracowane genealogie, aktualizowane mniej wicej raz na dziesi lat, ktre zawieraj imiona osb uprawnionych do korzystania z klanowych przywilejw. Klan ma swoje odziedziczone po przodkach prawa, ktre mog nawet zabrania wydawania pastwu przestpcw nalecych do rodu, jeeli pozostawa on w konflikcie z wadzami. W czasach cesarstwa ogromne, na poy autonomiczne wsplnoty klanowe podlegay do przypadkowym i lunym rzdom sprawowanym w imieniu pastwa przez mandarynaty, ktre obsadzano regularnie zmienianymi urzdnikami pochodzcymi z odlegych prowincji. W Japonii byo zupenie inaczej. Do poowy XIX wieku nazwiska posiaday jedynie rodziny szlacheckie oraz rycerskie (samurajskie). W chiskim systemie klanowym nazwiska s rzecz podstawow i bez nich, wzgldnie czego, co je zastpuje, organizacja klanowa nie mogaby si rozwin. Jednym z odpowiednikw nazwisk u niektrych plemion jest drzewo genealogiczne. W Japonii jednak jedynie klasy wysze znay swoje rodowody, a i wwczas, tak jak w wypadku Crek Rewolucji Amerykaskiej w Stanach Zjednoczonych, drzewo genealogiczne roso ku grze, a nie rozrastao si na boki, i obejmowao jedynie poprzednikw obecnie yjcego czonka rodu, nie uwzgldniajc wszystkich jego wspczesnych, ktrzy wywodzili si od wsplnego przodka. To wielka rnica. Poza tym Japonia bya pastwem feudalnym. Wierno i lojalno obowizywaa nie wobec wielkiej grupy krewnych, ale wobec pana feudalnego. By on wadc i panem na wociach, co wyranie kontrastuje z chisk biurokracj i zmienianymi co jaki czas mandarynami, ktrzy w prowincjach, gdzie sprawowali wadz, byli zupenie obcy. W Japonii wane byo, e kto pochodzi z dbr Satsuma lub z dbr Hizen. Istotne dla czowieka byy wizy zalenoci lennej. Klan jako instytucja wzmacniany jest take przez kult dalekich przodkw lub bogw klanowych w sanktuariach lub witych miejscach. Byoby to moliwe nawet dla japoskiego "zwykego miertelnika" bez nazwiska i rodowodu. Jednak w Japonii kult odlegych przodkw nie istnieje, a mieszkacy wsi, ktrzy spotykaj si w jednej wityni, nie musz mie wsplnego przodka. Nazywaj si co prawda "dziemi swego boga" tego, ktrego czcz w wityni ale s jego "dziemi" dlatego, e mieszkaj w jego kraju. Oczywicie wieniacy ci spokrewnieni s ze sob tak samo jak ludzie, ktrzy od pokole zamieszkuj nieprzerwanie wie czy osad gdziekolwiek indziej na wiecie; nie tworz oni jednak cile powizanej grupy klanowej, ktrej czonkowie pochodz od wsplnego przodka. Przodkom oddaje si honory w nieco innym sanktuarium, ktre mieci si w domu, w paradnym pokoju, i gdzie czci si jedynie szeciu czy siedmiu niedawno zmarych czonkw rodziny. Japoczycy ze wszystkich warstw

spoecznych skadaj codziennie pokon i stawiaj poywienie przed tym sanktuarium, gdzie miniaturowe kamienie nagrobne symbolizuj ich rodzicw, dziadkw oraz krewnych, ktrych znali. Nawet na cmentarzu nie odnawia si ju napisw na grobach prapradziadkw i trzecie pokolenie przodkw szybko odchodzi w niepami. Wizy rodzinne w Japonii okrojone s niemal do zachodnich proporcji i najbliszym odpowiednikiem byaby tutaj moe rodzina francuska. "Mio synowska" jest wic w Japonii ograniczona do najbliszej rodziny. Oznacza to, e waciwe miejsce pod wzgldem przynalenoci pokoleniowej, pci i wieku zajmuje si w grupie, ktra rzadko kiedy obejmuje kogo wicej ni ojca i dziadka oraz ich braci z potomstwem. Nawet w rodzinach monowadcw, gdzie grupa ta moe obejmowa wicej osb, dom dzieli si na odgazienia i modsi synowie staj si zaoycielami bocznych linii rodu. W wskiej grupie najbliszych krewnych zasady okrelajce "waciwe miejsce" s bardzo szczegowe. Rygorystycznie przestrzega si podporzdkowania starszym, dopki formalnie nie zrezygnuj oni z penienia obowizkw (inkyo). Nawet dzisiaj ojciec dorosych synw nie przeprowadzi adnej transakcji bez zgody dziadka, jeeli ten nie zdecydowa si formalnie zrezygnowa z obowizkw. Rodzice aranuj i zrywaj maestwa nawet trzydziesto- i czterdziestoletnich dzieci, podczas posikw ojca jako gow domu obsuguje si w pierwszej kolejnoci; przed wszystkimi korzysta on te z rodzinnej ani, a gbokie ukony pozostaych czonkw rodziny przyjmuje skinieniem gowy. Popularn japosk zagadk tak mniej wicej mona przetumaczy: "Dlaczego syn, ktry chce udziela rad rodzicom, jest jak buddyjski kapan, ktry chce mie czupryn na czubku gowy?" (Buddyjscy kapani nosz tonsur). Odpowied brzmi: "Bo choby bardzo chcia i tak nie moe." Waciwe miejsce oznacza nie tylko rnic pokole, ale take rnic wieku. Zakopotani niejasn sytuacj Japoczycy zwykli mwi, e "ni to starszy brat, ni modszy", co odpowiada naszemu powiedzeniu "ni pies, ni wydra". Wedug Japoczykw bowiem starszy brat powinien zachowywa si, jak przystao na starszego brata, podobnie jak wydra powinna mieszka w wodzie. Najstarszy syn jest dziedzicem. Podrnicy mwi o tym, e "w Japonii najstarszy syn wczenie wyglda bardzo odpowiedzialnie". W duym stopniu podziela on uprawnienia ojca. Dawniej modsi bracia w sposb nieunikniony byliby od niego zaleni; obecnie, zwaszcza w mniejszych miastach i na wsi, to on pozostanie w domu i bdzie y po staremu, podczas gdy modsi bracia bd parli do przodu, zdobywajc lepsze wyksztacenie i wysze dochody. Stare zwyczaje wynikajce z hierarchii spoecznej s jednak silne. Nawet dzi w komentarzach politycznych na tradycyjne uprawnienia starszego brata powoywano si podczas dyskusji 3 Wielkiej Azji Wschodniej. Wiosn roku 1942 podpukownik ze sztabu wojennego tak wypowiada si na

temat Sfery Wsplnego Dobrobytu: "Japonia jest ich starszym bratem, a oni modszymi brami Japonii. Musi to dotrze do mieszkacw terytoriw okupowanych. Zbytnie liczenie si z mieszkacami moe zasia w ich umysach skonno do naduywania japoskiej uprzejmoci i przynie zgubne efekty, jeeli chodzi o japoskie rzdy." Innymi sowy, starszy brat decyduje o tym, co jest dobre dla modszego, a zmuszajc go do tego, nie powinien pozwala sobie na "zbytnie liczenie si z nim". Niezalenie od wieku, pozycja w hierarchii zaley od tego, czy czowiek jest pci mskiej, czy eskiej. Japoska kobieta ma niszy status. Idzie zawsze za mczyzn; nawet te kobiety, ktre ubrane po amerykasku id obok mczyzny i wchodz w drzwi pierwsze, zakadajc kimono ponownie wycofuj si na drugi plan. W japoskiej rodzinie crka musi radzi sobie najlepiej, jak potrafi, podczas gdy prezenty, uwaga i pienidze na ksztacenie przypadaj jej braciom. Kiedy otwarto rednie szkoy dla dziewczt, program przeadowany by zajciami, na ktrych uczono etykiety i poruszania si z wdzikiem. Jeli chodzi o przedmioty rozwijajce umys, nie byo porwnania ze szkoami dla chopcw, a przeoony jednej ze szk dla dziewczt z wyszej klasy redniej potrzeb wprowadzenia nauki jzykw europejskich uzasadnia tym, e byoby podane, by po wytarciu kurzu nie odstawiay ksiek ma na pk do gry nogami. Niemniej, w porwnaniu z wikszoci krajw azjatyckich, japoskie kobiety ciesz si du swobod i nie jest to tylko wpyw kultury zachodniej. Nigdy nie krpowano im stp, jak Chinkom z warstw wyszych; Hinduski bez przerwy rozprawiaj o Japonkach, ktre nie musz si ukrywa i chodz do sklepw, a take spaceruj po ulicach. Japoskie ony robi zakupy i kontroluj rodzinny budet. Jeeli brakuje pienidzy, to one musz wybra rzeczy, ktre trzeba zastawi w lombardzie. Kobieta sprawuje nadzr nad sub, ma wiele do powiedzenia w sprawie maestw dzieci, a kiedy zostaje teciow, zwykle zaprowadza w domu twarde rzdy, zupenie jakby przez p ycia nie przypominaa zmczonego fioka. Przywileje pokoleniowe, pci i wieku s w Japonii due. Jednak ci, ktrzy z nich korzystaj, zachowuj si raczej jak powiernicy ni samowolni autokraci. Ojciec lub najstarszy brat jest odpowiedzialny za dom i za wszystkich czonkw rodziny: ywych, zmarych, a nawet nie narodzonych. Musi podejmowa powane decyzje i widzie, e zostay wykonane. Jednak jego wadza nie jest bezwarunkowa. Oczekuje si, e bdzie dziaa odpowiedzialnie dla honoru domu. Przypomina swemu synowi oraz modszemu bratu o materialnym i duchowym dziedzictwie rodziny, wzywajc ich, by okazali si go warci. Nawet jeli jest zwykym chopem, odwouje si do odpowiedzialnoci wobec przodkw rodziny; im wysza klasa spoeczna, tym wiksza odpowiedzialno za dom. Prawa rodu staj przed potrzebami jednostki.

W kadej wanej sprawie gowa rodziny, niezalenie od swej pozycji spoecznej, zwouje rodzinn narad, na ktrej omawia si problem. Na przykad zdarza si, e na narad w sprawie zarczyn czonkowie rodziny przybywaj z odlegych czci Japonii. Decyzja nie jest do koca przewidywalna, bo zaley od osobowoci uczestnikw narady. Modszy brat lub ona mog podway decyzj. Pan domu ciga na swoj gow powane trudnoci, jeeli w swych dziaaniach nie bierze pod uwag opinii grupy. Oczywicie bywa, e decyzje zapadaj wbrew woli osoby, ktrej losu dotycz. Jednak starsi, ktrzy swego czasu podobnie musieli podporzdkowa si decyzjom rodziny, pozostaj niewzruszeni i wymagaj od modszych, by ugili si jak oni. Ich dania s jednak inaczej sankcjonowane ni w Prusach, gdzie prawo i zwyczaj daway ojcu rodziny nieograniczon wadz nad on i dziemi. Wymagania stawiane w Japonii nie s przez to mniejsze, ale efekt jest inny. W japoskim domu czowiek nie uczy si ceni autorytarnej wadzy ani nie wyrabia si w nim nawyku atwego jej ulegania. Posuszestwa wzgldem woli rodziny da si w imi najwyszej wartoci, ktra wszystkim jest jednakowo droga, niezalenie od tego, jak uciliwe wymagania by im stawiano. da si go w imi lojalnoci wobec wsplnoty. Kady Japoczyk wyrabia sobie najpierw nawyk hierarchicznego mylenia w zaciszu rodzinnego domu, a to, czego si tam nauczy, stosuje potem szerzej w dziaalnoci gospodarczej czy w rzdzeniu. Uczy si wic, e czowiek okazuje szacunek tym, ktrzy w oznaczonym "waciwym miejscu" stoj wyej od niego, bez wzgldu na to, czy rzeczywicie odgrywaj dominujc rol w grupie. Nawet m zdominowany przez on czy starszy brat podporzdkowany modszemu odbieraj od nich wszystkie formalne oznaki szacunku. Nie amie si formalnie okrelonych przywilejw jedynie dlatego, e kto inny dziaa za kulisami. Fasada nie zmienia si, niezalenie od tego, kto ma rzeczywist przewag. Z taktycznego punktu widzenia dziaanie bez naruszania formalnych przejaww statusu ma pewn zalet: czowiek jest mniej wraliwy. Take w yciu rodzinnym Japoczycy ucz si, e najwiksz wag przywizuje si do decyzji dotyczcych w przekonaniu rodziny zachowania honoru domu. Decyzja nie jest wyrokiem narzuconym elazn rk przez kaprynego tyrana, pana domu. Gowa rodziny jest raczej powiernikiem materialnych i duchowych dbr, ktre s wane dla wszystkich jej czonkw i ktrym podporzdkowuje si osobiste chci i pragnienia. Japoczycy, cho nie uznaj prawa pici, nie przestaj z tego powodu respektowa da rodziny ani te nie zaczynaj okazywa mniej szacunku tym, ktrym naley go okaza. Rodzinna hierarchia zostaje zachowana nawet wtedy, gdy starsi maj mae szanse zosta autokratami. Tak mocne podkrelenie hierarchii w japoskiej rodzinie, jeli patrzymy na nie z perspektywy amerykaskich norm zachowa midzyludzkich, nie mwi prawdy o silnych, usankcjonowanych zwizkach uczuciowych czcych jej

czonkw. W domu japoskim panuje solidarno, a niniejsza ksika traktuje midzy innymi o tym, jak si j osiga. Na razie wane jest, by podejmujc prby zrozumienia japoskiej potrzeby hierarchii na polu polityki czy gospodarki, zda sobie spraw, do jakiego stopnia nawyk ten ksztatowany jest w yciu rodzinnym. Hierarchia klas spoecznych bywaa w Japonii rwnie bezwzgldna jak hierarchia w rodzinie. Na przestrzeni caej swej historii spoeczestwo japoskie podzielone byo na klasy i kasty, a nard o strukturze kastowej uwiconej wielowiekow tradycj ma swoje mocne i sabe strony, ktre s bardzo wane. W Japonii podzia na kasty by regu od najdawniejszych czasw i ju w VII wieku n.e. zdobycze kulturalne zapoyczone z Chin, gdzie nie byo podziau na kasty, dostosowywano do opartej na hierarchii kultury japoskiej. W wieku VII i VIII cesarz ze swym dworem postawili sobie za zadanie wzbogaci kraj osigniciami wspaniaej cywilizacji, ktra oczarowaa japoskich wysannikw do krlestwa Chin. Podjli ten trud z niebywa energi. Japonia dotd nie miaa pisma: w VII wieku przejto chiskie ideogramy i uyto ich do zapisywania zupenie innego jzyka. Religia japoska znaa czterdzieci tysicy bstw, ktre sprawoway wadz nad grami i ludzkimi osiedlami, przynoszc ludziom pomylno. Ta ludowa religia po kolejnych przemianach przetrwaa jako nowoczesny shintoizm. W VII wieku Japonia przyja buddyzm, jako e by on religi "doskonale chronic pastwo". Japonia nie miaa wielkiej architektury, publicznej ani prywatnej cesarze wybudowali wic now stolic w Nara na podobiestwo chiskiej stolicy i na wzr chiski wznoszono w Japonii wspaniale dekorowane witynie buddyjskie i wielkie buddyjskie klasztory. Cesarze wprowadzili takie tytuy, stopnie i prawa, o jakich syszeli od swoich wysannikw do Pastwa rodka. W historii caego wiata trudno znale inny niepodlegy nard, ktry tak planowo i z powodzeniem przyjby obc cywilizacj. Niemniej od samego pocztku nie udao si w Japonii wprowadzi bezkastowej organizacji spoecznej na wzr chiski. Japoczycy przejli tytuy, jakie w Chinach nadawano urzdnikom po zdaniu przez nich pastwowego egzaminu, lecz przyznali je dziedzicznie szlachcie i panom feudalnym. W ten sposb stay si one elementem japoskiej struktury kastowej. Japonia skadaa si z wielkiej liczby na wp niezawisych lenn, ktrych wadcy zazdrocili sobie nawzajem potgi, w zwizku z czym znaczenie miay struktury spoeczne okrelajce przywileje panw, ich wasali oraz czonkw ich wity. Japoczycy mogli jak najpilniej przyswaja sobie chisk cywilizacj, ale nie byli zdolni przej zasad, ktre w miejsce hierarchii stawiay co takiego jak chiska biurokracja urzdnicza lub chiski system wielkich klanw czcych ludzi z najrniejszych sfer spoecznych w jedn wielk wsplnot. Take wiecka pozycja cesarza chiskiego nie przyja si w Japonii. Po japosku czonkowie domu cesarskiego nazywani s

"tymi, ktrzy zamieszkuj ponad chmurami", i jedynie oni maj prawo piastowa godno cesarza. Jego osoba bya wita i nienaruszalna; dynastia panujca nigdy si nie zmieniaa, podczas gdy w Chinach zmiany byway czste. Japoscy wadcy, ktrzy wprowadzali chisk kultur, bez wtpienia nie mieli pojcia, jak w systemie chiskim wygldaa sprawa pozycji cesarza, i nie zdawali sobie sprawy ze zmian, jakie wprowadzili w stosunku do chiskiego pierwowzoru. Zatem pomimo chiskich zapoycze nowa cywilizacja otworzya jedynie drog cigncym si przez stulecia konfliktom o to, kto z feudalnych panw i wasali sprawowa ma kontrol nad pastwem. Jeszcze przed kocem VIII wieku rd Fujiwara ustali sw dominujc pozycj, pozbawiajc cesarza wadzy. Kiedy w miar upywu czasu panowie feudalni zaczli przeciwstawia si dominacji Fujiwarw i Japonia pogrya si w wojnie domowej, trwajcej przez cae stulecie, jeden z feudaw, synny Yoritomo Minamoto, pokona rywali i przej rzdy nad krajem jako szogun (ten tradycyjny tytu wojskowy dosownie znaczy "naczelny wdz ujarzmiajcy barbarzycw"). Zgodnie z japoskim zwyczajem, Yoritomo uczyni tytu szoguna dziedzicznym tytuem rodu Minamoto, dopki jego potomkowie bd sprawowa kontrol nad innymi feudaami. Cesarz sta si bezwolnym figurantem. Mia znaczenie jedynie jako osoba rytualnie nadajca szogunowi jego uprawnienia. Nie sprawowa jednak adnej wadzy cywilnej. W rzeczywistoci bowiem znajdowaa si ona w rkach tak zwanego stronnictwa militarnego, ktre si prbowao utrzymywa sw przewag nad krnbrnymi feudaami. Kady pan feudalny (daimyo) otoczony by zbrojn wit zoon z samurajw, ktrych miecze byy do jego dyspozycji, zawsze gotowe podczas zamtu wskaza rywalowi pana lub panujcemu szogunowi jego "waciwe miejsce". W wieku XVI wojna domowa przesza w stan permanentny. Po dziesicioleciach chaosu potny Ieyasu zwyciy wszystkich rywali i w roku 1603 zosta pierwszym szogunem z rodu Tokugawa, ktry utrzyma szogunat w swoich rkach przez dwa i p stulecia i straci go dopiero w roku 1868, kiedy u progu nowoczesnoci obalono system "podwj nych rzdw" cesarza i szoguna. Z wielu powodw ta dugo trwajca epoka Tokugawa jest jednym z najbardziej istotnych okresw w japoskiej historii. Niemal do samego jej koca utrzymano w Japonii zbrojny pokj oraz wprowadzono scentralizowan administracj, ktra wspaniale suya celom Tokugaww. Ieyasu stan wobec bardzo powanego problemu, a rozwizanie, ktre wybra, nie naleao do atwych. Najwiksi panowie feudalni byli przeciwko niemu i oddali mu hod dopiero po ostatecznej, poraajcej klsce. Byli to tak zwani panowie z zewntrz. Ieyasu pozostawi im wadz nad ich lennami oraz samurajami i cieszyli si oni najwiksz autonomi wrd wszystkich japoskich feudaw. Rwnoczenie jednak pozbawi ich zaszczytu bycia jego wasalami oraz odsun od penienia wszystkich wanych funkcji. Kluczowe

pozycje w pastwie zarezerwowane byy dla tak zwanych panw domowych, ktrzy poparli Ieyasu w czasie wojny domowej. W nieatwym przedsiwziciu utrzymania wadzy Tokugawowie oparli si na strategii, ktra miaa uniemoliwi panom feudalnym (daimyo) koncentracj wadzy i zapobiec tworzeniu przez nich sojuszy, stanowicych potencjalne zagroenie dla wadzy szoguna. Tokugawowie nie tylko nie obalili systemu feudalnego, ale dla utrzymania pokoju oraz zapewnienia dominacji domu Tokugawa umocnili go i znacznie usztywnili. Spoeczestwo feudalnej Japonii opierao si na skomplikowanym systemie warstw i kast, a pozycja kadego czowieka bya dziedziczna. Tokugawowie wzmocnili ten system i wprowadzili zasady okrelajce szczegowo codzienne zachowanie kadej kasty. Gowa rodziny winien by umieci na drzwiach domu informacj o swojej przynalenoci klasowej oraz dziedzicznej pozycji spoecznej. W zalenoci od niej nosi okrelony strj, mg kupowa okrelony rodzaj poywienia i zamieszkiwa dom okrelonego rodzaju. Poniej rodziny cesarskiej oraz szlachetnie urodzonych dworzan w Japonii istniaa hierarchia czterech kast: wojownikw (samurajw), rolnikw, rzemielnikw i kupcw. Jeszcze niej stali ludzie nie objci systemem kast. Najliczniejsi wrd nich i najpowszechniej znani byli ludzie zatrudnieni przy czynnociach objtych zwyczajowym tabu, zwani eta. Zajmowali si usuwaniem nieczystoci, grzebaniem cia skazacw, odzieraniem padych zwierzt ze skry i jej garbowaniem. Byli to japoscy niedotykalni, a cilej: niepoliczalni, jako e nie mierzono nawet drg biegncych przez ich osady, tak jakby okolica i jej mieszkacy nie istnieli. Kracowo biedni, formalnie znajdowali si poza strukturami spoecznymi, cho wolno im byo uprawia swoje rzemioso. Kupcy plasowali si tu powyej ludzi bez przynalenoci kastowej. Moe si to wyda dziwne Amerykanom, lecz w spoeczestwie feudalnym jest to wysoce zrozumiae. Klasa kupcw zawsze dziaa w sposb destrukcyjny dla feudalizmu. Jeli przedsibiorcy i ludzie interesu zaczynaj cieszy si szacunkiem i dobrobytem, oznacza to upadek feudalizmu. Kiedy Tokugawowie wprowadzili w XVII wieku izolacj kraju za pomoc praw o niespotykanej surowoci, jakim nie poddano adnego innego narodu, kupcy zaczli traci grunt pod nogami. Japonia prowadzia handel z caym wybrzeem Chin i Korei, klasa kupcw rozwijaa si wic w sposb nieunikniony. Tokugawowie zahamowali ten rozwj, wprowadzajc najwyszy wymiar kary za budowanie statkw przekraczajcych okrelone wymiary lub eglowanie na nich. Mniejsze za odzie nie nadaway si do penomorskiej eglugi ani do przewozu towarw. Handel wewntrzny rwnie uleg powanemu zahamowaniu z powodu wprowadzenia barier celnych na granicach poszczeglnych lenn, co znacznie zmniejszyo napyw i wywz towarw. Wprowadzono take regulacje prawne podkrelajce niski status spoeczny kupcw. Prawa przeciw zbytkowi stanowiy, jak mieli si ubiera,

jaki nosi parasol oraz ile mogli wyda na wesele lub pogrzeb. Nie wolno im byo mieszka w dzielnicy samurajw, a prawo nie chronio ich przed mieczem uprzywilejowanych wojownikw. Polityka Tokugaww zmierzajca do utrzymania niskiego statusu kupcw nie powioda si jednak ze wzgldw ekonomicznych, poniewa japoska gospodarka owego czasu w znacznej mierze opieraa si na pienidzu. Niemniej prb obnienia ich pozycji podjto. Reim Tokugaww zamrozi w sztywnych ramach dwie klasy typowe dla stabilnego systemu feudalnego, wojownikw i chopw. Podczas wojen domowych, ktrym Ieyasu ostatecznie pooy kres, wielki wdz Hideyoshi dokona podczas sawnego "polowania na miecze" ostatecznego podziau dwch klas. Rozbroi chopw i da samurajom wyczne prawo noszenia miecza. Wojownicy nie mogli ju by rolnikami, rzemielnikami ani kupcami. Nawet tym stojcym najniej nie wolno byo odtd zajmowa si wytwarzaniem dbr. Samuraj sta si czonkiem pasoytniczej klasy spoecznej, ktra pobieraa roczne wynagrodzenie w ryu pochodzcym z podatkw naoonych na chopw. Dystrybucja tego ryu znajdowaa si w rkach daimyo, ktry kademu samurajowi ze swej wity wydziela nalen mu porcj. Samuraj nie mia wtpliwoci, gdzie powinien szuka wsparcia: by cakowicie zaleny od swego pana. We wczeniejszych okresach japoskiej historii wizy czce feudalnego wadc i jego rycerzy zacieniay si podczas niemal bezustannych wojen midzy feudaami. W czasie pokoju epoki Tokugawow zaczy si tworzy wizy natury ekonomicznej. Rycerz nalecy do wity feudaa nie by bowiem, jak jego europejski odpowiednik, ani wadc mniejszych woci i poddanych, ani te zacinym najemnikiem. Otrzymywa rent ustalonej wysokoci, przyznan jego rodzinie na pocztku epoki Tokugawa. Nie bya ona wysoka. Japoscy uczeni szacuj, e przecitna renta samurajska porwnywalna bya z dochodami chopa i naprawd ledwo starczaa na utrzymanie. Najgorsz wic rzecz, jaka moga spotka rodzin, by podzia tej renty midzy kilku dziedzicw. W konsekwencji samuraje zwykli ogranicza liczebno swych rodzin. Nic nie dranio samuraja bardziej ni presti uzaleniony od dobrobytu i ostentacji; std wielki nacisk na cnot umiaru w samurajskim kodeksie postpowania. Wielka przepa dzielia samurajw od trzech pozostaych klas: rolnikw, rzemielnikw i kupcw. Oni byli "ludmi pospolitymi", samuraje nie. Miecze, ktrych noszenie stanowio przywilej samurajw oraz znak ich przynalenoci kastowej, nie byy czyst ozdob. Mieli oni prawo uy ich wobec posplstwa. Robili to ju przed nastaniem Tokugawow i prawa Ieyasu jedynie sankcjonoway dawny zwyczaj, gdy stanowiy, e "ludzi pospolitych, ktrzy zachowaj si niewaciwie wobec samuraja lub nie oka szacunku osobie stojcej wyej, mona ci na miejscu". Polityka Ieyasu nie zmierzaa do tworzenia wzajemnych zalenoci midzy ludmi pospolitymi a

samurajami ze wity feudaw. Opieraa si na sztywnym przestrzeganiu regu hierarchii. Bezporednim panem ludzi nalecych do obydwu klas by daimyo i wzgldem niego si oni rozliczali, stojc jednak na rnych szczeblach drabiny. Ludzi z jednego szczebla obowizyway te same prawa i zasady, okrelony rodzaj kontroli i wzajemnoci. Midzy stojcymi na dwch rnych szczeblach istniaa przepa. W pewnych okolicznociach budowano nad ni mosty, niemniej nie byy one czci systemu. W epoce Tokugawa samuraje nie byli tylko zwykymi wojakami. Stopniowo stawali si rzdcami posiadoci swych panw oraz ekspertami w zakresie takich sztuk czasu pokoju, jak dramat klasyczny czy ceremonia picia herbaty. Cay protok pozostawa dziedzin samurajw, a daimyo przeprowadza swe intrygi dziki ich sprytnym zabiegom. Dwiecie lat pokoju to dugi okres, a samo wymachiwanie mieczem ma swoje granice. Tak jak kupcy pomimo ogranicze kastowych rozwijali styl ycia, ktry pozostawia sporo miejsca na zaspokajanie wykwintnych i artystycznych upodoba oraz na rozrywk, podobnie samuraje, zamiast trzyma miecze w pogotowiu, oddawali si sztukom bardziej pokojowym. Chopi, pomimo e byli zgodnie z prawem zupenie bezbronni wobec samurajw i obcieni wysokimi wiadczeniami w ryu oraz ograniczeniami, ktre na nich naoono, mieli jednak pewne gwarancje. Gwarantowano im wasno gospodarstw, a w Japonii posiadanie ziemi przynosi czowiekowi presti. Za rzdw Tokugaww nie wolno byo na stae przekazywa praw do ziemi i regulacja ta stanowia gwarancj dla pojedynczego rolnika, a nie, jak w feudalizmie europejskim, dla pana. Chop mia trwae prawo do tego, co uznawa za najwysz warto, i pracowa na swojej ziemi, nie szczdzc si, z t sam pilnoci, z jak jego potomkowie uprawiaj dzisiaj swe ryowe pola. Niemniej to chop jak Atlas dwiga na swych barkach ca pasoytnicz klas wysz, liczc dwa miliony ludzi, cznie z rzdem szoguna, dworami daimyo i rentami samurajw. Podatki pacone przez chopw liczono jako procent od zbiorw. Jednak podczas gdy w Syjamie, innym pastwie ryu, tradycyjny podatek wynosi 10 procent zbiorw, w Japonii byo to 40 procent. A w rzeczywistoci jeszcze wicej. W niektrych dobrach obcienia dochodziy do 80 procent; poza tym zawsze obowizywaa paszczyzna, ktra ograniczaa siy i czas rolnika. Podobnie jak samuraje, chopi ograniczali liczebno swoich rodzin i liczba ludnoci Japonii w czasie caej epoki Tokugaww niemal si nie zmieniaa. Jak na azjatyckie pastwo w czasie dugiego pokoju, ta statyczna populacja mwi wiele o panujcym reimie. Ograniczenia byy icie spartaskie, zarwno jeli chodzi o korzystajcych z podatkw samurajw, jak i o klasy wytwarzajce dobra. Jednak bezporednie stosunki pana i poddanego cechowaa wzgldna elastyczno. Czowiek zna swoje obowizki, swe przywileje oraz pozycj i jeeli zostay one pogwacone, najbiedniejsi mogli protestowa.

Chopi w kracowej ndzy kierowali skargi nie tylko do pana feudalnego, ale i do wadz szogunatu. Podczas dwch i p wieku panowania Tokugaww doszo do co najmniej tysica buntw chopskich. Ich przyczyn nie byo jednak zwyczajowe drakoskie prawo "40 procent dla ksicia, a 60 procent dla rolnika", ale protest przeciwko dodatkowym obcieniom. Kiedy warunki staway si nie do zniesienia, chopi mogli wystpi masowo przeciwko panom, niemniej procedura skadania petycji i rozsdzania skarg miaa swj porzdek. Chopi redagowali formaln prob o zadouczynienie, ktr przedstawiali marszakowi dworu swego pana. Jeli petycja nie docieraa do daimyo lub ten lekceway skargi chopw, wysyali oni swych przedstawicieli do stolicy, by ci na pimie przedstawili skargi wadzom szogunatu. Czasem jedynym sposobem, eby pismo dotaro do adresata, byo podrzucenie go do palankinu jakiego wysokiego dostojnika, ktry przejeda ulicami miasta. Niezalenie od trudu, jaki chopi woyli w dostarczenie petycji, wadze rozpatryway je i mniej wicej w poowie wypadkw rozstrzygay na korzy rolnikw. Jednak rozpatrzenie chopskich da przez szogunat nie zaspokajao japoskiego wymagania porzdku i prawa. Choby skargi byy suszne i wskazane byoby ich uwzgldnienie przez pastwo, to chopscy przywdcy przekroczyli sztywne reguy hierarchii. Niezalenie od decyzji podjtej na ich korzy, uznawano, e zamali oni fundamentaln zasad podporzdkowania, i nie mona byo tego zlekceway. Skazywano ich zatem na mier. To, e ich sprawa bya suszna, nie miao tutaj adnego znaczenia. Nawet sami chopi godzili si z nieuniknion kolej rzeczy. Skazacy stawali si bohaterami i tumy cigay na ka, podczas ktrej gotowano ich ywcem w oleju, cinano lub krzyowano. Jednak w czasie egzekucji nie byo zamieszek. Tak nakazywao prawo i porzdek. Potem chopi mogli budowa zabitym witynie i czci ich jako mczennikw, niemniej sam ka akceptowali jako nieodczn cz hierarchicznego porzdku, w ktrym yli. Krtko mwic, szoguni Tokugawa zamierzali wzmocni struktur kastow w obrbie kadego lenna i uzaleni wszystkie klasy od pana feudalnego. Daimyo sta na szczycie hierarchii kadego lenna i mg korzysta z przywilejw wzgldem swoich poddanych. Wielkim problemem administracyjnym szoguna bya kontrola daimyo. Na wszelkie moliwe sposoby stara si on zapobiega powstawaniu przymierzy i snuciu planw agresji. Urzdnicy kontrolowali paszporty i pobierali ca na granicach wszystkich lenn, sprawujc cisy dozr nad "kobietami opuszczajcymi dobra oraz nad wwoonymi strzelbami", by przypadkiem ktry z daimyo nie prbowa wyprawi ze swego domu jakiej kobiety lub przeszmuglowa broni. aden z daimyo nie mg zawrze maestwa bez zgody szoguna, co zapobiec miao tworzeniu niebezpiecznych przymierzy. Handel pomidzy poszczeglnymi lennami utrudniano do tego stopnia, e celowo

zaniedbywano napraw mostw. Szpiedzy dokadnie informowali szoguna o wydatkach daimyo i jeeli skarbiec si zapenia, szogun przywoywa feudaa do porzdku, nakazujc przeprowadzenie kosztownych robt publicznych. Najbardziej znane prawo mwio, e daimyo musi p roku spdza w stolicy, a kiedy wraca do swoich dbr, musi pozostawi w Edo (Tokio) swoj on jako zakadniczk w rkach szoguna. W ten sposb administracja szoguna zapewniaa sobie przewag i wzmacniaa swoj dominujc pozycj w hierarchii. Oczywicie zwieczeniem tego gmachu nie by szogun, jako e dziery on wadz z cesarskiego nadania. Cesarz wraz z dworem zoonym z dziedzicw tytuw szlacheckich (kuge) przebywa odosobniony w Kioto i nie mia adnej realnej wadzy. rodki, jakimi dysponowa, nie dorwnyway nawet najmniejszemu z daimyo, a wszystkie ceremonie na dworze podlegay cisym regulacjom szoguna. Jednak nawet najpotniejsi z szogunw Tokugawa nie podjli adnych dziaa, by skoczy z t dwuwadz cesarza i realnego wadcy. Nie bya to w Japonii rzecz nowa. Od XII wieku naczelny wdz (szogun) sprawowa wadz w imieniu wadcy pozbawionego wadzy. W cigu kilku wiekw podzia funkcji poszed tak daleko, e wadza nadawana przez marionetkowego cesarza wieckiemu wodzowi, ktry obejmowa sw funkcj na zasadzie dziedziczenia, spoczywaa w rzeczywistoci w rkach doradcy wodza, ktrego urzd take by dziedziczny. Zawsze byo tak, e pierwotna wadza bya nadawana, a to nadanie z kolei przekazywane dalej. Nawet podczas ostatnich rozpaczliwych dni reimu Tokugaww komandor Perry nie podejrzewa obecnoci cesarza za kulisami, i nasz pierwszy wysannik, Townsend Harris, ktry w roku 1858 negocjowa pierwszy ukad handlowy z Japoni, musia sam odkry, e w ogle by jaki cesarz. W istocie japoska koncepcja cesarza naley do typu szeroko rozpowszechnionego na wyspach Pacyfiku. Cesarz jest witym wodzem, ktry moe bra udzia w rzdzeniu, ale nie musi. Na niektrych wyspach Pacyfiku sprawuje on wadz, na innych przekazuje j innym. Jednak jego osoba zawsze pozostaje wita. Wrd plemion Nowej Zelandii wity wdz by do tego stopnia wity, e nie mg nawet samodzielnie je, a yka, ktr go karmiono, nie moga dotkn zbw wadcy. Kiedy podrowa za granic, naleao go nie, bo ziemia, ktrej dotkna jego stopa, stawaa si automatycznie tak wita, e musiaa zosta jego wasnoci. Jego gowa bya wita w sposb szczeglny i aden czowiek nie mg jej dotkn. Jego sowa docieray do bogw plemienia. Na niektrych wyspach Pacyfiku, na przykad na Samoa i Tonga, wity wdz nie kala si sprawami zwykego ycia; wszystkie publiczne obowizki peni wiecki wdz. James Wilson, ktry pod koniec XVIII wieku odwiedzi wysp Tonga na wschodnim Pacyfiku, napisa, e jej rzdy "najbardziej przypominaj rzdy w Japonii, gdzie Jego Wysoko jest czym w rodzaju witego winia w rkach naczelnego wodza". wici

wodzowie na Tonga byli odcici od spraw publicznych, niemniej speniali obowizki rytualne. Naleao im ofiarowa pierwsze owoce z nowych zbiorw, by odprawili uroczysto, zanim ktokolwiek mg je je. Kiedy wity wdz umiera, jego mier obwieszczano zdaniem: "Niebiosa s puste." Chowano go bardzo uroczycie we wspaniaym krlewskim grobowcu. Nie bra on jednak adnego udziau w rzdach. Cesarz, nawet jeli nie mia adnej wadzy politycznej i by "czym w rodzaju witego winia w rkach naczelnego wodza", wypenia, zgodnie z japoskim okreleniem, "odpowiednie miejsce" w hierarchii. Miar statusu cesarza nie by jego czynny udzia w sprawach doczesnych. Jego dwr w Kioto by wartoci, ktr zachowano przez dugie stulecia rzdw "wielkich wodzw ujarzmiajcych barbarzycw". Jego istnienie wydaje si zbyteczne jedynie z zachodniego punktu widzenia. Japoczycy, ktrzy s przyzwyczajeni w kadej chwili precyzyjnie okrela funkcj penion w hierarchii, patrz na spraw inaczej. System feudalny, oparty na jasno okrelonej hierarchii wznoszcej si od ludzi spoza kast do cesarza, pozostawi niezatarte lady na wspczesnej Japonii. Poza tym rzdy feudalne obalono legalnie zaledwie siedemdziesit pi lat temu, a silne przyzwyczajenia narodowe nie zmieniaj si za ycia jednostki. Rwnie japoscy mowie stanu doby wspczesnej dooyli stara, by w duej mierze zachowa system pomimo radykalnej zmiany politycznego nastawienia ich kraju, co zreszt zobaczymy w nastpnym rozdziale. Japoczycy, bardziej ni inne narody niezawise, dostosowali swe ycie do wiata, w ktrym dokadnie okrelono najdrobniejsze szczegy zachowania, a pozycja spoeczna jest ustalona. Przez dwa wieki, podczas ktrych prawo i porzdek utrzymywane byy elazn rk, Japoczycy nauczyli si utosamia t skomplikowan hierarchiczn budowl z bezpieczestwem i pewnoci bytu. Dopki poruszali si w ustalonych granicach, speniajc znane obowizki, mogli by pewni, e ich wiat bdzie istnia. Przestpczo zostaa opanowana. Powstrzymano wojny domowe midzy poszczeglnymi daimyo. Jeeli poddani potrafili udowodni, e ich prawa zostay naruszone, mogli szuka sprawiedliwoci u wadz, tak jak robili to wyzyskiwani chopi. Byo to niebezpieczne dla jednostek, ale dozwolone. Najlepszy z szogunw Tokugawa mia nawet skrzynk zaale, do ktrej jedynie on trzyma klucz i do ktrej kady obywatel mg wrzuci swoj skarg. Faktycznie istniay w Japonii gwarancje, e ukrcona zostanie kada agresja, na ktr istniejcy schemat zachowania nie zezwala. Czowiek wierzy w schemat i bezpieczny by tylko wtedy, gdy go przestrzega. Odwag i si charakteru okazywa dopasowujc si do niego, a nie buntujc si czy usiujc go zmieni. wiat w zakrelonych granicach by znany i, wedug Japoczykw, mona byo na nim polega. Reguy, ktrymi w wiat si rzdzi, nie byy abstrakcyjnymi zasadami etycznymi Dekalogu, lecz

szczegowo ustalay, co naley zrobi w tej czy innej konkretnej sytuacji. Daway dokadne wskazwki, jak powinien zachowa si samuraj, a jak czowiek pospolity; co wypada starszemu bratu, a co modszemu. Poddani takiemu systemowi Japoczycy nie stali si jednak ludmi agodnymi i ustpliwymi, jak niektre narody rzdzone tward rk opartych na hierarchii reimw. Naley pamita, e system japoski kadej klasie dawa okrelone gwarancje. Nawet niedotykalni mieli monopol na wykonywanie swoich zaj, a ich samorzdy byy oficjalnie uznawane przez wadze. Na kad klas nakadano powane ograniczenia, niemniej w kraju panoway porzdek i bezpieczestwo. Poza tym ograniczenia kastowe w Japonii wykazyway pewn elastyczno, ktrej nie miay na przykad w Indiach. Obyczaje japoskie jasno okrelay metody pozwalajce obej system bez pogwacenia przyjtych zasad. Czowiek mg zmieni swoj przynaleno kastow na kilka sposobw. Kiedy lichwiarze i kupcy zaczli si bogaci, co nieuchronnie nastpio w gospodarce opartej na pienidzu, najzamoniejsi spord nich uywali rnych tradycyjnych rodkw, by przenikn do klasy wyszej. Stawali si "posiadaczami ziemi", biorc j pod zastaw lub przejmujc pobieranie renty z posiadoci w swoje rce. Jest prawd, e chopska ziemia nie moga zmieni waciciela, ale w Japonii renty od gospodarstw byy niewyobraalnie wysokie i opacao si nawet pozostawi chopom ich ziemi. Lichwiarze osiedlali si wic na ziemi, z ktrej pobierali renty, a taka "posiado" dawaa w Japonii i presti, i dochd. Ich dzieci polubiay samurajw i staway si ziemianami. Innym sposobem obchodzenia systemu kastowego by zwyczaj adopcji. Dawa on moliwo "kupienia" statusu samuraja. W miar jak kupcy si bogacili, pomimo ogranicze nakadanych przez Tokugaww, doprowadzali do adopcji swoich synw przez rodziny samurajskie. W Japonii rzadko adoptuje si syna; adoptuje si ma dla crki. Nazywany "adoptowanym mem", staje si dziedzicem swego tecia. Cena, jak paci, jest wysoka, poniewa wymazuje si jego imi z rejestrw rodzinnych i zapisuje w papierach rodziny ony. Przyjmuje on jej nazwisko i zamieszkuje z teciow. Jeeli jednak sono trzeba paci, korzyci take s spore. Zamony potomek kupca staje si samurajem, a zuboaa rodzina samurajska wchodzi w koligacje z dobrobytem. Nie pogwacony system kastowy pozostaje tym, czym by od zawsze. Przeprowadzono na nim jedynie operacj, ktra zapewnia bogatemu status klasy wyszej. W Japonii nie wymagano zawierania maestw wycznie w obrbie wasnej kasty. Pewne sytuacje, w ktrych dochodzio do maestwa midzy czonkami rnych kast, uznawano za przyjte. Zwizane z tym przenikanie zamonych kupcw do niszych warstw samurajskich miao duy udzia w ksztatowaniu si najwikszego by moe kontrastu midzy Europ

Zachodni a Japoni. Feudalizm w Europie upad pod naciskiem rozwijajcej si i wzrastajcej w si klasy redniej, ktra zdominowaa epok nowoczesnej industrializacji. W Japonii natomiast nie powstaa tak silna klasa rednia, jako e kupcy i lichwiarze "nabyli" status klasy wyszej zgodnie z przyjtymi zasadami. Kupcy i niej stojcy w hierarchii samuraje stali si sprzymierzecami. Rzecz godn podkrelenia, ciekaw i zaskakujc jest to, e kiedy feudalizm kona w obydwu cywilizacjach, Japonia dopuszczaa wiksz ruchliwo klasow ni kontynentalna Europa, czego najbardziej przekonujcym dowodem jest zupeny brak jakichkolwiek oznak walki klas midzy arystokracj a buruazj. atwo zauway, e w Japonii przymierze tych dwch klas byo dla nich nawzajem korzystne; ale takie mogoby te by we Francji. W Europie Zachodniej istotnie byo to korzystne w tych konkretnych przypadkach, kiedy si zdarzao. Niemniej podziay klasowe w Europie byy sztywne i konflikt klasowy doprowadzi we Francji do wydziedziczenia arystokracji. W Japonii natomiast klasy zbliyy si do siebie. Czonkami sprzysienia, ktre obalio chylcy si ku upadkowi szogunat, byli kupcy i finansici oraz samurajerentierzy. Epoka nowoczesna w Japonii zachowaa arystokratyczny system. Prawdopodobnie nie doszoby do tego, gdyby nie usankcjonowany przepyw ludzi z klasy do klasy. Japoczycy mieli wic pewne podstawy, by uwielbia swj szczegowy schemat zachowa i bezgranicznie mu ufa. Zapewnia on bezpieczestwo tak dugo, jak dugo si go przestrzegao, dopuszcza protest przeciwko niesusznej agresji. Nieraz mona nim byo operowa na korzy jednostki. Wymaga take spenienia wzajemnych obowizkw. Kiedy w poowie wieku XIX upad reim Tokugaww, adna z grup spoecznych nie opowiedziaa si za obaleniem schematu. W Japonii nie byo Rewolucji Francuskiej; nie byo nawet Wiosny Ludw. Niemniej czasy byy rozpaczliwe. Od posplstwa po dostojnikw szogunatu wszyscy zaduali si u kupcw i lichwiarzy. Liczba czonkw klas nieproduktywnych oraz skala zwyczajowych wydatkw na cele oficjalne okazay si nie do trzymania. W miar jak przyciskaa ich bieda, daimyo nie byli w stanie wypaca renty swoim samurajom i caa sie feudalnych powiza obrcia si w fars. Panowie prbowali si ratowa, zwikszajc i tak ju wysokie podatki naoone na chopw, ktre cigano cae lata naprzd. Chopi yli w kracowym niedostatku. Take sam szogunat okaza si bankrutem, niewiele mg zrobi dla utrzymania istniejcego dotychczas porzdku. Jeeli chodzi o sytuacj wewntrzn, to kiedy w roku 1853 admira Perry pojawi si ze swoim wojskiem, Japonia bya na skraju przepaci. Po zbrojnym wkroczeniu admiraa, nastpio w roku 1858 podpisanie traktatu handlowego ze Stanami Zjednoczonymi, ktrego Japonia de facto nie moga odrzuci. Jednak okrzyk, ktry rozleg si w Japonii, brzmia: Isshin wydoby

przeszo na wiato dzienne, odbudowa. Byo to przeciwiestwo rewolucji; o postpie nie byo mowy. Wraz z okrzykiem: "odbudowa wadz cesarza", rozbrzmiewao rwnie popularne haso: "wypdzi barbarzycw". Nard popar program powrotu do zotego wieku izolacji, a nielicznych przywdcw, ktrzy zdawali sobie spraw z tego, jak trudno kurs ten bdzie utrzyma, zamordowano. Nie zanosio si w najmniejszym stopniu, by ten antyrewolucyjnie nastawiony kraj mg zmieni kurs i przyj jakiekolwiek wzory zachodnie. Jeszcze mniej wskazywao na to, e przed upywem pidziesiciu lat Japonia mogaby wspzawodniczy z krajami Zachodu w dziedzinach, ktre dotd byy jej obce. A jednak tak si stao. Japonia, by osign cel, ktrego nie popieraa adna silna, wysoko stojca grupa spoeczna i ktrego nie domagaa si opinia publiczna, uya wszystkich swych si, a nie byy to siy zachodniego kraju. aden mieszkaniec Zachodu z lat Szedziesitych ubiegego wieku nie uwierzyby, gdyby pokazano mu przyszo w szklanej kuli. Na horyzoncie nie byo najmniejszej chmurki, ktra mogaby zwiastowa tumult i zgiek oywienia, jakie miao ogarn Japoni w nadchodzcych dziesicioleciach. Niemniej niemoliwe si zdarzyo. Zacofane i zdominowane przez hierarchi spoeczestwo zmienio kurs i utrzymao go.

Rozdzia 4. REFORMA MEIJI

Okrzyk wojenny, ktry otwiera w Japonii epok nowoczesn, brzmia: Sonnojoi "Przywrci wadz cesarzowi i wypdzi barbarzyc". W hale tym zawiera si program zachowania Japonii nie skaonej wpywami z zewntrz i powrotu do zotego wieku X, przed wprowadzeniem "podwjnych rzdw" cesarza i szoguna. Cesarski dwr w Kioto by kracowo reakcyjny. Zwycistwo stronnictwa cesarskiego dla jego zwolennikw rwnao si upokorzeniu i wygnaniu cudzoziemcw, przywrceniu tradycji i dawnych obyczajw. Znaczyo, e "reformatorzy" nie mieliby ju nic do powiedzenia. Wielcy panowie z zewntrz, wadcy najwikszych dbr w Japonii, ktrzy przewodzili obaleniu szoguna, sdzili, e dziki Restauracji przejm rzdy nad Japoni, zastpujc Tokugaww. Chodzio im po prostu o zmian warty. Chopi pragnli zatrzymywa dla siebie wicej ryu z dorocznych zbiorw, ale nienawidzili "reform". Samuraje chcieli zachowa swoje renty i mc uywa mieczy ku wikszej sawie. Kupcy, ktrzy finansowali siy wpierajce Restauracj, liczyli na rozszerzenie merkantylizmu, lecz nigdy nie krytykowali systemu feudalnego. Kiedy przeciwnicy Tokugaww odnieli triumf i "podwjne zady" zakoczyy si w roku 1868 przywrceniem wadzy cesarza, polityk, za ktr opowiadali si zwycizcy, wedug zachodnich norm okreli mona jako ultrakonserwatywny izolacjonizm. Jednak od samego pocztku rzd przyj inny kurs. Po niespena roku sprawowania wadzy odebra daimyo we wszystkich lennach prawo nakadania podatkw. Utworzono rejestry gruntw

i rzd przej na wasne potrzeby pacony przez chopw podatek "40 procent dla daimyo". Wywaszczenie poczone byo z wypat rekompensat. Rzd wypaci kademu z daimyo ekwiwalent poowy jego zwykych dochodw. Jednoczenie zwolni ich z obowizku utrzymywania samurajw oraz przeprowadzania robt publicznych. Samuraje, podobnie jak daimyo, otrzymali od rzdu renty. W przecigu nastpnych piciu lat nierwno klas wobec prawa zostaa doranie zniesiona, zabroniono noszenia oznak przynalenoci kastowej oraz odmiennego stroju nakazano nawet obcicie warkoczy. Niedotykalni zyskali prawa, zniesiono zakaz sprzeday ziemi, zlikwidowano granice midzy poszczeglnymi lennami, a buddyzm przesta by zwizany z wadz. W roku 1876 pensje dla daimyo i samurajw skomasowano, wypacajc kwoty, ktre naleayby si im w okresie od piciu do pitnastu lat. Wysoko ich zaleaa od dochodu, ktry zainteresowani otrzymywali za czasw Tokugaww. Pienidze te umoliwiy im otwarcie przedsibiorstw opartych na nowych zasadach ekonomii niefeudalnej. "By to ostatni etap, ktry przypiecztowa t specyficzn uni kupcw i ksit pienidza z ksitami feudalnymi i ziemiastwem, widoczn ju za czasw Tokugaww." Wielkiej wagi reformy modych rzdw Meiji nie cieszyy si popularnoci. Bardziej powszechny entuzjazm wywoay w latach 1871 1873 plany inwazji Korei. Rzd Meiji jednak nie tylko utrzyma ostry kurs reformatorski, ale jeszcze utrci projekt inwazji. Niemniej jego program do tego stopnia nie spenia oczekiwa wikszoci tych, ktrzy walczyli o jego powoanie, e w roku 1877 wybuch na wielk skal antyrzdowy bunt pod dowdztwem Saigo. Samuraje Saigo byli wyrazicielami wszystkich profeudalnych pragnie zwolennikw cesarza, ktrym rzd Meiji sprzeniewierza si od pierwszego roku Restauracji. Rzd powoa niesamurajsk ochotnicz armi, ktra pokonaa siy Saigo. Bunt ukaza jednak rozmiar niezadowolenia, jakie rzd budzi u Japoczykw. Niezadowolenie chopw rwnie dao o sobie zna. W cigu pierwszych dziesiciu lat rzdw Meiji, od 1868 do 1878 roku, wybucho co najmniej 190 buntw chopskich. Dopiero w roku 1877 nowy rzd podj mocno spnione dziaania, by zmniejszy obcienia podatkowe chopw, i mieli oni podstawy, by uwaa, e rzd nie speni wobec nich zobowiza. Poza tym chopi protestowali przeciwko zakadaniu szk, poborowi do wojska, pomiarom gruntu, przymusowi obcicia warkoczy, rwnouprawnieniu niedotykalnych, zdecydowanemu ograniczeniu oficjalnej roli buddyzmu, reformie kalendarza oraz przeciwko wielu innym zmianom dotychczasowego trybu ycia. Kim wic by w "rzd", ktry przedsiwzi tak drastyczne i niepopularne reformy? By on owocem tej "specyficznej unii", ktr w Japonii nisze warstwy samurajw i klasa kupcw tworzyy ju w czasach feudalnych dziki istnieniu odpowiednich instytucji spoecznych. Tworzyli go samuraje, ktrzy

opanowali sztuk rzdzenia jako marszakowie dworu i zarzdcy dbr daimyo, prowadzc feudalne przedsibiorstwa grnicze, tekstylne, papiernicze i temu podobne. W jego skad wchodzili te kupcy, ktrzy nabyli status samurajw i przyczynili si do rozpowszechnienia praktycznej wiedzy w obrbie tej klasy. Przymierze samurajw i kupcw szybko wysuno na czoo zdolnych i pewnych siebie administratorw, ktrzy wytyczyli lini polityczn Meiji oraz zarysowali plan wprowadzenia jej w ycie. Ciekawsze od tego, z jakiej klasy si wywodzili, jest jednak to, e politycy Meiji okazali si tak utalentowani i tak realistycznie nastawieni. Japonia, ledwo wychodzca ze redniowiecza w drugiej poowie XIX wieku i saba wwczas jak dzisiejszy Syjam, wydaa przywdcw, ktrzy potrafili opracowa i skutecznie przeprowadzi jedno z najpowaniejszych przedsiwzi, jakie kiedykolwiek podejmowano w jakimkolwiek pastwie. Mocne strony i saboci tych przywdcw wyrastaj z zakorzenionego w tradycji charakteru narodowego Japoczykw, a omwienie jego cech jest gwnym celem caej tej ksiki. Teraz przyjrzymy si tylko, jak mowie stanu Meiji realizowali swoje przedsiwzicie. Nie rozpatrywali oni swego zadania w kategoriach rewolucji ideologicznej. Uwaali je po prostu za prac. Postanowili przeksztaci Japoni w kraj, z ktrym trzeba si liczy. Nie byli obrazoburcami. Nie obrzucali panw feudalnych obelgami ani te nie ebrali o ich wsparcie, ale podsunli im jako przynt renty wystarczajco wysokie, by ostatecznie skusiy ich do przejcia na stron rzdu. W kocu ulyli te doli chopw, a dziesicioletnie opnienie wyniko raczej z aosnego stanu skarbu na pocztku epoki Meiji ni z odrzucenia da klasy chopskiej. Jednak energiczni i zaradni politycy Meiji nie przyjli adnych pomysw zniesienia hierarchii. Restauracja uprocia j, stawiajc cesarza na szczycie hierarchicznego porzdku z pominiciem szoguna. Po Restauracji zniesiono lenna, co zaegnao konflikt midzy wiernoci panu a lojalnoci wobec pastwa. Zmiany te jednak nie naruszyy hierarchicznych odniesie, lecz ustawiy je inaczej. Ich Ekscelencje, jak nazywano w Japonii nowych przywdcw, wzmocnili nawet centralizacj rzdw, by atwiej narzuci ludziom swoje fachowo przeprowadzone programy. dania pynce z gry przeplatay si z rozdzielanymi z gry podarunkami i w ten sposb rzdowi Meiji udao si przetrwa. Politycy nie sdzili jednak, e bd musieli zadba o opini publiczn, ktra niechtnie odniesie si do reformy kalendarza, wprowadzenia szk publicznych czy zniesienia praw dyskryminujcych niedotykalnych. Jednym z owych podarunkw z gry bya konstytucja Japonii, ktr cesarz nada swojemu ludowi w roku 1889. Przygotowana przez Ich Ekscelencje z wielk dbaoci po dokadnym przestudiowaniu rnych konstytucji wiata zachodniego, okrelaa ona rol ludu w pastwie i powoywaa parlament. Jednak jej autorzy zastosowali "wszystkie moliwe rodki ostronoci i mieli

si na bacznoci przed wszelk ingerencj, unikajc naciskw ze strony opinii publicznej". Urzd, ktry przygotowywa szkic konstytucji, by czci Departamentu do Spraw Domu Cesarskiego, a przez to otaczano go najwysz czci. Politycy Meiji byli cakowicie wiadomi swego celu. W latach osiemdziesitych XIX wieku ksi Ito, ktry by autorem zarysu konstytucji, wysa markiza Kido do Herberta Spencera do Anglii, by poradzi si w kwestii problemw, jakie stay przed Japoni. Po dugich rozmowach Spencer spisa swoje opinie i przekaza je Ito. Na temat hierarchii Spencer napisa, e w Japonii narodowy dobrobyt ma najlepsze podstawy w tradycyjnych strukturach, ktre naley utrzyma i wzmocni. Uwicone tradycj obowizki wobec stojcych wyej w hierarchii, a w pierwszym rzdzie wobec cesarza, stwarzaj wielkie moliwoci, mwi Spencer. Japonia moe postpi znacznie w rozwoju pod wodz wyej stojcych w hierarchii oraz omin trudnoci nieuniknione w wypadku narodw o bardziej indywidualistycznym nastawieniu. Wielcy politycy Meiji byli bardzo zadowoleni, bo opinia Spencera zgadzaa si z ich wasnymi przekonaniami. Chodzio im o zapewnienie w nowoczesnym wiecie poytkw pyncych z zachowania "waciwego miejsca". Nie mieli zamiaru podwaa hierarchii ani zwizanych z ni zwyczajw. W kadej dziedzinie ycia, czy to w polityce, w gospodarce czy religii, mowie stanu Meiji obowizki wynikajce z "waciwego miejsca" przypisywali pastwu i narodowi. Cay schemat tak bardzo rni si od struktur spotykanych w Stanach Zjednoczonych lub Anglii, e zwykle nie potrafimy okreli jego najwaniejszych zaoe. Oczywicie w Japonii silna wadza pochodzca z gry nie musiaa si liczy z opini publiczn. Do rzdu wchodzili ludzie stojcy w hierarchii spoecznej bardzo wysoko i jego czonkowie nigdy nie pochodzili z wyboru. Na tym poziomie lud nie mia gosu. W roku 1940 najwysze stanowiska rzdowe piastowali ci, ktrzy dziki wysokiej pozycji w hierarchii mieli dostp do cesarza, jego bezporedni doradcy oraz ci, ktrych nominacje nosiy odcisk tajnej pieczci. Wrd tych ostatnich znajdowali si ministrowie, prefekci, sdziowie, zwierzchnicy urzdw pastwowych oraz wszyscy inni zajmujcy odpowiedzialne stanowiska. aden urzdnik pochodzcy z wyboru nie mg si poszczyci tak wysokim statusem, a obieralni czonkowie parlamentu nie zgaszali pretensji do wybierania czy zatwierdzania ministra lub kierownika urzdu finansw lub urzdu transportu. Obieralna Izba Nisza parlamentu bya gosem ludu i cho miaa przywilej przesuchiwania i krytykowania najwyszych dostojnikw, to gos jej nie liczy si, jeli chodzio o nominacje, podejmowanie decyzji czy kwestie budetowe; nie miaa take inicjatywy ustawodawczej. Izba Nisza kontrolowana bya przez nieobieraln Izb Wysz, ktrej poow stanowia szlachta, reszt nominowani przez cesarza urzdnicy. Izba Wysza miaa tak sam jak Izba Nisza wadz zatwierdzania praw, co stwarzao hierarchii

moliwo jeszcze wikszej kontroli. W Japonii zapewniono wic piastujcym wysokie stanowiska rzdowe pozycje Ich Ekscelencji, co jednak nie znaczy, e nie byo samorzdu na "waciwym miejscu". We wszystkich krajach azjatyckich, niezalenie od formy rzdw, wadza z gry zawsze natrafia na lokalne samorzdy powstae z inicjatywy oddolnej. Poszczeglne kraje rni si midzy sob, jeeli chodzi o zakres odpowiedzialnoci demokratycznych instytucji, liczb i rodzaj obowizkw, jakie peni, oraz o to, czy lokalna wadza reaguje na problemy caej wsplnoty mieszkacw czy te zdominowana jest przez miejscowych magnatw ze szkod dla zwykych ludzi. W Japonii Tokugaww, podobnie jak w Chinach, istniay grupy skupiajce od piciu do dziesiciu rodzin. Stanowiy one najmniejsze obarczone odpowiedzialnoci jednostki organizacyjne spoeczestwa. Naczelnik takiej grupy ssiedzkiej mia decydujcy gos w jej sprawach, odpowiada za poprawne zachowanie si jej czonkw, musia donosi o wszystkich dziaaniach budzcych jego wtpliwo, a na danie wadz kadego czonka wsplnoty oddawa do ich dyspozycji. Politycy Meiji pocztkowo znieli ten podzia, lecz po jakim czasie wsplnoty zostay ponownie powoane do ycia i nazwane tonari gumi. W miastach rzd czasami aktywnie popiera ich istnienie; na wsi funkcjonuj dzisiaj rzadko. Waniejsze s tam buraku, wsplnoty wioskowe. Buraku nigdy nie zostay zniesione ani te nie wczono ich w oficjalne struktury administracyjne. Stanowiy obszar, na ktrym pastwo nie dziaao. Wioski liczce okoo pitnastu gospodarstw do dzi obieraj co roku swego naczelnika, ktry dba o wioskow wasno, nadzoruje pomoc udzielan poszczeglnym rodzinom w wypadku mierci lub poaru, okrela dni wsplnej pracy przy wznoszeniu domw, pracach polowych czy naprawie drg i obwieszcza lokalne wita oraz dni wolne od pracy, dzwonic w dzwon alarmowy lub wybijajc okrelony rytm na dwch klockach drewna. Naczelnicy ci, inaczej ni w pozostaych krajach Azji, nie s jednak odpowiedzialni za ciganie od wsplnoty podatkw na rzecz pastwa. Ich pozycja jest jednoznaczna, a ich odpowiedzialno ma charakter demokratyczny. Wadze wspczesnej Japonii uznaj lokalne zarzdy miast, osad i wsi. Pochodzca z wyboru "starszyzna" obiera naczelnika, ktry wystpuje w imieniu wsplnoty we wszystkich kontaktach z administracj pastwow, reprezentowan przez prefektury oraz urzdy centralne. Na wsi naczelnikiem zostaje zasiedziay mieszkaniec, czonek rodziny posiadajcej ziemi. Funkcja wymaga finansowych nakadw, ale presti jest znaczny. Naczelnik i starszyzna odpowiadaj za finanse wsi, opiek zdrowotn, utrzymanie szk, a przede wszystkim za rejestry wasnoci i akta personalne mieszkacw. "W siedzibie lokalnych wadz zawsze panuje ruch: zajmuj si one

wydatkowaniem pastwowych funduszy na szkolnictwo podstawowe, ktrym objte s wszystkie dzieci, oraz pozyskuj i dziel o wiele wiksze fundusze lokalne przeznaczone na edukacj; zarzdzaj dzieraw wasnoci wiejskiej, uynianiem gruntw i zalesieniem; wszelkie transakcje dotyczce prawa wasnoci nabieraj mocy prawnej dopiero po rejestracji w biurze lokalnego samorzdu. Tutaj take znajduje si aktualny wykaz mieszkacw, zawierajcy dane o ich stanie cywilnym, narodzinach dzieci, adopcjach, wszystkich kontaktach z prawem i tym podobnych faktach z ycia poszczeglnych osb, ktre oficjalnie zamieszkuj wie, oraz caych rodzin ujtych w oddzielnym rejestrze. Informacje te przekazywane s ze wszystkich zaktkw kraju do biura spraw wewntrznych, gdzie znajduj si akta osobowe. Jeeli kto stara si o posad, staje przed sdem lub z jakiego powodu musi dowie swej tosamoci, zwraca si do swojego biura spraw wewntrznych pisemnie lub osobicie i otrzymuje kopi dokumentu, ktry ma przedstawi. Nikt zatem nie lekceway faktu, e w jego aktach osobowych lub rodzinnych mogaby si znale za opinia. Miasto, osada czy wie ponosz wic znaczn odpowiedzialno. Jest to odpowiedzialno wsplnotowa. Nawet w latach dwudziestych, gdy w Japonii istniay ju partie polityczne o oglnonarodowym zasigu, co w kadym kraju oznacza okrelone kadencj zmiany wadzy i opozycji, w zasadzie nie miao to wpywu na miejscowe samorzdy, ktre kierowane byy przez starszyzn dziaajc w imieniu caej wsplnoty. Lokalne wadze nie miay jednak uprawnie w trzech kwestiach: wszyscy sdziowie pochodzili z nominacji pastwowej, a policjanci i nauczyciele byli funkcjonariuszami pastwa. Jako e wikszo spraw cywilnych w Japonii cigle rozstrzyga si przez arbitra lub zaatwia przez porednikw, sdy maj stosunkowo niewielkie znaczenie w administracji lokalnej. Istotniejsza jest policja. Policjanci potrzebni s podczas manifestacji i wydarze publicznych, ale te obowizki maj charakter sporadyczny; wikszo czasu pracownicy policji powicaj sporzdzaniu wykazw osobowych i rejestrw wasnoci. Pastwo czsto przenosi policjantw z jednej placwki na drug, w zwizku z czym pozostaj oni na zewntrz wsplnot lokalnych i nie s z nimi zwizani. Podobnie przenosi si nauczycieli. Pastwo decyduje o szkole w najdrobniejszych szczegach i podobnie jak we Francji, okrelonego dnia we wszystkich szkoach w kraju przerabia si t sam lekcj z podrcznika. W kadej szkole do wtru tej samej rozgoni radiowej odbywa si o okrelonej porze gimnastyka poranna. Szkoy, policja i sdy nie podlegaj samorzdom lokalnym. Japoski system sprawowania wadzy rni si zatem znacznie od amerykaskiego, gdzie najwysza odpowiedzialno spoczywa na osobach pochodzcych z wyboru, w ktrych rkach znajduje si wadza wykonawcza i ustawodawcza, podczas gdy kontrol zajmuj si lokalne komisariaty policji. Jednak formalnie system japoski nie odbiega od administracji tak typowych

krajw Zachodu, jak Belgia czy Holandia. W Holandii na przykad, podobnie jak w Japonii, gabinet krlowej przygotowuje wszystkie ustawy i parlament w praktyce nie ma inicjatywy ustawodawczej. Korona holenderska mianuje nawet burmistrzw miast i miasteczek; w ten sposb jej wpywy formalne sigaj gbiej w lokalne szczeble wadzy, ni to byo w Japonii do 1940 roku, chocia w praktyce zwykle zatwierdza miejscowe kandydatury. W Holandii take policja i sdy podporzdkowane s bezporednio koronie; jednak szko zaoy moe kada grupa czy sekta. Japoski system owiaty ma natomiast swj odpowiednik we Francji. Troska o kanay, poldery i lokalne ulepszenia jest w Holandii obowizkiem caej spoecznoci, a nie burmistrza czy obieralnych urzdnikw. Prawdziwa rnica midzy japoskim sposobem sprawowania wadzy a jego odpowiednikami w Europie Zachodniej ley nie w formie, ale w dziaaniu. Dla Japoczykw podstaw stanowi wytworzone w przeszoci nawyki okazywania szacunku, ktre wyraaj si w japoskim systemie etycznym oraz zasadach etykiety. Pastwo moe by pewne, e jeeli Ich Ekscelencje zajmowa bd "waciwe miejsce", to ich przywileje bd respektowane nie dlatego, e ich polityka zyska aprobat, ale dlatego, e w Japonii nie naley przekracza granic midzy przywilejami rnego rodzaju. Na najwyszym poziomie polityki opinia publiczna jest "nie na miejscu". Rzd zwraca si jedynie o "powszechne poparcie". Jeli pastwo wyznacza sobie pewien obszar w polityce lokalnej, jego kompetencje przyjmuje si z szacunkiem. Pastwa w wymiarze polityki wewntrznej nie traktuje si jako za koniecznego, co czsto si zdarza w Stanach Zjednoczonych. W Japonii pastwo rozumiane jest raczej jako najwysze dobro. Poza tym pastwo starannie okrela "waciwe miejsce" woli ludu. Tam gdzie wadza lokalna ma gos decydujcy, mona powiedzie, e pastwo musi wrcz kokietowa ludzi dla ich wasnego dobra. Urzdnik pastwowy z biura rozwoju rolnictwa tak samo nie moe pozwoli sobie na narzucanie ulepszonych metod uprawy, jak jego odpowiednik w Idaho. Podobnie rzecznik chopskich towarzystw kredytowych, ktre dziaayby na podstawie gwarancji pastwowych, lub ordownik chopskich spdzielni handlowych musi bra udzia w dugich naradach z miejscowymi notablami, a potem czeka na ich decyzj. Miejscowe sprawy wymagaj zarzdzania nimi na miejscu. Japoski wiatopogld wyznacza okrelonym wadzom odpowiedni sfer dziaania. O wiele wikszym szacun kiem ni na Zachodzie obdarza si w Japonii "stojcych wyej", przyznajc im du swobod dziaania, musz oni jednak rwnie zachowa swoj pozycj. Japoskie motto brzmi: wszystko na swoim miejscu. W dziedzinie religii politycy Meiji byli autorami o wiele dziwniejszych rozwiza formalnych ni w kwestiach wadzy. Niemniej przywiecao im to samo japoskie motto. Pastwo uznao za sw domen kult, ktry

przedmiotem czci czyni symbole narodowej jednoci i wyszoci, podczas gdy w innych kwestiach pozostawiao jednostce wolno wyznania. Tym obszarem kontrolowanym przez pastwo by narodowy shintoizm. Poniewa polega on na naleytym szacunku dla symboli narodowych (w Stanach Zjednoczonych wyraa si to na przykad w salutowaniu fladze pastwowej), Japoczycy twierdzili, e narodowy shintoizm nie jest religi. Mogli wic wymaga, by wszyscy obywatele byli jego wyznawcami, nie naruszajc przy tym zachodniej zasady wolnoci wyznania, podobnie jak nie podwaa jej amerykaskie wymaganie, by wszyscy salutowali "Pasom i Gwiazdom". Chodzio jedynie o znak wiernoci. Poniewa narodowe shinto nie byo religi, Japoczycy mogli naucza go w szkoach, nie ryzykujc krytyki ze strony Zachodu. Przybrao ono posta kursu historii Japonii od czasw bogw i czci oddawanej cesarzowi jako "odwiecznemu wadcy". Narodowy shintoizm by wspierany przez pastwo, ktre ustalao jego zasady. Reszta sfery religijnej, nawet samo wyznanie shintoistyczne, nie mwic o sektach buddyjskich czy chrzecijaskich, pozostaa spraw prywatn, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych. Byy to dwa oddzielne pod wzgldem administracyjnym i finansowym obszary. Narodowy shintoizm znajdowa si pod opiek odpowiedniego urzdu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, a jego kapani, obrzdy i witynie miay wsparcie pastwa. Shinto-religia, buddyzm i chrzecijastwo pozostaway w gestii Urzdu do Spraw Religii w Ministerstwie Edukacji i mogy liczy jedynie na dobrowolne datki wiernych. Ze wzgldu na oficjalne stanowisko Japonii w tej sprawie nie mona narodowego shinto nazwa religi panujc. Naleaoby raczej mwi o obowizujcym kuleje. W kraju istniao ponad 110 000 wity shinto, od wielkiej wityni bogini Soca w Ise po mae lokalne przybytki, ktre kapani sprztaj przed odprawianiem obrzdu. Hierarchia kapanw biega rwnolegle do struktury wadz: od kapana najniszej rangi, przez shintoistycznych zwierzchnikw dystryktw i prefektur, po Ich Ekscelencje kapanw na samym szczycie. Odprawiali oni raczej przed ludem obrzdy, ni przewodzili jego modlitwom i w narodowym shintoizmie nie byo nic, co odpowiadaoby naszemu chodzeniu do kocioa. Poniewa narodowe shinto nie byo religi, prawo zabraniao kapanom nauczania dogmatw, a w wityniach nie odbyway si naboestwa w zachodnim rozumieniu tego sowa. Natomiast w dni, kiedy sprawowano obrzdy, a wypaday one dosy czsto, oficjalni przedstawiciele wsplnoty przychodzili do wityni, a kapan oczyszcza ich, potrzsajc lask ozdobion konopiami i paskami papieru. Otwiera drzwi wewntrznej wityni i wysokim widrujcym okrzykiem zwoywa bogw, by przybyli spoy ofiarny posiek. Kapan modli si, a uczestnicy obrzdu po kolei wedug starszestwa pozycji ofiarowywali w gbokim ukonie wszechobecn w kulturze dawnej i nowej Japonii gazk witego drzewa, przybran powiewajcymi paskami biaego papieru. Potem bogowie odchodzili na gos kapana, a ten zamyka wewntrzn wityni.

Podczas wit narodowego shinto sam cesarz odprawia obrzdy za swj lud, a urzdy byy zamknite. Dni tych jednak nie witowano tak powszechnie jak uroczystoci zwizanych z obrzdami w lokalnych wityniach czy wit buddyjskich, ktre pozostaway w strefie religijnej swobody poza narodowym shinto. Znajd w niej miejsce wielkie sekty i wita bliskie sercom Japoczykw. Buddyzm jest nadal masowo wyznawan religi, a jego sekty, goszce rne nauki, zakadane przez rozmaitych prorokw, s cigle ywotne i wszechobecne. Zreszt nawet wielkie kulty shintoistyczne nie zostay objte przez narodowe shinto. Niektre z nich stanowiy bastiony nacjonalizmu czystej wody, zanim jeszcze rzd zaj t sam pozycj w latach trzydziestych, inne to ezoteryczne sekty uzdrawiajce wiar, przypominajce Christian Science; niektre opieraj si na konfucjaskich dogmatach, jeszcze inne powicaj si szczeglnie pielgrzymkom do witych przybytkw w grach, a ich adepci przeywaj stany transowe. Wikszo popularnych wit wcale nie wie si z narodowym shintoizmem. Ludzie tocz si wwczas w wityniach i kady si oczyszcza, puczc usta, po czym prosi bogw o przybycie, cignc za sznur od dzwonu lub klaszczc w donie. Po zoeniu penego szacunku pokonu odsya si bogw z powrotem, cignc za sznur od dzwonu lub klaszczc. Teraz wierny moe odda si najwaniejszym zajciom dnia, czyli kupowa wiecideka, akocie na straganach, oglda zawody w zapasach, egzorcyzmy albo tace kagura w wykonaniu licznych klownw, a przede wszystkim cieszy si atmosfer tumnego jarmarku. Pewien Anglik mieszkajcy w Japonii cytuje wiersz Williama Blake'a, wiersz, ktry zawsze przychodzi mu do gowy podczas japoskich wit: Gdyby piwo dawali w kociele i ogie Rozpalili przyjemny, pociech dla duszy, To niechbym raz si znalaz za kocioa progiem, Ju bym si nigdy stamtd ni na krok nie ruszy. Z wyjtkiem tych nielicznych, ktrzy powicili si profesjonalnie praktykowaniu surowego ycia, religia w Japonii nie jest zbyt twarda. Japoczycy naogowo oddaj si take pielgrzymkom, ktre stanowi kolejn wspania okazj do witowania. Politycy Meiji starannie zatem wyznaczyli zasig obowizkw pastwa, jeeli chodzi o administracj kraju, oraz narodowego shinto, jeli chodzi o religi. Reszt pozostawili ludziom, zapewniajc sobie, jako funkcjonariuszom stojcym na szczycie nowej hierarchii, decydujcy gos w sprawach, ktre wedug nich dotyczyy bezporednio pastwa. Podobnie postpili podczas organizacji armii. Odrzucili, jak wszdzie indziej, dawny system podziau na

kasty; w wojsku jednak by on znacznie gbiej zakorzeniony. Zabronili nawet posugiwania si w armii zhierarchizowanym "jzykiem szacunku", cho praktyka ta nadal si utrzymuje. Stopnie oficerskie w wojsku przyznawano za zasugi, a nie za urodzenie i trudno byo gdziekolwiek indziej awansowa spoecznie tak wysoko jak w armii. Jest to opinia wrd Japoczykw bardzo powszechna i oparta na konkretnych podstawach. Z pewnoci by to najlepszy sposb, by nowa armia zyskaa szerokie poparcie. Poza tym kompanie i plutony tworzono z onierzy pochodzcych z jednej okolicy i podczas pokoju stacjonowali oni blisko domu. Oznaczao to nie tylko utrzymanie wizw lokalnych; kady mczyzna odbywajcy sub wojskow przez dwa lata przebywa w rodowisku, w ktrym relacje midzy oficerami i wojskiem, rekrutami i starszymi onierzami zastpiy podziay na samurajw i chopw, na biednych i bogatych. Armia w duym stopniu bya czynnikiem demokratyzujcym i prawdziwym wojskiem ludowym. Podczas gdy w wikszoci krajw armia zapewnia wsparcie i ochron istniejcego porzdku, w Japonii wojsko solidaryzuje si z drobnymi chopami i systematycznie bierze udzia w protestach przeciwko finansowym i przemysowym potentatom. Politycy japoscy moe nie do koca byli zadowoleni z konsekwencji, jakie miao utworzenie ludowej armii, ale to nie na tym poziomie uznali oni za konieczne zagwarantowanie najwyszej pozycji wojska w hierarchii. Przeprowadzili to na samych szczytach wadzy. Chocia ustalenia te nie znalazy si w konstytucji, to stanowiy przeduenie zwyczajowo przyjtego zaoenia, e naczelne dowdztwo si zbrojnych jest niezalene od rzdu. Ministrowie wojska i marynarki, w odrnieniu na przykad od szefa resortu spraw zagranicznych czy wewntrznych, mieli bezporedni dostp do samego cesarza i narzucajc swoje projekty, mogli powoywa si na jego imi. Nie musieli informowa o swoich decyzjach cywilnych kolegw z rzdu ani te konsultowa ich z nimi. Poza tym siy zbrojne miay kady rzd w garci: mogy uniemoliwi utworzenie gabinetu, ktry nie budzi zaufania wojskowych, po prostu odmawiajc delegowania generaw i admiraw do penienia funkcji ministrw w jego skadzie. A bez nich nie byo mowy o powstaniu rzdu, bo ani cywile, ani emerytowani wojskowi nie mogli piastowa tych stanowisk. Podobnie, jeeli wojsko byo niezadowolone z posuni gabinetu, mogo spowodowa jego rozwizanie, odwoujc swoich przedstawicieli w rzdzie. W ten sposb wojskowi stojcy na szczycie hierarchii mieli pewno, e w najwyszych sferach politycznych nie napotkaj przeszkd. Dalsze gwarancje zawiera zapis konstytucyjny: "Jeeli parlament nie zatwierdzi przedstawionego mu budetu, budet z roku poprzedniego automatycznie przyjmowany jest do realizacji przez rzd w roku biecym." Zajcie Mandurii przez armi japosk bezporednio po obietnicy zoonej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, e wojsko nie podejmie podobnych dziaa, jest tylko jednym z wypadkw, kiedy hierarchia wojskowa skutecznie popara dowdcw na polu bitwy, zanim rzd zdoa uzgodni

stanowisko. Jak wszdzie, gdzie istnieje hierarchia, tak i w wojsku Japoczycy przyjmuj wszystkie konsekwencje nie dlatego, e zgadzaj si z prowadzon polityk, ale dlatego, e nie znosz przekraczania uprawnie. Jeeli chodzi o rozwj przemysowy, to Japonia przyja kurs, ktry nie ma odpowiednika w historii adnego z zachodnich krajw. I znowu gra i jej reguy ustalone zostay przez Ich Ekscelencje. Nie tylko zaplanowali oni, ale i zbudowali za rzdowe pienidze gazie przemysu, ktre uznali za potrzebne. Zorganizowaa je i pokierowaa nimi pastwowa biurokracja. Sprowadzono zagranicznych technikw, a Japoczykw wysano na szkolenie za granic. A kiedy uznano, e przemys "jest dobrze zorganizowany i przynosi dochody", rzd przekaza fabryki w prywatne rce, stopniowo sprzedajc je "po miesznie niskich cenach" wybranym przedstawicielom krgw finansowej oligarchii, czyli synnych zaibatsu, pochodzcym gwnie z rodzin Mitsui i Mitsubishi. Japoscy mowie stanu uznali rozwj przemysowy kraju za zagadnienie zbyt wane, by mona je byo pozostawi jedynie dziaaniu praw popytu i poday oraz wolnej przedsibiorczoci. Polityka ta nie miaa jednak nic wsplnego z socjalizmem, a z jej owocw skorzystali wanie zaibatsu. Osigniciem Japonii jest to, e dziedziny przemysu, ktrych rozwj uznano za niezbdny, udao si stworzy przy stosunkowo niewielu potkniciach i niskich stratach. W ten sposb Japonia moga skorygowa "przebieg zwykej drogi rozwoju przez kolejne etapy kapitalistycznej produkcji". Zamiast rozpocz od wytwarzania dbr konsumpcyjnych i przemysu lekkiego, w Japonii rozwinito najpierw kluczowe gazie przemysu cikiego. Priorytet miay fabryki zbrojeniowe, stocznie, stalownie, kolej, ktre szybko osigny poziom wysokiej sprawnoci technicznej. Nie wszystkie przedsibiorstwa przekazano w rce prywatne; ogromne zakady zbrojeniowe pozostaway pod zarzdem pastwowej biurokracji i byy finansowane ze specjalnych funduszy rzdowych. Na tym wielkim obszarze priorytetowych gazi przemysu drobny kupiec lub zarzdca, ktry nie by urzdnikiem, nie mia "waciwego miejsca". W sferze tej dziaao jedynie pastwo oraz wielkie fortuny finansowe cieszce si jego zaufaniem i politycznym poparciem. Jednak jak we wszystkich dziedzinach ycia w Japonii, take w przemyle istniay obszary wikszej swobody. Byy gazie przemysu "pozostawione na boku", ktre dziaay przy minimalnych nakadach kapitau, wykorzystujc do maksimum tani si robocz. Przemys lekki mg obej si bez nowoczesnych technologii, i tak te si stao. Dziaa on na zasadzie przydomowych warsztatw nakadczych. Drobny wytwrca kupuje surowy materia i powierza go jakiej rodzinie lub warsztacikowi zatrudniajcemu pi sze osb, nastpnie odbiera go i powierza innemu warsztatowi, gdzie wykonuje si kolejny etap obrbki, by w kocu sprzeda gotowy towar miejscowemu kupcowi lub na eksport. W latach trzydziestych

co najmniej 53 procent ludzi zatrudnionych w przemyle pracowao w systemie nakadczym w warsztatach zatrudniajcych mniej ni piciu robotnikw. Wielu z tych robotnikw podlega ochronie zgodnie z dawnymi paternalistycznymi zasadami przyjmowania uczniw do terminu; znaczn ich cz stanowi take matki, ktre w wiejkich miastach siedz w swych domach pochylone nad robot, z niemowlciem przywizanym na plecach. Podwjne oblicze japoskiego przemysu jest niemal rwnie wane dla wiatopogldu Japoczykw, jak dwoisto w sferze rzdzenia i religii. Wyglda to tak, jakby japoscy mowie stanu zdecydowali, e trzeba arystokracj finansow dopasowa do hierarchii obowizujcych na innych obszarach. W tym celu stworzyli dla niej strategiczne gazie przemysu, nastpnie wybrali domy kupieckie reprezentujce odpowiednie nastawienie polityczne i wczyli je "na waciwym miejscu" w pozostae struktury hierarchiczne. Rzd nie planowa emancypacji wielkich fortun finansowych; jego podejcie do zaibatsu byo rodzajem paternalizmu, ktry przynis im nie tylko zyski, ale i wysok pozycj spoeczn. Zwaywszy tradycyjne nastawienie Japoczykw do zysku i pienidzy, atak ludu na finansow arystokracj by nieunikniony, niemniej rzd zrobi co w jego mocy, by stworzy relacje zgodne z przyjtymi zasadami hierarchii. Rzecz nie powioda si w peni, jako e zaibatsu stali si przedmiotem atakw ze strony wojskowych ugrupowa, tak zwanych Modych Oficerw, oraz mieszkacw terenw rolniczych. Jednak prawd jest, e najwiksza niech japoskiej opinii publicznej nie bya skierowana przeciwko zaibatsu, ale godzia w tak zwanego narinkin. Sowo to czsto tumaczy si jako "nowobogacki", ale ten przekad nie oddaje dokadnie sensu, jaki ma ono po japosku. W Stanach Zjednoczonych nowobogaccy to "nowi przybysze", "nowicjusze", ktrzy s mieszni dlatego, e brak im ogady, e nie mieli czasu jej zdoby. Niedostatki te jednak do pewnego stopnia rwnoway zachta pynca z faktu, e wyszli oni z krytej strzech chaty i zamiast pogania mua kontroluj miliony petrodolarw. Japoskie sowo narinkin natomiast pochodzi z miejscowej gry w szachy i oznacza pionek zastpujcy krlow. Szaleje on po szachownicy, jakby by wielk figur, ale hierarchiczny porzdek nie daje prawa do takiego zachowania. Uwaa si, e narinkin dorobi si majtku dziki defraudacjom albo wykorzystywaniu innych, a niech, jak budzi, jest jak najdalsza od zachowania Amerykanw wobec "naszego chopaka, ktry si dorobi". Hierarchia japoska przewiduje miejsce dla wielkiego majtku i pozostaje z nim w zgodzie; jednak jeeli dobrobyt nie idzie w parze z hierarchi, to wywouje niech i wrogo japoskiej opinii publicznej. Japoczycy organizuj swj wiat, bezustannie odwoujc si do hierarchii. W relacjach rodzinnych i w bezporednich kontaktach odpowiednie zachowanie dyktowane jest przez wiek, przynaleno pokoleniow, pe i klas. W sferze wadzy, religii, wojska czy wielkiego przemysu istniej take oddzielne

hierarchie, gdzie stojcy na rnych szczeblach nie mog bezkarnie przekracza swoich uprawnie. Dopki zachowane jest "waciwe miejsce", Japoczycy nie protestuj. Czuj si bezpieczni. Oczywicie czsto nie s bezpieczni w tym znaczeniu, e ich najwiksze dobro jest chronione, ale pozostaj bezpieczni, poniewa zaakceptowali suszno istnienia hierarchii. Jest to tak charakterystyczne dla ich pogldw na ycie, jak wiara w rwno i woln przedsibiorczo dla Amerykanw. Kiedy Japonia podja prb przeniesienia swojej koncepcji "bezpieczestwa" poza granice kraju, zaciyo nad ni nieuchronne fatum. W Japonii hierarchia stanowia cz masowej wyobrani, poniewa j ksztatowaa. Ambicje mog przyj tylko tak form, na jak pozwala wiat, w ktrym si rodz. S one jednak bardzo kiepskim towarem eksportowym. Inne narody czuy si obraone napuszonymi roszczeniami Japonii, uwaajc je co najmniej za impertynencj. A jednak japoscy oficerowie i onierze w kolejno podbijanych krajach nie przestawali si dziwi, dlaczego mieszkacy nie witaj wkraczajcych oddziaw. Czy Japonia nie ofiarowywaa im miejsca w hierarchii, jakkolwiek niskie by ono byo? I czy nie pragn zachowania hierarchii nawet ci, ktrzy stoj na jej najniszych szczeblach? Japoskie suby wojenne wypuszczay filmy wojenne ukazujce "mio", jak Chiny ywiy do Japonii, pod postaci historii o zdesperowanych i zagubionych chiskich dziewcztach, ktre odnajdoway szczcie, zakochujc si w japoskim onierzu lub inynierze. Odbiegao to daleko od nazistowskiego wariantu podboju, niemniej na dusz met byo rwnie nieskuteczne. Japoczycy nie mogli od innych narodw wymaga tego, czego wymagali od siebie. Ich bd polega na tym, i sdzili, e mog. Nie zrozumieli, e na japoski system wartoci, ktry pozwala im "przyj ich miejsce", poza Japoni nie mogli liczy. Inne narody po prostu go nie miay. By on oryginalnym produktem japoskim. Japoczycy do tego stopnia uwaali swj system etyczny za oczywisty, e nigdzie go nie opisywali; niemniej dla zrozumienia Japonii opis ten jest konieczny.

Rozdzia 5. DUNIK WOBEC STULECI I WIATA

Po angielsku mwi si, e kto jest "dziedzicem stuleci". Dwie wojny wiatowe i wielki kryzys gospodarczy czciowo ograniczyy pewno siebie, jak dawao to stwierdzenie, nie wpyny jednak na wzrost naszego poczucia zaduenia wobec przeszoci. Narody Wschodu widz drug stron tego samego medalu: czuj si dunikami minionych wiekw. Wiele z tego, co ludzie z Zachodu nazywaj kultem przodkw, w istocie nie jest oddawaniem czci i nie w caoci zwraca si ku przodkom, lecz stanowi rytualne uznanie dugu, jaki czowiek ponosi wobec wszystkiego, co wydarzyo si wczeniej. Wicej: ma on nie tylko dug wobec przeszoci, ale codzienne kontakty z

innymi powikszaj jego zaduenie wzgldem wspczesnych mu ludzi. Decyzje i dziaania, jakie podejmuje dzie w dzie, wyrastaj wanie z tego dugu. Jest to podstawowy punkt wyjcia. Ludzie Zachodu powicaj bardzo niewiele uwagi swoim dugom wobec wiata za wychowanie, wyksztacenie, dobra materialne czy nawet zwyky fakt, e si w ogle urodzili. Japoczycy uwaaj wic motywacje naszego postpowania za niewaciwe. Czowiek szlachetny nigdy nie twierdzi, e nic nikomu nie zawdzicza, jak zwyko si mwi w Ameryce. Nie lekceway przeszoci. Prawo postpowania zaley w Japonii od tego, czy czowiek zrozumie wasne miejsce w wielkiej sieci wzajemnych zadue, ktra obejmuje przodkw i wspczesnych. atwo jest opisa sowami ten kontrast pomidzy Wschodem i Zachodem, trudno jednak przeceni rozmiar rnic w sposobie ycia, jakie z niego wynikaj. Dopki nie zrozumiemy go w stosunku do Japonii, nie bdziemy potrafili poj ani niewiarygodnych ofiar, ktrych wiadkami bylimy w czasie wojny, ani wraliwoci na urazy, ktre Japoczycy czsto ywi w sytuacjach, gdy wedug nas nie byo si o co obrusza. Poczucie zaduenia moe sprawi, e czowiek bardzo atwo si obraa, a Japoczycy s tego najlepszym dowodem. Nakada ono take na czowieka wiele obowizkw. Zarwno Japoczycy, jak i Chiczycy maj wiele sw oznaczajcych obowizek. Nie s one synonimami, a ich szczegowego znaczenia nie da si przeoy dosownie, poniewa oznaczaj pojcia nam obce. Japoskim sowem, ktre opisuje wszystkie cice na czowieku zobowizania, od najwikszych po najmniej istotne, jest on. W praktyce on tumaczy si za pomoc kilku terminw, od "obowizkw" i "lojalnoci" po "uprzejmo" i "mio"; jednak wszystkie te sowa znieksztacaj jego znaczenie. Jeeli bowiem rzeczywicie on znaczyoby mio albo obowizek, Japoczycy rozmawialiby o on ze swoimi dziemi, a jest to nie do pomylenia. Termin ten nie oznacza te lojalnoci, gdy po japosku okrela si j za pomoc innych sw, ktre nie s wcale synonimami on. Pojcie on opisuje spoczywajcy na czowieku ciar, dug, brzemi, ktre kady dwiga najlepiej, jak potrafi. Naoy je moe na czowieka jedynie kto stojcy wyej na drabinie spoecznej; on wobec osoby zajmujcej w hierarchii pozycj nisz ni ta, na ktrej on ciy, lub rwn mu wywouje poczucie niszoci. Kiedy Japoczyk mwi: "ponosz on wobec tego czowieka", znaczy to: "ci na mnie obowizki wzgldem niego", i nazywa swego wierzyciela czy dobroczyc "swoim czowiekiem on". "Pamitanie o swoim on" moe by czystym przejawem wzajemnej wdzicznoci. Czytanka w japoskim podrczniku do drugiej klasy zatytuowana "Nie zapominaj o on" uywa sowa on wanie w tym sensie. Jest to opowiadanie dla maych dzieci przeznaczone do czytania na lekcji etyki. Hachi jest licznym psem. Kiedy si urodzi, zabrano go do domu, w ktrym kochany by jak dziecko. Dlatego, cho by saby, wyrs na zdrowego psa i

kiedy jego pan kadego ranka szed do pracy, Hachi towarzyszy mu a do przystanku, a wieczorem, w porze kiedy pan wraca z pracy, znowu szed na przystanek, by go powita. Min czas i pan Hachi umar. Nie wiadomo, czy pies to rozumia, codziennie jednak dalej czeka na pana. Szed na przystanek i patrzy, czy nie dostrzee go w tumie wysiadajcym z kadego omnibusu. W ten sposb mijay dni i miesice. Min rok, miny dwa lata, trzy, w kocu dziesi, i codziennie na przystanku wida byo starego ju Hachi, ktry cigle czeka na swego pana. Mora tej historyjki to wierno, ktra jest innym imieniem mioci. Syn, ktry troszczy si o matk, moe mwi o tym, e nie zapomina on, ktre od niej otrzyma, i rozumie przez to, e jest jej prostodusznie oddany tak jak Hachi swemu panu. Sowo on nie tyle jednak odnosi si do jego mioci, ile do tego, co matka zrobia dla niego, gdy by maym dzieckiem, do jej powice, kiedy by chopcem, do wszystkiego, co zrobia, by zapewni mu los jako mczynie, do tego, co jej zawdzicza po prostu dlatego, e jest. Konsekwencj musi by spata tego zaduenia, a to oznacza mio. Pierwotnym znaczeniem jest jednak dug, podczas gdy my zwyklimy myle o mioci jako o dobrowolnym darze, nieskrpowanym wizami obowizku. On zawsze oznacza bezgraniczne oddanie, kiedy okrela si za pomoc tego sowa pierwszy i najwikszy dug czowieka: "on wzgldem cesarza". Jest to zaduenie, ktre kady przyjmuje z bezbrzen wdzicznoci. Japoczycy czuj, e byoby niemoliwe by dumnym ze swego kraju, swego ycia, ze spraw wielkich i maych, nie biorc pod uwag tych dbr, ktre otrzymao si od cesarza. W cigu wiekw japoskiej historii czowiek zawsze by zaduony wobec swego najwyszego zwierzchnika wrd ywych. W zalenoci od czasw bywa to lokalny wadca, pan feudalny czy szogun. Dzi jest nim cesarz. Ktry z nich by zwierzchnikiem, jest o wiele mniej istotne ni sam od wiekw istniejcy zwyczaj "pamitania on". Wspczesna Japonia dooya wszelkich stara, by jego orodkiem uczyni cesarza. Kada sabo, jakiej czowiek ulega, powiksza jego on wobec cesarza; kady papieros dany podczas wojny onierzowi na linii frontu w imieniu cesarza powiksza on, ktre onierz mia wzgldem niego; kady yk sake wydzielanej przed bitw stanowi w przyszoci on wobec cesarza. Wedug Japoczykw kady kamikaze leccy w samobjczy lot spaca swj on wzgldem cesarza, a oddziay, ktre broniy jakiej wyspy na Pacyfiku do ostatniego czowieka, wywizyway si z on wobec cesarza. Czowiek ponosi on take wobec ludzi stojcych niej od cesarza. Oczywicie jest on, ktre otrzymuje si od rodzicw. Jest ono podstaw synnej orientalnej mioci synowskiej, ktra gwarantuje rodzicom wadz nad

dziemi. Mwi si o niej jednak jako o dugu do spacenia, ktry dzieci maj wobec rodzicw. To one raczej staraj si ze wszystkich si by posuszne, ni rodzice zmuszaj je do posuszestwa, jak to si dzieje w Niemczech, ktre s kolejnym krajem, gdzie rodzice posiadaj wadz nad dziemi. Japoczycy bardzo realistycznie podchodz do swojej wersji orientalnej cnoty "mioci synowskiej", a na temat on otrzymywanego od rodzicw istnieje powiedzenie, ktre w wolnym przekadzie brzmi: "Dopiero kiedy samemu ma si dzieci, czowiek rozumie, jak wielki jest jego dug wobec rodzicw." Rodzicielskie on jest bowiem wanie codzienn trosk i zmartwieniami wszystkich matek i ojcw. Fakt, e w Japonii cze oddaje si w zasadzie tylko tym przodkom, ktrych si znao za ycia, podkrela szczeglny nacisk kadziony wanie na uzalenienie dzieci od rodzicw i oczywisty we wszystkich kulturach truizm, e kada kobieta i kady mczyzna byli kiedy bezbronnymi dziemi, ktre nie przeyyby bez opieki rodzicw i ktre przez lata a do osignicia dojrzaoci, dostaway od nich jedzenie, dom i ubranie. Japoczycy uwaaj, e Amerykanie pomniejszaj znaczenie tego wszystkiego i e, jak napisa pewien Japoczyk, "w Stanach Zjednoczonych pamita o on wzgldem rodzicw rzadko kiedy oznacza co wicej ni by dobrym dla ojca i matki". Oczywicie wasne on nie jest czym, co pozostawia si dzieciom; troska o nie jest spat dugu, ktry kady zacign u wasnych rodzicw, w czasach gdy sam by bezbronnym dzieckiem. On wobec rodzicw spaca si czciowo, zapewniajc swoim dzieciom rwnie dobr lub jeszcze lepsz opiek. Obowizki, jakie ma si wobec wasnych dzieci nale po prostu do kategorii "on wobec rodzicw". Specyficzny rodzaj on ma si take wobec nauczyciela i mistrza (nushi). Obaj pomagaj czowiekowi w jego rozwoju i dlatego staje si on ich dunikiem, co moe sprawi, e w przyszoci bdzie musia speni prob mistrza, gdy ten bdzie w potrzebie, albo po jego mierci pomc ktremu z jego modych krewnych. Czowiek powinien dokada stara, by spaci zobowizania, a mijajcy czas nie zmniejsza dugu. Przeciwnie, z upywem lat zaduenie raczej ronie. Powiksza si ono o co w rodzaju oprocentowania. Kade on jest spraw powan. Popularne powiedzenie brzmi: "Czowiek nigdy nie spaci nawet jednejdzisiciotysicznej on." On jest cikim brzemieniem i zawsze, jak si susznie uwaa, jest waniejsze od osobistych upodoba czowieka. Pynne dziaanie systemu etycznego opartego na poczuciu zaduenia zaley od stopnia, w jakim pojedynczy czowiek jest zdolny uznawa si za wielkiego dunika, nie odczuwajc zarazem niechci przy spacie swych zobowiza. Widzielimy ju, jak bardzo hierarchiczny jest system japoski. Skrupulatnie przestrzegane zwyczaje, ktre mu towarzysz, sprawiaj, e Japoczyk honoruje swe dugi moralne w stopniu, jaki nie zawitaby w gowie czowieka Zachodu. Jest to atwiejsze przy zaoeniu, e stojcy wyej w hierarchii chc

dobrze. Jzyk japoski dostarcza ciekawego dowodu na to, e istotnie zwierzchnikom przypisuje si "kochanie" podwadnych. Po japonsku ai znaczy "mio" i wanie to sowo wydawao si dziewitnastowiecznym misjonarzom jedynym japoskim terminem, ktrego mona by uy do wytumaczenia chrzecijaskiej koncepcji mioci. Posuyli si wic nim w przekadzie Biblii w opisie mioci Boga do czowieka i czowieka do Boga. Jednak ai oznacza waciwie mio zwierzchnika do podwadnych. Czowiekowi z Zachodu wydawa si moe, e ai to "paternalizm", ale w kontekcie japoskim sowo to ma o wiele szersze znaczenie. Ai oznacza uczucie. Wspczenie uywa si go cigle w tym szczeglnym sensie dla wyraenia mioci pyncej z gry ku doowi; niemniej, by moe czciowo pod wpywem znaczenia nadanego mu przez chrzecijan, a z pewnoci na skutek oficjalnego zniesienia rnic kastowych, mona dzi nazwa tym sowem mio pomidzy osobami stojcymi na tym samym szczeblu hierarchii. Pomimo zagodzenia norm japoskiej kultury nadal trzeba mie szczcie, by ponoszenie on nie byo przykroci. Ludzie nie lubi przypadkowo bra na siebie dugu wdzicznoci, ktry jest konsekwencj on. Bez przerwy mwi o "nakadaniu na kogo on", co w najdokadniejszym tumaczeniu znaczyoby "narzucanie czego drugiej osobie", cho w Stanach Zjedno czonych "narzuca" oznacza "mie wymagania wzgldem kogo", podczas gdy w Japonii zdanie to znaczy, e co si drugiemu daje lub wywiadcza mu grzeczno. Najwiksz niech budz przypadkowe przysugi ze strony znajomych obcokrajowcw. O ile bowiem w relacjach z ssiadami i w tradycyjnych zwizkach opartych na hierarchii czowiek jest wiadom wynikajcych z on komplikacji i je akceptuje, o tyle przysugi zwykych znajomych oraz ludzi stojcych na tym samym szczeblu hierarchicznej drabiny irytuj Japoczyka. Wolaby on unikn uwikania si we wszystkie konsekwencje on. Bierno ulicznego tumu wobec wypadku nie wynika w Japonii z braku inicjatywy. To potwierdzenie faktu, e tylko interwencja oficjalnych sub nie naoy na poszkodowanego on. Jedno z najlepiej znanych praw sprzed epoki Meiji brzmia o: "Jeli wybuchnie ktnia lub spr, czowiek nie powinien si w nie bez powodu miesza." Osob, ktra pomaga innemu, nie majc po temu uprawnie, podejrzewa si, e wykorzystuje sytuacj. Fakt, e czowiek, ktremu udzielono pomocy, staje si dunikiem tego, od ktrego j otrzyma, sprawia, e nikt si nie garnie, by skorzysta z takiej okazji, i wszyscy s bardzo zirytowani, jeli kto im pomaga. Zwaszcza w sytuacjach nieformalnych Japoczycy bardzo uwaaj, eby nie uwika si w jakie on. Nawet papieros zaproponowany przez osob, z ktr Japoczyk nie by do tej pory w aden sposb zwizany, sprawia mu kopot. Uprzejmym sposobem podzikowania jest wwczas kino doku dosownie: "trucizna ducha". Pewien Japoczyk wyjani mi: "atwiej jest znie t sytuacj, jeeli otwarcie przyznasz, jak jest dla ciebie kopotliwa. Nigdy nie pomylae o tym,

by zrobi co dla tej osoby, i teraz jest ci wstyd, bo przyjmujesz od niej on." Czasami kino doku tumaczy si jako "dzikuj", na przykad za papierosy; kiedy indziej jako "przykro mi, przepraszam" za dug, ktry zacigam; albo jako "czuj si paskudnie", bo pobie mnie w hojnoci. Kino doku znaczy kad z tych rzeczy i nie znaczy adnej z nich. Po japosku "dzikuj" mwi si na wiele sposobw, z ktrych kady wyraa skrpowanie przyjtym on. Najmniej dwuznaczne arigato, ktre przyjo si w nowoczesnych domach towarowych, znaczy "tak rzadko si zdarza". Japoczycy zwykle mwi, e "to, co zdarza si rzadko", oznacza wielkie i niespotykane dobrodziejstwo ze strony klienta, e zechcia dokona zakupw w sklepie. Jest to uprzejmo. Mwi si tak rwnie przyjmujc prezenty i w wielu podobnych, niezliczonych okazjach. Inne powszechnie uywane zwroty wyraajce podzikowanie odwouj si, podobnie jak kino doku, do trudnoci przyjmowania. Waciciele sklepw najczciej mwi dosownie: "To si nie koczy" (sumimasen); na przykad: "Przyjem od ciebie on i w obecnych warunkach ekonomicznych nigdy nie bd mg ci si odpaci; jest mi przykro, e znalazem si w takiej sytuacji." Sumimasen tumaczy si jako "dzikuj", "jestem wdziczny" albo "przepraszam", "przykro mi". Uywa si tego sowa na przykad, czciej ni innych "dzikuj", gdy kto zapie kapelusz, ktry wiatr zerwa ci z gowy. Kiedy go oddaje, grzeczno wymaga, eby okaza cae swoje zakopotanie sytuacj, w ktrej co otrzymujesz. "On ofiarowuje mi on, a przecie widz go pierwszy raz w yciu. Nigdy nie miaem okazji ofiarowa mu on jako pierwszy. Czuj si winny z tego powodu, ale troch mi lej, jeli go od razu przeprosz." Sumimasen jest prawdopodobnie najczciej uywanym "dzikuj" w Japonii. "Mwi mu, e uznaj, i otrzymaem od niego on, ktre nie koczy si w chwili, gdy odbior kapelusz. Ale c mog zrobi? Jestemy obcymi sobie ludmi." T sam postaw zaduenia z punktu widzenia Japoczykw wyraa jeszcze mocniej inne sowo oznaczajce "dzikuj", a mianowicie katajikenai, ktre zapisuje si znakiem "obelga" lub "utrata twarzy". Oznacza ono zarwno "jestem zawstydzony", jak i "jestem wdziczny". Sownik jzyka japoskiego podaje, e uywajc tego zwrotu, mwimy, i nadzwyczajne dobro, ktre nam zostao wywiadczone, zawstydza nas i obraa, bo nie jestemy warci podobnych dobrodziejstw. W zwrocie tym otwarcie przyznajemy si do wstydu z powodu przyjcia on, a wstyd, haji, Japoczycy przeywaj bardzo ciko. Katajikenai, "jestem zawstydzony", cigle uywane jest przez tradycyjnie nastawionych kupcw, kiedy dzikuj swym klientom, i przez klientw, gdy prosz, by mogli zapaci za swoje zakupy. Sowo to bez przerwy powraca w dawnych romansach sprzed epoki Meiji. Pikna dziewczyna niskiego pochodzenia, ktra jest suc na dworze, kiedy pan wybiera j na naonic, mwi katajikenai, czyli: "Jestem gboko zawstydzona, niezasuenie przyjmujc to on; lkam si twojej askawoci."

Podobnie samuraj, ktrego podczas zatargu midzy feudaami wadze puszczaj wolno bez okupu, mwi katajikenai: "Straciem twarz, przyjmujc to on; nie powinienem stawia si w tak ndznej pozycji; przepraszam; pokornie dzikuj." Zwroty te pokazuj "si on" lepiej ni jakiekolwiek uoglnienia. Ponoszenie on jest zawsze dwuznaczne. W przyjtych relacjach hierarchicznych poczucie wielkiego zaduenia, ktre jest konsekwencj on, czsto skania czowieka jedynie do sumiennego spacania wszystkich cicych na nim zobowiza. Ciko jednak by dunikiem i niech budzi si atwo. Jak atwo, opisuje jeden z najpopularniejszych pisarzy japoskich, Soseki Natsume, w swej sawnej powieci Botchan. Tytuowy bohater jest chopakiem z Tokio, ktry zaczyna prac jako nauczyciel w szkole na prowincji. Szybko zdaje sobie spraw, e w istocie pogardza wikszoci swoich kolegw-nauczycieli i nie potrafi si z nimi dogada. Jednak jeden z nich budzi jego sympati i podczas wsplnego wypadu w nowy mody przyjaciel, ktrego bohater nazywa Jeozwierzem, stawia mu szklank wody z lodem. Paci za ni ptora sena, czyli okoo jednej pitej centa. Niedugo potem inny z nauczycieli mwi Botchanowi, e Jeozwierz wyraa si o nim z lekcewaeniem. Botchan daje wiar intrygantowi i natychmiast zaczyna zastanawia si nad on, ktre otrzyma od Jeozwierza. Nosi on pochodzce od kogo takiego godzi w mj honor, nawet jeli to drobiazg, woda z lodem. Sen czy p sena nie uspokoj si, dopki bd ponosi takie on. (...) To, e bez protestu przyjmuj od kogo on, wynika z mojej dobrej woli i z tego, e uwaam go za rwnego sobie, przyzwoitego faceta. Zamiast nalega i zapaci za wod, przyjem on i podzikowaem. Tego nie mona kupi za adne pienidze. Nie mam adnego tytuu ani nie peni oficjalnych funkcji; jestem jednak czowiekiem wolnym i niezalenym. Jeeli czowiek wolny przyjmuje wywiadczan sobie przysug, to znaczy to o wiele wicej, ni gdyby zapaci za ni milion jenw. Pozwoliem Jeozwierzowi wyda ptora sena i podzikowaem, a to jest warte wicej ni milion jenw. Nastpnego dnia rzuca ptora sena na biurko Jeozwierza. Tylko pozbywajc si on cicego na nim w zwizku z wod, Botchan moe poruszy problem, jakim jest obraliwa wypowied Jeozwierza, o ktrej mu doniesiono. Wwczas moe doj do ostrych spi, ale najpierw trzeba on usun, poniewa tam, gdzie jest on, ludzie przestaj by przyjacimi. W Ameryce o przykadaniu tak wielkiej wagi do drobiazgw i przewraliwieniu na ich tle czyta si w aktach modzieowych gangw i historiach choroby pacjentw z neuroz. W Japonii uchodzi to za postpowanie godne pochway. W powszechnej opinii niewielu posunoby si do tak kracowych rozwiza, ale przecie ludzie s sabi. W japoskich omwieniach ksiki Botchan

opisywany jest jako czowiek "gorcego temperamentu, czysty jak kryszta, niezwykle prawy". Take autor identyfikuje si z Botchanem i krytycy czsto uwaaj t posta za jego portret. Opowiadanie mwi o niezwykej prawoci: ten, kto otrzymuje on, moe przekroczy swoj pozycj dunika, uznajc sw wdziczno za wart "miliona jenw" i postpujc tak, jakby tyle bya ona warta. Godzi si przyj on jedynie od "przyzwoitego faceta". Botchan porwnuje w gniewie on otrzymane od Jeozwierza z on wzgldem starej niani, ktre ciy na nim od bardzo dawna. Bya mu ona lepo oddana i uwaaa, e nikt w rodzinie go nie docenia. Przynosia mu w tajemnicy cukierki, kolorowe kredki, a raz daa mu w prezencie trzy jeny. "Jej bezustanne starania gboko mnie poruszay." Cho ofiarowane trzy jeny byy dla niego "obraz", przyj je jako poyczk, ktrej jednak nie spaci w cigu minionych lat. Mwi sobie, porwnujc to, co czu wobec on otrzymanego od Jeozwierza, e stao si tak, bo "uwaaem j za cz samego siebie". To jest wanie klucz do japoskich reakcji wobec on. Niezalenie od mieszanych uczu, jakie budzi, on daje si unie tak dugo, jak dugo "moim czowiekiem on" pozostaj w istocie ja sam; dopki wpisuje si on w mj schemat hierarchii lub robi co, co sam bym zrobi na przykad oddaje kapelusz, ktry porwa wiatr; albo jeeli mnie podziwia. Kiedy takie utosamienie przestaje by moliwe, rana on zaczyna si jtrzy. Niezalenie od wielkoci dugu, czowiek prawy czuje do niego niech. Kady Japoczyk wie, e jeeli on, ktre komu naoy, stanie si z jakiego powodu zbyt trudne do udwignicia, bdzie mia kopoty. Dobrym przykadem jest sytuacja opisana niedawno w kciku porad jednego z pism. Jest to dzia w rodzaju "Porad w kopotach sercowych", publikowany w "Tokijskim Przegldzie Psychoanalitycznym". Udzielona porada niewiele ma wsplnego z Freudem, jest za to z gruntu japoska. Pewien starszy pan pisze, proszc o rad: Jestem ojcem trzech synw i crki. Moja ona zmara szesnacie lat temu. Ze wzgldu na dzieci nie oeniem si powtrnie, co one oceniy bardzo wysoko. Obecnie wszystkie dzieci maj wasne rodziny. Osiem lat temu, kiedy mj syn si oeni, przeprowadziem si o kilka ulic dalej. Z zakopotaniem musz przyzna, e od trzech lat zabawiaem si z "dziewczyn po ciemku" [prostytutk zatrudnion w domu publicznym]. Opowiedziaa mi o sobie i zrobio mi si jej al. Za skromn sum pienidzy kupiem jej spokj, wziem do domu, nauczyem zasad etykiety i zostaa moj gospodyni. Ma due poczucie odpowiedzialnoci, a jej oszczdno jest godna podziwu. Jednak moi synowie i synowe oraz moja crka i zi zaczli patrze na mnie z gry i traktowa jak obcego. Nie mam do nich alu; to moja wina. Wygldao na to, e rodzice dziewczyny nie zrozumieli sytuacji, a poniewa jest ona w wieku odpowiednim do zampjcia, napisali, eby wracaa do domu. Spotkaem si z rodzicami i wytumaczyem im, jak si sprawa miaa.

To ludzie bardzo biedni, ale nie s nacigaczami. Obiecali, e uznaj crk za umar dla ich rodziny i pogodz si ze stanem rzeczy. Ona sama pragnie pozosta przy mnie do mojej mierci. Jednak z powodu rnicy wieku midzy nami mogaby by moj crk czasami zastanawiam si, czy nie odesa jej do domu. Moje dzieci uwaaj, e dziewczynie chodzi o mj majtek. Jestem przewlekle chory i, jak sdz, mam przed sob jeszcze rok, dwa lata ycia. Bybym wdziczny za rad, jak powinienem postpi. Koczc, chciabym powiedzie, i temu, e niegdy bya ona "dziewczyn po ciemku", winne s okolicznoci. Ma dobry charakter, a jej rodzice nie s nacigaczami. Japoski lekarz rozpatruje t spraw jako oczywisty przykad naoenia przez starszego pana zbyt wielkiego on na wasne dzieci: Opisa pan przypadek do czsto spotykany... Pozwol sobie poprzedzi moje uwagi stwierdzeniem, e jak wnosz z paskiego listu, oczekuje pan ode mnie odpowiedzi, ktr pan pragnby usysze. Sprawia to, e pana osoba budzi we mnie lekki sprzeciw. Oczywicie doceniam fakt, e tak dugo pozostawa pan w bezennym stanie, niemniej zrobi to pan, by naoy na swoje dzieci on oraz usprawiedliwi swoje obecne postpowanie. Nie podoba mi si to. Nie chc powiedzie, e jest pan szczwanym lisem, ale ma pan bardzo sab osobowo. Lepiej byoby wyjani dzieciom, e musi pan mie kobiet, jeeli nie mg pan da sobie rady bez niej, a nie nakada na nie on wynikajce z faktu, e si pan nie oeni. Dzieci z oczywistych powodw obrciy si przeciwko panu, poniewa bardzo pan to on podkrela. Ludzie nie trac pocigu seksualnego i nic pan nie moe poradzi na to, e go pan odczuwa. Czowiek stara si go jednak opanowa. Pana dzieci spodzieway si tego po panu, poniewa oczekiway, e dorwna pan ideaowi, ktry sobie stworzyy. Spotkao je jednak rozczarowanie i mog sobie wyobrazi, co czuj, cho jest to z ich strony egoizm. Same, yjc w maestwie, zaspokajaj swj pocig seksualny, podczas gdy egoistycznie odmawiaj ojcu prawa do tego samego. Pana pogld na t spraw jest rozbieny z pogldami pana dzieci. Mwi pan, e dziewczyna i jej rodzice s dobrymi ludmi. Pan chciaby tak myle. Wiadomo, e to, czy czowiek jest zy, czy dobry, zaley od okolicznoci i sytuacji, w jakiej si znalaz, a poniewa w tej chwili nie chc oni pana wykorzysta, nie moe pan zaprzeczy temu, e s "dobrymi ludmi". Uwaam, e rodzice dziewczyny s gupi, pozwalajc, by bya konkubin stojcego nad grobem czowieka. Jeeli si zastanowi, powinni poszuka jakiej pyncej z tego korzyci lub poytku. Widzenie tego inaczej to tylko paskie mrzonki. Nie dziwi mnie niepokj dzieci o to, e rodzice dziewczyny czyhaj na pana majtek; sdz, e naprawd tak jest. Dziewczyna jest moda i moe o tym

nie myle, ale rodzice powinni to bra pod uwag. Ma pan dwie moliwoci: 2. By "w peni czowiekiem" (czyli kim, dla kogo nie ma nic niemoliwego), przesta mieszka z dziewczyn i zerwa z ni. Nie sdz jednak, by by pan zdolny do tego; nie pozwol panu na to uczucia. 3. "Ponownie sta si zwykym czowiekiem" (czyli porzuci dotychczasowe mniemania o sobie) i rozwia zudzenia dzieci, e jest pan czowiekiem idealnym. Jeeli chodzi o majtek, jak najszybciej sporzdzi testament i jasno okreli, co naley si dziewczynie, a co dzieciom. Na koniec niech pan pamita, e jest pan w podeszym wieku i staje si pan coraz bardziej dziecinny, co widz z paskiego pisma. W myleniu kieruje si pan bardziej emocjami ni rozsdkiem. Pragnie pan w tej dziewczynie zastpczej matki, cho mwi pan, e chce j pan wycign z rynsztoka. Nie sdz, by dziecko mogo znie odejcie matki, i dlatego radz panu wybra drug moliwo. List ten mwi sporo na temat on. Kto, kto raz zdecydowa si naoy na swoje dzieci wyjtkowo cikie on, moe zmieni swoje postpowanie tylko na wasne ryzyko. Musi wiedzie, e bdzie z tego powodu cierpie. Oprcz tego, nie ma znaczenia, ile kosztowao go to on, ktre otrzymay dzieci nie moe on tego w adnym wypadku wykorzysta; nie naley uywa go, by "usprawiedliwi swoje obecne postpowanie". Dzieci s pene niechci "z oczywistych powodw": ich ojciec zacz co, czego nie potrafi doprowadzi do koca; poczuy si "zdradzone". Jeli chodzi o ojca, to jest po prostu gupot wyobraanie sobie, i tylko dlatego, e cakowicie powici si dzieciom wtedy, gdy potrzeboway jego opieki, te same dorose ju dzieci bd si bardziej o niego troszczy. S one jedynie wiadome on, ktre na nich ciy, i "z oczywistych powodw obrciy si przeciwko niemu". Amerykanie patrz na t sytuacj pod innym ktem. Uwaamy, e ojciec, ktry powici si dla dzieci osieroconych przez matk, zasuguje na staro na troch miejsca w ich sercach, a nie na to, by "z oczywistych powodw obrciy si przeciwko niemu". eby jednak spojrze na sytuacj okiem Japoczykw, moemy rozway j jak transakcj finansow, poniewa w tej dziedzinie nasze zachowania s podobne. Cakiem moliwe, e jeli ojciec udzieliby dzieciom oficjalnej poyczki, ktr musz one spaca z procentem, to powiedzielibymy mu: "z oczywistych powodw obrciy si przeciwko panu". Z tej perspektywy rozumiemy, dlaczego kto, kto pozwoli poczstowa si papierosem, mwi o "wstydzie", zamiast po prostu

powiedzie "dzikuj". Staje si zrozumiaa niech, z jak Japoczycy wyraaj si o kim, kto nakada on. W kocu znajdujemy klucz do tajemnicy wyolbrzymionego przez Botchana dugu za szklank wody. Amerykanie nie s jednak przyzwyczajeni, by uywa tych finansowych kryteriw, jeli chodzi o zwyky poczstunek przy barowym kontuarze czy wieloletnie powicanie si ojca dla osieroconych dzieci, albo wierno psa, jak w historii Hachi. Japoczycy tak robi. Mio, uprzejmo, hojno cenimy proporcjonalnie do tego, jak s wiadczone, bez okrelania warunkw spaty. W Japonii zawsze towarzyszy im musz warunki spaty kredytu. Przyjcie jakiegokolwiek gestu mioci czy uprzejmoci czyni z czowieka dunika. Popularne japoskie przysowie mwi: "Potrzeba (nieopisanej) hojnoci, by przyj on."

Rozdzia 6. SPATA JEDNEJ DZIESICIOTYSICZNEJ

On jest dugiem i jako dug musi zosta spacone. W Japonii jednak spata naley do zupenie innego rodzaju zobowiza ni sam dug. Nasza moralno, ktra miesza ze sob te dwie kategorie zarwno w zasadach etyki, jak i pod postaci nieostrych terminw w rodzaju "zobowizanie" czy "obowizek", jest dla Japoczykw tak dziwna, jak nam wydawayby si zaskakujce operacje finansowe przeprowadzane przez plemi, ktrego jzyk nie wprowadza rozrnienia uczestnikw transakcji pieninej na "dunikw" i "wierzycieli". Ogromny dystans dzieli bierny, pierwotny dug on, zawsze towarzyszcy czowiekowi, od napitych jak struna wizw czynnego odwzajemnienia zobowiza, ktre okrela si za pomoc wielu innych terminw. Samo uznanie zobowizania (on) nie jest cnot, podczas gdy spacenie zobowizania ni jest. Cnota rodzi si, gdy czowiek czynnie stara si wyrazi wdziczno. atwiej zrozumiemy japoskie zasady szlachetnego postpowania, jeeli pozostaniemy przy porwnaniu z operacj finansow i wyobrazimy sobie sankcje, ktre mu towarzysz, na podobiestwo systemu kar, zabezpieczajcego w Ameryce przed niesolidnoci patnikw. Takie s ograniczenia, ktrym podlega czowiek w naszym systemie. Nie ma dla nas okolicznoci agodzcych, gdy kto siga po cudz wasno, i nie pozwalamy sobie na kierowanie si impulsem, kiedy chodzi o uregulowanie dugu w banku, a dunik ponosi tak sam odpowiedzialno za terminow spat odsetek, jak za zwrot poyczonej kwoty. Inaczej jednak patrzymy na patriotyzm czy uczucia rodzinne. Mio wobec bliskich jest dla nas spraw serca i nie powinno si do niej nikogo zmusza. Dopki kraju nie zaatakuje wrg, Amerykanin skonny jest raczej uzna patriotyzm, rozumiany jako przedkadanie dobra ojczyzny ponad wszystko inne, za sprzeczn z ludzkimi uomnociami donkiszoteri. Brak nam waciwego Japoczykom przekonania o tym, e kady czowiek, rodzc si, zaciga wielki dug. Uwaamy, e rodzicw powinno si kocha, pomaga im w potrzebie, e nie wolno bi ony, e trzeba zapewni byt dzieciom... Nie s to jednak rzeczy, ktre kalkuluje si

tak jak udzielon poyczk, oczekujc korzyci z dobrze prowadzonych interesw. W Japonii natomiast traktuje si je niemal tak samo jak w Ameryce wypacalno dunika, a stojce za nimi sankcje s tak ostre, jak amerykaskie regulacje dotyczce spaty rachunkw czy procentw od zacignitej hipoteki. Patriotyzm czy uczucia rodzinne nie s sprawami, ktrymi Japoczyk zajmuje si jedynie podczas wielkich kryzysw, jak wybuch wojny czy cika choroba rodzicw. S jego nieodcznymi towarzyszami, jak bezustanna troska o zaduon hipotek, gryzca drobnego farmera ze stanu Nowy Jork, czy rozterki maklera z Wall Street, ktry sprzeda akcje bez pokrycia i z niepokojem obserwuje wzrost notowa. Japoczycy maj oddzielne, rzdzce si wasnymi prawami kategorie, obejmujce spat on nieograniczon pod wzgldem wielkoci i czasu oraz odwzajemnienie on nakadanego w specjalnych sytuacjach, ktrego wielko mona okreli. Spata zobowiza, ktrej nic nie ogranicza, nosi nazw gimu i zwyko si mwi o niej, e "niemoliwe jest spacenie nawet jednej dziesiciotysicznej tego on". Gimu zawiera w sobie dwa rodzaje obowizkw: spat on naoonego przez rodzicw, zwan ko, oraz odwzajemnienie on otrzymanego od cesarza, czyli chu. Spenianie tych obowizkw jest przymusowe i dotyczy kadego czowieka. Wyksztacenie podstawowe bywa w Japonii nazywane "wyksztaceniem gimu", bo faktycznie adne inne sowo nie oddaje lepiej okrelenia "wymagane". ycie moe ksztatowa gimu pojedynczych ludzi, zmieniajc w szczegach jego posta, ciy ono jednak na kadym czowieku niezalenie od kolei jego losu. Obydwa rodzaje gimu maj charakter bezwarunkowy. Kultura japoska, absolutyzujc cnoty gimu, odesza od chiskich koncepcji obowizku wobec pastwa oraz rozumienia mioci synowskiej. Chisk etyk wprowadzano w Japonii wielokrotnie, poczynajc od VII wieku n.e., a terminy chu i ko s pochodzenia chiskiego. Chiczycy jednak nigdy nie absolutyzowali tych cnt, lecz zakadali istnienie nadrzdnej cnoty jen, ktra bya warunkiem lojalnoci i mioci synowskiej. Zwykle tumaczy si jen jako "ludzko" lub "cnot czowieczestwa". Sowo to oznacza jednak niemal wszystko, co kultura Zachodu rozumie przez dobre stosunki midzy ludmi. Cnot jen musz posiada rodzice. Jeeli wadca jest jej pozbawiony, lud ma prawo zbuntowa si przeciw niemu. To ona jest podpor lojalnoci. Panowanie cesarza i wadza jego urzdnikw zaley od praktykowania jen. W etyce chiskiej jen jest rodzajem probierza uywanego do oceny wszystkich czcych ludzi zwizkw. Japoczycy nigdy nie przyjli tego zaoenia chiskiej etyki. Wielki badacz japoski Kanichi Asakawa tak mwi o rnicach midzy etyk japosk a chisk w redniowieczu: "Idee te [chiskie] oczywicie nie pasoway do japoskiej koncepcji wadzy cesarskiej i w zwizku z tym nigdy nie zostay w caoci przyjte nawet w teorii." W rezultacie jen staa si w Japonii cnot

wyjt spod prawa i utracia wysok pozycj, jak ma w etyce chiskiej. Po japosku wymawia si j jin i zapisuje tym samym znakiem co po chisku. Jednak "robienie jin" czy jego wariant, "robienie jingi", wcale nie nale do cnt, ktrym hoduje si w najlepszych dzielnicach. Do tego stopnia zostay one odrzucone przez japoski system etyczny, e oznaczaj postpowanie nie objte prawem. Moe to by rzecz bardzo chwalebna, jak zadeklarowanie skadki na cele dobroczynne lub uaskawienie przestpcy. Niemniej jest to dziaanie absolutnie nieobowizkowe, akt, ktrego nikt od ciebie nie wymaga. Jako "robienie jingi" okrela si take dziaanie poza prawem; rodzaj gangsterskiej cnoty. W epoce Tokugawa zodziejski honor bandytw i zabijakw, ktrzy uywali jednego miecza w odrnieniu od uzbrojonych w dwa miecze samurajw, okrelano jako "robienie jingi". Jeeli jeden z tych ludzi wyjtych spod prawa prosi o schronienie innego bandyt, to ten, chcc unikn zemsty ze strony gangu, do ktrego proszcy o pomoc nalea, udzieliby jej i w ten sposb "speni jingi". Wspczenie termin spad jeszcze niej. Pojawia si czsto w kontekcie rzeczy karygodnych: "Zwykli robotnicy jak pisz gazety cigle robi jingi i w zwizku z tym musz zosta ukarani. Policja powinna powstrzyma jingi poktnie szerzce si w Japonii." Oczywicie chodzi o zodziejski honor, przestrzegany przez oszustw i gangsterw. Wspczenie mwi si o "robieniu jingi" zwaszcza w wypadku drobnego porednika, ktry, tak jak woski padrone w amerykaskich portach na przeomie wieku, zawiera nielegalne kontrakty z niewykwalifikowanymi robotnikami i bogaci si, wynajmujc ich dalej z zyskiem. Niej chiska cnota jen upa nie moga. Japoczycy, pozbawiwszy najwaniejsz z cnt chiskiego systemu jej pierwotnego znaczenia, zdegradowali j, nie stawiajc niczego w zamian na jej miejsce. Dziki temu podporzdkowana dotd cnocie jen mio synowska gimu moga sta si w Japonii bezwarunkowym obowizkiem, z ktrego kady zawsze musia si wywiza, nawet za cen wybaczenia rodzicom ich wystpkw i niesprawiedliwoci. Zasada ulegaa zawieszeniu jedynie w wypadku, kiedy mio synowska stawaa w sprzecznoci z obowizkami wobec cesarza. Obowizek ciy niezalenie od tego, czy rodzice byli warci mioci, a osobiste szczcie dziecka nie miao znaczenia. W jednym ze wspczesnych filmw matka znajduje pienidze, ktre jej onaty syn, wiejski nauczyciel, zebra od mieszkacw, by ratowa pewn dziewczyn jej rodzice cierpi gd i chc sprzeda j do domu publicznego. Matka nauczyciela kradnie pienidze syna, chocia sama ma restauracj i wcale nie jest biedna. Syn wie, e to ona wzia pienidze, musi jednak wzi win na siebie. ona nauczyciela odkrywa prawd, pisze list samobjczy, w ktrym bierze odpowiedzialno na siebie, po czym topi si wraz z dzieckiem. Sprawa nabiera rozgosu, ale roli matki w caej tragedii nikt nawet nie stawia pod znakiem zapytania. Syn speni obowizek mioci

synowskiej i samotnie wyjeda na Hokkaido, by dziki wiczeniom charakteru nabra si przed podobnymi prbami w przyszoci. Jest prawym bohaterem. Mj japoski towarzysz bardzo oburzy si na moj, oczywist dla Amerykanina, opini, e za ca tragedi odpowiedzialno ponosi matkazodziejka. Mio synowska, twierdzi, bardzo czsto pozostaje w sprzecznoci z innymi cnotami. Jeeli bohater byby wystarczajco mdry, mgby znale sposb pogodzenia ich ze sob, nie tracc szacunku dla samego siebie. Nie mgby jednak z pewnoci siebie szanowa, gdyby obwini matk, choby przed samym sob. Zarwno w powieciach, jak i rzeczywistoci, mnstwo cikich obowizkw mioci synowskiej spada na modego czowieka po lubie. Wyjwszy nowoczesne (modan) krgi spoeczestwa, jest w peni przyjte w cieszcych si szacunkiem rodzinach, e rodzice wybieraj synowi on, zwykle za porednictwem renomowanych biur matrymonialnych. Rodzina, nie syn, jest najbardziej zainteresowana odpowiednim wyborem, i to nie tylko w zwizku z transakcjami finansowymi, ktre towarzysz maestwu, ale przede wszystkim dlatego, e ona staje si czci rodziny, przeduajcjej trwanie przez swoich synw. Zwyczajowo swaci doprowadzaj do pozornie przypadkowego spotkania modych w obecnoci rodzicw, jednak gwni zainteresowani nie rozmawiaj ze sob. Czasami rodzice decyduj si z wyrachowania na maestwo, z ktrego ojciec dziewczyny czerpie zyski materialne, a rodzice chopca wchodz w koligacje z dobr rodzin. Bywa te, e wybiera si dziewczyn dla jej osobistych walorw. Dobry syn nie kwestionuje wyboru rodzicw, spacajc w ten sposb swoje on. Po lubie spata on trwa dalej. Jeeli syn jest dziedzicem rodu, mieszka nadal z rodzicami, a niech, jak teciowa darzy zwykle synow, jest przysowiowa. Krytykuje j z byle powodu i moe nawet odesa j rodzicom, zrywajc maestwo, choby mody maonek by szczliwy i marzy jedynie o dalszym yciu u jej boku. Powieci japoskie i historie z ycia wzite czsto podkrelaj cierpienia zarwno ma, jak i ony. Oczywicie m, godzc si na zerwanie maestwa, postpuje zgodnie z ko. Pewna modan Japonka, obecnie mieszkajca w Ameryce, przyja do siebie w Tokio mod matk w ciy, ktra, zmuszona przez teciow, opucia zrozpaczonego maonka. Moda kobieta bya chora i zaamana, ale nie winia ma. Stopniowo zacza interesowa si dzieckiem, ktre miao przyj na wiat. Kiedy si urodzio, pojawia si teciowa w towarzystwie pokornego i milczcego syna i zadaa wydania niemowlcia. Oczywicie dziecko naleao do rodziny ma i teciowa zabraa je, po czym natychmiast oddaa na wychowanie. Wszystko to wchodzi w zakres mioci synowskiej i stanowi waciwy sposb spaty zaduenia wobec rodzicw. W Stanach Zjednoczonych podobne sytuacje uznaje si za zewntrzn ingerencj w osobiste szczcie jednostki.

W Japonii ingerencji nie mona uzna za "zewntrzn" ze wzgldu na koncepcj zaduenia. Tak jak amerykaskie opowieci o uczciwych dunikach, ktrzy spacili swoich wierzycieli kosztem niesychanych powice osobistych, japoskie historie opowiadaj o porzdnych ludziach, ktrzy zyskali prawo do szacunku dla siebie samych, dowodzc, e maj do siy, by przyj osobisty zawd. Niezalenie od tego, jak szlachetne byyby pobudki do niego prowadzce, kady zawd pozostawia uraz i warto odwoa si tutaj do azjatyckiego przysowia o wrogach czowieka; w Birmie wymienia ono "ogie, wod, zodziei, wadcw i zych ludzi", w Japonii za "trzsienie ziemi, piorun i starego czowieka (ojca, gow domu)". Inaczej ni w Chinach, mio synowska w Japonii nie obejmuje caych pokole przodkw o wieki wstecz ani te rozgazionego klanu ich yjcego potomstwa, a cze przysuguje tylko najbliszym przodkom. Napis na nagrobku trzeb a odnawia co roku, by byo wiadomo, kto jest pod nim pochowany. Jeli zatem wrd ywych nie ma nikogo, kto by pamita zmarego, zaniedbany grb traci tosamo. Podobnie dzieje si z tabliczkami na domowym otarzyku. Mio synowska ma dla Japoczyka warto wycznie w odniesieniu do przodkw, ktrych pamita jako ludzi z krwi i koci, a on sam praktykuje j przede wszystkim tu i teraz. Wielu badaczy pisze o japoskim braku zainteresowania abstrakcyjnymi spekulacjami czy przedstawianiem rzeczy nie istniejcych. Posta, jak przyja w Japonii cnota synowskiej mioci, jest tego kolejnym przykadem, zwaszcza jeli porwna j z Chinami. Ograniczenie obowizkw ko do osb yjcych ma wielkie znaczenie dla sposobu praktykowania tej cnoty. Mio synowska, zarwno w Japonii, jak i w Chinach, znaczy o wiele wicej ni tylko posuszestwo oraz szacunek okazywany rodzicom i starszym krewnym. Trosk o dziecko, ktr ludzie Zachodu przypisuj instynktowi macierzyskiemu i ojcowskiej odpowiedzialnoci, Japoczycy uznaj za przejaw mioci do przodkw. Wydaje si im oczywiste, e dug wobec nich trzeba spaci, troszczc si o wasne dzieci tak samo, jak starsi troszczyli si niegdy o nich. Nie istnieje sowo na okrelenie "obowizkw ojca wzgldem dzieci" i wszystkie powinnoci teo rodzaju okrela si jako ko wobec wasnych rodzicw i dziadkw. Pojcie mioci synowskiej obejmuje wszystkie powinnoci gowy rodziny zwizane z zapewnieniem dzieciom bytu, wyksztaceniem synw i modszych braci, utrzymaniem pozycji spoecznej, opiek nad krewnymi w potrzebie oraz setki codziennych obowizkw. Wskie rozumienie granic rodziny przez Japoczykw ogranicza liczb osb, ktrym kady winien jest gimu. Jeli umiera syn, to utrzymanie wdowy i dzieci bior na siebie rodzice, co wynika z cicego na nich obowizku mioci synowskiej. Czasami podobna sytuacja zdarza si, gdy chodzi o owdowia crk i jej rodzin. Nie jest ju jednak gimu troska o owdowia siostrzenic i jeeli kto si jej podejmuje, to wynika ona z zobowiza cakiem innego

rodzaju. Wychowanie i wyksztacenie wasnych dzieci jest gimu. Jeeli jednak kto oy na wyksztacenie siostrzeca, zwykle przedtem go adoptuje, bo dopki dziecko zachowuje status dalszego krewnego, nie moe by mowy o gimu. Mio synowska nie wymaga, by nawet najbliszym, lecz o pokolenie modszym krewnym w potrzebie wiadczy pomoc z szacunkiem i oddaniem. Mode wdowy nazywa si w rodzinie "krewnymi od zimnego ryu", co oznacza, e dostaj ry do jedzenia, kiedy ju jest zimny, s na zawoanie kadego czonka rodziny i posusznie musz si godzi ze wszystkimi decyzjami, ktre ich dotycz. S ubogimi krewnymi, podobnie jak ich dzieci, i jeeli zdarza si im by w nieco lepszym pooeniu, to nie dlatego, e dobre traktowanie wynika z gimu, ktre jest powinnoci gowy rodziny. Take gimu, ktre ciy na braciach, nie zobowizuje ich do ciepych uczu przy spenianiu wzajemnych wiadcze. Czsto chwali si czowieka za wypenienie wszystkich powinnoci wobec modszego brata, cho powszechnie wiadomo, e obaj si serdecznie nienawidz. Najwikszy konflikt powstaje midzy teciow a synow. Synowa jest czowiekiem obcym, ktry wkracza w domowe realia. Ma obowizek nauczy si robi wszystko tak, jak wymaga teciowa. Ta za czsto bez ogrdek okazuje modej kobiecie, e zupenie nie jest warta jej syna; kiedy indziej mona si tylko domyla, jak bardzo jest zazdrosna. Ale jak mwi japoskie przysowie: "Synowa, ktrej nie znosisz, rodzi ukochane wnuki", i dlatego cigle w gr wchodzi cnota ko. Moda synowa jest pokorna i posuszna, a jednak od pokole te delikatne i urocze stworzenia wyrastaj na teciowe rwnie wymagajce i krytycznie nastawione jak matki ich wasnych mw. Jako mode ony nie mog okazywa wrogoci, nie znaczy to jednak, e staj si naprawd agodne. Z biegiem lat nagromadzona niech, podobnie jak w poprzednich pokoleniach, obraca si przeciwko ich wasnym synowym. Dzisiaj japoskie dziewczta otwarcie mwi, e wol narzeczonego, ktry nie jest dziedzicem rodziny, bo nie bd musiay mieszka z despotyczn teciow. "Praktykowanie ko" niekoniecznie prowadzi do mioci w rodzinie. W niektrych kulturach mio jest sednem zasad moralnych obowizujcych czonkw szeroko rozumianej rodziny. W Japonii rzecz si ma inaczej. Wedug sw pewnego Japoczyka, "z tego, e ceni on wysoko rodzin, wynika jedynie, e darzy szacunkiem jej poszczeglnych czonkw oraz ceni wizy rodzinne, ktre ich cz". Oczywicie nie zawsze jest to prawd, niemniej daje pewne wyobraenie sytuacji. Nacisk kadzie si na obowizki i spat dugu, a starsi bior na siebie wielk odpowiedzialno, ktra polega midzy innymi na dopilnowaniu, by ci, co stoj niej, ponosili wymagane ofiary niezalenie od tego, czy maj na to ochot, czy nie. Musz podporzdkowa si decyzji starszych albo ryzykuj niespenienie powinnoci gimu.

Urazy pomidzy czonkami rodziny, nieodczny element mioci synowskiej w Japonii, nie pojawiaj si w kontekcie innego wielkiego obowizku, ktry, tak jak mio synowska, naley do kategorii gimu: chodzi o wierno cesarzowi. Dobrze obmylony plan japoskich mw stanu polega na odizolowaniu cesarza jako witego wadcy i wyniesieniu go ponad zgiek spraw tego wiata. Tylko w ten sposb bowiem jego osoba moga posuy sprawie zjednoczenia wszystkich Japoczykw w subie pastwu. Nie wystarczao uczyni ze ojca ludu, gdy ojciec, pomimo wszystkich zobowiza, jakie ponosili wzgldem niego czonkowie rodziny, by osob, ktra wzbudza "jedynie wielki szacunek". Cesarz powinien by witym ojcem, stojcym ponad wszelkim wieckim wartociowaniem. Wierno cesarzowi, najwysza cnota chu, staa si ekstatyczn kontemplacj wyimaginowanego Dobrego Ojca, nie skaonego kontaktem ze wiatem. Politycy z pocztkw epoki Meiji po zwiedzeniu krajw Zachodu stwierdzili, e na histori wszystkich tych pastw skaday si gwnie konflikty midzy wadc a ludem i to nie wydao si im godne japoskiego ducha. Po powrocie wprowadzili do konstytucji zapis mwicy, e wadca pozostaje "wity i nietykalny" oraz e nie ponosi odpowiedzialnoci za adne dziaania ministrw. Mia on by najwaniejszym symbolem jednoci Japonii, a nie odpowiedzialn za kraj gow pastwa. Poniewa cesarz nie posiada adnej faktycznej wadzy przez poprzednie siedem wiekw, jego drugoplanow rol utrzymano bez kopotu. Politycy epoki Meiji musieli jedynie doprowadzi do tego, by w umysach wszystkich Japoczykw osoba wadcy pozostaa nieodcznie zwizana z najwysz i bezwarunkow cnot chu. W Japonii feudalnej sowem tym okrelano obowizki wobec wieckiego przywdcy szoguna. Dla politykw Meiji dugie dzieje tej cnoty stanowiy ostrzeenie a zarazem wskazwk, jak w nowym porzdku osign zamierzony cel, ktrym byo duchowe zjednoczenie Japonii. Przez wieki szogun by przywdc wojskowym i administracyjnym, a jednak pomimo chu, ktre winni mu byli poddani, spiski przeciwko jego wadzy i zamachy na jego ycie zdarzay si czsto. Wierno szogunowi pozostawaa bowiem niejednokrotnie w sprzecznoci z lojalnoci, ktr kady winien by swemu suwerenowi, a powinnoci wobec wyszej wadzy byy nierzadko mniej oczywiste ni lojalno wobec lokalnego pana. Ta ostatnia oparta bya na osobistych wizach i zwizek z szogunem wydawa si na jej tle chodny i bezosobowy. W czasach zamtu dostojnicy na dworze szoguna nie raz prbowali go obali, osadzajc na jego miejscu ktrego z panw feudalnych. Najpierw wic ci, ktrzy zwiastowali nadejcie Restauracji Meiji, a potem ci, co jej przewodzili, przez ponad sto lat zwalczali szogunat rodu Tokugawa, goszc, e chu naley si wycznie cesarzowi, skazanemu na odosobnienie i pozostajcemu w cieniu wadcy, ktrego rysy kady mg sobie wyobraa tak, jak mu podpowiadaa jego wasna fantazja. Restauracja Meiji stanowia zwycistwo stronnictwa cesarskiego i to wanie dziki niej chu z powinnoci wzgldem szoguna zmienio si w obowizek wobec cesarza. Jego osoba staa si symbolem, a przeomowy rok 1868 nazwano

Restauracj. Cesarz pozosta jednak w odosobnieniu. Przekaza wadz Ich Ekscelencjom, a sam nie wszed ani do rzdu, ani do dowdztwa si zbrojnych i nie prowadzi osobicie polityki. Rzdy po raz kolejny spoczy w rkach doradcw, cho tym razem lepiej dobranych. Prawdziwy przewrt dokona si w sferze ducha chu stao si spat on wobec witego wodza i naczelnego kapana, a zarazem symbolu jednoci i trwaoci Japonii na wieki. Chu zostao z atwoci przeniesione na osob cesarza take dziki ludowym podaniom o pochodzeniu domu cesarskiego od bogini Soca. Jednak ta bosko przypisywana cesarzowi przez folklor nie miaa a tak wielkiego znaczenia, jak sdzono na Zachodzie. Japoska inteligencja, ktra cakowicie odrzucaa te przekazy, w adnym razie nie podawaa w wtpliwo chu wzgldem cesarza. Nawet masy ludowe, uznajce boskie pochodzenie wadcy, rozumiay je inaczej ni ludzie Zachodu. Kami, sowo przekadane jako "bg", dosownie znaczy "gowa", czyli wierzchoek hierarchii. Dla Japoczyka przepa pomidzy tym, co ludzkie, a tym co boskie, nie jest tak wielka jak dla czowieka kultury zachodniej, a po mierci mona sta si kami. W czasach feudalnych chu oznaczao obowizki wobec wieckich wadcw stojcych na szczycie hierarchii, ktrzy nie byli obdarzeni adnymi cechami boskimi. Dla zmiany chu w obowizek wobec cesarza o wiele wiksze znaczenie mia fakt, e w Japonii od pocztku dziejw panowaa jedna i ta sama dynastia. Nie ma co krci nosem, e to faszywa cigo i e zasady sukcesji nie zgadzaj si z reguami dziedziczenia tronu w Anglii czy w Niemczech. Sukcesj w Japonii okrelaj zasady japoskie, a zgodnie z nimi cigo nie zostaa przerwana "od pocztku wiekw". Japonia to nie Chiny, z histori obejmujc trzydzieci sze dynastii. To kraj, w ktrym zachodzce zmiany nie zniszczyy nigdy struktury spoecznej, a wzorzec pozostawa niezmienny przez wieki. Nie boscy przodkowie byli wic argumentem, ktrego na sto lat przed Restauracj uywali przeciwnicy rodu Tokugawa. Poniewa chu jest powinnoci wzgldem tego, kto stoi na szczycie hierarchii twierdzili naley si ono jedynie cesarzowi. Jego samego za uznali za naczelnego kapana narodu, co niekoniecznie musiao oznacza bosko, ale byo o wiele waniejsze ni rodowd wywiedziony od bogini. W nowoczesnej Japonii podjto wszelkie rodki, by nada chu wymiar osobisty i poczy bezporednio z postaci cesarza. Pierwszy cesarz Restauracji by osob konsekwentn i pen godnoci, atwo wic w cigu swego dugiego panowania sta si dla swoich poddanych symbolem. Kiedy wystpowa publicznie, co zdarzao si rzadko, zawsze spotyka si z nalenymi przejawami czci. aden szmer nie mci ciszy tumu zgitego w pokonie. Nikt nie podnosi oczu, by na niego spojrze. Okna powyej parteru byy zasonite, by aden czowiek nie mg patrze na cesarza z gry. Jego stosunki z doradcami miay podobny charakter i oparte byy na sztywnych zasadach hierarchii. Nie mwiono, e cesarz zwouje rzd: kilka uprzywilejowanych osb spord Ich Ekscelencji "miao dostp" do cesarza.

Ordzia cesarskie nigdy nie dotyczyy kontrowersyjnych problemw politycznych, lecz traktoway o etyce, gospodarnoci albo miay stanowi zamknicie jakiej sprawy i by umocnieniem dla ludu. Kiedy cesarz lea na ou mierci, caa Japonia zamienia si w wityni pen wiernych zanoszcych mody w jego intencji. W ten sposb z cesarza uczyniono symbol stojcy ponad wszystkimi wewntrznymi nieporozumieniami i konfliktami. Tak jak wierno fladze w pasy i gwiazdy jest ponad i poza polityk partii i stronnictw, tak "nienaruszalny" pozostawa cesarz. Otaczamy flag rewerencj, ktra wydawaaby nam si niestosowna, gdyby chodzio o czowieka. Japoczycy natomiast wykorzystali do maksimum fakt, e ich symbol jest czowiekiem. Mog go kocha, a on odwzajemnia ich mio. Popadali w ekstaz, gdy "skierowa ku nim swoje myli". Powicali ycie, by "ukoi jego serce". W kulturze do tego stopnia opartej na osobistych wizach, jak japoska, cesarz by symbolem wiernoci o wiele silniejszym ni flaga. Przyszli nauczyciele oblewali egzamin, jeeli za najszczytniejszy obowizek czowieka uznali mio do ojczyzny prawidowa odpowied brzmiaa: spata dugu wobec cesarza. Chu stwarza podwjny system zalenoci poddany-cesarz. Poddany kieruje si ku cesarzowi bez porednikw i osobicie "koi jego serce" swymi czynami. Niemniej polecenia cesarza poddany otrzymuje za porednictwem ludzi, ktrzy stoj midzy nim a cesarzem. Zwrot: "Przemawia w imieniu cesarza", odwouje si do chu i prawdopodobnie ma wiksz si ni jakikolwiek zwrot uywany przez pastwo. Lory opisuje, jak podczas pokojowych manewrw oficer wyprowadzi swj oddzia, zakazujc onierzom picia wody z manierek bez pozwolenia. Podczas wicze w wojsku japoskim kadziono wielki nacisk na dugie, forsowne marsze (pidziesit, szedziesit mil) w trudnych warunkach. Tego dnia dwudziestu ludzi zemdlao w drodze z wycieczenia i pragnienia. Piciu zmaro. Kiedy odkrcono ich manierki, okazao si, e byy pene. "Oficer wyda rozkaz. Przemawia w imieniu cesarza." W zakresie wadzy cywilnej chu usprawiedliwia wszystko, od mierci do podatkw. Poborca podatkowy, policjant, urzdnicy przeprowadzajcy pobr do wojska s porednikami, dziki ktrym poddany okazuje chu. Z punktu widzenia Japoczykw posuszestwo prawu jest spat ich najwyszego zaduenia ko-on. Trudno o wikszy kontrast ze Stanami Zjednoczonymi. Amerykanie, jak kraj dugi i szeroki, oburzaj si z powodu kadego nowego prawa, od wiate na skrzyowaniu po podatek dochodowy, uwaajc je za naruszenie swobd oraz ingerencj w ich prywatne sprawy. Przepisy federalne s podejrzane podwjnie, poniewa naruszaj rwnie wolno poszczeglnych stanw we wprowadzaniu ich wasnych praw. W powszechnym odczuciu przepisy te zostay narzucone ludziom przez biurokratw z Waszyngtonu i wielu obywateli uznaje, e gone wyraanie

protestu to za mao, by zaspokoi poczucie wasnej godnoci. Japoczycy uwaaj nas wic za ludzi yjcych bez prawa. My za widzimy w nich potulne istoty, nie majce pojcia o demokracji. Blisze prawdy bdzie jednak stwierdzenie, e poczucie godnoci obywateli w tych dwch krajach czy si z zupenie innymi zachowaniami. W Ameryce zaley ono od tego, jak czowiek sam radzi sobie w swoich sprawach, podczas gdy w Japonii opiera si na tym, czy spaca on dug wobec swoich powszechnie uznanych dobroczycw. W obydwa systemy wpisane s typowe trudnoci: w naszym przypadku polegaj one na tym, e trudno jest wprowadzi nowe przepisy, nawet jeeli przynosz one poytek caemu krajowi; w ich e niezalenie od wszystkiego, trudno jest pogodzi si z dugiem tak wielkim, i cae ycie upywa w jego cieniu. Kady Japoczyk prawdopodobnie wypracowa sobie sposoby ycia w zgodzie z prawem, ktre jednak pozwalaj na obchodzenie jego wymaga. Poza tym Japoczycy podziwiaj pewne formy przemocy, bezporedniego dziaania czy prywatnej zemsty, ktrych Amerykanie by nie pochwalali. Niemniej wszystkie te zastrzeenia, jak i wiele innych, ktre mona by przytoczy, cigle nie tumacz wadzy, jak chu ma nad Japoczykami. Po kapitulacji Japonii 14 sierpnia 1945 roku wiat ujrza wprost niewiarygodne dziaanie chu. Wielu zachodnich znawcw Japonii utrzymywao, e jest niemoliwe, by ten kraj si podda; byoby szczytem naiwnoci twierdzili wyobraa sobie, e wojska rozsiane w Azji i na wyspach Pacyfiku bez oporu oddadz bro. Wiele oddziaw japoskich nie ponioso bezporedniej klski, a onierze byli przekonani o susznoci sprawy, za ktr walcz. Take w kraju wielu gotowych byo walczy do ostatka i armi okupacyjn, ktrej przednia stra ze zrozumiaych wzgldw nie moga by liczna, czekaaby masakra, gdyby znalaza si poza zasigiem raenia dzia umieszczonych na okrtach. Podczas wojny nic nie mogo zatrzyma Japoczykw, ktrzy okazali si narodem bardzo wojowniczym. Autorzy tego rodzaju analiz nie brali pod uwag chu. Cesarz przemwi i wojna zostaa przerwana. Zanim jego gos rozleg si przez radio, rozgoryczeni przeciwnicy utworzyli kordon wok cesarskiego paacu, prbujc zapobiec proklamowaniu pokoju. Jednak raz odczytana proklamacja zostaa przyjta. Nie sprzeciwi si jej aden dowdca na Jawie czy w Mandurii ani te Tojo w Japonii. Nasze wojska wyldoway i zostay uprzejmie powitane. Korespondenci zagraniczni, jak pisa jeden z nich, ktrzy rano ldowali z palcem na spucie pistoletu, okoo poudnia odkadali go do szuflady, a wieczorem szli kupowa gadety. Japoczycy koili teraz serce cesarza, przestrzegajc pokoju, cho tydzie wczeniej robiliby to, wypdzajc barbarzycw "choby bambusowymi kijami". Nie byo w tym adnej tajemnicy; nie rozumieli tego jedynie ci ludzie z Zachodu, ktrzy nie brali pod uwag zrnicowanych emocji decydujcych o ludzkim postpowaniu. Cz z nich posuna si do stwierdzenia, e nie ma

innego rozwizania ni eksterminacja. Niektrzy uznali, e jedynym ratunkiem dla Japonii bdzie przejcie wadzy przez liberaw i obalenie rzdu. Kada z tych analiz ma sens, jeeli chodzioby o nard zachodni prowadzcy totaln wojn, ktra ma powszechne poparcie. Jednak eksperci byli w bdzie, poniewa przypisali Japoczykom z gruntu zachodni sposb postpowania. Niektrzy z zachodnich prorokw cigle jeszcze, pomimo miesicy pokojowej okupacji, sdz, e wszystko jest stracone, poniewa nie doszo w Japonii do rewolucji na zachodni mod albo e "Japoczycy nie wiedz, e zostali pokonani". Jest to dobra zachodnia filozofia spoeczna oparta na zachodnich kryteriach oceny tego, co dobre i waciwe. Jednak Japonia to nie Zachd. Japoczycy nie odwoali si do ostatniego argumentu narodw zachodnich, jakim jest rewolucja, ani te nie posuyli si sabotaem wobec okupacyjnej armii wroga. Signli po to, co stanowio ich si: chu, dziki ktremu potrafili zada od siebie zapacenia ogromnej ceny, jak bya bezwarunkowa kapitulacja, podpisana, zanim siy kraju ulegy wyczerpaniu. W ich wasnych oczach zapacili jednak sono za co, co stanowio najwysz warto: prawo, by powiedzie, e to cesarz wyda rozkaz; nawet jeeli by to rozkaz kapitulacji. Rwnie w czasie klski chu pozostao najwyszym prawem. SCHEMAT JAPOSKIEGO SYSTEMU ZOBOWIZA I ICH ODWZAJEMNIANIA 4. On. Zobowizanie bierne, nakadane na jednostk bez jej udziau; on "si otrzymuje", "ponosi" itp. zobowizanie przyjmowane: ko on on naoone przez cesarza; oya on on otrzymane od rodzicw; shino on on nakadane przez nauczyciela; on otrzymuje si przez cae ycie podczas kontaktu z innymi ludmi. Uwaga: osoba, od ktrej otrzymao si on, staje si on jin (czowiekiem on) ponoszcego zobowizanie.

5. Odwzajemnienie on. Dug on "si oddaje", "spaca si" zobowizania

wzgldem czowieka on jest to obowizek czynnego rewanu.

6. Gimu. Niemoliwe jest pene odwzajemnienie zobowiza tego rodzaju

i dug nigdy nie ulega przedawnieniu: chu obowizki wzgldem cesarza, prawa, Japonii; ko obowizki wobec rodzicw i przodkw (a zatem i wobec potomstwa); nimmu obowizki zawodowe.

7. Giri. Zobowizania, ktre musz zosta spacone co do grosza w

okrelonym czasie, odpowiednio do wielkoci przysugi.

8. Giri wobec wiata:

Obowizki wobec suwerena; obowizki wobec powinowatych; obowizki wobec osb nieskoligaconych, od ktrych otrzymao si on np. przyjmujc od nich pienidze, przysug, prac; obowizki wobec osb dalej spokrewnionych (ciotek, wujw, siostrzecw i siostrzenic) nie wynikajce z on nakadanego bezporednio przez nich, lecz z on otrzymanego od wsplnych przodkw.

9. Giri wobec wasnego imienia (japoska wersja die Ehre):

obowizek oczyszczenia wasnej opinii od zniewagi lub zarzutu uchybienia np. powinnociom feudalnym lub obowizkowi wendety (nb. wyrwnywania rachunkw tego rodzaju nie uznaje si za dziaanie agresywne); obowizek zawodowej kompetencji i bezbdnoci; obowizek przestrzegania zasad "bycia Japoczykiem", czyli zgodne z reguami okazywanie szacunku, prowadzenie ycia odpowiednio do zajmowanej pozycji, hamowanie wszelkich przejaww emocji w nieodpowiednich sytuacjach itp.

Rozdzia 7. DUG, KTRY "NAJTRUDNIEJ UNIE"

Japoskie przysowie mwi, e "najtrudniej jest unie giri". Giri musi zosta spacone, podobnie jak gimu, stanowi jednak kategori zobowiza o innym zabarwieniu. Nie istnieje angielski odpowiednik tego terminu, a wrd wszystkich dziwnych kategorii okrelajcych obowizki natury moralnej, z ktrymi antropolog styka si w kulturach caego wiata, giri naley do najciekawszych. Jest ono kategori specyficznie japosk. Zarwno chu, jak i ko Japoczycy dziel z Chiczykami i pomimo zmian, jakim ulegy te pojcia, czy je jednak pewne rodzinne podobiestwo z nakazami moralnymi waciwymi innym narodom Wschodu. Natomiast giri nie zawdzicza swego istnienia ani chiskiemu konfucjanizmowi, ani buddyzmowi. Jest kategori japosk i bez niej postpowanie Japoczykw staje si niezrozumiae. aden Japoczyk nie umie mwi o pobudkach swego dziaania, o dobrej sawie czy problemach, przed ktrymi staj jego rodacy, nie odwoujc si niemal bez przerwy do giri. Dla czowieka z Zachodu giri mieci w sobie zobowizania bardzo od siebie rne (zob. schemat japoskiego systemu zobowiza, koniec rozdziau 6.), od wdzicznoci za dawno wywiadczon uprzejmo po obowizek zemsty. Nic wic dziwnego, e Japoczycy nie prbowali wyjania terminu giri cudzoziemcom z Zachodu ich wasne sowniki definiuj je z trudem. Jeden z nich tumaczy giri w nastpujcy sposb: "suszna droga; droga, ktr ludzie powinni kroczy; dziaanie podjte nie z wasnej chci, ale dla

usprawiedliwienia si przed wiatem". Przybyszowi z Zachodu to wytumaczenie mwi niewiele, lecz okrelenie "nie z wasnej chci" ukazuje rnic midzy giri i gimu. Niezalenie bowiem od tego, jak wiele wymaga nieatwych do spenienia gimu, s to zawsze obowizki wzgldem osb z najbliszej rodziny oraz wobec wadcy, ktry jest patriotycznym symbolem kraju i okrelonego etosu. Gimu to zobowizanie wynikajce z wizw, ktre cz jednostk z innymi ludmi od dnia jej narodzin. I cho pewnych rzeczy nie robi si z ochot, to o gimu nigdy si nie mwi, e "nie jest speniane z wasnej chci". Spata giri natomiast krpuje i najtrudniej by dunikiem wanie w "krgu giri". Powinnoci giri mona podzieli na dwie grupy. To, co bd nazywa "giri wobec wiata", dosownie "spata zobowiza", jest koniecznoci spacenia on naoonego przez blinich. Natomiast mianem "giri wobec wasnego imienia" okrela bd cicy na kadym obowizek dbania o dobre imi oraz nieskaziteln opini, ktry nieco przypomina niemieck kategori "honoru". Giri wobec wiata z grubsza mona porwna do wypenienia warunkw kontraktu, podczas gdy gimu w odczuciu Japoczykw polega na spenianiu podstawowych obowizkw wynikajcych z przyjcia czowieka na wiat. Giri zatem zawiera w sobie wszystkie zobowizania wobec rodziny wspmaonka, gimu natomiast obowizki wzgldem wasnych najbliszych krewnych. Tecia nazywa si ojcem-przezgiri, teciow matk-przez-giri, szwagrw i szwagierki brami i siostramiprzez-giri; to ostatnie dotyczy zarwno rodzestwa wspmaonka, jak i maonkw rodzestwa. W Japonii maestwo jest kontraktem zawieranym przez rodziny narzeczonych; zobowizania wobec drugiej rodziny, ktre z tego kontraktu wynikaj, ponosi si przez cae ycie "ze wzgldu na giri". Spoczywaj one na czonkach pokolenia, ktre doprowadzio do zawarcia kontraktu, czyli na rodzicach, ale najbardziej obciaj mod on w relacji ze wiekr. Japoczycy mwi, e "panna moda nie mieszka w domu, w ktrym si urodzia". Obowizki ma wobec teciw, aczkolwiek odmienne, take bywaj przyczyn wielu zgryzot: musi on na przykad poycza pienidze rodzicom ony, ktrym le si wiedzie, oraz jest odpowiedzialny za wypenienie innych warunkw kontraktu. Pewien Japoczyk powiedzia: "Jeeli dorosy syn pamita o swej matce to dlatego, e j kocha, i to nie moe by giri. Nie speniasz giri, jeeli co robisz z potrzeby serca." Natomiast obowizki wobec powinowatych wypenia si skrupulatnie ze strachu, aby nie zasuy na opini "czowieka, ktry nie wie, co to giri". Sposb, w jaki podchodzi si do obowizkw wobec powinowatych, wyranie wida w wypadku "adoptowanego ma" mczyzny, ktry wchodzi w zwizek maeski wedug zasad obowizujcych kobiety. Jeeli w rodzinie s same crki, rodzice wybieraj dla jednej z nich ma, ktry przyjmuje nazwisko ich rodziny. Imi takiego czowieka usuwa si z metryk jego wasnej rodziny, po czym przyjmuje on nazwisko tecia. Sprowadza si do rodzinnego domu ony, gdzie ponosi giri wobec teciw, a kiedy umiera, chowa si go w

ich rodzinnym grobie. W taki wanie sposb postpuje zwykle wychodzca za m kobieta. Ma jednej z crek adoptuje si jednak nie tylko z powodu braku wasnego syna; czsto jest to interes, na ktrym obie strony maj nadziej zyska. Zwizki takie nazywa si "maestwami politycznymi". Kiedy dziewczyna pochodzi z biednej, ale dobrej rodziny, chopak moe wnie yw gotwk, a w zamian awansowa w hierarchii spoecznej. Albo jeli rodzina dziewczyny jest bogata i moe opaci wyksztacenie chopaka, ten, odwzajemniajc dobrodziejstwo, "wypisuje si" ze swojej rodziny. Czasem dla ojca dziewczyny jest to sposb, by zwiza si z obiecujcym wsplnikiem. W kadym z tych przypadkw giri cice na adoptowanym mu jest wyjtkowo trudne z powodw oczywistych: w Japonii mczyzna, ktry zmienia nazwisko i wykrela swe imi z akt rodzinnych, decyduje si na prawdziwie drastyczne posunicie. W czasach feudalnych musia on sprawdzi si w oczach czonkw nowej rodziny, stajc u boku tecia na polu walki, choby nawet przyszo mu zabi wasnego ojca. Obecnie takie "maestwa polityczne" odwouj si do giri, by zwiza modego czowieka z przedsibiorstwem tecia czy rodzinnym majtkiem za pomoc najsilniejszch wizw, jakie zna japoski system. Zwizki te byway korzystne dla obu stron zwaszcza w epoce Meiji. Na og jednak myl o byciu adoptowanym mem budzi gwatown niech, a popularne japoskie przysowie radzi: "Jeeli masz choby trzy go (okoo p kwarty) ryu, nigdy nie bd adoptowanym mem." Japoczycy twierdz, e jest to niech "z powodu giri". Nie wysuwaj argumentw, ktre pewnie podaliby Amerykanie, gdyby istnia u nas podobny zwyczaj, i nie mwi, e "uniemoliwia to odgrywanie roli mczyzny". Giri jest wystarczajco trudne samo w sobie i stwierdzenie "z powodu giri" dostatecznie wyjania Japoczykowi uciliwo zwizku. Giri to jednak nie tylko zobowizania wobec powinowatych. Do tej samej kategorii nale take obowizki wzgldem wujw, ciotek, siostrzecw i siostrzenic. W Japonii nawet stosunkowo bliskich krewnych nie obejmuje ko, czyli mio synowska, i stanowi to jedn z podstawowych rnic midzy rodzin japosk i chisk. W Chinach licznym dalszym krewnym przysuguje prawo korzystania ze wsplnych dbr, podczas gdy w Japonii nale oni do kategorii "kontraktowych" krewnych przez giri. Japoczycy podkrelaj, e tacy krewni czsto nigdy osobicie nie wywiadczyli adnej przysugi (on) czowiekowi, ktrego prosz o pomoc, i wspierajc ich, spaca si on wobec wsplnych przodkw. To samo on jest przyczyn troski o wasne dzieci, ktra oczywicie naley do kategorii gimu; jednak w wypadku pomocy udzielanej dalszym krewnym obowizek ten uznaje si za giri. Czowiek, ktry pomaga dalszym krewnym i powinowatym, mwi, e uwika si w giri. Wizy tradycyjnie oparte na giri, ktre wikszo Japoczykw stawia nawet przed zwizkami powinowactwa, cz wasala z jego panem oraz z towarzyszami broni. Czowiek honoru winny jest wierno i lojalno swemu

zwierzchnikowi oraz rwnym sobie czonkom tej samej klasy spoecznej. Dawna literatura japoska szeroko rozpisuje si o obowizkach giri, ktre nazywane jest cnot samuraja. W dawnej Japonii, jeszcze przed zjednoczeniem kraju dokonanym przez Tokugaww, czsto t wanie cnot uznawano za najwiksz i ceniono wyej nawet ni chu, ktre wwczas oznaczao obowizki wobec szoguna. W XII wieku szogun Minamoto zada wydania wrogiego sobie feudaa, ktremu pewien daimyo udzieli schronienia; list, ktry w odpowiedzi otrzyma, zachowa si do dzi. Daimyo bardzo by dotknity daniem, by sprzeniewierzy si giri, i odrzuci je, cho w gr wchodzia chu. "Nie mam wielkiego wpywu na sprawy publiczne pisa ale giri czce ludzi honoru jest odwieczn, nie podlegajc dyskusji prawd" i szogun nie ma na to wpywu. Odmwi "dopuszczenia si wiaroomstwa wobec szlachetnych przyjaci". O tej dawnej cnocie samurajskiej opowiadaj niezliczone podania ludowe, znane dzi jak Japonia duga i szeroka; na ich podstawie powstay sztuki teatru no, przedstawienia kabuki i tace kagura. Jedn z najbardziej znanych opowieci jest historia yjcego w XII wieku Benkei wielkiego, niezwycionego ronin, czyli samuraja bez pana, ktry prowadzi ycie pene przygd. Pozbawiony rodkw do ycia, lecz obdarzony niezwyk si, sieje postrach wrd mnichw w klasztorach, gdzie szuka schronienia, i zabija kadego napotkanego samuraja, by kolekcj samurajskich mieczy zapaci za strj zgodny z wymaganiami feudalnej etykiety. Na koniec wyzywa do walki mokosa, ktry wydaje mu si wymuskanym pankiem. Okazuje si jednak, e trafi na rwnego sobie, i odkrywa, e modzieniec jest potomkiem rodu Minamoto, ktremu zamierza przywrci szogunat. W rzeczywistoci jest to uwielbiany japoski bohater Yoshitsune Minamoto. Benkei ofiarowuje mu z zapaem giri i dokonuje setek bohaterskich czynw, walczc o jego spraw. W kocu jednak obaj musz wraz ze swymi zwolennikami umyka przed przewaajcymi siami wroga. Przebieraj si wic za pielgrzymujcych po Japonii mnichw, ktrzy prowadz kwest na budow wityni. Dla niepoznaki Yoshitsune przebiera si za zwykego mnicha, a Benkei staje na czele pielgrzymw. Oczywicie trafiaj na nieprzyjacielski patrol strzegcy cieki i Benkei zmyla na ich uytek dug list dobroczycw wityni, ktrych nazwiska "odczytuje" z trzymanego w rkach zwoju. Stranicy wroga pozwalaj im przej, ale w ostatniej chwili Yoshitsune, ktry nawet pod przebraniem sugi nie potrafi ukry arystokratycznego wdziku, budzi ich podejrzenia zatrzymuj wic rzekomych mnichw. Benkei natychmiast robi co, co absolutnie oczyszcza Yoshitsune z wszelkich podejrze: udziela mu reprymendy za jak bahostk i wymierza policzek. To przekonuje wroga: jeeli pielgrzymem byby Yoshitsune, aden z jego wasali nie podnisby na niego rki. Byoby to zupenie niewyobraalne naruszenie giri. Swym zuchwaym czynem Benkei ratuje wszystkim ycie, jednak natychmiast po dotarciu w bezpieczne miejsce rzuca si Yoshitsune do stp, proszc, by ten go zabi. Pan jednak askawie

mu wybacza. We wspczesnej Japonii opowieci o czasach, gdy giri pyno z potrzeby serca i nie byo zabarwione uraz, s marzeniami o wieku zotym. Giri, jak mwi, nie byo wwczas "wbrew woli" czowieka, a jeli dochodzio do konfliktu giri i chu, mona byo z honorem dochowa wiernoci giri. Byo ono upragnionym, bezporednim i osobistym zwizkiem opakowanym we wszystkie ograniczenia feudalizmu. "Zna giri" znaczyo by na mier i ycie wiernym panu, ktry ze swej strony dba o swoich wasali. "Spaci giri" oznaczao ofiarowa nawet wasne ycie pann, ktremu zawdziczao si wszystko. To oczywicie fantazja. Historia feudalnej Japonii zna wielu daimyo, ktrzy kupowali wierno wasali przeciwnika. Jeszcze istotniejsze jest to, e jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, kade lekcewaenie, ktrego pan dopuci si wobec wasala, tradycyjnie powodowao, e wasal opuszcza sub i mg nawet podj rozmowy z wrogiem. Japoczycy znajduj takie samo upodobanie w zemcie jak w wiernoci na mier i ycie. Obie te rzeczy s giri. Wierno bya giri wobec pana, podczas gdy zemsta za obraz stanowia giri wobec wasnego imienia. W Japonii stanowi one dwie strony tej samej monety. Dla dzisiejszego Japoczyka jednak wierno, o ktrej mwi opowieci z dawnych czasw, pozostaje w sferze przyjemnych mrzonek. Obecnie "spata giri" wcale nie oznacza lojalnoci, ktr czowiek winien jest swemu wodzowi, ale okrela si w ten sposb rnego rodzaju obowizki speniane wobec rozmaitych ludzi. Stale uywane dzisiaj sformuowania nacechowane s negatywnie i podkrelaj nacisk opinii publicznej, ktra zmusza czowieka wbrew jego chciom do speniania giri. Mwi si: "zawieram to maestwo tylko dla giri"; "z powodu giri musiaem da mu prac"; "spotkam si z nim wycznie ze wzgldu na giri". Cigle uywa si okrelenia "by uwikanym w giri", ktre sowniki tumacz jako "by zobowizanym do czego". Japoczycy powtarzaj: "zmusi mnie do tego przez giri", "wcign mnie w to dziki giri", i we wszystkich wypadkach oznacza to, e kto, powoujc si na spat jakiego on, skoni mwicego do zrobienia czego, czego ten nie zamierza lub nie chcia robi. Na wsi i w maych sklepikach, w najwyszych krgach rzdowych oraz wrd zaibatsu ludzie s "zmuszani do czego przez giri" i "wcigani w co" z tego samego wzgldu. Konkurent ubiegajcy si o narzeczon moe przypomnie przyszemu teciowi jakie dawne zwizki lub ukady rodzinne; kto inny za posuy si t sam broni, by zagarn chopsk ziemi. Czowiek, ktry "zosta wcignity", czuje, e musi speni prob. Mwi on: "Jeeli nie wespr mojego czowieka-on (tego, od kogo on przyjem), bd mia z opini, jeli chodzi o giri." Wszystko to pociga za sob postpowanie wbrew wasnej woli oraz ustpstwa czynione wycznie dlatego, "e tak nakazuje przyzwoito" (wedug sformuowania w sowniku).

Zasady rzdzce giri to surowe reguy okrelajce wymagan spat. Nie jest to zbir zasad moralnych jak Dziesicioro Przykaza. Zakada si, e czowiek "zmuszony przez giri" moe znale si w sytuacji, w ktrej wymaga si od niego bdzie postpowania wbrew jego poczuciu sprawiedliwoci. Czsto mwi si: "Nie mog postpi sprawiedliwie (gi) z powodu giri." Giri nie ma te nic wsplnego z zasad "miuj bliniego swego jak siebie samego", gdy nie chodzi tu o szlachetne dziaanie wynikajce z porywu serca. Czowiek musi wypenia giri, bo, jeeli by tego nie zrobi, nazywano by go czowiekiem, ktry nie wie, co to giri, a to wielki wstyd. Dlatego giri koniecznie naley spenia. Faktycznie "giri wobec wiata" czsto tumaczy si jako "podporzdkowanie si opinii publicznej", podczas gdy sownik przekada japoskie sformuowanie: "nic na to nie mona poradzi, bo jest to giri wobec wiata", na: "ludzie nie zaakceptowaliby innego biegu spraw". Zachowania "w krgu giri" najlepiej pomoe nam zrozumie porwnanie z amerykaskimi regulacjami spaty poyczonych pienidzy. Wedug naszych norm nie trzeba uprzejmoci, otrzymanego listu, prezentu czy kilku zamienionych sw spaca z tak sam skrupulatnoci, z jak pilnujemy zwrotu poyczki i regulujemy spat procentw. W przedsiwziciach finansowych za uchybienie paci si bankructwem i jest to kara naprawd cika. Japoczycy za uwaaj za bankruta czowieka, ktry nie wypenia giri. Kontakt z drugim czowiekiem zawsze niesie prawdopodobiestwo uwikania si w giri w taki czy inny sposb. Japoczycy prowadz wic skrupulatne rachunki drobnych sw i czynw, nad ktrymi Amerykanie przechodz do porzdku dziennego, nie mylc nawet o jakichkolwiek zobowizaniach. Japoczyk ostronie poda po zawiych ciekach wiata. Japoskie giri porwna mona z amerykask terminologi dotyczc spaty pienidzy take z innego powodu: spata giri ma cile okrelon wielko. Giri rni si tutaj od gimu, ktrego nigdy nie mona wyrwna, niezalenie od tego, ile i jak dugo by si je spacao; giri jest ograniczone. Amerykaninowi rewan wydaje si przewanie nieproporcjonalnie zawyony w stosunku do wartoci przysugi; Japoczyk patrzy na t spraw inaczej. Take japoski zwyczaj dawania podarunkw nie mieci nam si w gowie: dwa razy w roku w kadym domu pakuje si co elegancko, eby odwzajemnie prezent sprzed szeciu miesicy; albo rodzina sucej, ktra przez lata obdarowuje upominkami jej patronw w podzikowaniu za przyjcie crki na sub. Obyczaj zakazuje jednak odwzajemniania prezentu wikszym darem. Niehonorowo jest odpaca zbyt drogo. Jeden z najbardziej uwaczajcych komentarzy, jaki mona zrobi na temat prezentu, to stwierdzenie, e ofiarodawca "da strzpiela (du ryb) za strzebl (malek rybk)", czyli spaci giri zbyt wysoko. Tam gdzie to moliwe, sporzdza si zapisy dotyczce wzajemnej wymiany, niezalenie od tego, czy chodzi o prac, czy o dobra materialne. Na wsi cz

z nich przechowuje naczelnik, inne jeden z robotnikw, jeszcze inne znajduj si w posiadaniu poszczeglnych rodzin i pojedynczych ludzi. Na pogrzeb zwyczajowo przynosi si "pienidze na kadzido". Krewni przynosz te barwn tkanin na chorgiewki pogrzebowe. Ssiedzi spiesz z pomoc: kobiety pomagaj w kuchni, mczyni kopi grb i przygotowuj trumn. W miejscowoci Suye Mura naczelnik mia ksig, w ktrej wszystko byo zapisywane. Stanowio to cenn pamitk dla rodziny zmarego jako wiadectwo hodu zoonego mu przez ssiadw. Jednoczenie w ksidze zapisano nazwiska tych, ktrym rodzina powinna odwzajemni si w odpowiednim czasie, skadajc hod zmarym z ich rodzin. Zwizki te maj charakter dugotrway. Podczas pogrzebu, jak w czasie kadej uroczystoci, zawizuj si te krtkotrwae relacje wymiany. Ci, ktrzy pomagaj robi trumn, dostaj posiek; kady z nich przynosi wic miark ryu jako cz zapaty za otrzymane poywienie. To take zapisuje si w ksidze naczelnika. Na wikszo uroczystoci go przynosi troch wina ryowego w zamian za napoje, ktrymi zostanie poczstowany. Czy to z okazji urodzin, czy mierci, sadzenia ryu, budowy domu czy wita, wymian giri starannie si odnotowuje, by mona byo w przyszoci je spaci. Japoczycy przyjmuj jeszcze jedn zasad dotyczc giri, ktra odpowiada zasadom spacania pienidzy przestrzeganym na Zachodzie. Jeeli spata si przeciga, przekraczajc wyznaczony termin, jej warto wzrasta tak, jakby przyrastay procenty. Oto co przydarzyo si doktorowi Ecksteinowi z japoskim przedsibiorc, ktry opaci jego podr do Japonii powicon zbieraniu materiaw do biografii Noguchiego. Po powrocie do Stanw Zjednoczonych doktor Eckstein napisa ksik, po czym wysa maszynopis do Japonii. Nie otrzyma ani podzikowa, ani listu. Oczywicie zaniepokoi si, e w ksice znalazo si co, co Japoczyk uzna za obraliwe; jego listy pozostaway jednak bez odpowiedzi. Kilka lat pniej przedsibiorca zadzwoni do niego. Wanie by w Stanach Zjednoczonych i niedugo po tym telefonie zjecha do doktora Ecksteina, przywoc tuziny drzewek japoskiej wini. Dar by icie krlewski. Tylko dlatego, e tak dugo z nim zwlekano, musia by pikny. "Z pewnoci nie chciaby pan, ebym odwzajemni si panu pospiesznie", powiedzia dobroczyca doktora Ecksteina. Czowiek "przyparty do muru przez giri" czsto musi spaca dugi, ktre z czasem narosy. Kto moe zwrci si o pomoc do drobnego kupca, poniewa jest bratankiem nauczyciela kupca z jego czasw chopicych. Poniewa przyszy kupiec jako ucze nie mg spaci giri nauczycielowi, dug narasta przez wszystkie lata, ktre upyny od tamtego czasu, i kupiec musi "wbrew sobie usprawiedliwi si przed wiatem".

Rozdzia 8. OCZYCI WASNE IMI

Giri wobec wasnego imienia oznacza obowizek dbania o nieskaziteln opini i obejmuje cnoty, ktre czowiek Zachadu niejednokrotnie uznaby za przeciwiestwa; dla Japoczyka jednak ukadaj si one w wystarczajco spjn cao, poniewa s obowizkami, ktre nie wynikaj z koniecznoci odpacenia si za dobrodziejstwa, znajduj si "poza krgiem on". Maj one na celu zachowanie wasnej dobrej reputacji bez adnych odniesie do uprzednich zadue wobec kogokolwiek. Mieszcz si tutaj rnorakie wymagania etykiety zwizane z zachowaniem "waciwego miejsca", a take przyjmowanie blu ze stoicyzmem oraz obrona wasnej dobrej opinii na polu zawodowym. Giri wobec wasnego imienia zmusza take do podejmowania dziaa, ktre uwalniaj imi od zniewagi i obelgi. Zniewaga plami dobre imi i naley si z niej oczyci. Moe to wymaga wzicia odwetu na oszczercy albo popenienia samobjstwa; obrt, jaki przybior sprawy, oscylowa bdzie pomidzy tymi kracowymi rozwizaniami. Nikt jednak nie przechodzi atwo do porzdku dziennego nad kompromitujc sytuacj czy wydarzeniem. Po japosku nie ma oddzielnego sowa na okrelenie tego, co nazywam "giri wobec wasnego imienia". Okrela si je po prostu jako giri poza krgiem on i to stanowi podstaw klasyfikacji, nie za fakt, e giri wobec wiata jest obowizkiem odpacenia si za uprzejmo, a pod pojciem giri wobec wasnego imienia rozumie si przede wszystkim odwet. Zachd rozdzieli te dwie rzeczy na wdziczno i odwet, ale na Japoczykach nie robi to adnego wraenia. Dlaczego nie mona uj w jedn kategori reakcji czowieka zarwno na dobrodziejstwa, jak i na zniewag czy wrogo? W Japonii mona. Uczciwy czowiek odbiera rwnie mocno doznane afronty, jak wywiadczone mu przysugi; w obu wypadkach naley za nie odpaci. Japoczyk nie oddziela ich od siebie, tak jak my to czynimy, nazywajc jedne z nich agresj, a drugie zachowaniami nieagresywnymi. Dla Japoczyka agresja zaczyna si dopiero na zewntrz "krgu giri". Kiedy chodzi o przestrzeganie giri i zmazanie plamy na honorze, nie ma mowy o agresji. Jest to wyrwnywanie rachunkw. "wiat si przekrzywi" mwi Japoczycy, dopki nie zemszcz si za doznan zniewag. Czowiek uczciwy musi przywraca rwnowag wiata. To cnota, a nie ludzka sabo. Giri wobec wasnego imienia, nawet sposb, w jaki jzyk japoski czy je z pojciami wdzicznoci i lojalnoci, take na Zachodzie uwaane byo za cnot w pewnych okresach europejskiej historii. Kwita ona w czasach Renesansu, przede wszystkim we Woszech. Wiele wsplnego ma z ni rwnie el valor espaol dawnej Hiszpanii i niemieckie Die Ehre. Co, co bardzo przypomina japoskie giri wobec wasnego imienia, stoi za europejskimi pojedynkami sprzed stu lat. Jednak czy to w Japonii, czy te w krajach Zachodu sednem cnoty nakazujcej usunicie plamy na honorze bya zawsze korzy

przekraczajca zyski w sensie materialnym. Czowiek tym mocniej by jej wierny, im bardziej gotw by powici dla sprawy honoru swoj wasno, rodzin, nawet ycie. Stanowi to bardzo istotny element definicji tej cnoty oraz podstaw, na ktrej opierano opini, e kraje, gdzie si jej przestrzega, zawsze hodoway "wartociom duchowym". Faktycznie wierno tej zasadzie doprowadza do wielkich strat materialnych, ktre trudno usprawiedliwi z perspektywy kalkulacji zyskw i strat. Tutaj wanie rysuje si wyrany kontrast midzy takim rozlunieniem honoru a bezlitosn konkurencj i otwart wrogoci, ktre mona zaobserwowa w Stanach Zjednoczonych. W Ameryce zdarza si, e na gruncie polityki czy finansw wszystkie chwyty s dozwolone i nic nie ogranicza dziaa, ktre przeradzaj si w wojn o zdobycie lub zachowanie jak najwikszych korzyci materialnych. Tylko w wyjtkowych wypadkach honor przewaa i sytuacj mona zaklasyfikowa jako wypenienie giri wobec wasnego imienia. Jednak giri wobec wasnego imienia oraz nieufna czujno, jaka mu towarzyszy, nie s zjawiskiem typowym na kontynencie azjatyckim. Nie mona ich okreli mianem "orientalnych". Nie wystpuj ani w Chinach, ani w Syjamie, ani te w Indiach. Chiczycy uwaaj, e na obelgi i potwarz wraliwi s ludzie mali w moralnym sensie tego sowa. Zatem chiski idea szlachetnoci nie obejmuje, jak w Japonii, giri wobec wasnego imienia. Wedug chiskiej etyki przemoc, ktra jest zem, jeli kto jej uywa jako pierwszy, nie staje si dobra dlatego, e suy oczyszczeniu od zniewagi. Wraliwo na tym punkcie jest dla Chiczyka rzecz mieszn. Nie porusza on take nieba i ziemi, by dowie, e potwarz, ktra plami jego honor, jest bezpodstawna. Mieszkacowi Syjamu w ogle obca jest tego rodzaju wraliwo na obelg. Podobnie jak Chiczyk, ceni on sobie omieszenie oszczercy, jednak myl, e jego honor mgby dozna uszczerbku, nawet nie przychodzi mu do gowy. W Syjamie zwyko si mwi, e "najlepszy sposb, by pokaza przeciwnikowi, e jest nieokrzesanym gburem, to mu ustpi". Znaczenia pojcia giri wobec wasnego imienia nie da si w peni zrozumie bez umieszczenia go w kontekcie wszystkich zachowa nieagresywnych, jakie si w nim zawieraj. Zemsta jest tylko jednym z nakazw i wymaga si jej w okrelonych sytuacjach. Giri wobec wasnego imienia obejmuje jednak take spokojne i pene umiaru postpowanie. Stoicyzm i opanowanie, ktrych oczekuje si od kadego szanujcego si Japoczyka, s take elementem giri. Kobieta nie bdzie krzyczaa podczas porodu, a mczyzna powinien wznie si ponad niebezpieczestwo i bl. W czasie powodzi kady szanujcy si mieszkaniec wsi zabiera szybko najpotrzebniejsze rzeczy i szuka miejsca pooonego wyej. Nie ma krzykw, bezadnej bieganiny, nie ma paniki. Podobnie dzieje si, gdy wiatr i deszcz w porze rwnonocy nadcigaj z si huraganu. Takie zachowanie jest w Japonii podstaw poczucia wasnej godnoci, nawet jeli czowiek do niego nie dorasta. Wedug

Japoczykw amerykaskie poczucie godnoci nie wymaga samokontroli. W Japonii szlachectwo zobowizywao do panowania nad sob i cho w czasach feudalnych wymagano go bardziej od samurajw ni od gminu, niemniej samokontrola bya regu przestrzegan przez wszystkie klasy. Jeeli od samurajw oczekiwano wytrzymaoci na bl fizyczny sigajcej granic ludzkich moliwoci, to pospolici ludzie winni byli okazywa kracow wytrzymao w znoszeniu agresji zbrojnych samurajw. Opowieci o stoicyzmie samurajw s bardzo znane. O tym, e nie wolno im byo odczuwa godu, nie warto nawet wspomina. Kiedy pocili, powinni udawa, e wanie skoczyli posiek, i starannie czyci zby wykaaczk. "Pisklta woaj o jedzenie; samuraj trzyma w zbach wykaaczk", gosio przysowie. Podczas wojny maksym t powtarzali rekruci w caej armii. Nie wolno im byo take odczuwa blu. Japoczycy zachowywali si tak, jak modociany onierz, ktry na pytanie Napoleona "Ranny?", odrzek: "Nie, sire. Jestem zabity." Samuraj nie mg okaza cierpienia a do mierci i musia walczy z blem bez drgnienia twarzy. O hrabi Katsu, ktry zmar w roku 1899, opowiada si, e kiedy by chopcem, pies poszarpa mu jdra. Pochodzi on z rodziny samurajw, ktrych bieda zamienia w ebrakw. Kiedy lekarz zacz opatrywa chopca, ojciec podsun mu pod nos miecz i powiedzia: "Jeeli tylko jkniesz, przynajmniej umrzesz w sposb, ktry nie przynosi wstydu." Giri wobec wasnego imienia wymaga take prowadzenia ycia zgodnego ze statusem spoecznym. Jeeli czowiek nie podporzdkowuje si temu, traci prawo do odczuwania dla siebie szacunku. W czasach Tokugaww oznaczao to, e poczucie wasnej godnoci czyo si z przestrzeganiem szczegowych "praw przeciw zbytkowi", ktre okrelay praktycznie wszystko: od stroju, przez to, co wolno byo posiada, po rzeczy, ktrych wolno byo uywa. Amerykanie s do gbi wstrznici istnieniem praw, ktre uzaleniay wszystko od dziedzicznej przynalenoci klasowej. W Ameryce poczucie wasnej godnoci wie si z deniem do podniesienia wasnego statusu i ustalenie "praw przeciw zbytkowi" stanowioby zaprzeczenie podstawowych zaoe, na ktrych opiera si nasze spoeczestwo. Wydaj nam si przeraajce prawa Tokugaww, ktre stanowi, e rolnik nalecy do jednej grupy spoecznej mg kupi okrelon lalk dla swego dziecka, podczas gdy rolnik zaliczany do odmiennej grupy mg kupi inn lalk. A jednak w Ameryce dzieje si podobnie, cho sankcje okrelajce dopuszczalno i niedopuszczalno rzeczy dla okrelonych warstw spoecznych s inne ni w Japonii. Godzimy si bez komentarzy z faktem, e dziecko fabrykanta bawi si elektryczn kolejk, podczas gdy dziecko dzierawicego pole chopa zadowala si lalk z kaczana kukurydzy. Akceptujemy istnienie rnic w dochodach i znajdujemy dla nich uzasadnienie. Dobre wynagrodzenie stanowi cz systemu, na ktrym opiera si nasze poczucie godnoci. To, e rodzaj

lalki okrelany jest przez wysoko dochodw, nie godzi w nasze idee moralne. Ten, kto si wzbogaci, kupuje dla swoich dzieci lepsze lalki. W Japonii bogacenie si jest podejrzane, natomiast zachowywanie waciwego miejsca nie. Nawet dzi zarwno biedni, jak i bogaci angauj poczucie wasnej godnoci w przestrzeganie zasady hierarchii. Jest to zasada zupenie obca Amerykanom, co Francuz de Tocqueville podkrela w latach trzydziestych XIX wieku w cytowanej ju ksice. Urodzony w osiemnastowiecznej Francji, de Tocqueville zna i kocha arystokratyczny sposb ycia, pomimo penych yczliwoci komentarzy na temat egalitarnych Stanw Zjednoczonych. Niezalenie od wszystkich jej cnt, Ameryce brakuje prawdziwej godnoci, twierdzi. "Prawdziwa godno polega na tym, e czowiek zawsze zajmuje waciwe mu miejsce, ani zbyt wysoko, ani zbyt nisko. I dotyczy to tak samo chopa, jak ksicia." De Tocqueville zrozumiaby podejcie Japoczykw, dla ktrych rnice klasowe same w sobie nie s upokarzajce. Kiedy przystpujemy do obiektywnego badania kultur, rozumiemy "prawdziw godno" jako co, co rozmaite ludy okrelaj w odmienny sposb, podobnie jak rnie precyzuj na wasny uytek to, co jest upokarzajce. Amerykanie, ktrzy krzycz dzi, e Japonia nie odzyska poczucia wasnej godnoci, dopki nie wprowadzimy tam si amerykaskiego egalitaryzmu, winni s grzechu etnocentryzmu. Jeeli Amerykanie ci w istocie pragn, jak twierdz, godnoci wasnej dla Japonii, bd musieli uzna jej podstawy poczucia owej godnoci. Widzimy, jak widzia to de Tocqueville, e "prawdziwa godno" arystokracji we wspczesnym wiecie przemija, a jej miejsce zajmuje inna, i jak nam si zdaje, bardziej wyrafinowana koncepcja godnoci. Bez wtpienia podobnie stanie si take w Japonii. Jednak zanim do tego dojdzie, Japonia musi dzi odbudowa poczucie swojej godnoci na wasnych podstawach, nie na naszych. I bdzie ona musiaa oczyci t godno w sposb, ktry jest jej waciwy. Giri wobec wasnego imienia oznacza take wypenianie rnego rodzaju zobowiza zwizanych z zachowaniem waciwego miejsca. Poyczajcy daje w zastaw giri wobec wasnego imienia, proszc o kredyt. Poprzednie pokolenie Japoczykw do czsto uywao zwrotu: "Zgadzam si, by mnie publicznie wymiano, jeeli nie zwrc tych pienidzy." Gdy faktycznie tak si stao, poyczajcego co prawda nie wystawiano na pomiewisko w sposb dosowny, bo w Japonii nie byo prgierzy, ale kiedy nadchodzi Nowy Rok czas, w ktrym dugi musz zosta spacone niewypacalny dunik mg "oczyci swe imi" popeniajc samobjstwo. Wigilia Nowego Roku nadal przynosi niwo samobjstw ludzi, ktrzy w ten sposb postanowili uratowa swoj reputacj. Z giri wobec wasnego imienia cz si rne rodzaje zobowiza natury zawodowej. Wymagania stawiane przez Japoczykw czsto bywaj

niesychane, kiedy sytuacja postawi kogo w centrum zainteresowania opinii publicznej i moe si on spotka z powszechn krytyk. Duga jest na przykad lista dyrektorw szk, ktrzy popenili samobjstwo, poniewa poary, z ktrymi aden z nich nie mia nic wsplnego, zagroziy portretom cesarza, wiszcych notabene we wszystkich japoskich szkoach. Nauczyciele tracili ycie, rzucajc si w pomienie dla ratowania cesarskich wizerunkw. Swoj mierci dowiedli, jak wysoko stawiali giri wobec wasnego imienia oraz chu, ktre winni byli cesarzowi. Sawne s te opowieci o tych, ktrzy przejzyczyli si przy uroczystym odczytywaniu cesarskiego Dekretu o wychowaniu czy te Ordzia do onierzy i marynarzy i ktrzy oczycili swe imi, popeniajc samobjstwo. Za panowania obecnego cesarza, czowiek, ktry niebacznie nazwa swojego syna Hirohito, zabi dziecko i popeni samobjstwo, poniewa w Japonii nie wymawia si nigdy cesarskiego imienia. Wymagania, jakie stawia przed Japoczykiem giri wobec wasnego imienia, na polu zawodowym s niezwykle wysokie, cho nie musi za nimi sta profesjonalizm w rozumieniu amerykaskim. Nauczyciel mwi: "Ze wzgldu na giri wobec imienia nie mog jako nauczyciel przyzna si do podobnej niewiedzy", i rozumie przez to, e jeeli nie wie, do jakiego gatunku naley aba, mimo wszystko musi udawa, e wie. Jeeli uczy angielskiego, a jego wyksztacenie w tym zakresie ogranicza si do kilkuletniej nauki w szkole, nie moe si pomimo to zgodzi, by ktokolwiek go poprawia. "Giri wobec wasnego imienia jako nauczyciela" odnosi si przede wszystkim do tego rodzaju zachowa defensywnych. Take przedsibiorca ze wzgldu na giri wobec wasnego imienia nie moe pozwoli, by ktokolwiek zorientowa si, e jego aktywa powanie zmalay albo plany, ktre mia wobec swego przedsibiorstwa, nie powiody si. Dyplomata nie moe przyzna si do politycznej poraki ze wzgldu na giri. We wszystkich tych przykadach giri dochodzi do utosamienia si czowieka z jego prac i kada krytyka podejmowanych przez niego dziaa, kade podwaenie jego kompetencji staje si automatycznie krytyk wymierzon w niego osobicie. Reakcje Japoczykw przebywajcych w Ameryce na przypisywanie im poraek czy zarzucanie nieprzydatnoci do jakiego zajcia mona przytacza bez koca. Wszyscy znamy ludzi, ktrzy wciekaj si, gdy ich kto oczernia. Rzadko jednak bronimy si tak zaciekle jak Japoczycy. Jeeli nasz nauczyciel nie wie, do jakiego gatunku naley aba, to mimo wszystko uwaa, e lepiej si do tego przyzna ni udawa, e wie, cho moe czasem ulec pokusie, by ukry swoj ignorancj. Przedsibiorca niezadowolony z wprowadzonej przez siebie polityki moe wyda nowe, odmienne zarzdzenie. Nie uwaa on, by jego godno zaleaa od tego, czy bdzie utrzymywa, e zawsze ma racj, ani te nie sdzi, by przyznanie si do pomyki wymagao od niego rezygnacji lub przejcia na emerytur. W Japonii te strategie obronne zakorzenione s bardzo gboko, a mdro polega na tym, by, zgodnie zreszt z powszechnie

przyjtymi zasadami dobrego wychowania, nie rozwodzi si w obecnoci zainteresowanego nad bdami natury zawodowej, ktre zdarzyo mu si popeni. Wyczulenie na tym punkcie widoczne jest szczeglnie w sytuacjach, gdy kto traci na korzy innej osoby. Moe chodzi tylko o przyjcie do pracy jednego z kandydatw albo o to, e komu nie powiodo si na egzaminie konkursowym. Przegrany "ponosi wstyd" z powodu poraki i, cho wstyd ten jest czasem mobilizacj do wikszych wysikw, w wikszoci wypadkw niesie niebezpieczestwo depresji. Ten, komu si nie powiodo, staje si nieufny, zy albo popada w melancholi, a czasem wszystko naraz. Jego wysiki zostay storpedowane. Bardzo wane, by Amerykanie zdali sobie spraw z tego, e w Japonii konkurencja nie przynosi tak podanych efektw spoecznych, jakie wywouje w naszej rzeczywistoci. Uwaamy konkurencj za rzecz dobr i mocno si na niej opieramy. Testy psychologiczne wykazuj, e konkurencja pobudza nas do lepszej pracy. Efekt pracy jest reakcj na bodziec: kiedy musimy wykona co w pojedynk, rezultat jest sabszy, ni kiedy mamy obok konkurentw. W Japonii testy wykazuj jednak sytuacj odwrotn. Wyranie wida to zwaszcza po wyjciu z wieku dziecicego, jako e japoskie dzieci traktuj konkurencj jak zabaw i nie przejmuj si ni zbytnio. Jednak u modziey i dorosych efekty wyranie si pogarszay, kiedy pojawiao si wspzawodnictwo. Testowani, u ktrych obserwowano due postpy w pracy, robili mniej bdw i pracowali szybciej w pojedynk; kiedy jednak pojawia si konkurencja, zwolnili tempo i zaczli popenia bdy. Osigali najlepsze wyniki wtedy, gdy miar ich postpu byy ich wasne osignicia, a nie kiedy musieli mierzy si z innymi. Badacze japoscy przeprowadzili suszn analiz przyczyn tak kiepskich wynikw przy wprowadzeniu konkurencji. Stwierdzili, e testowani w momencie pojawienia si wspzawodnictwa koncentrowali si przede wszystkim na tym, by nie da si pokona, i cierpiaa na tym praca. Odbierali konkurencj jako agresj i w zwizku z tym skupiali uwag na stosunku do agresora zamiast na pracy, ktr mieli do zrobienia. Uczniowie poddani powyszym testom zwykle najsilniej ulegali lkowi przed porak. Tak jak nauczyciele czy przedsibiorcy staraj si sprosta wymaganiom swego zawodowego giri, uczniowie dopingowani s przez uczniowskie giri wobec wasnego imienia. Druyny szkolne, ktrym zdarzyo si przegra w zawodach, pograj si we wstydzie. Bywa, e z powodu poraki czonkowie zag wiolarskich rzucaj si na podog odzi obok wiose i lamentuj nad swoja dol. Druyny bejsbolowe po klsce zbijaj si w gromad i uderzaj w gony pacz. W Ameryce powiedzielibymy, e nie umiej przegrywa. Nasza etykieta wymaga, by przyznali, e wygraa ta druyna, ktra bya lepsza. Wypada, by pokonani ucisnli zwycizcom

donie. Niezalenie od tego, jak bardzo nie lubimy przegrywa, lekcewaymy tych, ktrzy robi z poraki dramat. Japoczycy zawsze wykazywali wielk pomysowo, jeeli chodzi o wymylanie sposobw pozwalajcych unikn bezporedniej konkurencji. W szkoach podstawowych ogranicza si j tak, e Amerykanom wydawaoby si to niemoliwe. Nauczyciele wiedz, e kade dziecko ma si nauczy poprawia wasne stopnie i nie wolno stwarza mu moliwoci porwnywania si z innymi. Uczniowie nigdy nie powtarzaj klasy i wszystkie dzieci, ktre razem zaczy podstawwk, razem j kocz. Na wiadectwach dzieci w szkole podstawowej otrzymuj jedynie stopnie za sprawowanie, a nie za nauk. Kiedy wic dochodzi do sytuacji, w ktrej konkurencja jest nieunikniona, jak przy egzaminie do szkoy redniej, napicie ze zrozumiaych wzgldw jest ogromne. Kademu nauczycielowi znane s historie chopcw, ktrzy po oblaniu egzaminw popenili samobjstwo. W Japonii konkurencj ogranicza si do minimum na kadym kroku. Etyka oparta na on nie pozostawia dla niej wiele miejsca, podczas gdy w Ameryce nacisk pooony jest zdecydowanie na to, by wypa jak najlepiej w rwnej walce konkurencyjnej. Japoski system hierarchiczny, ktry szczegowo okrela reguy obowizujce poszczeglne klasy, redukuje bezporedni konkurencj. Ogranicza j take rodzina, poniewa w Japonii nie istnieje zinstytucjonalizowana konkurencja midzy ojcem a synem, jak to jest w Ameryce; japoski ojciec i syn mog si nawzajem odrzuci, nigdy jednak ze sob nie konkuruj. Japoczycy z rozbawieniem opowiadaj o amerykaskich rodzinach, w ktrych ojciec i syn walcz o samochd i o wzgldy matki-ony. Instytucja wszechobecnego porednika jest jednym z najbardziej ewidentnych sposobw, dziki ktrym Japoczycy nie dopuszczaj do bezporedniej konfrontacji dwch konkurujcych ze sob osb. Mediator potrzebny jest wszdzie tam, gdzie czowiek mgby wstydzi si tego, e jest gorszy. W zwizku z tym porednikw zatrudnia si w bardzo wielu sytuacjach: przy zawieraniu maestw, oferowaniu najemnych usug, rezygnacji z pracy oraz zaatwianiu niezliczonych spraw dnia codziennego. Porednicy porozumiewaj si z obydwiema stronami lub, jak w wypadku tak powanej sprawy jak maestwo, kada ze stron zatrudnia swojego porednika i najpierw oni, zanim porozumiej si ze stronami, ustalaj szczegy midzy sob. Dziki temu ich pracodawcy nie musz troszczy si o dugi i spaty, ktrym towarzyszyaby niech zwizana z giri wobec wasnego imienia, nieuchronna przy osobistych kontaktach. Penic oficjalnie funkcj przedstawiciela stron, porednik zyskuje presti, a pertraktacje uwieczone sukcesem przynosz mu oglny szacunek. Szanse na pokojowe zaatwienie sprawy s tym wiksze, e porednik jest osobicie zainteresowany gadkim przebiegiem negocjacji. Tak samo stara si on wyczu pracodawc, kiedy pyta o prac dla swego klienta, jak i wwczas, gdy przekazuje mu wiadomo, e jego klient zdecydowa si z

niej zrezygnowa. Etykieta dotyczca wielu dziedzin ycia ma zapobiega sytuacjom, ktre mogyby stwarza powd do wstydu ze wzgldu na giri wobec wasnego imienia. Nie tylko wic otwarta konkurencja ograniczana jest do minimum. Gospodarz powinien na przykad wita gocia zgodnie ze specjalnym rytuaem powitalnym, odwitnie ubrany. Jeli zatem odwiedzajc dom farmera, zastanie si go w roboczym ubraniu, trzeba bdzie chwil poczeka. Gospodarz zachowuje si tak, jakby nikogo nie widzia, a do momentu, gdy po woeniu odpowiedniego stroju bdzie mg przystpi do wiadczenia ceremonialnych uprzejmoci. Nie ma znaczenia, e bdzie si przebiera w tym samym pokoju, w ktrym czeka go. Dopki nie nosi odpowiedniego ubioru jest po prostu nieobecny. Take na wsi chopcy mog odwiedza dziewczta w nocy, kiedy dom pogry si ju we nie, a dziewczyna pjdzie do ka. Moe ona przyj lub odrzuci zalotnika; chopak zawsze ma twarz zasonit rcznikiem, by nastpnego dnia nie musia si wstydzi, jeeli dosta kosza. W caej tej maskaradzie nie chodzi o to, by dziewczyna nie rozpoznaa konkurenta; jest to raczej zachowanie strusia, ktre sprawia, e chopak nie musi uzna si za obraonego osobicie. Etykieta wymaga take, aby jak najmniej wiadomo byo o planach, dopki nie zostan uwieczone sukcesem. Do obowizkw swatw naley zorganizowanie spotkania przyszych narzeczonych zanim kontrakt zostanie zawarty. Robi oni wszystko, by poznanie si modych ludzi byo przypadkowe, bo jeeli cel spotkania zostaby ujawniony, zerwanie negocjacji na tym etapie godzioby w honor jednej lub obu rodzin. A jako e zarwno kawaler, jak i panna powinni by w towarzystwie jednego lub obojga rodzicw, podczas gdy swatom przypada rola gospodarzy, najlepiej doprowadzi do spotkania w ten sposb, e wszyscy przypadkiem "wpadaj na siebie" podczas dorocznego pokazu chryzantem, w czasie ogldania kwitncych wini czy te w uczszczanym parku lub innym popularnym miejscu publicznych rozrywek. Dziki takim sposobom Japoczycy unikaj sytuacji, w ktrych poraka mogaby przynie wstyd. Mimo e kad tak wielki nacisk na obowizek oczyszczenia wasnego imienia od niesawy, w praktyce staraj si unika okazji, w ktrych mogoby doj do obrazy. Stanowi to duy kontrast w porwnaniu z wieloma plemionami zamieszkujcymi wyspy Pacyfiku, u ktrych oczyszczenie imienia od zmazy zajmuje tak samo istotne miejsce jak w Japonii. U tych pierwotnych ludw kopieniaczych z Nowej Gwinei i Melanezji gwnym motywem dziaania, czy to w wypadku plemienia, czy pojedynczego czowieka, jest obelga, na ktr naley zareagowa. adne wito nie moe si obej bez tego, by jedna wie nie zelya drugiej, rozgaszajc, e ssiedzi s tak biedni, i nie mogliby nakarmi nawet dziesiciu goci; e s skpi, bo ukrywaj taro i kokosy, a ich wodzowie s tak gupi, e nawet nie

potrafiliby urzdzi wita. W tej sytuacji zniesawiona wioska oczyszcza swe imi, przytaczajc wszystkich przybyszw rozrzutnoci i gocinnoci. Maestwa oraz transakcje finansowe zawiera si w podobny sposb. Rwnie na wojennej ciece obie strony, zanim jeszcze napn ciciwy ukw, obrzucaj si najpierw najbardziej wyszukanymi obelgami. Zachowuj si tak, jakby kady drobiazg stwarza okazj do walki na mier i ycie. Daje to silne pobudki do dziaania i plemiona te czsto odznaczaj si wielk witalnoci. Nikt jednak nie opisywa ich jako uprzejmych i grzecznych. Japoczycy natomiast mog suy za wzr grzecznoci i ta niesychana uprzejmo jest miar tego, jak daleko potrafi si posun w tych rzadkich sytuacjach, kiedy faktycznie trzeba oczyci swoje imi. Niech wynikajca z doznanej obrazy jest niezwykle silnym bodcem, niemniej Japoczycy ograniczaj sytuacje, w ktrych mgby on zadziaa. Doj do tego moe jedynie w specyficznych okolicznociach albo kiedy zaamuje si tradycyjnie eliminujcy go porzdek. Niewtpliwie uycie tego bodca przyczynio si do osignicia przez Japoni dominujcej pozycji na Dalekim Wschodzie oraz okrelio jej polityk podczas wojny z Ameryk. Niemniej wydaje si, e wiele spord zachodnich opracowa dotyczcych wraliwoci Japoczykw na obelg oraz ich pragnienia odwetu mwi bardziej o plemionach z Nowej Gwinei, ktre obrzucaj si wyzwiskami, ni o Japoczykach. Take liczne stawiane na Zachodzie prognozy co do zachowania Japoczykw po klsce byy chybione, poniewa nie wzito pod uwag specyficznie japoskich ogranicze, ktre wynikaj z giri wobec wasnego imienia. Jednak uprzejmo Japoczykw nie powinna doprowadzi Amerykanw do wniosku, e pozostaj oni niewraliwi na sytuacj, gdy im kto ublia. Amerykanie bardzo lekko traktuj osobiste docinki: jest to dla nich rodzaj gry. Trudno nam wic zda sobie spraw z tego, jak powanie traktuje si w Japonii najdrobniejsze uwagi. Japoski artysta Yoshio Markino ywo opisuje w swojej napisanej po angielsku autobiografii zupenie naturaln reakcj Japoczyka na to, co wzi on za szyderstwo. Kiedy pisa swoj ksik, mia za sob ycie spdzone w wikszoci w Stanach Zjednoczonych i Europie, niemniej jego odczucia byy tak mocne, jakby cigle pozostawa w rodzinnym miasteczku w rolniczym regionie Aichi. By najmodszym dzieckiem zamonego ziemianina i, otoczony mioci, dorasta w przemiym domu. Jednak kiedy dziecistwo chopca dobiegao koca, zmara jego matka. Niedugo potem ojciec zbankrutowa i musia sprzeda cay majtek, eby spaci dugi. Rodzina rozpada si, a Markino nie mia nawet sena na zrealizowanie swoich ambitnych planw. Jednym z nich byo opanowanie angielskiego. Zosta strem w pobliskiej szkole misyjnej, eby mc uczy si tego jzyka. Cho mia ju osiemnacie lat, nigdy nie wyjeda dalej ni do kilku najbliej pooonych prowincjonalnych miasteczek; postanowi jednak, e pojedzie do Ameryki.

Poszedem do jednego z misjonarzy, do tego, ktremu ufaem bardziej ni innym. Powiedziaem mu o moim zamiarze wyjazdu do Ameryki w nadziei, e udzieli mi poytecznych informacji. Ku mojemu wielkiemu rozczarowaniu zawoa: "Co? Ty masz zamiar jecha do Ameryki?" Jego ona bya w pokoju razem z nami i oboje zaczli ze mnie s z y d z i . W tym momencie poczuem, jak caa krew z gowy spyna mi do stp. Przez kilka sekund staem bez ruchu, nie odzywajc si ani sowem, a potem poszedem do siebie, nie mwic nawet "do widzenia". "W zasadzie wszystko jest skoczone" powiedziaem do siebie. Nastpnego ranka uciekem. Teraz chc wyjani, dlaczego. Uwaam i zawsze uwaaem nieszczeroza najwiksz zbrodni. A nie ma rzeczy bardziej nieszczerej ni szyderstwo! Zawsze toleruj zo innych, bo wpadanie w zy nastrj jest czci ludzkiej natury. W zasadzie wybaczam, jeeli mnie kto okamie, bo czowiek jest saby z natury i czsto w obliczu trudnoci nie potrafi zachowa jasnego umysu i powiedzie caej prawdy. Umiem darowa, jeeli mnie kto bez powodu obmawia lub plotkuje o mnie, bo atwo jest ulec pokusie, jeeli inni postpuj w ten sposb. Nawet zbrodni mgbym wybaczy w pewnych warunkach. Ale szyderstwa nie potrafi usprawiedliwi. Nie mona szydzi z niewinnego czowieka bez zamierzonej nieszczeroci. Pozwlcie, e podam wasne definicje dwch sw. Morderca: ten, kto zabija ludzkie ciao. Szyderca: ten, kto zabija DUSZ i serce drugiego czowieka. Dusza i serce s o wiele waniejsze dla czowieka ni ciao, a zatem szyderstwo jest najwiksz zbrodni. Misjonarz i jego ona prbowali zabi moje serce i dusz; czuem ogromny bl w sercu, ktre krzyczao: "Dlaczego wanie ty?" Nastpnego dnia Markino spakowa w wzeek wszystkie posiadane dobra i wyjecha. Niedowierzanie misjonarza, e chopak z prowincji, bez grosza przy duszy, pojedzie do Ameryki, eby zosta artyst, "zabio" Markino. Jego imi zostao skalane i oczyci je mg tylko wcielajc w ycie swoje plany. Po "szyderstwach" misjonarza nie pozostawao mu nic innego do zrobienia, jak wyjecha i dowie, e potrafi dotrze do Ameryki. Oskarenie misjonarza o "nieszczero" wydaje si nam dziwne; okrzyk Amerykanina brzmi dla nas zupenie "szczerze", w znaczeniu, jakie zwyklimy przypisywa temu sowu. Markino nadaje mu jednak japoski sens, a Japoczycy uwaaj, e nie ma mowy o szczeroci, jeeli kto pomniejsza drugiego czowieka, nie chcc jednak wywoa jego agresji. Nic nie usprawiedliwia takiego szyderstwa, ktre

jest dowodem "nieszczeroci". "Nawet zbrodni mgbym wybaczy w pewnych warunkach. Ale szyderstwa nie potrafi usprawiedliwi." Jeeli wic nie mona wybaczy, jedyn odpowiedni reakcj na obelg jest odwet. Markino oczyci swe imi, docierajc do Ameryki; niemniej w japoskiej tradycji odwet jest wysoko ceniony i uwaany za rzecz wskazan, jeeli kto pad ofiar obelgi lub ponis klsk. Japoczycy, ktrzy pisz ksiki dla zachodnich czytelnikw, czasem posuguj si bardzo barwn metaforyk by opisa postaw swoich rodakw wobec odwetu. Inazo Nitobe, czowiek o prawdziwie gobim sercu, pisa w 1900 roku: "W odwecie jest co, co zaspokaja poczucie sprawiedliwoci. Nasze rozumienie odwetu wymaga matematycznej dokadnoci i dopki obie strony rwnania si nie zgodz, nie potrafimy pozby si poczucia, e co jest niedokoczone." Yoshisaburo Okakura w ksice The Life and Thought of Japan ("Japoskie ycie i myl") dla wyjanienia kwestii odwouje si do charakterystycznego japoskiego obyczaju: Wiele z tak zwanych specyficznych cech umysowoci japoskiej ma swoje korzenie w umiowaniu czystoci oraz towarzyszcej mu niechci do splamienia. Jak mogoby by inaczej, prosz was, gdy jestemy tak nauczeni; jak moglibymy nie widzie lekcewaenia honoru rodziny czy dumy narodowej jako plam i ran, ktrych nie da si inaczej wyczyci i zaleczy, jak tylko dziki zanurzeniu w wodzie oczyszczajcej z zarzutw? Rozwacie wypadki wendety, tak czsto spotykane w Japonii w yciu prywatnym i publicznym, po prostu jako rodzaj porannej kpieli, ktr bierze si z tymi, u ktrych umiowanie czystoci stao si pasj. I cignie dalej, mwic, e Japoczycy pdz zatem "ycie czyste, ktre wydaje si tak spokojne i pikne jak drzewo wini w penym rozkwicie". Innymi sowy, ta "poranna kpiel" zmywa brud, ktrym obrzucili ci inni, i nie jeste czowiekiem honoru, dopki kala ci cho odrobina tego brudu. Pogld, e czowieka nie mona obrazi, dopki on sam nie uzna si za obraonego, oraz e czyni go nieczystym "to, co z niego wychodzi", a nie to, co przeciw niemu uczyniono lub powiedziano, jest obcy japoskiej etyce. Japoska tradycja cigle stawia przed oczy spoeczestwa idea wendety jako "porannej kpieli". Kady dobrze zna niezliczone opowieci z ycia bohaterw; najwiksz popularnoci cieszy si osnuta na wydarzeniach historycznych Opowie o czterdziestu siedmiu samurajach. Mona je przeczyta w szkolnych czytankach, obejrze w teatrze lub w postaci adaptacji filmowej, znale w popularnych wydawnictwach. S one czci ywej kultury dzisiejszej Japonii. Wiele z tych opowieci mwi o wyczuleniu na przypadkowe poraki. Na

przykad pewien daimyo przywoa do siebie trzech rycerzy, by rozpoznali, ktry to patnerz wykona wyjtkowo pikny miecz. Ich opinie byy rne, a kiedy wezwano ekspertw, okazao si, e tylko Nagoya Sanza prawidowo okreli ostrze jako dzieo Muramasy. Ci, ktrzy si pomylili, potraktowali to jako obelg i postanowili zabi Sanz. Jeden z nich przebi go podczas snu jego wasnym mieczem. Sanza jednak przey; agresor dalej wic szuka sposobu, by dopeni odwetu. W kocu udao mu si to i zabijajc Sanz zadouczyni swojemu giri. Inne opowieci traktuj o koniecznoci zemsty na wasnym panu. W japoskiej etyce giri oznaczao jednoczenie wierno na mier i ycie, ktr wasal winien by swemu panu, jak i jej odwrotno w postaci niesychanej wrogoci, jak wywoywaa obelga. Dobrym przykadem jest opowie o Ieyasu, pierwszym szogunie z rodu Tokugawa. Jednemu z jego wasali doniesiono, e szogun powiedzia o nim: "Naley do tych, ktrzy umieraj zadawiwszy si oci." Przypuszczenie, e mgby umrze w sposb niegodny, byo dla wasala nie do zniesienia i przysig on, e o sowach szoguna nie zapomni do koca ycia. W tym czasie Ieyasu przeprowadza zjednoczenie kraju, rezydujc w nowej stolicy Edo (Tokio), cigle jeszcze zagroony przez nieprzyjaci. Wasal zacz ukada si z wrogimi Ieyasu feudaami, proponujc, e wywoa poar w rodku miasta i spustoszy Edo. W ten sposb zadouczyniby swemu giri i zemci si na Ieyasu. Wikszo zachodnich opracowa dotyczcych giri mija si z rzeczywistoci, poniewa nie bierze pod uwag faktu, e giri nie oznacza jedynie wiernoci, ale jest cnot, ktra w pewnych sytuacjach obejmuje take zdrad. Jak mwi Japoczycy, "bity staje si buntownikiem". Podobnie czowiek, ktrego obraono. Te dwa wtki pochodzce z opowieci osnutych na faktach historycznych odwet na kim, kto mia racj, kiedy ty si mylie, oraz zemsta za obelg, nawet jeli zostaa rzucona przez pana s bardzo pospolite w najbardziej znanych dzieach literatury japoskiej, gdzie powtarzaj si w rnych wariantach. Kiedy jednak przygldamy si biografiom wspczesnych Japoczykw, czytamy wspczesne powieci, ledzimy wydarzenia, staje si jasne, e niezalenie od tego, jak wysoko Japoczycy ceni tradycyjne zasady odwetu, zemsta zdarza si dzisiaj w Japonii tak rzadko, jak w krajach Zachodu, a moe nawet rzadziej. Nie znaczy to, e zmniejszya si wraliwo na punkcie honoru, jednak reakcje na porak czy obelg coraz czciej przyjmuj posta obrony raczej ni ataku. Wstyd jest traktowany tak samo powanie, tyle e teraz bardziej paraliuje czowieka zamiast pobudza go do walki. Bezporednia zemsta bya moliwa w czasach bezprawia przed epok Meiji. We wspczesnej Japonii prawo i porzdek oraz trudnoci zwizane z zarzdzaniem bardziej niezalen gospodark zepchny zemst do podziemia lub sprawiy, e obraony szukajcy odwetu zwraca si przeciw

samemu sobie. Mona si prywatnie odegra na wrogu, robic mu w tajemnicy kawa i nawet nie przyznajc si do tego. Co w stylu starej historii o gospodarzu, ktry poda swojemu wrogowi odchody w daniu tak smakowicie przyrzdzonym, e nie mona ich byo wyczu, i wystarczyo mu jedynie, e sam wiedzia, co naprawd zjad jego go. Nawet jednak ten rodzaj ukrytej agresji jest dzi rzadszy ni agresja skierowana przeciw sobie. W tym wypadku istniej dwa wyjcia: albo uyje si jej jako bodca, by osign to, co niemoliwe, albo pozwoli si, by strawia wntrze czowieka. Wraliwo na porak, obelgi i odrzucenie sprawia, e Japoczycy bardzo atwo zaczynaj drczy siebie zamiast innych. Powieci na okrgo opisuj smutny koniec czowieka pogronego w melancholii przerywanej napadami zoci: los, ktry czsto stawa si udziaem wyksztaconych Japoczykw w cigu ostatnich dziesicioleci. Bohaterowie tych historii s znudzeni: yciem, rodzin, miastem, krajem... Nie jest to jednak znudzenie nicych o zdobywaniu gwiazd marzycieli, ktrym kady wyczyn wydaje si banalny w porwnaniu z wielkim celem widzianym oczyma duszy. Nie jest to te splin, ktry rodzi si ze zderzenia rzeczywistoci z ideaem. Jeeli Japoczyk ma wizj wielkiej misji, nuda znika. Znika zupenie i cakowicie, niezalenie od tego, jak odlegy jest cel, ktry trzeba osign. Ten specyficzny rodzaj chandry jest chorob ludzi nadwraliwych. Strach przed odrzuceniem kieruj oni przeciw sobie i znajduj si w potrzasku. Obraz nudy w powieciach japoskich rni si od stanu ducha znanego nam z opisw w powieciach rosyjskich, gdzie kontrast midzy ideaami a rzeczywistoci jest przyczyn splinu odczuwanego przez bohaterw. Sir George Sansom stwierdzi, e Japoczykom brakuje tego wyczucia kontrastu midzy wiatem rzeczywistym a idealnym. Nie mwi on jednak, jaki wpyw ma ten fakt na japosk nud, lecz rozwaa, jak Japoczycy wyraaj swoj filozofi i postawy yciowe. Oczywicie kontrast z podstawowymi wyobraeniami zachodnimi wykracza daleko poza omawiany tu przykad, ktry jednak w sposb szczeglny odnosi si do drczcych Japoczykw depresji. Jeeli chodzi o opisy nudy w literaturze piknej, Japonia dorwnuje Rosji, a kontrast ze Stanami Zjednoczonymi jest tu bardzo wyrany. Amerykaskie powieci nie powicaj temu zagadnieniu zbyt wiele uwagi. Nasi pisarze nieszczcia swoich bohaterw wi z niedostatkami ich charakteru lub okruciestwem wiata i bardzo rzadko opisuj zwyk chandr. Niedostosowanie jedostki musi mie jak przyczyn i powinno wzbudza u czytelnika moralne potpienie wad bohatera czy bohaterki albo jakiego za natury spoecznej. W literaturze japoskiej istniej take powieci o proletariacie, ktre stanowi protest przeciw rozpaczliwym warunkom ycia w miastach i przeraajcym wypadkom, do jakich dochodzi na statkach rybackich, niemniej powieci obyczajowe odkrywaj wiat, w ktrym emocje, wedug porwnania jednego z autorw, najczciej przypywaj do ludzi jak chlor unoszcy si w powietrzu. Ani bohater, ani pisarz nie uwaaj, by warto byo analizowa sytuacj albo

roztrzsa histori ycia bohatera ze wzgldu na przemijajc chmur. Przypywa ona i odpywa. Ludzie s podatni na jej dziaanie. Obrcili przeciw sobie agresj, ktra dawnych bohaterw popychaa do wymierzenia wrogom kary, i nie widz bezporednich przyczyn swojej depresji. Czasem chwytaj si jakiego wydarzenia, upatrujc w nim jej powd, ale nie mona si oprze dziwnemu wraeniu, e wydarzenie to jest zaledwie symbolem. Kracowym przypadkiem skierowanej przeciwko sobie agresji jest w dzisiejszej Japonii samobjstwo. Popenione w odpowiedni sposb, oczyszcza imi czowieka i zgodnie z zasadami przywraca dobr saw. Amerykaska dezaprobata dla samobjstw sprawia, e samozniszczenie jest jedynie desperackim krokiem zrozpaczonych; w Japonii natomiast, gdzie ceni si je wysoko, uwaane jest za czyn godny i celowy. W pewnych sytuacjach stanowi ono najbardziej honorowy sposb wypenienia giri wobec wasnego imienia. Niewypacalny dunik w wigili Nowego Roku; urzdnik obarczajcy si odpowiedzialnoci za jakie nieszczliwe wydarzenie; kochankowie, ktrych mio pozbawiona jest przyszoci; patriota protestujcy przeciwko decyzji rzdu o odroczeniu wojny z Chinami... wszyscy oni, podobnie jak chopiec, ktry obla egzamin, i onierz pragncy unikn niewoli, w ostatecznym rozrachunku obracaj agresj przeciw sobie. Niektre japoskie rda rzdowe podaj, i ta skonno do samobjstw jest zjawiskiem nowym. Trudno to oceni, a statystyki wykazuj, e obserwatorzy w ostatnich latach przeceniali powszechno samobjstw. Proporcjonalnie w Danii w cigu ostatniego stulecia byo wicej samobjstw ni kiedykolwiek w Japonii; podobnie sprawa si ma z Niemcami w okresie poprzedzajcym nazizm. Jedno jednak jest pewne: samobjstwo jest ulubionym tematem Japoczykw. Odgrywaj samobjstwa tak samo, jak Amerykanie odgrywaj zbrodni, i ten substytut dostarcza im podobnie przyjemnych wrae. Wol roztrzsa historie samozniszczenia ni zniszczenia innych. Jest to ulubiony przez nich baconowski "przypadek skandaliczny". Rozwaanie adnych innych wydarze nie mogoby zaspokoi potrzeby, o ktr tutaj chodzi. W samobjstwach wspczesnych jest take wicej masochizmu ni w tych, ktre opisuj historyczne podania o czasach feudalnych. W tamtych opowieciach samuraj zabija si wasnorcznie na rozkaz wadzy, by egzekucja nie pozbawia go honoru podobnie, ze wzgldu na honor, nieprzyjacielski onierz na Zachodzie zostaby zastrzelony, a nie powieszony lub popenia samobjstwo, by unikn tortur, ktrych spodziewa si dozna z rk wroga. Japoskiemu wojownikowi wolno byo popeni harakiri, tak jak pruskiemu oficerowi, ktry popad w nieask, wolno byo zastrzeli si na osobnoci. Kiedy ju uwiadomiono mu, e nie ma innej szansy, by uratowa swj honor, zwierzchnicy zostawiali na stole w jego pokoju butelk whisky i pistolet. Dla samuraja odebranie sobie ycia byo w tych warunkach jedynie wyborem rodkw: sama mier bya pewna. Dzi samobjstwo jest wyborem

mierci. Czowiek kieruje czsto przemoc przeciwko sobie zamiast zamordowa kogo innego. Akt samobjstwa, ktry w czasach feudalnych stanowi ostateczne potwierdzenie odwagi i zdecydowania, sta si dzi samozniszczeniem z wyboru. Na przestrzeni dwch ostatnich pokole Japoczycy, kiedy czuli, "e wiat si przechyli", e "obie strony rwnania" si nie zgadzaj, e potrzebna im jest "poranna kpiel", ktra zmyaby hab, coraz czciej niszczyli samych siebie zamiast innych. Podobnej zmianie ulego nawet istniejce zarwno w czasach feudalnych, jak i obecnie samobjstwo popeniane jako ostateczny argument, przechylajcy szal zwycistwa na korzy samobjcy. Wedug synnej historii z czasw Tokugaww stary nauczyciel modego dziedzica rodu, piastujcy wysokie stanowisko w radzie szogunatu, zdj szaty w obecnoci caej rady i regenta i uj miecz w gotowoci do popenienia harakiri. Groba samobjstwa odniosa skutek i w ten sposb nauczyciel zapewni sukcesj swojemu kandydatowi do godnoci szoguna. Osign cel i do samobjstwa nie doszo. Wedug kategorii zachodnich nauczyciel zaszantaowa opozycj. W dzisiejszych czasach jednak czowiek, ktry traktuje samobjstwo jako form protestu, jest mczennikiem, a nie negocjatorem. Popenia je po klsce lub manifestuje w ten sposb swj sprzeciw wobec ju podpisanych traktatw, jak na przykad traktat o ograniczeniu si morskich. Samobjstwo jest reyserowane i tylko dokonany akt, a nie jego groba, moe wpyn na opini publiczn. Atak obrcony przeciwko samemu sobie w sytuacji, gdy zagroone zostao giri wobec wasnego imienia, jest tendencj, ktra wyranie si nasila, cho niekoniecznie jej przejawem s kroki tak radykalne jak samobjstwo. Skierowana do wewntrz agresja moe wywoywa jedynie depresj, znuenie i "japosk nud", tak powszechn, typow dla wyksztaconych warstw spoeczestwa. Przyczyny, dla ktrych nastrj ten miaby charakteryzowa okrelon klas spoeczn, s z socjologicznego punktu widzenia przekonywajce. Inteligencja bya zbyt liczna, a jej miejsce w hierarchii niejasne. Tylko niewielka cz nalecych do niej ludzi zaspokoi moga swoje ambicje. W latach trzydziestych naszego wieku inteligencja bya klas podwjnie naraon na frustracje ze wzgldu na obaw i podejrzenia ze strony wadz, lkajcych si "niebezpiecznych myli" zrodzonych w gowach ludzi wyksztaconych. Intelektualici japoscy przyczyn swoich frustracji upatruj zwykle w zamcie wynikajcym z okcydentalizacji kraju. To jednak nie wyjania wszystkiego. Typowym dowiadczeniem Japoczyka jest zmiana nastroju: od szczerego zaangaowania w spraw do wszechogarniajcej nudy. Zaamanie psychiczne, ktre stao si udziaem wielu intelektualistw, miao wanie ten specyficznie japoski przebieg. W poowie lat trzydziestych wielu z nich zdoao go unikn w sposb, ktry take wydaje si charakterystyczny: przez utosamienie si z celami nacjonalizmu inteligent japoski skierowa agresj na zewntrz, przestajc by obiektem swoich

wasnych atakw. W totalitarnej agresji przeciwko innym narodom mg si odnale na nowo. Uratowao go to od przypyww zego nastroju i dao nowe poczucie wielkiej wewntrznej siy. Czego nie udao mu si osign na poziomie jednostkowych relacji, tego mg dokona jako czonek narodu zdobywcw. Wynik wojny dowid, e nadzieje te byy bdne, i obecnie zniechcenie znowu stanowi powane zagroenie psychologiczne. Siga ono gboko i, niezalenie od intencji, Japoczykom nieatwo sobie z nim radzi. Nigdy wicej bomb powiedzia pewien Japoczyk w Tokio. Co za ulga! Ale przestalimy walczy i cel znikn. Jestemy oszoomieni i nie zwracamy uwagi na to, co i jak robimy. Tak jest ze mn, z moj on, ze wszystkimi ludmi w szpitalu. Poruszamy si w zwolnionym tempie, jak w zamroczeniu. Ludzie skar si na opieszao rzdu, ktry powinien uporzdkowa pozostaoci po wojnie, by spoeczestwo mogo odtechnc. Myl jednak, e dzieje si tak, bo ludzie w rzdzie czuj to samo co my. Ta apatia stanowi w Japonii ten sam rodzaj zagroenia, co we Francji po wyzwoleniu. W Niemczech nie byo tego problemu przez pierwszych sze, moe osiem miesicy po kapitulacji. W Japonii jednak pojawi si on od razu. Amerykanom taka reakcja wydaje si do zrozumiaa; nie jestemy jednak w stanie poj, e apatii towarzyszy tak przyjacielskie nastawienie do zwycizcw. Niemal natychmiast stao si jasne, e Japoczycy zaakceptowali klsk i wykazali maksimum dobrej woli w przyjciu jej konsekwencji. Amerykanw witay ukony i umiechy, pozdrowienia i przyjazne okrzyki. Japoski tum nie by ponury ani zy. Cesarz, ogaszajc kapitulacj, powiedzia, e Japoczycy "pogodzili si z niemoliwym". Dlaczego wic ci sami ludzie nie zaprowadzili porzdku w swojej ojczynie? Okupacja stworzya im po temu warunki: nie byo przecie cudzoziemskich okupantw w kadej wsi i administracja pozostaa w rkach Japoczykw. Wydawa by si mogo, e cay nard umiecha si i przyjanie macha rkami zamiast zaj si porzdkowaniem wasnych spraw. By to jednak ten sam nard, ktry dokona cudu odbudowy kraju na pocztku epoki Meiji; ktry w latach trzydziestych XX wieku z tak energi przygotowa si do militarnych podbojw; ktrego onierze z desperacj toczyli bj o kad wysepk na Pacyfiku. Wszystko to byo dzieem tego samego narodu. Jego zachowania s zgodne z jego charakterem. Zmiana nastroju od penego zaangaowania do apatii, ktra jest po prostu zawieszeniem dziaania, to co zupenie naturalnego. W chwili obecnej Japoczycy maj przede wszystkim wiadomo, e w obliczu klski powinni broni swego dobrego imienia, i za najlepszy sposb uwaaj przyjacielsk postaw. W konsekwencji wielu z nich sdzi, e najbezpieczniej osign swj cel, podporzdkowujc si zwycizcom. Std ju blisko do poczucia, e wysiek jest podejrzany i lepiej ju w ogle nie podejmowa

adnych dziaa. Niemniej Japoczycy nie lubi nudy. Apele o to, by poprawi swoje ycie "wydobywajc si z apatii", "podnoszc z apatii innych", powracaj w Japonii bez przerwy i nawet podczas wojny czsto pojawiay si w rodkach masowego przekazu. Japoczycy walcz z biernoci na swj wasny sposb. Wiosn 1946 roku japoskie dzienniki powtarzay, e kiedy "oczy caego wiata patrz na Japoni", plam na honorze kraju s cigle nie uporzdkowane ruiny po bombardowaniach oraz fakt, e nie uruchomiono jeszcze wszystkich sub publicznych. Prasa skarya si te na bierno bezdomnych rodzin, ktre nocoway na stacjach kolejowych i wystawiay swoj ndz na spojrzenia Amerykanw. Odwoanie si do dobrego imienia jest dla Japoczykw jasne. Maj oni te nadziej, e bd potrafili jako nard dooy wszelkich stara, by w przyszoci wypracowa sobie godne miejsce w Organizacji Narodw Zjednoczonych. Byoby to znw dziaanie na rzecz wasnego honoru, ale podjte w nowym kierunku. Jeeli midzy wielkimi mocarstwami bdzie w przyszoci panowa pokj, Japonia mogaby odbudowa poczucie wasnej wartoci. W Japonii bowiem honor jest zawsze najwaniejszy. Jest on niezbdny, by wzbudza szacunek. rodki suce do tego celu dobiera si w zalenoci od sytuacji. Kiedy ta si zmienia, Japoczycy potrafi przyj now postaw i now lini postpowania zmierzajc w innym kierunku. Zmiana nie stanowi dla nich problemu moralnego, jakim jest dla ludzi z Zachodu. My przestrzegamy zasad, w kwestiach ideologicznych opowiadamy si po stronie pewnych przekona. Jeeli przegrywamy, nasze pogldy si nie zmieniaj. Europejskie narody po klsce organizoway w konspiracji ruch oporu. W Japonii nikt, z wyjtkiem paru fanatykw, nie odczuwa potrzeby tworzenia opozycyjnego podziemia wobec okupacyjnej armii amerykaskiej. Japoczycy nie czuli moralnej potrzeby kontynuowania dawnej linii politycznej. Ju w pierwszych miesicach po klsce Amerykanin mg samotnie podrowa zapchanymi do granic moliwoci pocigami w najbardziej zapade zaktki kraju, gdzie z atencj witay go miejscowe, nacjonalistyczne ongi, wadze. Nie byo mowy o zemcie. Kiedy nasze jeepy przejeday przez wie, stojce wzdu drogi dzieci wykrzykiway Hello! i Goodbye!, a matka machaa do amerykaskiego onierza rczk niemowlcia, ktre byo za mae, by pozdrowi go samodzielnie. Amerykanom nieatwo jest waciwie oceni wolt, ktrej dokonali Japoczycy po klsce. My nie moglibymy tak postpi. Jest to nawet trudniejsze do zrozumienia ni zmiana w zachowaniu jecw wojennych przebywajcych w naszych obozach. Winiowie uznawali siebie za "umarych" dla Japonii, a my uwaalimy, e brak nam wiedzy, by sdzi postpowanie "umarych". Jedynie nieliczni spord zachodnich znawcw Japonii przewidywali, e po klsce moe doj w kraju do zmiany frontu, ktra charakteryzowaa

zachowanie si jecw. Wedug wikszoci ekspertw z Zachodu Japoczycy "znaj tylko zwycistwo lub klsk", a poraka byaby w ich oczach tak wielk obelg, e zemsta stanie si pasmem desperackiej przemocy. Niektrzy uwaali, e cechy narodowe Japoczykw uniemoliwi im przyjcie jakichkolwiek warunkw pokojowych. Badacze ci zupenie nie zrozumieli japoskiego gi. Ze wszystkich moliwych wariantw postpowania zapewniajcych godno imieniu wybrali oni najbardziej spektakularny wariant uwiconej tradycj zemsty i agresji. Nie przyjli do wiadomoci, e wrd przyzwyczaje Japoczykw ley take zmiana kursu. Pomylili japosk etyk agresji z jej europejskim odpowiednikiem, zgodnie z ktrym czowiek lub nard podejmujcy walk musi najpierw by przekonany o wiecznej susznoci swej sprawy i czerpa si z pokadw nienawici lub moralnego oburzenia. Japoska agresja ma jednak inne korzenie. Japoczycy odczuwaj wielk potrzeb szacunku ze strony otoczenia. Stwierdzili, e sia militarna wielkich narodw budzi szacunek, i postanowili im dorwna. Zacofana technicznie i dysponujca skromnymi rodkami Japonia musiaa przewyszy mistrza. Kiedy jednak poniosa klsk, Japoczycy zrozumieli, e wkraczajc na drog agresji, nie przysporzyli honoru swemu narodowi. Giri zawsze oznaczao zarwno uycie siy, jak i przestrzeganie zasad wzajemnego szacunku. Japonia po klsce przesza wic od jednego sposobu postpowania do drugiego bez specjalnych psychicznych cierpie. Cel pozosta ten sam: dobre imi. Na przestrzeni dziejw Japoczycy kilkakrotnie zachowywali si podobnie, za kadym razem dezorientujc mieszkacw Zachodu. W roku 1862, kiedy kurtyna oddzielajca feudaln Japoni od wiata jeszcze nie zdya si dobrze podnie, w Satsumie zamordowany zosta Anglik nazwiskiem Richardson. Feudalne dobra Satsuma byy wylgarni nastrojw wrogich biaym barbarzycom, a tamtejsi samuraje uchodzili za najbardziej aroganckich i wojowniczych w caej Japonii. Brytyjczycy wysali ekspedycj karn, ktra zbombardowaa Kagoshim, wany port Satsumy. Japoczycy produkowali bro paln w epoce Tokugawa, byy to jednak kopie starych portugalskich strzelb i Kagoshima oczywicie nie bya zdolna oprze si brytyjskim okrtom. Jednak nastpstwa tego bombardowania zaskoczyy wszystkich. Satsuma, zamiast zaprzysic Brytyjczykom wiekuist zemst, zacza dy do zawarcia przyjani. Japoczycy uznali wielko przeciwnika i postanowili si od niego uczy. Nawizano stosunki handlowe, a rok pniej w Satsumie otwarto szko, w ktrej, jak pisa wwczas pewien Japoczyk, "nauczano tajemnic zachodniej nauki i techniki. (...) Przyja zapocztkowana spraw Namamuga stale wzrastaa". Spraw Namamuga nazwano brytyjsk ekspedycj karn przeciw Japoczykom i zbombardowanie portu. Nie by to wypadek odosobniony. Choshu wspzawodniczyo z Satsuma,

jeeli chodzi o opini krainy najbardziej wojowniczej i nienawidzcej cudzoziemcw. Oba lenna wiody prym w nawoywaniu do restauracji wadzy cesarza. Pozbawiony oficjalnej wadzy dwr cesarski wyda ordzie, w ktrym nakazano szogunowi w dniu 11 maja 1863 roku wypdzenie wszystkich barbarzycw z ziemi japoskiej. Szogunat zignorowa rozkaz; Choshu jednak potraktowao go powanie. Z fortw Choshu otwarto ogie do zachodnich statkw handlowych przepywajcych wzdu wybrzea przez cienin Shimonoseki. Japoskie strzelby i naboje byy zbyt prymitywne, by uszkodzi statki, niemniej Zachd postanowi udzieli lekcji Japoczykom z Choshu i midzynarodowy korpus ekspedycyjny zniszczy forty. Nastpstwa bombardowania okazay si rwnie zaskakujce jak w Satsumie, nawet pomimo tego, e zachodnie mocarstwa zaday odszkodowania w wysokoci trzech milionw dolarw. Norman tak mwi o incydentach w Satsumie i w Choshu: "Niezalenie od tego, jak zoone motywacje stay za zwrotem, ktrego dokonay klany najbardziej wrogo nastawione do cudzoziemcw, dowodzi on realizmu i rozwagi budzcych najgbszy szacunek." Ten realizm wobec sytuacji jest jasn stron japoskiego giri wobec wasnego imienia. Giri bowiem, podobnie jak ksiyc, ma swoj jasn i ciemn stron. Ciemna strona sprawia, e Japoczycy uznali amerykask grob embarga czy traktat o ograniczeniu si morskich za cikie obelgi skierowane przeciw ich krajowi, co doprowadzio w efekcie do katastrofalnej w skutkach wojny. Dziki jasnej stronie stao si natomiast moliwe przyjcie z dobr wol nastpstw kapitulacji w roku 1945. Japonia cigle postpuje zgodnie ze swoim charakterem. Wspczeni pisarze i publicyci japoscy dokonali wyboru zobowiza giri i przedstawili je Zachodowi jako kult bushido, co dosownie oznacza: droga samuraja. Z wielu powodw stao si to przyczyn nieporozumie. Bushido jest nowoczesnym, oficjalnie uywanym terminem, za ktrym nie kryj si pokady znacze, jak to jest w wypadku zwrotw "przyparty do muru przez giri", "po prostu dla giri" czy "robi co ze wzgldu na giri". Nie obejmuje on te giri w jego zoonoci i ambiwalencji. Bushido jest dobre dla dziennikarzy. Poza tym nacjonalici i militaryci uywali go jako propagandowego hasa, ktre skompromitowao si wraz z politycznymi przywdcami. Absolutnie nie znaczy to jednak, e w zwizku z tym Japoczycy ju "nie wiedz, co to giri". Bardziej ni kiedykolwiek Zachd powinien zrozumie, czym jest giri dla Japonii. Utosamienie bushido z samurajami stao si rdem kolejnych nieporozumie. Giri jest cnot wspln wszystkim klasom. Podobnie jak w wypadku innych obowizkw i wymaga, giri jest tym "cisze", im wysza pozycja w hierarchii, ale przestrzega si go na wszystkich poziomach spoecznej drabiny. Japoczycy sdz, e samurajowi jest trudniej spenia jego giri. Obserwatorowi spoza Japonii moe si natomiast wyda, e giri jest najbardziej wymagajce wobec zwykych ludzi, bo skromne s nagrody, ktre

zwyky czowiek otrzymuje w zamian za podporzdkowanie si jego wymaganiom. Dla Japoczyka jednak wystarczajc nagrod jest szacunek otoczenia, a "czowiek, ktry nie wie, co to giri", jest "ndznym otrem". Ludzie szydz z niego i wykluczaj spord siebie.

Rozdzia 9. KRG NAMITNOCI LUDZKICH

Kodeks etyczny tak wysoko stawiajcy poprzeczk w kwestii regulowania zobowiza i wymagajcy tak wielu wyrzecze jak japoski mgby uzna indywidualne pragnienia jednostki za zo, ktre naley wykorzeni z ludzkiego serca. Tak twierdzi zreszt doktryna klasycznego buddyzmu i dlatego podwjnie zaskakuje przychylno, z jak japoski kodeks moralny podchodzi do uciech piciu zmysw. Pomimo e Japoczycy s jednym z wielkich narodw wiata buddyjskiego, ich etyka w tym wzgldzie powanie odbiega od nauk Gautamy Buddy oraz od witych ksig buddyzmu. Japoczycy nie s purytanami i nie odegnuj si od przyjemnoci. Przeciwnie uwaaj rozkosze ciaa za dobro, ktrego uprawianiu warto si oddawa, szukaj ich i ceni wysoko. Musz one jednak mie swj czas oraz miejsce i nie mog zakca biegu spraw powanych. Zasady te sprawiaj, e czowiek yje w ogromnym napiciu. Nastpstwa japoskiej akceptacji rozkoszy zmysowych o wiele atwiej dostrzee Hindus ni Amerykanin. Ten ostatni uwaa bowiem, e rozkoszy nie mona si nauczy, i sdzi, e czowiek, odrzucajc folgowanie zmysom, opiera si pokusie czego, co dobrze zna. Ot doznawania rozkoszy czowiek uczy si tak samo jak wypeniania obowizkw. Wiele kultur nie prowadzi jednak nauki w tym zakresie i std ludziom atwiej przychodzi wypenianie uciliwych obowizkw ni doznawanie rozkoszy. Nawet fizyczny pocig odczuwany przez kobiet i mczyzn bywa czasem radykalnie ograniczany, tak by nie stanowi zagroenia dla ycia rodzinnego, ktre opiera si wwczas na zupenie innych podstawach. Japoczycy utrudnili wic sobie ycie, rozwijajc umiejtno korzystania ze zmysowych przyjemnoci, a zarazem ustalajc kodeks etyczny, zgodnie z ktrym przyjemnoci tych nie mona traktowa powanie. Uprawiaj oni rozkosze ciaa tak jak sztuki pikne, a kiedy si w nich rozsmakuj, powicaj je na rzecz obowizkw. W Japonii jedn z najbardziej cenionych przyjemnoci ciaa jest gorca kpiel. Przedwieczorne zanurzenie si w mocno podgrzanej wodzie jest codziennym zwyczajem zarwno najbiedniejszego chopa czy najpoledniejszego ze sucych, jak bogatego arystokraty. Kpiel bierze si najczciej w drewnianej balii, pod ktr utrzymuje si ogie, by temperatura wody nie spadaa poniej 110 stopni Fahrenheita. Przed wejciem do balii naley si umy i opuka, a nastpnie, pawic si w gorcej wodzie, mona si odda odpoczynkowi. Japoczycy siedz w balii w pozycji embrionalnej, z

podkurczonymi kolanami, a woda siga im do brody. Ceni sobie kpiel oczywicie ze wzgldw higienicznych, tak jak Amerykanie; dodaj jednak do tego sztuk oddawania si rozkoszy, ktrej odpowiednik trudno znale w zwyczajach kpielowych caego wiata. Im kto jest starszy, mwi Japoczycy, tym bardziej t rozkosz sobie ceni. Istnieje mnstwo sposobw, by ograniczy koszty i kopoty zwizane z przygotowaniem kpieli, ktrej nie moe jednak zabrakn. W miastach i miasteczkach mona skorzysta z ani publicznych z wannami wielkoci basenw, gdzie podczas kpieli spotyka si znajomych. Na wsi kilka kobiet na zmian przygotowuje wod, kada na swoim podwrzu, i ich rodziny po kolei bior kpiel w jednej balii. W Japonii publiczna kpiel nie sprzeciwia si poczuciu skromnoci. Nawet w najlepszych domach przestrzegany jest cile porzdek, w jakim czonkowie rodziny wchodz do kpieli. Najpierw kpie si go, potem dziadek, ojciec, najstarszy syn i tak dalej, a do najniszego rang sucego. Z wody kady wynurza si czerwony jak rak, po czym rodzina spdza razem najprzyjemniejsz, leniw por dnia przed wieczornym posikiem. O ile gorca kpiel naley do najwyej cenionych przyjemnoci, o tyle "hartowanie" organizmu wymaga codziennego "kuba zimnej wody". Trening ten nosi nazw "zimowe wiczenia" lub "dyscyplina zimna" i cigle si go jeszcze stosuje, cho ju nie w tradycyjnej postaci. Kiedy bowiem trzeba byo wyj przed witem z domu i zanurzy si w lodowatej wodzie grskiego strumienia, siadajc pod wodospadem. Ale nawet samo tylko polewanie si zimn wod podczas zimowych nocy, co, jak twierdzi Percival Lowell, praktykowano jeszcze w latach dziewidziesitych ubiegego wieku, w nie ogrzewanych domach japoskich byo surow prb. Ci, ktrzy chcieli posi moc uzdrawiania lub wieszczenia przyszoci, nie zostajc jednak kapanami, poddawali si "dyscyplinie zimna" przed pjciem spa, po czym wstawali ponownie o drugiej w nocy, by powtrzy wiczenie w porze, "kiedy kpi si bogowie". Robili to take rano, w poudnie i o zmierzchu. Zimne kpiele przed witem cieszyy si szczegln popularnoci wrd gorliwych uczniw gry na jakim instrumencie muzycznym oraz wrd tych, ktrzy zamierzali podj inny rodzaj wieckiej kariery. Czowiek zahartowany staje si odporny na najwiksze chody; dzieci, ktre ucz si kaligrafii, zasuguj na szczeglne uznanie, jeeli kocz wiczenia z palcami zesztywniaymi z zimna. Wspczesne szkoy podstawowe s nie ogrzewane, co, jak si podkrela, hartuje dzieci do trudnoci przyszego ycia. Na przybyszach z Zachodu wiksze wraenie robi jednak uporczywe zimno i zakatarzone nosy, ktrym ten zwyczaj z pewnoci nie zapobiega. Take sen jest saboci, ktrej chtnie si ulega. Spanie jest jedn ze sztuk, ktr Japoczykom udao si opanowa do perfekcji. pi zupenie rozlunieni, w kadej pozycji i w warunkach, w ktrych dla nas byoby to

zupenie niewykonalne. Zaskakuje to wielu zachodnich badaczy. Dla Amerykanw napicie psychiczne jest niemal rwnoznaczne z bezsennoci, a przecie wedug naszych norm ycie Japoczykw obfituje w stresy. Dobry sen jest jednak dla nich dziecinn zabaw. Kad si spa wczenie, a nieatwo byoby znale inny lud orientalny, ktry tak postpuje. Na wsi wkrtce po zapadniciu nocy wszyscy pi i nie wynika to, jak u nas, z chci zaoszczdzenia energii na nastpny dzie; japoskim chopom obcy jest ten sposb mylenia. Pewien badacz zachodni, ktry dobrze zna Japoczykw, napisa: "Kiedy jedzie si do Japonii, trzeba porzuci przekonanie, e sen i odpoczynek nocny jest witym obowizkiem ze wzgldu na prac nastpnego dnia. Sen nie ma zwizku z problemem odpoczynku, odprenia i odzyskiwania si." Powinien by zupenie niezaleny, tak samo zreszt jak zamierzona praca, "nie zwizany z jakimkolwiek faktem dotyczcym ycia czy mierci." Amerykanie uwaaj sen za co, co pomaga zachowa siy, i pierwsza rzecz, o ktrej zaraz po przebudzeniu myli wikszo z nas, to ile godzin spalimy tej nocy. Dugo snu mwi nam, ile bdziemy dzi mieli energii i siy do dziaania. Japoczycy jednak pi z innych powodw. Lubi spa i jeli nie ma chmur na horyzoncie, z przyjemnoci ukadaj si do drzemki. Z tego samego powodu potrafi bezlitonie pozbawia si snu. Student przygotowujcy si do egzaminw uczy si dzie i noc, bo nie powstrzymuje go przekonanie, e sen lepiej by mu posuy. W wojsku sen powica si na rzecz musztry. Pukownik Harold Doud, ktry w latach 1934 1935 by odkomenderowany do armii japoskiej, tak opowiada o rozmowie z kapitanem Teshim: Podczas pokojowych manewrw oddziay "dwukrotnie przez trzy dni i dwie noce pozbawione byy snu, z wyjtkiem dziesiciominutowych postojw oraz krtkich chwil wytchnienia, na ktre pozwalaa sytuacja. Czasami ludzie spali podczas marszu. Nasz podporucznik wywoa oglne rozbawienie, wchodzc przez sen wprost w ustawiony na poboczu sg drewna." Kiedy w kocu rozbito obz, dalej nie byo szansy na sen, bo wszystkich skierowano do penienia warty lub na patrol. "Ale dlaczego przynajmniej cz z nich nie moe pj spa? zapytaem. To niepotrzebne odpar kapitan Teshima. Oni ju umiej spa. Musz si teraz dobrze wywiczy w czuwaniu." Historia ta ukazuje sedno japoskiego sposobu mylenia. Jedzenie, podobnie jak ciepo i sen, z jednej strony jest przyjemnoci, ktra przynosi odprenie, a z drugiej jego ograniczenie suy zahartowaniu czowieka. Japoczycy zwyczajowo spdzaj wolny czas, folgujc namitnoci do posikw zoonych z nie koczcej si liczby da; bierze si po yeczce kadej potrawy i chwali jedzenie zarwno za smak, jak i za wygld. Kiedy indziej jednak kadzie si nacisk na dyscyplin: "Szybkie jedzenie i szybkie wyprnienie to w Japonii jedna z najwikszych zalet" powiedzia pewien

japoski wieniak cytowany przez Ecksteina. "Jedzenia nie uznaje si w adnym wypadku za czynno wan. (...) Jest ono konieczne dla podtrzymania ycia, powinno si je zatem zaatwia tak szybko, jak to tylko moliwe. Dzieci, zwaszcza chopcw, nie nakania si do wolniejszego jedzenia, jak w Europie, lecz zachca, by jady, jak najszybciej potrafi." W buddyjskich klasztorach, gdzie mnisi przestrzegaj surowej dyscypliny, obyczaj nakazuje im modli si przed posikiem o to, by pamitali, e jedzenie jest jedynie lekarstwem. Ci bowiem, ktrzy poddaj si wiczeniom, powinni lekceway jedzenie jako przyjemno i widzie w nim tylko konieczno. Zgodnie z pogldami Japoczykw pozbawienie kogo jedzenia stanowi wyjtkowo dobry sprawdzian jego twardoci i zahartowania. Jak w wypadku ciepa i snu, brak poywienia daje czowiekowi szans pokazania, e go zniesie, i jak samuraj, bdzie "trzyma w zbach wykaaczk". Jeeli wic czowiekowi uda si przej przez ten sprawdzian, jego siy rosn dziki zwycistwu ducha, a nie sabn z powodu niedostatku kalorii i witamin. Japoczycy nie widz prostego zwizku midzy odywianiem ciaa a si fizyczn, co zakadaj Amerykanie. Radio Tokio mogo wic podczas wojny przekonywa ludzi w schronach, e gimnastyka doda energii wygodzonym i przywrci im siy. Romantyczna mio jest kolejn z "ludzkich namitnoci", ktrym oddaj si Japoczycy. Czuje si ona w Japonii jak w domu, bez wzgldu na to, jak bardzo staaby w sprzecznoci z przyjtymi formami maestwa i obowizkami wobec rodziny. Peno jej w japoskich powieciach, przy czym, tak jak w literaturze francuskiej, bohaterowie romansw s onaci. Wsplne samobjstwa z mioci stanowi ulubiony temat lektur i rozmw. adna wielka powie na wiecie nie dorwnuje powstaej w X wieku Opowieci o Genji, arcydzieu o romantycznej mioci. Historie miosne feudalnych wadcw i samurajw nale do tego samego rodzaju romantycznych opowieci. Jest to take gwny temat wspczesnych powieci japoskich. Bardzo wyranie wida tu kontrast z literatur chisk. Chiczycy oszczdzaj sobie wielu kopotw, podchodzc znacznie spokojniej do romantycznej mioci i przyjemnoci erotycznych, dziki czemu ich ycie rodzinne biegnie rwno i bez wstrzsw. Oczywicie Amerykanie rozumiej tutaj lepiej Japoczykw ni Chiczykw, niemniej rozumienie to jest do ograniczone. W naszej kulturze przyjemnoci erotyczne obwarowane s wieloma tabu, ktrych Japoczycy nie znaj. Jest to dziedzina, ktra dla nas podlega osdom moralnym, a dla nich nie. Seks, jak inne "namitnoci ludzkie", Japoczycy uwaaj za rzecz z gruntu dobr, cho zaliczan do tych mniej wanych. W "namitnociach ludzkich" nie ma nic zego, a zatem nie ma powodu, by przyjemnoci erotyczne poddawa moralnym ocenom. Stale jeszcze komentuj fakt, e Brytyjczycy i Amerykanie uwaaj niektre z ich ulubionych albumw z obrazkami za pornografi oraz

widz w tak fatalnym wietle Yoshiwar dzielnic gejszy i prostytutek. Japoczycy ju w pocztkowym okresie swoich kontaktw z Zachodem byli bardzo wraliwi na krytyk cudzoziemcw w tym wzgldzie i ustanowili prawa, ktre miay przybliy ich praktyki do zachodnich norm. Jednak adne regulacje prawne nie zdoaj przerzuci pomostu nad rnicami kulturowymi. Wyksztaceni Japoczycy s absolutnie wiadomi, e Anglicy i Amerykanie uwaaj za niemoralne i obsceniczne to, co dla nich niemoralne i obsceniczne nie jest. Nie zdaj sobie jednak sprawy z otchani, jaka dzieli przyjte przez nas formy zachowa od japoskiej zasady, e "namitnoci ludzkie" nie powinny mie wpywu na powane sprawy yciowe. W tym wanie tkwi korzenie najwikszych trudnoci, jakie sprawia nam zrozumienie japoskich postaw wobec mioci i erotyki. Japoczycy oddzielaj sfer przynalen onie od tej, w ktrej jest miejsce na przyjemnoci seksualne. Obie sfery s tak samo jawne i przyzwoite. Nie oddziela ich od siebie, jak w Ameryce, fakt, e do jednej z nich mczyzna przyznaje si publicznie, podczas gdy druga owiana jest tajemnic. U Japoczyka s one od siebie oddzielone, poniewa jedna naley do krgu wielkich obowizkw, a druga do krgu mniej istotnych form wytchnienia. Ustalenie "waciwego miejsca" kadej ze sfer oddziela je od siebie zarwno z punktu widzenia idealnego ojca rodziny, jak mczyzny wychodzcego do miasta w poszukiwaniu rozrywki. Japoski idea, w odrnieniu od amerykaskiego, nie stawia znaku rwnoci midzy mioci i maestwem. Akceptujemy mio tylko w tym stopniu, w jakim stanowi ona podstaw wyboru maonka. "Zakochanie" jest powszechnie przez nas przyjtym powodem maestwa. Jeeli po lubie m odczuwa pocig fizyczny do innej kobiety, sytuacja jest dla ony upokarzajca, poniewa obdarza on kogo innego tym, co susznie si jej naley. Japoczycy maj jednak odmienne zdanie. W sprawie maestwa mody czowiek powinien podporzdkowa si wyborowi rodzicw i oeni "w ciemno". W stosunkach z on musi przestrzega wielu regu. Nawet w codziennych kontaktach rodzinnych dzieci nie widz nigdy, by rodzice wymienili jaki gest o zabarwieniu erotycznym. "Za prawdziwy cel maestwa w tym kraju uwaa si podzenie dzieci i zapewnienie trwaoci rodziny napisao jedno z wydawanych w Japonii czasopism. Kady inny cel po prostu wypacza jego prawdziwy sens." Nie znaczy to jednak, e cnota wymaga od mczyzny ograniczenia si do takiego zwizku. Jeeli sta go na to, utrzymuje kochank. Jednak, zupenie inaczej ni w Chinach, nie wcza kobiety, ktra mu si spodobaa, do swojej rodziny. Jeeli by tak zrobi, oznaczaoby to poczenie dwch sfer, ktre powinny pozosta od siebie oddzielone. Dziewczyna moe by gejsz, doskonale wyksztacon w muzyce, tacu, sztuce masau oraz innych sposobach umilania czasu; moe te by prostytutk. W kadym wypadku mczyzna podpisuje kontrakt z domem, ktry j zatrudnia, i umowa ta

chroni j przed porzuceniem oraz zapewnia wynagrodzenie. Nastpnie umieszcza j w oddzielnym, przeznaczonym dla niej mieszkaniu. Jedynie w wyjtkowych sytuacjach, kiedy dziewczyna ma dziecko, ktre mczyzna chce wychowywa razem z dziemi pochodzcymi z maestwa, sprowadza j do domu. Zostaje ona jednak wwczas suc, a nie konkubin. Dziecko nazywa matk oficjaln on, a wizw czcych prawdziw matk z jej dzieckiem nie uznaje si. Orientalny system poligamii, ktry jest tradycyjnym wzorcem w Chinach, Japoczykom wydaje si obcy. Obowizki rodzinne i "ludzkie namitnoci" s dla nich oddzielone od siebie nawet w przestrzeni. Jedynie mczyzn z klasy wyszej sta na utrzymank; jednak wikszo Japoczykw co jaki czas odwiedza gejsze lub prostytutki, nie robic z tego adnej tajemnicy. Bywa, e ona przygotowuje i ubiera ma na wieczorne wyjcie; albo e dom, ktry m odwiedza, przysya rachunek onie, a ona traktuje to jak rzecz oczywist i paci. Moe by jej przykro z tego powodu, ale to ju jej sprawa. Wizyta w domu gejszy kosztuje wicej ni odwiedzenie prostytutki, cho rachunek, ktry mczyzna paci za spdzenie wieczoru, nie daje mu prawa do uprawiania z ni seksu. Przyjemno polega na tym, e przez cay wieczr dostarczaj mu rozrywki piknie wystrojone i nienagannie uoone dziewczta, ktre otrzymay staranne przygotowanie do speniania swej funkcji. Aby mczyzna mg zbliy si do wybranej gejszy, musi zosta jej patronem, podpisujc kontrakt, zgodnie z ktrym bierze j na utrzymanie. Gejsza moe te sama pozwoli na zblienie, jeeli mczyzna zdobdzie jej wzgldy. Tak czy inaczej, wieczr z gejszami nie jest pozbawiony akcentw seksualnych. Tace, arty, piosenki i gesty tradycyjnie obliczone s na to, by w sugestywny sposb wyraa wszystko, czego pochodzcej z klasy wyszej onie okaza nie wolno. Nale one do "krgu namitnoci ludzkich" i pozwalaj odpocz od obowizkw "krgu ko". Nie ma wic powodu, by sobie nie pofolgowa; jednak dwie sfery pozostaj od siebie oddzielone. Prostytutki mieszkaj w zarejestrowanych domach publicznych i po wieczorze spdzonym z gejsz mczyzna, jeeli ma ochot, moe tam pj. Opata jest niewielka i niezamoni musz zadowoli si t form relaksu, rezygnujc z usug gejszy. Fotografie dziewczt wywieszone s na zewntrz; mczyni zwykle spdzaj dusz chwil przed wejciem do domu, zupenie nie ukrywajc faktu, e przygldaj si im uwanie, dokonujc wyboru. Status dziewczt z domw publicznych jest niski i nie stawia si ich na wieczniku jak gejszy. W wikszoci pochodz z ubogich rodzin, ktre sprzeday je przycinite bied, i nie otrzymay wyksztacenia gejszy w sztuce umilania czasu. Dawniej, zanim Japoczycy zorientowali si, z jak dezaprobat Zachd odnosi si do tego zwyczaju, dziewczyny same zwyky siedzie na zewntrz, wystawiajc na pokaz twarze bez wyrazu i pozwalajc klientom na wybr ywego towaru. Teraz fotografie zajy miejsce dziewczt. Mczyzna moe wzi na utrzymanie dziewczyn z domu publicznego,

zostajc jej wycznym opiekunem w porozumieniu z jej pracodawcami. Warunki kontraktu zapewniaj wwczas ochron jej interesw. Mczyzna moe jednak bez podpisywania kontraktu wzi na utrzymanie suc lub dziewczyn ze sklepu i te "dobrowolne utrzymaki" s najbardziej bezbronne. To one wanie najprawdopodobniej bywaj zakochane w swoich partnerach, jednak aden z uznanych krgw zobowiza ich nie obejmuje. W modych bohaterkach naszych opowiada i poematw, porzuconych przez kochanka, rozpaczajcych "z dziecitkiem przy piersi", Japoczycy widz swoje "dobrowolne utrzymanki". Rwnie przyjemnoci pynce ze zwizkw homoseksualnych s czci tradycyjnie rozumianych "namitnoci ludzkich". W dawnej Japonii aprobowano je w odniesieniu do mczyzn o wysokim statusie spoecznym, jak samuraje czy kapani. W epoce Meiji, kiedy wiele spord tradycyjnie przyjtych zwyczajw zostao zdelegalizowanych przez samych Japoczykw, ktrzy pragnli zyska aprobat Zachodu, take homoseksualizm uznano za karalny. Jednak cigle naley on do "krgu namitnoci ludzkich", do ktrych osd moralny si nie odnosi. Musi jedynie zajmowa waciwe miejsce i nie moe kolidowa z obowizkami rodzinnymi. Zatem trudno jest w kategoriach zachodnich rozpatrywa niebezpieczestwo, e mczyzna czy kobieta zostanie homoseksualist. Mczyzna moe bowiem po prostu wykonywa zawd gejszy. Wyjtkowo szokujce jest dla Japoczykw istnienie dorosych pasywnych partnerw w homoseksualnych zwizkach w Ameryce. Dorosy mczyzna w Japonii szukaby chopca jako partnera, poniewa bycie biern stron zwizku uznaje si za niegodne dorosego mczyzny. Japoczycy okrelaj wyranie, co przystoi mczynie, ktry chce zachowa poczucie wasnej godnoci, ale ich normy w tym wzgldzie odbiegaj od naszych. Japoczycy nie poddaj osdom moralnym take seksualnego samozadowolenia. aden lud nie moe si poszczyci podobnymi akcesoriami przeznaczonymi do tego celu. Rwnie tutaj, starajc si uprzedzi potpienie Zachodu, Japoczycy usunli najbardziej rzucajce si w oczy reklamy tych utensyliw, cho sami nie uwaaj ich wcale za narzdzie za. Na Zachodzie negatywne nastawienie do masturbacji, silniejsze nawet w Europie ni w Ameryce, zakorzenione zostaje gboko w naszej wiadomoci, jeszcze zanim doroniemy. Chopcu szepcze si na ucho, e mczyni od tego popadaj w obd albo ysiej. Jego matka bardzo uwaaa, gdy by maym dzieckiem, a by moe wyolbrzymiaa ca spraw i karaa go za to. Moe nawet wizaa mu rce; albo mwia, e Bg go za to ukarze. Japoskie dzieci nie maj takich dowiadcze, a zatem jako doroli nie mog powiela naszych postaw. Samozadowolenie seksualne jest przyjemnoci i Japoczycy nie czuj si winni, jeli sobie na ni pozwalaj, poniewa jest ona, ich zdaniem, pod kontrol i zajmuje nalene sobie, polednie miejsce wrd spraw godnego ycia.

Upojenie alkoholem jest kolejn z dozwolonych "ludzkich namitnoci". Japoczycy uwaaj abstynencj za jedno z dziwactw Zachodu. Podobnie patrz na kampanie wzywajce do gosowania za prohibicj. Picie sake jest przyjemnoci, ktrej nie odmwi sobie aden czowiek o zdrowych zmysach. Przynoszcy odprenie alkohol zalicza si jednak do rzeczy mao w yciu istotnych i nikt rozsdny nie pozwoliby mu sob zawadn. Czowiek mylcy po japosku nie obawia si zosta pijakiem, tak jak si nie lka, e zostanie homoseksualist. Istotnie, naogowe pijastwo nie stanowi w Japonii problemu spoecznego. Picie jest przyjemnym odpreniem i ani rodzina, ani obcy nie widz nic odraajcego w tym, e kto jest pod wpywem alkoholu. Jest raczej mao prawdopodobne, e bdzie zachowywa si agresywnie i z pewnoci nikomu nie przyszoby do gowy, e bdzie bi swoje dzieci. Paczliwe popijawy zdarzaj si do czsto i sztywna postawa ulega powszechnemu rozlunieniu, a gestykulacja staje si swobodniejsza. W miecie podczas przyj poczonych z piciem sake mczyni lubi siada sobie na kolanach. Tradycyjnie Japoczycy wyranie oddzielaj jedzenie od picia. Jeeli podczas wiejskiej uroczystoci mczyzna skosztuje ryu, znaczy, e przesta pi sake. Znalaz si w innym krgu i nie powinien czy go z tym, w ktrym by poprzednio. Bywa, e w domu wypija on sake po posiku, ale nigdy nie pije jedzc. Na zmian oddaje si jednej lub drugiej przyjemnoci. Pogldy Japoczykw na temat "ludzkich namitnoci" maj kilka nastpstw. Pozbawiaj one gruntu zachodni filozofi z jej koncepcj dwch si, ciaa i duszy, pogronych w bezustannej walce o panowanie nad kadym ludzkim yciem. W japoskiej filozofii ciao nie jest ze, a korzystanie z rozkoszy, jakie daje, nie jest grzechem. Dusza i ciao nie stanowi przeciwstawnych sobie si. Na tej podstawie Japoczycy wycignli logiczny wniosek, e wiat nie jest wcale widowni walki dobra ze zem. Sir George Sansom pisa: "Wydaje si, e na przestrzeni swoich dziejw Japoczycy do pewnego stopnia zachowywali t niezdolno rozrnienia midzy dobrem a zem, lub te niech do tego, by si z problemem za zmierzy." Istotnie, zawsze odrzucali oni wizj ludzkiego ycia jako walki dobra ze zem i cho wierzyli, e czowiek ma dwie dusze, to nie uznawali ich za walczce ze sob dobre i ze skonnoci, ale za "dusz szlachetn" i "dusz grubiask". W yciu kadego czowieka i kadego narodu bywaj momenty, gdy powinien by on "szlachetny", i chwile, kiedy ma by "grubianinem". Przeznaczeniem adnej z dusz nie jest ani niebo, ani pieko, ale obie s potrzebne i kada z nich nadaje si na inn okazj. Nawet japoscy bogowie s wyranie tak samo dobrzy i li jednoczenie. Najpopularniejszym bstwem jest Susanoo, "Jego Zapalczywa Mska Dostojno", brat bogini Soca, ktry z powodu zuchwaego zachowania wobec siostry uchodziby w mitologii zachodniej za posta z. Bogini usiuje

wyprosi brata ze swoich komnat, podejrzewajc niecny powd jego odwiedzin. Susanoo zachowuje si obraliwie i rozrzuca po sali jadalnej swoje odchody, podczas gdy bogini celebruje tam ze swym dworem uroczysto Pierwszych Plonw. Zniewaa j, niszczc groble midzy polami ryowymi. Na najwiksz jednak obraz, ktrej znaczenie pozostaje niejasne dla czowieka z Zachodu, pozwala sobie, kiedy przez dziur zrobion w dachu wrzuca do komnaty siostry srokatego konia, "ktrego obupi ze skry". Za wszystkie te zuchwalstwa Susanoo zostaje osdzony przez bogw, ukarany wysok grzywn i wygnany z Nieba do Krainy Mrokw. Pozostaje on jednak ulubionym i czczonym bogiem japoskiego panteonu. Podobne postaci boskie wystpuj w wielu mitologiach wiata. Jednak z religii bardziej nakierowanych na etyk zostay one wyczone, poniewa filozofia zakadajca kosmiczny konflikt dobra i za woli dzieli byty nadnaturalne na biae i czarne. Japoczycy zawsze bardzo wyranie zaprzeczali twierdzeniom, jakoby dobre postpowanie polegao na walce ze zem. Japoscy filozofowie i myliciele religijni powtarzali od dawna, e podobny kodeks moralny jest Japoczykom obcy. Gono uznaj to za dowd moralnej wyszoci wasnego narodu, twierdzc, e Chiczycy musieli stworzy sobie absolutny wzorzec oparty na wyszej zasadzie etycznej jen, do ktrej odwoywali si wszyscy ludzie, a ktra oznaczaa odpowiednie postpowanie i yczliwo. "Taki kodeks moralny nadawa si dla Chiczykw, ktrych nisza natura wymagaa sztucznie nakadanych ogranicze." Autorem tych sw jest wielki osiemnastowieczny shintoista Motoori, a wspczeni nauczyciele buddyzmu oraz przywdcy nacjonalistycznych ugrupowa wypowiadali si w tym samym duchu. Dla Japoczykw natura ludzka jest z przyrodzenia dobra i naley jej ufa. Czowiek nie musi walczy ze swoj gorsz poow. Powinien tylko oczyci okna swej duszy i postpowa odpowiednio do rnych sytuacji. Jeeli czowiek dopuci do "zabrudzenia" swej natury, zanieczyszczenia z atwoci daj si usun i dobro stanowica jego istot moe ponownie zajanie. Filozofia buddyjska w Japonii posuna si dalej ni w innych krajach, goszc, e kady czowiek moe zosta Budd oraz e zasady praktykowania cnoty nie znajduj si w witych pismach, ale w gbi niewinnej duszy, gdy doznaje ona owiecenia. Dlaczego nie ufa takim odkryciom? Wszak zo nie jest wpisane w ludzk dusz. Nie istnieje w Japonii teologia, ktra skania, by wraz z psalmist woa: "Oto zrodzony jestem w przewinieniu i w grzechu pocza mnie matka." Nie uczy si take o upadku czowieka. "Namitnoci ludzkie" s dobrodziejstwem, ktrego czowiek nie powinien potpia; nie odrzuca ich ani filozof, ani wieniak. W oczach ludzi Zachodu podobna doktryna zdaje si prowadzi do permisywnej filozofii pobaania samemu sobie. Japoczycy jednak, jak widzielimy, za gwne zadanie w yciu uwaaj wypenienie cicych na czowieku obowizkw. W peni akceptuj fakt, e spata on oznacza

powicenie osobistych pragnie i przyjemnoci. Pomys, e celem ycia mogoby by poszukiwanie szczcia, wydaje im si zabawny, a zarazem niemoralny. Szczcie jest odpreniem, na ktre kady w miar moliwoci sobie pozwala. Podnoszenie szczcia do godnoci kryterium, na podstawie ktrego wydaje si opinie o kraju czy o rodzinie, jest w zasadzie nie do pomylenia. Japoczyk nie oczekuje niczego oprcz cierpienia zwizanego z yciem na miar swych obowizkw chu, ko i giri. Takie ycie jest trudne, ale Japoczycy s do niego przygotowani. Bezustannie odmawiaj sobie przyjemnoci, ktrych wcale nie uwaaj za ze. Wymaga to wielkiej siy woli i to wanie ona jest cnot najbardziej w Japonii podziwian. Z takimi pogldami pozostaje w zgodzie fakt, e japoskie powieci czy sztuki rzadko koczy happy end. Amerykaska publiczno pragnie pozytywnych rozwiza. Masowy odbiorca chce wierzy, e ludzie "yj dalej dugo i szczliwie" i e cnoty s nagradzane. Jeeli jednak musi paka, kiedy sztuka si koczy, to wycznie z powodu saboci charakteru bohatera lub dlatego, e pad on ofiar niesprawiedliwych stosunkw spoecznych. Jest jednak o wiele przyjemniej, jeeli wszystko ukada si dla niego pomylnie. Publiczno japoska natomiast rozpywa si we zach, widzc, jak bohater nieuchronnie zmierza w stron tragicznego koca, a urocza bohaterka ginie, poniewa obrcio si koo fortuny. Historie tego rodzaju stanowi wany element wieczornej rozrywki. Chodzi si do teatru, eby je oglda. Fabua wspczesnych filmw opiera si na cierpieniach bohaterw i bohaterek, ktrzy kochaj i porzucaj swoich ukochanych. Stanowi par szczliwych maonkw i jedno z nich popenia samobjstwo, dopeniajc cicych na nim lub na niej powinnoci. ona, ktra powicia si dla kariery ma i pomoga w peni rozwin si jego aktorskiemu talentowi, w przeddzie jego wielkiego sukcesu usuwa si, ukrywajc si w dungli wielkiego miasta, by otworzy mu woln drog do nowego ycia, po czym bez skargi umiera w ndzy w dniu jego triumfu. Zakoczenie nie moe by szczliwe. Wspczucie i lito dla penych powicenia bohaterw jest jak najbardziej na miejscu. Ich cierpienie to nie wyrok Boy, ale wiadectwo, e wypenili oni obowizek za wszelk cen i e nic ani opuszczenie, ani choroba, ani mier nie zwiodo ich z waciwej drogi. Wspczesne filmy wojenne wyrastaj z tej samej tradycji. Amerykanie, ktrzy je ogldaj, czsto twierdz, e jest to najlepsza propaganda pokojowa, jak kiedykolwiek widzieli. Reakcja taka jest dla Amerykanw typowa: filmy bowiem w caoci powicone s ofiarom i cierpieniom niesionym przez wojn. Nie ma w nich defilad wojskowych i orkiestr, demonstrowanych z dum manewrw okrtw czy wielkich dzia. Niezalenie od tego, czy dotycz one wojny japosko-rosyjskiej, czy incydentu chiskiego, pokazuje si w nich przede wszystkim nuc, monotonn codzienno bota i wyczerpujcych marszw, cierpienia, jakie nios niewane potyczki i kampanie bez

ostatecznych rozstrzygni. Finau nie stanowi zwycistwo ani nawet atak z okrzykiem banzai. Jest nim nocny postj w jakim zaboconym chiskim miasteczku bez nazwy. Albo spotkanie trzech pokole japoskich weteranw wojennych: kalekich, chromych, lepych... Mona te pokaza rodzin po mierci onierza, jak opakuje strat ma, ojca i ywiciela, oraz umacnia si nawzajem, by poradzi sobie bez niego. Zupenie brak sensacyjnego ta angielskich i amerykaskich filmw wojennych. Japoczycy nie nadaj patetycznego wymiaru nawet ranom wojennych weteranw. Nie wspomina si te o celu wojny. Japoskiej publicznoci wystarcza wiadomo, e kady z ludzi na ekranie ca sw osob spaci on. W ten sposb w Japonii filmy te s propagand militaryzmu. Ci, ktrzy je finansuj, wiedz, e nie rozbudz one w japoskiej publicznoci nastrojw pacyfistycznych.

Rozdzia 10. DYLEMAT DOBREGO POSTPOWANIA

Pojcia chu, ko, giri, jin oraz "ludzkich namitnoci" opisuj w peni japosk wizj ycia. Japoczycy widz "cao powinnoci czowieka" jakby w postaci mapy podzielonej na poszczeglne regiony. Mwi oni, e ycie skada si z "krgu chu", "krgu ko", "krgu giri", "krgu jin" oraz "krgu ludzkich namitnoci" i wielu innych. Kady krg ma swj wasny kodeks postpowania i blinich nie ocenia si, przypisujc im jakie integralne osobowoci, lecz mwic, e "nie wiedz, co to ko" albo "nie wiedz, co to giri". Zamiast oskara kogo o nieprawo, jak postpiliby Amerykanie, Japoczycy okrelaj krg zachowa, ktrego wymaga nie udao si czowiekowi speni. Nie zarzucaj take nikomu samolubstwa czy nieuprzejmoci, lecz wskazuj dziedzin ycia, ktrej prawa zostay naruszone. Nie powouj si na imperatyw kategoryczny ani na zot regu. Zachowanie uznaje si za przyjte jedynie w obrbie krgu, do ktrego naley. Jeeli czowiek dziaa "ze wzgldu na ko", postpuje w okrelony sposb; kiedy natomiast robi co "tylko z powodu giri" albo porusza si "w krgu jin", w oczach ludzi Zachodu zachowuje si tak, jakby zmieni mu si charakter. Zasada narzucajca reguy postpowania, nawet w obrbie poszczeglnych krgw, jest taka, e w zalenoci od zmieniajcych si warunkw zupenie inne zachowanie moe zosta uznane za stosowne do sytuacji. Giri wobec feudalnego pana wymagao bezwzgldnej wiernoci, chyba e pan obrazi swego wasala; wwczas kada zdrada bya dozwolona. Do sierpnia 1945 roku chu wymagao od Japoczykw walki z wrogiem do ostatniego czowieka. Kiedy cesarz zmieni wymagania chu, ogaszajc kapitulacj Japonii, Japoczycy przecigali si w okazywaniu yczliwoci wszystkim odwiedzajcym ich kraj. Ludzi z Zachodu wprawia to w zakopotanie. Nasze dowiadczenie uczy, e czowiek postpuje zgodnie ze swoim charakterem. Zwyklimy oddziela

dobrych od zych na podstawie tego, e jedni s wierni, a drudzy zdradliwi; jedni chtni do wsppracy, drudzy krnbrni. Przyklejamy ludziom etykietki, spodziewajc si, e ich kolejne zachowanie bdzie takie jak poprzednie. S dla nas albo hojni, albo skpi, peni dobrej woli bd nieufni, s konserwatystami lub liberaami. Spodziewamy si, e wyznajc pewn ideologi polityczn, bd zwalcza pogldy przeciwne. W Europie podczas wojny byli kolaboranci oraz czonkowie ruchu oporu i mielimy suszne wtpliwoci co do tego, czy po zwycistwie ci pierwsi zmieni swj punkt widzenia. W samych Stanach Zjednoczonych, na przykad, mamy zwolennikw polityki Nowego adu oraz jej przeciwnikw i sdzimy, e pomimo nowych sytuacji oba obozy zachowaj swj charakter. Jeeli jednostka przechodzi z jednego obozu do drugiego na przykad niewierzcy zostaje katolikiem, a "czerwony" konserwatyst to zmiana taka musi zosta uznana za nawrcenie i pocign za sob stworzenie nowej osobowoci. Wiara Zachodu w spjno ludzkiego zachowania nie zawsze oczywicie jest usprawiedliwiona, niemniej spjno taka nie jest zudzeniem. W wikszoci kultur, pierwotnych i cywilizowanych, mczyni i kobiety postrzegaj siebie samych jako okrelone osoby. Jeeli pragn wadzy, ocena poraki lub sukcesu zaley od podporzdkowania innych swojej woli. Jeli chc by kochani, bezosobowe stosunki s dla nich rdem frustracji. Wyobraaj sobie siebie jako sprawiedliwych i surowych albo jako obdarzonych "temperamentem artystycznym", albo jako dobrych obywateli. Generalnie ich charakter przyjmuje posta, Gestalt, ktra porzdkuje ich ycie. Ludziom z Zachodu trudno jest da wiar, e Japoczycy nie zmieniaj swego zachowania kosztem wasnej psychiki. Nasze dowiadczenie nie obejmuje tak kracowych zwrotw. Jednak to, co uwaamy za przeciwiestwa u Japoczykw, wyrasta z ich wiatopogldu tak samo jak to, co wydaje nam si jednolite, zakorzenione jest w naszym. Bardzo wane, eby ludzie z Zachodu zdali sobie spraw, e wrd "krgw", na ktre Japoczycy dziel ycie, nie ma "krgu za". Nie znaczy to, e nie potrafi oni okreli, co jest dobrym, a co zym postpowaniem. Chodzi o to, e z ich perspektywy ycie ludzkie nie stanowi sceny walki dobra ze zem; egzystencja czowieka jest dramatem bezustannego denia do rwnowagi midzy sprzecznymi wymaganiami poszczeglnych "krgw" i midzy wykluczajcymi si nawzajem sposobami postpowania, przy zaoeniu, e kady krg i kady sposb jest sam w sobie dobry. Jeeli kady kierowaby si rzeczywicie instynktem, wszyscy byliby dobrzy. Widzielimy, e Japoczycy uwaaj nawet chiskie nauki moralne za dowd, e Chiczykom s potrzebne tego rodzaju wskazania, i upatruj w tym niszo Chiczykw. Japoczycy jak sami twierdz nie potrzebuj oglnych zasad etycznych. Cytowany ju sir George Sansom mwi, e Japoczycy "nie stawiaj czoa problemowi za". Zgodnie ze swoimi

pogldami, zwalczaj ze postpowanie za pomoc bardziej przyziemnych rodkw. Mwi, e cho na pocztku kada dusza lni blaskiem cnoty jak ostrze nowego miecza, to jeeli si jej regularnie nie czyci niedzieje jak stary brzeszczot. le, gdy "ciao rdzewieje", i niedobrze, kiedy rdza pokrywa miecz. Czowiek musi troszczy si o swj charakter tak samo jak o kling miecza. Jasna dusza cigle jednak lni pod warstw rdzy i wystarczy j tylko dobrze wypolerowa. Taki sposb patrzenia na ycie sprawia, e japoskie banie, powieci i sztuki wydaj si ludziom z Zachodu zupenie pozbawione morau; chyba e, jak czsto si zdarza, uda si nam przetworzy fabu tak, by odpowiadaa naszym wymaganiom i doszuka si spjnej osobowoci bohatera oraz konfliktu dobra i za. Japoczycy nie tak jednak odbieraj swoje opowieci. Mwi, e bohater znalaz si w sytuacji konfliktowej, kiedy "chu przeciwstawia si ko", "giri ludzkim namitnociom", a "gimu staje w sprzecznoci z giri". Bohater ponosi klsk, bo pozwala, by ludzkie namitnoci przymiy obowizki giri; albo te nie jest w stanie rwnoczenie spaci chu i wywiza si ze spaty ko. Nie moe postpi sprawiedliwie (gi) z powodu giri. Jest przyparty do muru przez giri i powica swoj rodzin. Przy takim ujciu konflikt zachodzi midzy dwoma rodzajami zobowiza, z ktrych kady jest wicy. Oba s dobre same w sobie. Wybieranie midzy nimi przypomina sytuacj dunika, ktry ma zbyt wiele dugw. Jedne z nich musi uregulowa, a spat innych odoy. Jednak to, e spaci jeden dug, nie oznacza, e pozostae przestaj na nim ciy. Widzowie zachodni patrz na to zupenie inaczej. Nasi bohaterowie s dobrzy wanie dlatego, e "wybrali lepsz czstk", i staj wobec przeciwnikw, ktrzy s li. Zwyklimy mwi, e "cnota zwycia". Zakoczenie powinno by szczliwe. Dobro naley wynagradza. Japoczycy jednak s niesyci "skandalicznych przypadkw", czyli historii bohatera, ktry w kocu rozwizuje spat nie dajcych si pogodzi zobowiza wobec wiata i wzgldem wasnego imienia, wybierajc mier jako najlepsze wyjcie z sytuacji. W wielu kulturach nauk pynca z takich opowieci byaby gorycz rezygnacji i poddanie si losowi. W Japonii jednak ucz one czego zupenie innego. S to historie o zaradnoci i bezwzgldnej determinacji. Bohaterowie dokadaj wszelkich stara, by spaci jaki cicy na nich dug, lekcewac przy tym inne zobowizania. Kocz jednak, regulujc je w tym "krgu", ktry zlekcewayli. Japosk epopej narodow jest Opowie o czterdziestu siedmiu samurajach. Nie liczy si ona specjalnie w literaturze wiatowej, ale wpywu, jaki ma na Japoczykw, nie sposb przeceni. Kady japoski chopiec zna nie tylko podstawow fabu, ale take orientuje si w wtkach pobocznych opowieci. Historie w niej zawarte bez przerwy si opowiada na nowo, drukuje i przedstawia w popularnych serialach. Groby czterdziestu siedmiu

samurajw od pokole s ulubionym miejscem pielgrzymek tysicy ludzi, ktrzy chc zoy im hod. Pielgrzymi zwykli zostawia swoje wizytwki i czsto wok grobw jest a biao od nich. Tematem Czterdziestu siedmiu samurajw jest giri wobec feudalnego pana. Wedug Japoczykw historia opisuje konflikt pomidzy giri a chu, midzy giri a sprawiedliwoci w ktrym oczywicie triumfuje giri oraz kontrowersj zwykego giri" z bezwarunkowym giri. Opowie dotyczy wydarze historycznych z roku 1703 i toczy si w czasach wietnoci feudalizmu, kiedy to, jak wyobraaj sobie wspczeni Japoczycy, mczyni byli prawdziwymi mczyznami, a giri nie byo zwizane z uczuciem niechci. Czterdziestu siedmiu bohaterw powicio dla giri wszystko: opini, ojcw, ony, siostry i sprawiedliwo (gi). Na koniec powicaj swe ycie i wypeniajc chu, gin z wasnych rk. Pan Asano zosta przez wadze szogunatu wyznaczony do penienia funkcji jednego z dwch daimyo odpowiedzialnych za odbywajc si co jaki czas ceremoni, podczas ktrej wszyscy feudaowie skadali hod szogunowi. Obaj mistrzowie ceremonii pochodzili z prowincji, musieli si wic zwrci o wskazwki dotyczce etykiety do hrabiego Kiry, potnego daimyo rezydujcego przy dworze. Niestety, najmdrzejszy z samurajw pana Asano, Oishi bohater opowieci ktry udzieliby mu roztropnej rady, pozosta w domu na prowincji, Asano za okaza si na tyle lekkomylny, e nie ofiarowa swemu monemu nauczycielowi wystarczajco godnego prezentu. Samuraje drugiego daimyo, ktry zwrci si do hrabiego Kiry o wskazwki, byli ludmi wiatowymi i nauczyciel zasypany zosta wspaniaymi podarunkami. Hrabia Kira udzieli zatem panu Asano zoliwie bdnych wskazwek i specjalnie doradzi mu zupenie niestosowny do okolicznoci strj. Pan Asano pojawi si wic tak odziany na uroczystoci, a kiedy zrozumia swoje uchybienie, wycign miecz i zanim zdoano ich rozdzieli, rani hrabiego Kir w czoo. Obowizkiem czowieka honoru jego giri wobec wasnego imienia bya zemsta na hrabi Kirze; jednoczenie jednak wycignicie miecza w paacu szoguna stanowio naruszenie chu. Pan Asano zachowa si szlachetnie, speniajc giri wobec wasnego imienia, lecz cice na nim chu mg spaci jedynie zabijajc si zgodnie z zasadami seppuku. Wycofa si do swego domu, ubra si odpowiednio i oczekiwa tylko na powrt najmdrzejszego i najwierniejszego ze swych samurajw, Oishi. Poegnali si dugim spojrzeniem i pan Asano usiad w okrelony sposb, po czym popeni samobjstwo, wbijajc sobie miecz w brzuch. Poniewa nikt z krewnych nie chcia by dziedzicem wasala, ktry naruszy chu, i popa w nieask szoguna, lenno Asano zostao skonfiskowane, a jego samuraje zostali bez pana. Zgodnie z cicym na nich giri, samuraje Asano powinni popeni seppuku

tak jak ich pan. Wypenienie przez nich giri wobec swego pana, ktry odbierajc sobie ycie, spaci giri wobec wasnego imienia, byoby wyrazem protestu przeciwko obeldze, jaka spotkaa ich pana ze strony hrabiego Kiry. Jednak Oishi w skrytoci serca przekonany by, e seppuku to za mao, by spaci ich giri. Powinni dopeni zemsty, ktrej nie udao si dokona ich panu wwczas, gdy wasale si odcignli go od wysoko postawionego przeciwnika. Musz zabi hrabiego Kir. Aby jednak tego dokona, naleao pogwaci chu hrabia Kira sta za blisko szoguna, by samurajom udao si otrzyma oficjaln zgod pastwa na dopenienie zemsty. W bardziej codziennych sytuacjach wszyscy planujcy zemst zgaszali ten fakt wadzom szogunatu, okrelajc czas, w ktrym jej dokonaj lub odstpi od swych planw. Takie postawienie sprawy pozwalao niektrym szczliwcom na pogodzenie chu i giri. Oishi wiedzia jednak, e dla niego i jego towarzyszy ta droga bya zamknita. Zwoa wic wszystkich samurajw, ktrzy byli wasalami pana Asano, nie mwic jednak ani sowa o swoich planach zabicia hrabiego Kiry. Byo ich razem ponad trzystu i zgodnie z wersj, ktrej uczono w japoskich szkoach w roku 1940, wszyscy oni zgodzili si popeni seppuku. Oishi wiedzia jednak, e nie wszyscy z nich mieli "nieograniczone poczucie giri" po japosku okrelane jako "giri plus szczero" i w zwizku z tym nie wszystkim mona byo ufa, jeli chodzi o takie przedsiwzicie jak wendeta. eby oddzieli samurajw, ktrzy dziaali "tylko ze wzgldu na giri", od tych, za ktrych postpowaniem stay "giri oraz szczero", Oishi podda ich prbie, proszc, by podzielili midzy siebie osobiste dochody nieyjcego pana. Dla Japoczykw prba ta bya wana, cho wczeniej mwiono o samobjstwie, poniewa na podziale skorzystayby ich rodziny. Sposb podziau majtku pana Asano sta si przyczyn powanych nieporozumie. Naczelny zarzdca, ktry otrzymywa najwysze wynagrodzenie, stan na czele stronnictwa, ktre domagao si podziau dbr zgodnie z wysokoci pobieranych przez samurajw pensji. Oishi natomiast przewodzi frakcji, ktra chciaa podzieli majtek rwno pomidzy wszystkich wasali. Kiedy tylko stao si jasne, czyim postpowaniem kieruje "tylko giri", Oishi zgodzi si na propozycj naczelnego zarzdcy i pozwoli jego zwolennikom odjecha. Naczelny zarzdca opuci towarzystwo, zyskujc sobie miano "samuraja-psa", "czowieka, ktry nie wie, co to giri", i nicponia. Jedynie czterdziestu siedmiu samurajw miao wedug Oishi poczucie giri na tyle silne, by mona ich byo wtajemniczy w plan wendety. Samym faktem przystpienia do planu Oishi czterdziestu siedmiu samurajw zobowizywao si, e niczyja dobra wiara, adne uczucie ani nawet gimu nie stan na drodze do wypenienia przysigi zemsty. Giri miao sta si najwyszym prawem. Kady z czterdziestu siedmiu samurajw naci palec i przypiecztowa sprzysienie wasn krwi. Przede wszystkim chodzio o to, eby Kira nic nie wywcha. Kady wic poszed w swoj stron, udajc, e sprawy honoru przestay si dla niego

liczy. Oishi zacz odwiedza najtasze burdele i wszczyna bijatyki. Pod pozorem, e wybra ywot utracjusza, rozwid si z on krok w Japonii w peni usprawiedliwiony i czsto podejmowany przez mczyzn, ktrzy mieli zamiar naruszy prawo, poniewa w ten sposb ona i dzieci nie ponosiy konsekwencji ich czynu. ona Oishi rozstaa si z nim w wielkim smutku, lecz syn postanowi przysta do samurajw. W caym Tokio rozwaano problem wendety. Ci, ktrzy powaali samurajw Asano, byli oczywicie przekonani, e bd oni prbowali zabi hrabiego Kir. Jednak czterdziestu siedmiu, samurajw odegnao si od podobnych zamiarw. Udawali, e s ludmi, "ktrzy nie wiedz, co to giri". Ich teciowie, oburzeni tak niehonorowym postpowaniem, wyrzucili ich z domu i rozwizali maestwa. Przyjaciele kpili z nich. Pewnego dnia jeden z przyjaci spotka pijanego Oishi z kobiet. Samuraj nawet wobec przyjaciela wypar si cicego na nim giri wobec pana. "Zemsta? rzek Oishi. To gupie. Trzeba uywa ycia. Nie ma nic lepszego ni pi i bawi si." Przyjaciel jednak nie uwierzy Oishi i wyszarpn jego miecz z pochwy, niemal pewien, e lnice ostrze zaprzeczy sowom waciciela. Miecz by jednak zardzewiay. Musia wic da wiar i na rodku ulicy zacz okada i kopa pijanego Oishi. Inny z samurajw, potrzebujc pienidzy na pokrycie swojego udziau w zemcie, sprzeda on do domu publicznego. Jej brat, ktry te by samurajem, odkry, e w jaki sposb dowiedziaa si ona o wendecie. Zaproponowa wwczas, e wasnorcznie j zabije, sdzc, i taki dowd wiernoci pozwoli, by Oishi zaliczy go do grona mcicieli. Kolejny samuraj zabi swego tecia. Jeszcze inny posa hrabiemu Kirze swoj siostr jako suc i naonic w ten sposb samuraje mogli liczy na informacje z paacu, gdy nadejdzie dogodna pora do ataku. Oczywicie byo jasne, e dziewczyna popeni samobjstwo, gdy zemsta zostanie ju dokonana, poniewa tylko mier moe j oczyci z podejrze, e staa po stronie hrabiego Kiry. Pewnej nienej nocy, czternastego grudnia, Kira wyprawi przyjcie, na ktrym bya sake i strae upiy si. Samuraje wjechali do twierdzy, pokonali stranikw i wtargnli do sypialni hrabiego Kiry. Nie byo go tam, cho posanie zastali jeszcze ciepe. Samuraje wiedzieli, e Kira kryje si gdzie w obrbie murw. W kocu znaleli skulon posta w komrce na wgiel. Jeden z samurajw pchn wczni cian komrki; kiedy j wycign, na ostrzu nie byo ladu krwi. Wcznia faktycznie zrania hrabiego, lecz zanim grot znalaz si na zewntrz, Kira wytar go rkawem kimona. Podstp okaza si jednak nieskuteczny. Samuraje si zmusili go do wyjcia. Twierdzi on jednak, e nie jest hrabi Kir, lecz jego gwnym zarzdc. Wwczas jeden z czterdziestu siedmiu samurajw przypomnia sobie, e pan Asano zrani hrabiego Kir podczas zajcia w paacu. Dziki blinie samuraje rozpoznali go i zadali, by natychmiast popeni seppuku. Hrabia Kira odmwi, co

stanowio oczywisty dowd tchrzostwa. Mieczem, ktrym pan Asano popeni seppuku, samuraje odcili gow hrabiemu Kirze, uroczycie opukali j i wypeniwszy swe zadanie, w dostojnym pochodzie udali si na grb pana Asano, wiozc podwjnie skrwawiony miecz i budzc groz gow. Na wie o czynie samurajw w Tokio wybuch entuzjazm. Rodziny i teciowie, ktrzy zwtpili w nich niegdy, teraz pospieszyli ich przygarn i zoy im hod. Wielcy panowie, przez ktrych dobra prowadzia droga czterdziestu siedmiu, przecigali si w okazywaniu gocinnoci. Samuraje przybyli na grb i zoyli na nim nie tylko gow i miecz, lecz take pismo do swego pana, ktre zachowao si do dzi. Przybywamy tutaj, by zoy hod. (...) Nie odwaylimy si stan przed tob, dopki nie dopeniona bya zemsta, ktr ty zapocztkowae. Kady dzie oczekiwania na t chwil by dla nas jak trzy jesienie. (...) Przywiedlimy, panie, Kir tutaj, do twego grobu. Miecz, ktremu w zeszym roku nadae tak wielk warto i ktry nam powierzye, przynosimy z powrotem. Bagamy ci, by go uj i po raz drugi razi nim gow twego wroga, rozpraszajc ju na zawsze chmury twej nienawici. Z szacunkiem oznajmia to czterdziestu siedmiu mw. Giri zostao spacone. Samuraje musieli jednak spaci jeszcze swoje chu. Obie powinnoci moga ze sob pogodzi tylko ich mier. Zamali pastwowe prawo nakazujce zgoszenie planowanej wendety, lecz nie zbuntowali si przeciwko chu. Musieli speni wszystko, czego by od nich w imi chu zadano. Wadze szogunatu nakazay czterdziestu siedmiu samurajom popenienie seppuku. Japoska czytanka dla pitej klasy mwi: Poniewa czynem pomcili swego pana, ich niezachwiane giri powinno by przykadem po wiek wiekw. (...) Zatem wadze szogunatu po zastanowieniu nakazay seppuku, plan, ktry pozwala upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. To znaczy, e samuraje, popeniajc samobjstwo, spacali najwyszy dug giri oraz gimu. Ta japoska epopeja narodowa rni si nieco w zalenoci od wersji. We wspczesnej adaptacji kinowej apwk lec u pocztku caej historii zamieniono na seks: okazuje si, e hrabia Kira prbuje si zbliy do ony Asano i z powodu tego afektu postanawia upokorzy jej ma, udzielajc mu faszywych wskazwek. apwka zostaa wic wykluczona; niemniej wszystkie zobowizania giri opisane s ze szczegami mrocymi krew w yach. "Dla giri opucili oni swe ony, rozstali si z dziemi i stracili (zabili) swych rodzicw." Konflikt pomidzy giri a gimu jest tematem wielu opowiada i filmw. Akcja

jednego z najlepszych filmw historycznych toczy si podczas rzdw trzeciego szoguna Tokugawa. Zosta on mianowany szogunem jako czowiek mody i niedowiadczony. Dworzanie podzieleni byli na dwa stronnictwa, z ktrych jedno popierao jego kuzyna, modzieca w tym samym wieku co on. Jeden z daimyo nalecych do pokonanego stronnictwa cigle pamita o "zniewadze", pomimo sprawnych rzdw trzeciego szoguna. Czeka stosownej chwili. W kocu szogun i jego wita zawiadomili go o planowanym objedzie kilku lenn. Do obowizkw owego daimyo naleao zajcie si towarzystwem, wykorzysta on zatem moliwo wyrwnania rachunkw i spacenia giri wobec wasnego imienia. Jego dom by ju fortec, lecz w zwizku z nadchodzcymi wydarzeniami daimyo przygotowa blokady wszystkich wej, umoliwiajce cakowite zamknicie twierdzy. Nastpnie spreparowa dach i ciany domu, ktre miay zawali si na gowy szoguna i jego towarzyszy. Zaplanowa spisek w wielkim stylu. Rwnie rozrywka zostaa starannie zaaranowana. Jeden z jego samurajw mia wykona przed szogunem taniec, podczas ktrego, zgodnie z instrukcj otrzyman od pana, powinien w chwili najwikszego napicia zatopi miecz w piersi szoguna. Ze wzgldu na giri wobec swego daimyo samuraj nie mg odmwi wykonania rozkazu swego pana. Jednak chu zabraniao mu podnie rk na szoguna. Taniec pokazany na ekranie dokadnie uwidacznia wewntrzny konflikt samuraja. Musi, a zarazem nie wolno mu. Ju niemal zamierza si do pchnicia i nie potrafi. Pomimo giri, chu okazuje si zbyt silne. Taniec staje si chaotyczny i towarzysze szoguna nabieraj podejrze. Wstaj z miejsc w chwili, gdy zdesperowany daimyo wydaje rozkaz zawalenia domu. Nad szogunem, ktry unikn ciosu tancerza, zawisa niebezpieczestwo mierci pod gruzami twierdzy. W tym momencie tancerz pojawia si ponownie i przez podziemne przejcia wyprowadza szoguna wraz ze wit na otwart przestrze. Chu pokonao giri. Przedstawiciel szoguna z wdzicznoci namawia przewodnika, by z wszelkimi honorami uda si wraz z orszakiem do Tokio. Ten jednak odwraca gow i patrzc na walcy si dom mwi: "To niemoliwe. To moje giri i moje gimu", po czym odchodzi, by zgin wrd ruin. "Swoj mierci zadouczyni obu powinnociom. mier pogodzia chu i giri." Dawne opowieci nie umieszczaj na pierwszym miejscu konfliktu midzy obowizkami a "ludzkimi namitnociami". Sta si on gwnym tematem w cigu ostatnich lat. Wspczesne powieci mwi o mioci i ludzkiej yczliwoci, ktre odrzuca si z powodu gimu lub giri, i tematu tego nie tylko nie uznaje si za niewany, ale zyskuje on na znaczeniu. Podobnie jak japoskie filmy wojenne, ktre wedug ludzi z Zachodu stanowi wietn propagand pokojow, powieci te w naszej opinii maj uzasadnia potrzeb wikszej swobody w yciu i pjcia za gosem serca. Z pewnoci s one wiadectwem istnienia takiego odruchu. Jednak Japoczycy, ktrzy omawiaj fabu ksiki czy filmu, cigle dopatruj si odmiennych znacze. Bohatera,

do ktrego czujemy sympati, bo si zakocha albo prbuje zrealizowa jakie osobiste ambicje, Japoczycy dyskwalifikuj jako sabeusza, poniewa pozwoli, by te namitnoci stany pomidzy nim a jego gimu lub giri. Na Zachodzie bunt przeciw przyjtym zasadom i osignicie szczcia pomimo trudnoci uwaa si za oznak siy. Wedug Japoczykw natomiast silni s ci, ktrzy, nie zwaajc na osobiste szczcie, wypeniaj swoje zobowizania. Japoczycy uwaaj, e czowiek okazuje si charakteru godzc si, a nie buntujc. W zwizku z tym fabua japoskich powieci czy filmw czsto ma w Japonii znaczenie zupenie rne od tego, ktre dostrzegamy naszymi oczami ludzi Zachodu. W ten sam sposb oceniaj Japoczycy ycie wasne lub ludzi, ktrych znaj. Uwaaj, e czowiek jest saby, jeeli zwraca uwag na swoje osobiste pragnienia pozostajce w sprzecznoci z kodeksem zobowiza. Podobny sd Japoczycy wydaj w najrniejszych sytuacjach, jednak tym, co wydaje si najbardziej sprzeczne z etyk zachodni, jest stosunek mczyzny do wasnej ony. Jej sytuacj porwna mona do stycznej z krgiem ko, ktrego centrum stanowi rodzice. Zadania ony s wic jasno okrelone. Silny moralnie mczyzna o mocnym charakterze jest posuszny ko i rozwodzi si zgodnie z decyzj swej matki. Jest jeszcze "silniejszy", jeli kocha on i jeli urodzia mu ona dziecko. "Ko sprawia, e ona i dzieci staj si dla ciebie obcy", mwi Japoczycy. Zatem twoje zachowanie wobec nich w najlepszym razie naley do "krgu jin"; w najgorszym staj si ludmi, ktrzy niczego od ciebie wymaga nie mog. Nawet jeeli maestwo jest szczliwe, ona nie zajmuje centralnego miejsca w krgach zobowiza. Mczyzna nie powinien wic darzy jej zbyt wielkim afektem, ktry nie moe si rwna z uczuciami wobec rodzicw czy ojczyzny. W latach trzydziestych naszego wieku pewien znany libera wywoa skandal, kiedy w publicznej wypowiedzi o tym, jak bardzo cieszy si z powrotu do Japonii, wspomnia o spotkaniu z on jako o jednym z powodw swej radoci. Powinien by mwi o rodzicach, o Fudi, o swym powiceniu dla posannictwa narodowego Japonii. ona nie naleaa do tej sfery. W czasach wspczesnych sami Japoczycy dowiedli swego niezadowolenia z kodeksu moralnego, ktry kad tak wielki nacisk na oddzielenie od siebie poszczeglnych poziomw i krgw. Indoktrynacja w Japonii w znacznej mierze miaa na celu nadanie chu najwyszej rangi. Politycy, na tej samej zasadzie, na ktrej uprocili hierarchi, stawiajc na jej szczycie cesarza i usuwajc szoguna oraz panw feudalnych, starali si w sferze moralnoci uproci system zobowiza, podporzdkowujc wszystkie nisze cnoty nadrzdnej cnocie chu. W ten sposb zamierzali osign nie tylko zjednoczenie pastwa wok "czci cesarza", ale ograniczy rozbicie japoskiej etyki. Chcieli nauczy spoeczestwo, e czowiek wypeniajc chu spenia wszystkie pozostae obowizki. Prbowali sprawi, by chu z regionu na mapie

japoskiej etyki stao si zwornikiem uku japoskiej moralnoci. Program ten znalaz swj najpeniejszy, a zarazem najbardziej autorytarny wyraz w Ordziu do onierzy i marynarzy, ogoszonym przez cesarza Meiji w roku 1882. Ordzie to wraz z Dekretem o wychowaniu to wite pisma Japonii. W adnej z wyznawanych w Japonii religii nie ma miejsca dla witych ksig. W shintoizmie nie ma ich w ogle, a japoskie kulty buddyjskie albo przyjmuj za dogmat, e wite teksty su pozbawieniu zudze, albo zastpuj je powtarzaniem zwrotw w rodzaju "Chwaa Amidzie" albo "Chwaa Lotosowi Ksigi". Zawierajce napomnienia ordzia Meiji s jednak prawdziwymi witymi pismami. Czyta si je uroczycie wobec ludzi pogronych w witobliwym skupieniu i ciszy, zgitych w penym szacunku ukonie. Traktuje si je jak Tor: wynosi ze wityni i odnosi z czci, zanim suchacze si rozejd. Zdarzao si, e ludzie wyznaczeni do czytania ordzia popeniali samobjstwo z powodu przejzyczenia. Ordzie do onierzy i marynarzy pierwotnie skierowane byo do mczyzn penicych sub wojskow. To oni uczyli si go sowo po sowie i rozwaali w samotnoci przez dziesi minut kadego ranka. Czytano je im uroczycie w wane wita narodowe oraz kiedy przybywali do jednostki rekruci z nowego poboru albo kiedy opuszczali j ci, ktrzy koczyli sub, a take przy innych podobnych okazjach. Uczono go take wszystkich chopcw w gimnazjach oraz podczas dalszej nauki. Ordzie do onierzy i marynarzy jest kilkustronicowym dokumentem, podzielonym starannie na opatrzone nagwkami czci, jasnym i klarownym. A jednak dla czowieka z Zachodu stanowi ono zagadk. Jego nauki wydaj mu si bowiem sprzeczne. Dobro i cnota, wskazywane jako godne cele do osignicia, opisane zostay w sposb, ktry ludziom z Zachodu moe si spodoba. Ale zaraz potem Ordzie zawiera ostrzeenie, by suchacze nie starali si upodobni do dawnych bohaterw, ktrzy umarli w habie, gdy "stracili z oczu suszn ciek obowizkw publicznych idochowali wiary partykularnym zwizko m". Jest to tumaczenie oficjalne, i chocia nie stanowi literalnego przekadu, wiernie oddaje sowa oryginau. "Powinnicie wic mwi dalej Ordzie potraktowa jako powane ostrzeenie te przykady" bohaterw z dawnych czasw. Udzielone ostrzeenie jest nieczytelne bez znajomoci mapy japoskich zobowiza. W Ordziu wszdzie wida prby, by oficjalnie ograniczy do minimum giri i podnie pozycj chu. W caym tekcie ani razu sowo giri nie pojawia si w znaczeniu, w ktrym jest potocznie uywane. Zamiast o giri, Ordzie mwi o prawie wyszym, ktrym jest chu, oraz o prawie niszym, ktre oznacza "dochowanie wiary partykularnym zwizkom". Prawo wysze wystarcza, by nada warto wszystkim cnotom, o czym Ordzie za wszelk cen usiuje przekona. "Cnota czytamy -jest spenieniem gimu." onierz majcy poczucie chu niewtpliwie posidzie te "prawdziwe mstwo", co

oznacza, e "w yciu codziennym powinien przede wszystkim postpowa taktownie i stara si zdoby mio i szacunek innych". Zatem przestrzeganie tych nauk, twierdzi konsekwentnie Ordzie, wystarczy, nie ma potrzeby odwoywania si do giri. Obowizki, ktre nie s gimu, stanowi nisze prawo i czowiek nie powinien ich uznawa bez uprzedniego zastanowienia. Jeeli pragniesz (...) dotrzyma sowa (w partykularnych zwizkach) i rwnoczenie speni swe gimu (...) musisz starannie rozway na samym pocztku, czy potrafisz to osign. Jeeli (...) skrpuj ci nieroztropne zobowizania, moe si okaza, e nie moesz si ruszy ani w przd, ani w ty. Jeli sdzisz, e nie uda ci si dotrzyma sowa postpujc sprawiedliwie (co przed chwil nazwano w Ordziu wypenieniem gimu), lepiej bdzie, jeeli od razu zrezygnujesz ze swoich (partykularnych) powiza. Od najdawniejszych czasw powtarzaj si sytuacje, w ktrych wielcy ludzie i bohaterowie tracili ycie, pokonani przez zy los, pozostawiajc potomnoci splamione imi jedynie dlatego, e skupiajc cay wysiek na tym, by dochowa wiernoci w rzeczach maych, nie zdoali odrni dobra od za w odniesieniu do zasad podstawowych, lub dlatego, e stracili z oczu suszn ciek obowizkw publicznych i dochowali wiary partykularnym zwizkom. Cae to pouczenie o wyszoci chu nad giri napisane zostao tak, e sowo giri nie pada w nim ani razu. Jednak zdanie: "nie mog postpi sprawiedliwie (gi) z powodu giri", byo doskonale znane kademu Japoczykowi. Cesarskie Ordzie za ujmuje to tak: "Jeli sdzisz, e nie uda ci si dotrzyma sowa (twoich partykularnych zobowiza) postpujc sprawiedliwie..." I z caym cesarskim autorytetem mwi, e w takiej sytuacji czowiek powinien zrezygnowa z giri, pamitajc, e stanowi ono nisze prawo. Jeeli bowiem przestrzega nauk wyszego prawa, niezalenie od wszystkiego, dalej pozostaje na drodze cnoty. To wite pismo podnoszce warto chu stanowi podstawowy japoski dokument. Trudno jednak powiedzie, czy zawarta w nim porednia deprecjacja giri ograniczya powszechno przestrzegania zobowiza tego "krgu". Japoczycy czsto przytaczaj inne fragmenty Ordzia dla wyjanienia wasnego lub cudzego zachowania: "Sprawiedliwo oznacza wypenienie gimu"; "Ze szczerym sercem osign mona wszystko". Jednak wydaje si, e napomnienie o dochowaniu partykularnych zobowiza, cytowane jest rzadko, cho bardzo czsto wanie ono byoby na miejscu. Giri nadal ma wielk wadz i powiedzenie o czowieku, e "nie wie, co to giri", jest w Japonii najostrzejsz krytyk. Nieatwo jest uproci japosk etyk wprowadzeniem wyszego prawa. Japoczycy czsto szczyc si tym, e nie maj w zanadrzu oglnej zasady moralnej, ktra mogaby by probierzem dobrego postpowania. W

wikszoci kultur poczucie wasnej wartoci zaley od tego, na przykad, czy czowiek ma dobr wol, jest dobrym mem lub osiga powodzenie w podejmowanych przedsiwziciach. Czowiek wyznacza sobie pewien cel w yciu, jak szczcie, wadza nad innymi, wolno, awans spoeczny. Japoczycy w swoich kodeksach postpowania kieruj si w znacznym stopniu partykularyzmem. Nawet jeeli mwi o wyszym prawie, tai setsu, niezalenie od tego, czy dotyczy to czasw feudalnych, czy Ordzia do onierzy i marynarzy, to jedynie w tym sensie, e zobowizania wobec kogo stojcego wyej w hierarchii powinny by waniejsze od tych, ktre mamy wobec osoby stojcej niej. Partykularyzm jest cigle obecny. Prawo wysze nie oznacza dla Japoczykw bycia wiernym zasadzie lojalnoci, jak generalnie dla ludzi z Zachodu, lecz jest skierowane przeciwko lojalnoci wobec okrelonej osoby lub wiernoci w okrelonej sprawie. Wspczeni Japoczycy, jeeli ju prbowali postawi ktr z zalet moralnych ponad wszystkimi "krgami", zwykle wybierali "szczero". Hrabia Okuma, omawiajc japoskie zasady etyczne, powiedzia, e szczero (makoto) "jest nauk wszystkich nauk; to jedno sowo zawiera podstawy moralnoci. W dawnym sownictwie nie ma terminw etycznych z wyjtkiem tego jednego sowa, makoto". Take wspczesnym pisarzom, ktrzy na pocztku naszego wieku wysawiali zachodni indywidualizm, z czasem zachodnie wzory przestay wystarcza i take oni zaczli sawi szczero (zwykle okrelan sowem magokoro) jako jedynie suszn "doktryn moraln". Moralny nacisk, jaki pooono na szczero, znajduje poparcie w samym Ordziu do onierzy i marynarzy. Zaczyna si ono od rysu historycznego, japoskiego odpowiednika amerykaskich wstpw, w ktrych wymienia si nazwiska Washingtona, Jeffersona i Ojcw Zaoycieli. W japoskim dokumencie kulminacj tej czci stanowi odwoanie si do on i chu. My (Cesarz) jestemy gow, a wy ciaem. Zaleymy od was jak gowa od rk i ng. To, czy bdziemy zdolni chroni nasz kraj i spaci on naszym przodkom, zaley od tego, jak wy spenicie swoje obowizki. Po tym nastpuj pouczenia: Najwysz cnot jest wypenianie obowizkw chu. onierz czy marynarz, niezalenie od tego, jak byby wywiczony, jest marionetk, jeeli nie ma silnego poczucia chu. onierze, ktrym brakuje chu, to zwyka hoota. "Zatem nie dajcie si sprowadzi na manowce aktualnym opiniom ani nie mieszajcie si do polityki; wypeniajcie jedynie chu, pamitajc, e gi (sprawiedliwo) way wicej ni gra, podczas gdy mier jest lejsza od pirka." Drugie zalecenie dotyczy przestrzegania zewntrznych form i odpowiedniego zachowania, na przykad jeeli chodzi o stopnie w wojsku. "Rozkazy zwierzchnikw traktujcie tak, jakby pochodziy bezporednio od Nas", i miejcie wzgld na swoich podwadnych. Trzecie

dotyczy mstwa. Prawdziwe mstwo przeciwstawia si "aktom krwawego barbarzystwa" i "nie gardzi nigdy podwadnym ani nie lka si przeoonego. Zatem ci, ktrzy ceni prawdziwe mstwo, powinni w yciu codziennym postpowa przede wszystkim taktownie i stara si zdoby mio i szacunek innych". Czwart nauk jest ostrzeenie przed "dochowywaniem wiary w partykularnych zwizkach", a pit zachta do bycia skromnym. Jeli nie uczynicie prostoty swoim celem, staniecie si zniewieciali i zaczniecie przykada wag do bahostek oraz znajdziecie upodobanie w luksusie i ekstrawagancjach. W kocu zmienicie si w nikczemnych egoistw i pogrycie do koca w niegodziwoci, tak e ani lojalno, ani mstwo nie uratuj was przed pogard wiata. (...) Peni niepokoju i troski, by do tego nie doszo, kierujemy do was niniejszym Nasze ostrzeenie. W ostatnim paragrafie Ordzie nazywa te pi nauk "Wielk Drog Nieba i Ziemi oraz uniwersalnym prawem ludzkoci". S one "dusz Naszych onierzy i marynarzy". Z kolei "dusz" tych piciu poucze "jest szczero. Bez szczerego serca wszystkie sowa i czyny, niezalenie od tego, jak dobre, s tylko zewntrznym pozorem i nie przynosz adnych korzyci. Jeeli serce jest szczere, osign mona wszystko". Piciu poucze zatem "atwo jest przestrzega i stosowa je w praktyce". Typowo po japosku, szczero pojawia si na kocu, po wyliczeniu wszystkich cnt i obowizkw. Japoczycy nie opieraj wszystkich cnt na tym, co wskazuje im dobro serca, jak robi to Chiczycy. Najpierw ustalaj kodeks zobowiza, a dopiero potem dodaj, e naley ich przestrzega ze wszystkich si, caym sercem, dusz i umysem. Szczero ma to samo znaczenie w naukach wielkiej buddyjskiej sekty, zen. Suzuki w swoim wielkim opracowaniu dotyczcym zen przytacza rozmow ucznia z mistrzem: Mnich: Rozumiem, e kiedy lew pragnie zaatakowa swego przeciwnika, czy bdzie to zajc, czy so, uywa caej swej mocy; czy mgby mi powiedzie, czym jest ta moc? Mistrz: Duch szczeroci (dosownie: moc nieoszukiwania). Szczero, czyli nieoszukiwanie, oznacza "zaangaowanie caego siebie", co bardziej technicznie okrela si jako "caa istota w dziaaniu" (...) podczas ktrego nic ju nie pozostaje w odwodzie, niczego nie ukrywa si pod pozorem innej rzeczy, nic si nie marnuje. O kim, kto yje w ten sposb, mwi si, e jest lwem o zotej grzywie. Lew jest symbolem mskoci, szczeroci, wielkodusznoci; jest ludzki na miar bosk. Specyficznie japoskie znaczenie sowa "szczero" byo ju omwione. Makoto nie oznacza tego, co zwyko si przez "szczero" okrela po

angielsku. Znaczy o wiele mniej, a zarazem o wiele wicej. Ludzie z Zachodu zwykle szybko dochodzili do wniosku, e sowo to ma o wiele wsze znaczenie ni "szczero" w ich jzykach. Czsto twierdzili wic, e kiedy Japoczyk nazywa kogo "nieszczerym", oznacza to jedynie, i druga osoba po prostu si z nim nie zgadza. Stwierdzenie to zawiera pewn doz prawdy, poniewa w Japonii okrelenie "szczery" nie ma zwizku z tym, czy czowiek dziaa "szczerze" z mioci lub nienawici, ktre owadny jego dusz, powodowany determinacj albo w oszoomieniu. Aprobata, ktra brzmi w amerykaskim stwierdzeniu: "Szczerze si ucieszy, e mnie zobaczy" czy "Sprawio mu to szczer przyjemno", jest Japoczykom obca. Maj oni ca seri powiedze wykpiwajcych ten rodzaj "szczeroci". Mwi ironicznie: "Oto aba wystarczy, e otworzy usta, a pokazuje wszystko, co ma w rodku"; "Jak owoc granatu kiedy rozewrze usta, od razu wida, co ma w sercu". To wstyd, jeli czowiek "zdradza swe uczucia", bo to "wystawia go na widok publiczny". Skojarzenia ze sowem "szczero" wane w Stanach Zjednoczonych nie mieszcz si w japoskim znaczeniu "szczeroci". Kiedy japoski chopiec oskara amerykaskiego misjonarza o nieszczero, nie przyszo mu w ogle do gowy zastanowi si nad tym, czy Amerykanin by "szczerze" rozbawiony planem biednego wyrostka, ktry chcia jecha do Ameryki, nie majc grosza przy duszy. Japoskim politykom, ktrzy bez przerwy w cigu ostatniego dziesiciolecia oskarali Stany Zjednoczone i Angli o nieszczero, przez myl nawet nie przeszo pytanie, czy pastwa zachodnie dziaay w sposb sprzeczny z ich odczuciami. Nawet nie zarzucali Zachodowi hipokryzji, co byoby oskareniem lejszego kalibru. Take kiedy w Ordziu do onierzy i marynarzy mwi si, e "szczero jest dusz tych poucze", nie znaczy to, e cnot, ktra wprawia w dziaanie wszystkie inne cnoty, bdzie szczero duszy pobudzajca czowieka do czynw i dziaa zgodnych z wewntrznym impulsem. Zdecydowanie nie znaczy to rwnie, e zaleca si czowiekowi bycie szczerym bez wzgldu na to, jak bardzo jego przekonania rniyby si od zdania innych. Makoto ma jednak w Japonii zdecydowanie pozytywne konotacje, a poniewa japoska etyka kadzie tak wielki nacisk na rol tego pojcia, jest palc potrzeb, by Zachd zrozumia sens, jaki nadaj mu Japoczycy. Opowie o czterdziestu siedmiu samurajach dobrze ukazuje podstawowe rozumienie makoto. "Szczero" jest tutaj znakiem "plus" przed giri. "Giri plus makoto" zestawione zostao z "tylko giri" i oznacza "przykad giri po wiek wiekw". Wspczesne wyraenie japoskie mwi: "makoto sprawia, e rzecz wie si w spjn cao", przy czym, w zalenoci od kontekstu, "rzecz" oznacza jedn z nauk japoskiego kodeksu moralnego bd jakie zachowanie zgodne z duchem japoskim. W czasie wojny w obozach internowania terminu uywano w takim samym znaczeniu jak w Opowieci o czterdziestu siedmiu samurajach. Pokazuje to

jasno, do jakiego stopnia rozpowszechniona jest japoska logika tego sowa i jak bardzo jego znaczenie moe si rni od amerykaskiego. Gwnym zarzutem, jaki projaposcy Issei (imigranci urodzeni w Japonii) stawiali proamerykaskim Nisei (imigrantom w drugim pokoleniu), by brak makoto. Jak twierdzili Issei, Nisei pozbawieni s tej cechy duchowej, ktra sprawia, e duch japoski, jak okrelono go oficjalnie podczas wojny, tworzy integraln cao. Issei bynajmniej nie uwaali proamerykaskich pogldw swych dzieci za hipokryzj. Jak najdalsi od tego, jeszcze bardziej utwierdzali si w przekonaniu, e zarzut nieszczeroci by suszny, gdy Nisei zgaszali si na ochotnika do amerykaskiej armii i wida byo wyranie, z jak szczerym zapaem popierali swoj przybran ojczyzn. Sowo "szczero" w sensie, jaki nadaj mu Japoczycy, oznacza wic przede wszystkim gorliwo w podaniu "drog" wytyczon przez japoski kodeks moralny lub ducha japoskiego. Wszystkie znaczenia, jakie makoto zyskuje w rozmaitych kontekstach, zawsze dadz si odczyta jako pochwaa uznanych cech ducha japoskiego oraz powszechnie przyjtych drogowskazw na japoskiej mapie cnt. Jeeli pogodzimy si jednak z faktem, e japoskie znaczenie sowa "szczero" nie odpowiada amerykaskiemu, stanie si ono jednym z najbardziej przydatnych terminw pojawiajcych si w japoskich tekstach. Sowo to bowiem niemal zawsze wskazuje te zalety i cnoty, na ktre Japoczycy kad najwikszy nacisk. Makoto uywa si stale jako pochway w stosunku do ludzi niesamolubnych. Jest to odbiciem potpienia przez japosk etyk dziaa nakierowanych na zysk. Jeli nie stanowi on naturalnej konsekwencji hierarchii spoecznej uwaa si go za owoc wyzysku, a porednik, ktry zacz cign profity ze swego zajcia, zostaje znienawidzonym lichwiarzem i zawsze zarzuca mu si "brak szczeroci". Makoto bywa te czsto pochwa czowieka wolnego od namitnoci. Wwczas odzwierciedla japosk wizj samodyscypliny. Japoczyk zasugujcy na nazwanie go szczerym nigdy nie zblia si do niebezpiecznej granicy, za ktr mona obrazi kogo, kogo nie zamierza si sprowokowa do agresji. Takie uycie terminu jest wyrazem przekonania, e czowiek odpowiada zarwno za swj czyn, jak i za jego konsekwencje. W kocu, jedynie ten, ktry jest makoto, potrafi "przewodzi swojemu ludowi", z powodzeniem uywa posiadanych talentw i jest wolny od wewntrznych konfliktw. W wietle trzech powyszych znacze oraz caego mnstwa innych japoska etyka wydaje si raczej spjna: w Japonii czowiek moe by skuteczny w dziaaniu, nie popadajc zarazem w konflikty, jedynie jeli przestrzega kodeksu postpowania. Wymienione znaczenia sowa "szczero" pokazuj, e cnota ta, niezalenie od Ordzia i od hrabiego Okumy, wcale nie upraszcza japoskich zasad etycznych. Nie stanowi te fundamentu, na ktrym Japoczycy buduj sw moralno, ani nie przydaje zasadom moralnym "duszy". Jest ona rodzajem

wykadnika, ktry odpowiednio dodany do jakiejkolwiek liczby podnosi j do wyszej potgi. A2 tak samo podniesie do kwadratu b czy x. Podobnie makoto podnosi do wyszej potgi dowolny przepis japoskiego kodeksu etycznego. Nie jest to, jak dawniej, samodzielna cnota, ale entuzjazm zeloty dla wasnej wiary. Niezalenie od wszystkich zabiegw japoski kodeks moralny pozosta zbiorem rozproszonych zasad i gwna cnota nadal polega na umiejtnym zrwnowaeniu regu jednej gry, ktra sama w sobie jest dobra, z drug, take dobr. Wyglda to tak, jakby japoska etyka przypominaa gr w bryda. Dobry gracz przyjmuje reguy gry i zgodnie z nimi rozgrywa parti. Rni si on od zego gracza tym, e jest zdyscyplinowany w swoich rachubach i ledzi zagrywki innych graczy, dokadnie wiedzc, co kada z nich oznacza. Powiedzieliby, e gra on zgodnie z teoriami Hoyle'a, biorc pod uwag przy kadym ruchu nieskoczon liczb danych szczegowych. Nieprzewidziane wypadki, ktre mog si zdarzy, s take ujte w reguy gry, a wynik zosta ustalony z gry. Dobre chci, w amerykaskim znaczeniu tego sowa, okazuj si niestosowne. W kadym jzyku sposb, w jaki ludzie mwi o utracie i zyskiwaniu poczucia wasnej godnoci, rzuca wiato na ich wiatopogld. W Japonii czowiek "z poczuciem wasnej godnoci" to ten, kto pokazuje, e jest uwanym i dobrym graczem. Nie jest to, jak wskazywaoby znaczenie w jzyku angielskim, ten, kto wiadomie podporzdkowuje si reguom godnego zachowania i w zwizku z tym nie przypochlebia si, nie kamie, nie daje faszywego wiadectwa. Po japosku poczucie wasnej godnoci (jicho) dosownie znaczy "osoba, ktra ma ciar", a przeciwiestwem tego terminu jest "osoba lekka, ktr unosi wiatr". Kiedy mwi si: "Musisz mie poczucie godnoci", oznacza to: "Musisz przenikliwie ocenia wszystkie czynniki ksztatujce sytuacj i nie wolno zrobi ci nic, co wzbudzioby krytyk lub zmniejszyo twoje szanse na sukces." Poczucie godnoci czsto wie si z zachowaniem kracowo odmiennym od tego, ktre rozumielibymy pod t nazw w Stanach Zjednoczonych. Kiedy pracownik mwi: "Musz zachowa poczucie godnoci (jicho)", nie oznacza to bynajmniej, e powinien przedstawi swoje racje, ale wanie e nie powinien swoim pracodawcom powiedzie nic, co mogoby go wpdzi w kopoty. To samo oznacza "musisz zachowa godno" w polityce. "Osoba, ktra ma ciar", nie moe zachowa poczucia wasnej godnoci, jeli pozwala sobie na co tak nierozwanego jak "niebezpieczne myli". Poczucie godnoci nie wymaga, jak w Ameryce, by nawet jeeli myli s niebezpieczne, czowiek kierowa si wasnym rozumem i sumieniem. Napomnienie: "Musisz zachowa godno", bez przerwy pada z ust rodzicw dorastajcych dzieci, a chodzi w nim o dobre wychowanie i prowadzenie si zgodne z oczekiwaniami otoczenia. Dziewczynie zwraca si wic uwag, by siedziaa bez ruchu, ze zoonymi odpowiednio nogami, a chopakowi, eby

si uczy i sucha wskazwek innych, poniewa nadszed czas, kiedy decyduje o swojej przyszoci. Kiedy rodzice mwi: "Postpie, jakby nie mia poczucia godnoci", jest to raczej oskarenie o nieodpowiednie zachowanie ni o brak odwagi w obronie tego, co uznaj za suszne. Rolnik, ktry nie moe spaci dugu, mwi: "Powinienem by mie poczucie wasnej godnoci"; nie znaczy to jednak, e wyrzuca sobie lenistwo czy paszczenie si przed wierzycielem. Chodzi mu o to, e powinien by przewidzie niebezpieczestwo i by bardziej rozwany. Czowiek zajmujcy wysok pozycj spoeczn mwi: "Moje poczucie godnoci tego wymaga", i nie znaczy to, e powinien przestrzega pewnych zasad prawdomwnoci czy uczciwoci, ale e musi poprowadzi spraw, biorc pod uwag pozycj wasnej rodziny, i zaangaowa w ni cay ciar swojego wysokiego statusu spoecznego. Dyrektor, ktry mwi o swojej firmie: "Musimy wykaza si poczuciem godnoci", chce powiedzie, e naley podwoi ostrono i czujno. Kiedy czowiek rozwaajcy konieczno zemsty mwi o "zemszczeniu si z godnoci", nie ma to w ogle zwizku z odpaceniem przeciwnikowi dobrem za zo ani z adnymi zasadami moralnymi, ktrymi zamierza si kierowa. Oznacza to: "Wykalkuluj zemst doskona", czyli starannie zaplanowan, z uwzgldnieniem wszystkich czynnikw ksztatujcych sytuacj. Najmocniejszym stwierdzeniem jest japoskie powiedzenie: "doda wasn godno do poczucia wasnej godnoci", co oznacza przezorno do n-tej potgi: nie wyciga nigdy pochopnych wnioskw oraz skalkulowa siy i rodki tak, by w osignicie celu nie woy ani mniej, ani wicej wysiku, ni potrzeba. Powysze znaczenia "godnoci wasnej" odpowiadaj sposobowi, w jaki Japoczycy postrzegaj rzeczywisto wiat "wedug Hoyle'a", po ktrym naley porusza si z wielk ostronoci. Taki sposb rozumienia godnoci wasnej nie pozwala czowiekowi szuka usprawiedliwienia wasnych bdw w dobrych intencjach. Kady krok ma swoje konsekwencje i nie powinno si podejmowa adnych dziaa bez ich uprzedniego rozwaenia. Naley by hojnym, ale trzeba take wzi pod uwag fakt, e obdarowany poczuje si zmuszony do "ponoszenia on". Trzeba by rozwanym. Oczywicie mona krytykowa innych, ale wolno to robi tylko wtedy, jeeli jest si gotowym ponie wszelkie konsekwencje niechci osoby skrytykowanej. Szyderstwo, o ktre mody artysta oskary amerykaskiego misjonarza, nie wchodzi w rachub wanie dlatego, e misjonarz mia dobre intencje; nie wzi jednak pod uwag caej wymowy swojego posunicia. Z japoskiego punktu widzenia by to krok zupenie nie przemylany. Silne utosamienie rozwagi z wasn godnoci obejmuje wic wyczulenie na wszelkie wskazwki, jakich dostarcza ludzkie zachowanie, oraz silne poczucie,

e jest si osdzanym przez innych. "Czowiek powinien rozwija poczucie godnoci (czowiek musi jicho) mwi Japoczycy ze wzgldu na otoczenie." "Jeeli nie yoby si w spoeczestwie, poczucie wasnej godnoci (rozwijanie jicho) nie byoby potrzebne." Stwierdzenia te stanowi do skrajne deklaracje zewntrznego uwarunkowania poczucia godnoci. Nie bior w ogle pod uwag wewntrznego przymusu moralnego odpowiedniego zachowania. Wyolbrzymiaj one problem, jak wiele ludowych porzekade rnych narodw; jeeli bowiem chodzi o wewntrzne poczucie indywidualnej winy, to Japoczycy potrafi czasem dorwna purytanom. Niemniej stwierdzenia te w swojej radykalnoci wskazuj dokadnie, na co Japoczycy kad najwikszy nacisk: raczej na wstyd ni na win. Dla antropologii badajcej rne kultury wielkie znaczenie ma podzia na kultury opierajce si gwnie na wstydzie oraz te, w ktrych najwaniejsza jest wina. Kultura spoeczestwa, ktre wpaja absolutne normy moralne i polega na rozwoju ludzkiego sumienia, jest z zaoenia "kultur winy"; czowiek yjcy w takim spoeczestwie moe jednak, jak w Ameryce, dodatkowo odczuwa wstyd, jeeli obwinia si o niezrczno, ktra w adnym razie nie jest grzechem. Moe on do przesady zmiesza si tym, e woy nieodpowiedni na dan okazj strj lub si przejzyczy. W kulturze, w ktrej najwysz sankcj moraln jest wstyd, ludzie s zakopotani wtedy, kiedy wedug nas powinni czu si winni. Zawstydzenie takie moe by bardzo gbokie, a spowied i pokuta nie przynosz ulgi, jak w wypadku winy. Czowiek, ktry zgrzeszy, moe znale pociech, zrzucajc ciar z serca. Wyznanie jako rodek przynoszcy ukojenie znajduje zastosowanie zarwno w wieckiej terapii, jak i w praktyce wielu grup religijnych, ktre poza tym niewiele maj ze sob wsplnego. Wiemy, e spowied przynosi ulg. Jeeli najwysz sankcj jest wstyd, czowiek nie doznaje ulgi, opowiadajc o swoich bdach, nawet jeli suchajcym jest spowiednik. Dopki jego niewaciwe zachowanie "nie wyjdzie na wiat", nie musi si on martwi i wyznanie wydaje mu si jedynie kuszeniem kopotw. W "kulturach wstydu" zatem nie spotykamy spowiedzi, nawet wobec bogw. Obrzdy maj raczej zapewni przychylno losu ni go przebaga. Odpowiednie zachowanie czowieka w prawdziwych "kulturach wstydu" wynika z sankcji zewntrznych, a nie, jak w prawdziwych "kulturach winy", z wewntrznego poczucia grzechu. Wstyd jest reakcj na krytyk ze strony innych. Czowiek wstydzi si, dlatego e otwarcie go wyszydzono i odrzucono albo e uroi sobie, i sta si przedmiotem drwin. W obu wypadkach sankcja jest bardzo silna. Wymaga ona jednak istnienia publicznoci, przynajmniej publicznoci urojonej. Wina natomiast nie. W kraju, gdzie honor oznacza ycie w zgodzie z obrazem samego siebie, czowiek moe czu si winny, cho nikt nie wie o jego uchybieniu, a poczucie winy moe zosta ukojone dziki wyznaniu grzechu.

Pierwsi purytascy osadnicy w Ameryce prbowali oprze ca swoj moralno na poczuciu winy, a dzi wszyscy psychiatrzy znaj problemy, jakie maj z sumieniem wspczeni Amerykanie. Wstyd jest jednak coraz trudniejszy do zniesienia dla mieszkacw Stanw Zjednoczonych, ktrzy maj poczucie winy o wiele mniejsze ni poprzednie pokolenia Amerykanw. Interpretuje si to jako rozlunienie moralnoci. Jest w tym duo prawdy, ale to dlatego, e nie uwaamy, by wstyd by specjalnie wany z moralnego punktu widzenia. Nie potrafimy przeoy gwatownego poczucia zakopotania, ktre towarzyszy wstydowi, na nasz fundamentalny system etyczny. Japoczycy potrafi. Wstydem (haji) jest, jeeli kto nie przestrzega jasno sformuowanych zasad odpowiedniego zachowania albo nie potrafi zrwnoway cicych na nim obowizkw lub przewidzie rnych ewentualnoci. Wstyd, jak mwi, jest korzeniem cnoty. Czowiek wraliwy na wstyd bdzie zawsze postpowa dobrze, przestrzegajc regu. Sformuowanie "czowiek, ktry wie, co to wstyd" czasami tumaczy si jako "czowiek prawy", a kiedy indziej jako "czowiek honoru". Wstyd ma w japoskiej etyce tak moc, jak w moralnoci Zachodu "czyste sumienie", "bycie prawym przed Bogiem" i unikanie grzechu. Logiczne wic, e czowiek nie poniesie kary w yciu przyszym. Japoczykom, oprcz znajcych indyjskie sutry kapanw, obca jest idea reinkarnacji uzalenionej od zasug w yciu doczesnym; nie uznaj take, z wyjtkiem tych, ktrzy pobrali stosowne nauki przechodzc na wiar chrzecijask, pomiertnej nagrody i kary ani Nieba i Pieka. Dominujca rola wstydu w yciu Japoczyka oznacza, e jak we wszystkich innych spoecznociach, gdzie odczuwa si gboko poczucie wstydu, kady zwraca uwag na to, co otoczenie sdzi o jego postpowaniu. Czowiek moe sobie jedynie wyobraa, jaki ten sd bdzie, niemniej jego postawa zaley od opinii otoczenia. Kiedy wszyscy graj w t sam gr, przestrzegajc jej zasad i wzajemnie si wspierajc, Japoczycy potrafi by weseli i niefrasobliwi. Potrafi te fanatycznie zaangaowa si w rozgrywk, jeeli czuj, e gra idzie o "misj" Japonii. Najsabsi okazuj si, kiedy przychodzi do przekazania japoskich cnt w obcych krajach, gdzie brak jest drogowskazw dobrego postpowania. Japoska misja "dobrej woli" zmierzajca do stworzenia Wielkiej Azji Wschodniej poniosa klsk, a niech, jak w wielu Japoczykach wzbudzi stosunek do nich Chiczykw czy mieszkacw Filipin, wyrastaa z rozbrajajcej naiwnoci. Take Japoczycy, ktrzy przyjedali do Stanw Zjednoczonych na studia lub w interesach, a nie mieli wystarczajco gbokich motywacji nacjonalistycznych, czsto, prbujc porusza si w wiecie o mniej sztywno zaznaczonych granicach, mocno odczuwali "braki" swej starannej edukacji. Zdali sobie spraw, e japoskie cnoty nie nadaj si na eksport. Nie kusz

si oni o uniwersalne sformuowania w rodzaju: czowiekowi trudno jest zmieni kultur. Prbuj powiedzie co wicej; czasami porwnuj trudnoci, jakie mieli w przystosowaniu si do ycia w Ameryce, ze znacznie mniejszymi problemami, ktre byy udziaem ich znajomych z Chin czy z Syjamu. Problemem typowo japoskim jest wedug nich to, e wpojono im, i poczucie bezpieczestwa uzalenione jest od uznania, z jakim inni przyjm staranne przestrzeganie przez nich zasad postpowania. Kiedy cudzoziemcy nie pamitaj o dobrym wychowaniu, Japoczycy si gubi. Poszukuj podobnie szczegowych regu okrelajcych stosowno i niestosowno zachowania mieszkacw Zachodu, a kiedy ich nie znajduj, jedni wpadaj w zo, inni w przeraenie. Trudno o lepszy opis zetknicia z kultur mniej normatywn ni wasna od zawartego w autobiografii panny Mishima My Narrow Isle ("Moja wska wyspa"). Autorka tak bardzo pragna uczy si w amerykaskim college'u, e udao si jej pokona niech konserwatywnie nastawionej rodziny, ktra nie chciaa przyj on wobec amerykaskiej uczelni, i pojechaa do Wellesley. Nauczyciele i dziewczta byli wspaniali, jak twierdzi, wszystko to jednak jeszcze dodatkowo utrudniao spraw. Moja duma z doskonaych manier, cechujca Japoczykw, zostaa gboko zraniona. Byam za na siebie, e nie wiem, jak naley si tutaj zachowywa, a take na otoczenie, ktre wydawao si drwi z nauk, ktrych mi do tej pory udzielano. Oprcz tej niejasnej, ale gboko tkwicej zoci nie odczuwaam nic. Czua si, jakby "spada z jakiej innej planety", jakby jej "zmysy ani uczucia nie znajdoway zupenie zastosowania w tym innym wiecie". Moja japoska edukacja, ktra wymagaa elegancji kadego gestu i daa, by kade sowo wypowiadane byo zgodnie z zasadami etykiety, daa mi ogromn wraliwo i samowiadomo w tym otoczeniu, na ktre ze spoecznego punktu widzenia byam zupenie lepa. Dopiero po dwch czy trzech latach panna Mishima do tego stopnia odetchna, e zacza godzi si na yczliwo, ktr jej okazywano. Amerykanw cechuje to, co panna Mishima nazwaa "wyrafinowan poufaoci". "We mnie za stwierdzia poufao zabito, gdy miaam trzy lata, nazywajc j zuchwalstwem." Panna Mishima porwnuje dziewczta japoskie, ktre poznaa w Stanach Zjednoczonych, z Chinkami i wida z jej sw, jak rny wpyw miaa na nie Ameryka. Chinki byy pewne siebie i towarzyskie, zupenie inaczej ni dziewczta japoskie. Pochodzce z wyszych klas dziewczta chiskie wydaway mi si najbardziej

wytwornymi stworzeniami na ziemi; wszystkie poruszay si z gracj nieomal godn ksiniczek i wyglday jak prawdziwe krlowe wiata. Ich spokj i pewno siebie, ktrych nie potrafia zachwia nawet ta potna cywilizacja pdu i maszyn, kontrastoway z niemiaoci i nadwraliwoci dziewczt japoskich, ukazujc podstawowe rnice wynikajce z naszego pochodzenia. Panna Mishima, podobnie jak wielu innych Japoczykw, czua si jak wytrawny gracz w tenisa biorcy udzia w zawodach gry w krokieta. Jej wiedza i dowiadczenie nie liczyy si zupenie. To, czego si dotd nauczya, nie dawao si przenie do nowych warunkw. Trening, ktremu j poddano, okaza si bezuyteczny. Amerykanie radzili sobie bez niego. Kiedy jednak Japoczycy przyjli, choby w minimalnym zakresie, mniej skodyfikowane zasady rzdzce zachowaniem ludzi w Stanach Zjednoczonych, trudno im byo sobie wyobrazi, e mogliby znowu podporzdkowa si ograniczeniom, jakie narzucao im ycie w Japonii. Czasem nazywaj j utraconym rajem, kiedy indziej jarzmem albo wizieniem. Bywa, e porwnuj j do doniczki, w ktrej ronie karowate drzewko. Dopki cianki doniczki ograniczay wzrost korzeni miniaturowej sosenki, drzewko byo dzieem sztuki i stanowio ozdob uroczego ogrodu. Jednak sosenki posadzonej wprost do ziemi ju nigdy nie mona z powrotem umieci w doniczce. Podobnie oni: czuj, e nie potrafiliby ju by ozdob japoskiego ogrodu. Nie potrafiliby sprosta wymaganiom. Dylemat dobrego postpowania stan przed nimi w najostrzejszej formie.

Rozdzia 11. DYSCYPLINA WEWNTRZNA

Dyscyplina wewntrzna zalecana w jednej kulturze wydaje si z reguy obserwatorom pochodzcym z innego kraju niedorzecznoci. Techniki same w sobie s jasne, ale po co si tak mczy? Po co dobrowolnie wisie nad przepaci albo skupia si na wasnym ppku, albo nigdy nie wydawa zarobionych pienidzy? Dlaczego poddawa si tym, a nie innym rygorom, nie biorc pod uwag mnstwa odruchowych reakcji, ktre wanie wedug kogo z zewntrz wymagaj kontroli i treningu. Jeeli obserwator pochodzi z kraju, w ktrym nie uczy si technik samodyscypliny, i znajdzie si wrd ludzi, ktrzy przykadaj do nich wielk wag, moliwo nieporozumienia gwatownie wzrasta. W Stanach Zjednoczonych tradycyjne techniki dyscypliny wewntrznej s relatywnie sabo rozwinite. Zakada si tam, e czowiek, ktry w miar moliwoci poukada sobie ycie osobiste, potrafi w razie potrzeby podda si dyscyplinie niezbdnej do osignicia zamierzonego celu. Czy to zrobi, zaley od jego ambicji, sumienia albo od tego, czy posiada to, co Veblen nazwa "instynktem fachowca". Moe podda si spartaskiej dyscyplinie, by gra w druynie futbolowej, albo zrezygnowa z rozrywek, chcc osign

sukces w interesach lub na rzecz grania wprawek, jeli ma zosta muzykiem. Moe unika za i prnych rozrywek ze wzgldu na nakaz sumienia. Niemniej w Stanach Zjednoczonych dyscypliny wewntrznej jako takiej nie uczy si jak arytmetyki ani nie osiga si przez wiczenie rnych jej technik, ale przez poddawanie si wymogom konkretnych sytuacji. Techniki takie docieraj do Stanw Zjednoczonych jedynie wraz z naukami niektrych europejskich przywdcw religijnych lub wprowadzane s przez hinduskich swami (nauczycieli), uczcych metod wynalezionych w Indiach. Nawet wewntrzna dyscyplina modlitwy i medytacji oparta na naukach witej Teresy czy witego Jana od Krzya w Stanach Zjednoczonych waciwie nie przetrwaa. Japoczycy zakadaj jednak, e chopcu podchodzcemu do egzaminw w gimnazjum, podobnie jak szermierzowi przystpujcemu do walki czy arystokracie pdzcemu ycie odpowiednie do swego stanu, wiczenia rozwijajce dyscyplin wewntrzn s potrzebne, tak jak wiedza i umiejtno, ktrych bdzie si od niego podczas sprawdzianu wymaga. Niezalenie od rzeczy wkutych do egzaminu, nieomylnej pewnoci cicia, drobiazgowej etykiety, naley odoy na bok ksiki, szabl czy wystpienia publiczne i przej okrelone wiczenia. Oczywicie nie wszyscy Japoczycy przechodz specjalny pogbiony trening, ale nawet tym, ktrzy mu si nie poddali, znane jest dobrze techniczne sownictwo, a praktykowanie dyscypliny wewntrznej jest istotnym elementem ich ycia. Niezalenie od klasy spoecznej, Japoczycy oceniaj siebie i innych na podstawie caego zestawu poj zwizanych z szeroko rozumian samokontrol i opanowaniem. Schematycznie mona przyj, e wedug Japoczykw dyscyplina wewntrzna dzieli si na dwa rodzaje: na t, ktra prowadzi do osignicia profesjonalizmu, i t, ktra daje co wicej. To "co wicej" nazw mistrzostwem. Kada z nich ma na uwadze osignicie innego celu, jeli chodzi o ludzk psychik; maj one rn racj bytu i rozpoznaje si je na podstawie zupenie innych oznak. Wiele przykadw pierwszego rodzaju, profesjonalizmu w zakresie samodyscypliny, zostao ju opisanych. Oficer, ktry podczas pokojowych manewrw powiedzia o swoich ludziach, pozbawionych snu przez szedziesit godzin z wyjtkiem dziesiciominutowych przerw, e "oni ju umiej spa; musz si teraz dobrze wywiczy w czuwaniu", domaga si, niezalenie od tego, jak wygrowane wydaj nam si te wymagania, jedynie profesjonalizmu. Wyraa w ten sposb jeden z oglnie przyjtych przez Japoczykw pogldw na temat metod dysponowania siami ludzkiej psychiki, a mianowicie, e wola powinna panowa nad ciaem, ktre mona nauczy niemal wszystkiego, oraz e nie ma nic takiego, jak prawa fizycznego dobrego samopoczucia, ktre czowiek ignoruje na wasn odpowiedzialno. Na tym zasadza si caa japoska teoria o "ludzkich namitnociach". Naprawd powanym sprawom yciowym

wymagania ciaa, bez wzgldu na to, jak s istotne dla zdrowia oraz do jakiego stopnia si je aprobuje i czyni im zado, naley absolutnie podporzdkowa. Nie wane za jak cen dyscypliny wewntrznej, czowiek powinien okaza japoskiego ducha. Jednak takie ujcie sprawy zadaje gwat zaoeniom samych Japoczykw. W potocznym rozumieniu bowiem dla Amerykanina stwierdzenie "za cen samodyscypliny" oznacza tyle co "kosztem jakich powice", a czsto take "za cen jakich osobistych wyrzecze". Amerykaskie teorie dotyczce dyscypliny, niezalenie od tego, czy jest ona narzucona z zewntrz, czy zinterioryzowana w postaci kontroli sumienia, mwi, e od dziecistwa ludzie musz by poddawani socjalizacji za pomoc wprowadzania dyscypliny, ktr albo przyjmuje si dobrowolnie, albo pod presj autorytetu. Proces ten powoduje frustracj. Jednostka czuje si dotknita niemoliwoci realizacji swoich chci. Musi si powica, co w sposb nieunikniony budzi w niej emocje negatywne. Pogld ten podzielaj w Ameryce nie tylko zawodowi psychologowie. Kade pokolenie wychowywane jest przez rodzicw zgodnie z t wanie filozofi yciow i analiza psychologw w duym stopniu si sprawdza, jeli chodzi o nasze spoeczestwo. Dziecko "musi" ka si do ka o okrelonej godzinie i z zachowania rodzicw uczy si, e chodzenie spa jest frustracj. W niezliczonych domach niech dziecka znajduje wyraz w postaci cowieczornych batalii. Jest ju ono maym, ideologicznie uwiadomionym Amerykaninem, ktry uwaa spanie za co, co "musi si robi", i wali gow w mur. Jego matka decyduje te o tym, co dziecko "musi" je. Moe to by owsianka, szpinak, chleb albo sok pomaraczowy wszystko jedno, amerykaskie dziecko uczy si podnosi protest przeciwko rzeczom, ktre "musi" spoywa. W ten sposb dochodzi do wniosku, e jedzenie "odpowiednie dla dzieci" jest niesmaczne. Przyjty w Ameryce sposb postpowania jest zupenie obcy Japoczykom, podobnie jak niektrym narodom zachodnim, na przykad Grekom. W Stanach Zjednoczonych by dorosym oznacza uwolni si od stresw zwizanych z jedzeniem. Dorosy moe je to, co mu smakuje, a nie to, co jest dla niego odpowiednie. Takie podejcie do jedzenia i spania jest jednak niczym w porwnaniu z zachodnimi pojciami powicenia si i ofiary. Wedug przyjtych na Zachodzie pogldw rodzice niesychanie powicaj si dla swoich dzieci, ony powicaj kariery dla mw, a mowie powicaj swj spokj, by zarobi na chleb dla rodziny. Trudno jest Amerykanom zrozumie, e w pewnych spoeczestwach ani mczyni, ani kobiety nie widz adnej koniecznoci ponoszenia ofiar. Jednak tak wyglda prawda: w spoecznociach tych mwi si, e rodzice maj naturalne upodobanie do dzieci, kobiety przedkadaj maestwo nad wszystko inne, a mczyzna utrzymujcy rodzin spenia swe ulubione zajcie myliwego czy rolnika. I co

tu mwi o powiceniu? Jeeli podkrela si takie rozumienie sprawy i stwarza ludziom warunki do ycia zgodnego z nim, trudno myle o powiceniu si i ofiarach. W wielu innych kulturach wszystkie rzeczy robione dla innych, ktre wymagaj takiego "powicenia" w Stanach Zjednoczonych, uwaa si za element wzajemnej wymiany. S one albo inwestycj, ktra zostanie w przyszoci spacona, albo zwrotem dobra, ktre si wczeniej otrzymao. Nawet stosunek ojca do syna moe by rozpatrywany w tych kategoriach i dlatego, e ojciec robi co dla syna w czasie jego dziecistwa, syn bdzie robi co dla ojca, gdy ten bdzie stary, oraz po jego mierci. Kady kontrakt w interesach, cho z reguy zapewnia rwny udzia stron, czsto zobowizuje take jedn stron do ochrony, a drug do obsugi. Jeeli zysk jest oboplny, nikt nie uznaje penionych obowizkw za powicenie. W Japonii za sub blinim stoi zawsze sankcja wzajemnoci, zarwno jeli chodzi o rodzaj wiadczenia, jak i hierarchi w wymianie wzajemnych zobowiza. W zwizku z tym miejsce, jakie powicenie zajmuje wrd japoskich wartoci moralnych, rni si bardzo od jego pozycji w Stanach Zjednoczonych. Japoczycy zawsze kwestionowali nauki chrzecijaskich misjonarzy o powiceniu i ofierze. Twierdzili, e czowiek dobry nie powinien w tym, co robi dla innych, widzie rda wasnych frustracji. "Jeeli robimy to, co wy nazywacie powicaniem si powiedzia mi pewien Japoczyk dzieje si tak, poniewa chcemy to robi albo dlatego, e jest to rzecz dobra. Nie jest nam przykro z tego powodu. Nie ma znaczenia, z ilu rzeczy tak naprawd musielimy zrezygnowa dla innych; nie sdzimy, eby te wyrzeczenia podnosiy nas na wyszy poziom duchowy, ani te nie uwaamy, e naley nam si za nie nagroda." Ludzie, ktrych ycie jest zorganizowane wedug tak skomplikowanego systemu wzajemnych zobowiza, jak japoski, uznaj naturalnie powicanie si za niedorzeczno. Zrobi wszystko, by wypeni najbardziej niezwyke zobowizania, niemniej tradycyjne wymaganie wzajemnoci nie pozwala im uala si nad sob i chroni przed obud, ktra tak czsto pojawia si w krajach, gdzie kadzie si wikszy nacisk na indywidualizm i konkurencj. Amerykanie, aby zrozumie zwyke praktykowanie dyscypliny wewntrznej w Japonii, musz zatem podda nasze pojcie samodyscypliny operacji chirurgicznej. Musimy wyci narole "powicenia si" i "frustracji", ktre w naszej kulturze przywary do tego pojcia. W Japonii czowiek poddaje si dyscyplinie, eby by dobrym graczem, i podejmujc wiczenia, nie powica si bardziej we wasnych oczach ni ten, kto siada do bryda. Oczywicie trening jest ostry, ale to wynika z samej natury rzeczy. Niemowl rodzi si szczliwe, nie umie jednak "smakowa ycia". Jedynie dziki wiczeniu umysu (lub dyscyplinie wewntrznej, shuyo) czowiek potrafi zdoby si, by y peni ycia i "poczu jego smak". Sformuowanie to tumaczy si zwykle:

"tylko w ten sposb moe on cieszy si yciem". Dyscyplina wewntrzna "wzmacnia brzuch (siedzib samokontroli)" oraz przedua ycie. Racj bytu dyscypliny wewntrznej w jej wymiarze profesjonalnym jest to, e pomaga ona czowiekowi w prowadzeniu lepszego ycia. Zniecierpliwienie, jakie adept moe odczuwa na pocztku, minie i w kocu trening stanie si dla niego radoci mwi Japoczycy albo zrezygnuje z wicze. Ucze podejmuje wiczenia odpowiednie do swoich obowizkw: chopak trenuje dudo (jujitsu), a moda ona spenia dania teciowej. Zrozumiae, e na pocztku treningu czowiek nieprzyzwyczajony do nowych wymaga moe chcie si uwolni od tego shuyo. Wwczas ojciec mu powie: "Ale czego ty chcesz? Pewne wiczenia s niezbdne, by smakowa ycie. Jeeli zrezygnujesz i przestaniesz si wiczy, bdziesz nieszczliwy. A jeli tak si stanie, ja nie mam zamiaru chroni ci przed opini otoczenia." Jak mwi chtnie powtarzane zdanie, shuyo usuwa "rdz ciaa" i upodabnia czowieka do lnicego i ostrego miecza, co oczywicie jest jego gbokim pragnieniem. To, e poytki wynikajce z dyscypliny wewntrznej podkrela si z takim naciskiem, nie znaczy, e skrajnoci, jakich czsto da od czowieka japoski kodeks postpowania, nie prowadz do prawdziwych frustracji budzcych odruchy agresji. Dla Amerykanw jest to jasne, jeeli chodzi o gry i sport. Mistrz gry w bryda nie skary si, e musia ponie ofiary, by nauczy si dobrze gra, i nie nazywa frustracj faktu, e aby osign mistrzostwo, musia powici dugie godziny. A jednak, jak twierdz lekarze, bywa, e wielka koncentracja, niezbdna w grze o wysokie stawki lub laury, nie pozostaje bez wpywu na wrzody odka oraz nadmierne napicia miniowe. Podobnie rzecz si ma z Japoczykami. Niemniej sankcja wzajemnoci oraz przekonanie, e dyscyplina wewntrzna wychodzi czowiekowi na dobre, sprawiaj, e wiele rzeczy, ktre Japoczykom wydaj si atwe, dla Amerykanw s nie do zniesienia. Japoczycy powicaj znacznie wiksz uwag temu, by ich zachowanie cechowa profesjonalizm, i uznaj o wiele mniej alibi ni Amerykanie. Rzadziej przelewaj swoje niezadowolenie z ycia na koza ofiarnego i nieczsto si al, e jako nie czuj si, jak mawiaj Amerykanie, przecitnie szczliwi. Japoczycy s o wiele bardziej wywiczeni od Amerykanw w dostrzeganiu "rdzy ciaa". Poza i ponad "profesjonalnoci" dyscypliny wewntrznej ley jej wymiar mistrzowski. Japoczycy piszcy o technikach tego drugiego rodzaju nie przybliyli ich specjalnie czytelnikom zachodnim, a zachodni uczeni, ktrzy powicili si badaniu tego tematu, czsto wypowiadali si o nich w sposb do niefrasobliwy. Czasami nazywali je wrcz "dziwactwami". Pewien badacz francuski pisze, e wszystkie one "urgaj zdrowemu rozsdkowi, a najwiksz z propagujcych dyscyplin sekt buddyjskich, zen, nazywa "stekiem patetycznych gupstw". Jednak cele, ktrym techniki te maj suy, nie s nieprzeniknione, a cay problem rzuca sporo wiata na japoskie

metody dysponowania siami ludzkiej psychiki. Duga seria japoskich sw okrela stan umysu, jaki powinien osign mistrz dyscypliny wewntrznej. Pewne sowa przewidziane s dla aktorw, inne dla arliwych wiernych, jeszcze inne dla szermierzy, mwcw, malarzy, mistrzw ceremonii picia herbaty... Wszystkie one maj to samo podstawowe znaczenie i posugiwa si tutaj bd tylko jednym z nich, sowem muga, ktrego uywa si w powszechnym wrd klas wyszych buddyzmie zen. Mistrzostwo opisuje si jako stan, w ktrym, na poziomie wieckim lub religijnym, dowiadcza si tego, e midzy wol czowieka a jego czynem "nie ma najmniejszej szczeliny, nawet na grubo wosa". Wyadowanie elektryczne biegnie bezporednio od bieguna dodatniego do ujemnego. W wypadku tych, ktrzy nie osignli mistrzostwa, jest tak, jakby pomidzy wol a czynem ustawiono ekran nie przewodzcy prdu. Nazywa si to "ja, ktre obserwuje", "ja, ktre staje na przeszkodzie". Kiedy zostaje ono usunite dziki specjalnym wiczeniom, mistrz traci zupenie poczucie tego, e "ja to robi". Prd przepywa swobodnie. Czynno nie wymaga wysiku. Ma ona "jedno ostrze". Czyn doskonale odtwarza obraz, ktry aktor stworzy we wasnym umyle. W Japonii najzwyklejsi ludzie pragn posi mistrzostwo tego rodzaju. Wielki angielski specjalista w zakresie buddyzmu, sir Charles Eliot, opowiada histori pewnej uczennicy, ktra zgosia si do powszechnie znanego w Tokio misjonarza i powiedziaa, e chciaaby zosta chrzecijank. Kiedy zapytano j o powd, odpara, e jej najwikszym pragnieniem jest polecie samolotem. Poproszona o wytumaczenie, jaki zwizek maj samoloty z chrzecijastwem, odpara, e czowiek przed lotem w samolocie jak jej powiedziano musi mie bardzo spokojny i uporzdkowany umys, a to osign mona jedynie przez wiczenia religijne. Uznaa, e chrzecijastwo jest prawdopodobnie najlepsz z religii i dlatego przysza po nauk. Japoczycy wi ze sob nie tylko chrzecijastwo i samoloty; cz wiczenia dajce "spokojny i uporzdkowany umys" z egzaminem z pedagogiki, wystpieniem publicznym lub karier polityka. wiczenia zmierzajce do osignicia "stanu jednego ostrza" przynosz wedug nich niepodwaalne korzyci kademu niemal przedsiwziciu. W wielu cywilizacjach rozwiny si techniki tego rodzaju, jednak cele i metody Japoczykw naznaczone s ich wasn specyfik. Jest to ciekawe zwaszcza dlatego, e liczne z tych technik pochodz z Indii, gdzie znane s pod nazw jogi. Japoskie techniki autohipnozy, skupienia oraz kontroli zmysw cigle wykazuj pokrewiestwo z praktykowanymi w Indiach. Podobnie kadzie si w nich nacisk na pustk w umyle, bezruch ciaa,

wielokrotne powtarzanie tego samego zdania, skupienie uwagi na okrelonym symbolu. Mona nawet cigle rozpozna terminologi uywan w Indiach. Jednak oprcz tego szkieletu japoska wersja niewiele ma wsplnego z hinduizmem. Joga w Indiach jest kultem skrajnie ascetycznym. Jest drog do uwolnienia si z koa wciele. Dla czowieka to uwolnienie si, nirwana, jest jedynym zbawieniem, a przeszkod w jej osigniciu stanowi ludzkie pragnienia. Mona si pozby pragnie, morzc je godem, depczc je oraz zadajc sobie bl. Dziki tym rodkom czowiek moe osign wito oraz duchow jedno z tym, co boskie. Joga jest drog odrzucenia wiata ciaa, umoliwiajc wyrwanie si z kieratu bahoci ludzkiej egzystencji. Jest take sposobem pozwalajcym zebra siy duchowe. Podr do celu jest tym szybsza, im bardziej surowy ascetyzm. W Japonii filozofia tego rodzaju jest obca. Pomimo e Japonia jest jednym z wielkich krajw buddyjskich, idea wdrwki dusz i koncepcja nirwany nigdy nie stay si czci buddyzmu w wersji popularnej. Sami kapani przyjmuj te doktryny, niemniej nigdy nie przenikny one do religijnoci ludowej ani do potocznego mylenia. aden Japoczyk nie oszczdzi owada czy innego zwierzcia dlatego, e mgby zabi wcielon w niego ludzk dusz. Japoskie ceremonie pogrzebowe oraz uroczystoci zwizane z narodzinami s pozbawione jakichkolwiek wyobrae zwizanych z koem wciele. Wdrwka dusz nie jest japoskim wzorem mylenia. Take idea nirwany, ktra ogowi wiernych nie mwi nic, zostaa nie do poznania zmieniona przez samych kapanw. Duchowni uczeni ogosili, e czowiek, ktry dostpi owiecenia (satori), ju osign nirwan; nirwana jest tu i teraz, porodku czasu, a czowiek "moe dostrzec nirwan" w sonie albo w dzikim ptaku. Japoczycy nigdy nie interesowali si opowieciami o tamtym wiecie. Ich mitologia opowiada o bogach, ale nie mwi o yciu, jakie pdz umarli. Odrzucili nawet buddyjskie prawdy o rnych nagrodach i karach po mierci. Kady czowiek, nawet najzwyklejszy chop, kiedy umiera, staje si Budd; potocznie uywane sowo, ktrym okrela si tabliczki pamitkowe na domowym otarzyku, brzmi "buddowie". W adnym innym kraju buddyjskim nie uywa si tego okrelenia, a jeeli jaki nard pozwala sobie z takim zuchwalstwem nazywa zwykych zmarych, zrozumiae jest, e nie obejmuje wyobrani celu tak trudnego jak osignicie nirwany. Czowiek, ktry i tak zostanie Budd, nie musi stawia sobie a cel rezygnacji i umartwienia ciaa przez cae ycie. Rwnie obca Japoczykom jest nauka o tym, e nie da si pogodzi ciaa i ducha. Joga jest technik pozbywania si poda, a ich siedzib jest ciao. Ten dogmat nie istnieje w Japonii. "Ludzkie namitnoci" nie pochodz od Zego i umiejtne korzystanie z rozkoszy zmysowych dowodzi mdroci; pod warunkiem, e powica si je na rzecz powanych obowizkw. Skrajnym przejawem tej zasady jest japoskie podejcie do jogi: nie tylko usunito z

niej w caoci zadawanie sobie blu, ale kult ten utraci w Japonii rwnie swj wymiar ascetyczny. Nawet "owieceni", cho nazywano ich pustelnikami, zwykle pdzili wygodne ycie w otoczeniu ony i dzieci, w chatach pooonych w najpikniejszych zaktkach kraju. Towarzystwo ony, a take narodziny kolejnych dzieci w powszechnej opinii pozostaway absolutnie w zgodzie z ich witoci. Kapani najbardziej rozpowszechnionej sekty buddyjskiej eni si i zakadaj rodziny. Dla Japoczykw nigdy nie byo atwe przyjcie teorii, e ciaa i ducha pogodzi si nie da. witobliwo "owieconych" wyraaa si w dyscyplinie wewntrznej, medytacjach oraz prostocie ycia. Nie polegaa na ubieraniu si w brudne szmaty, zamykaniu oczu na pikno natury czy odmowie suchania dwiku strun. Japoscy wici spdzali czas, ukadajc pene elegancji strofy poezji, celebrujc rytua picia herbaty albo ceremoni ogldania ksiyca czy kwiatw wini. Zen nakazuje wprost swoim wyznawcom unikanie "trzech niedostatkw: niedostatku odzienia, poywienia i snu". Zawarty w filozofii jogi dogmat o jej ostatecznym celu jest take obcy Japoczykom. Mwi on, e praktyka mistyczna zgodna z jej naukami prowadzi do ekstatycznej jednoci z Wszechwiatem. Wszdzie, gdzie mistycyzm by praktykowany, czy to w spoeczestwach pierwotnych, czy przez muzumaskich derwiszw, indyjskich joginw czy redniowiecznych chrzecijan, niemal wszyscy jego adepci, niezalenie od tego, w co wierzyli, pozostawali zgodni w twierdzeniu, e stanowili "jedno z boskoci", dowiadczajc uniesienia "nie z tego wiata". Japoczycy natomiast praktykuj mistycyzm bez mistycyzmu. Nie chodzi im o wejcie w stan transowy, cho go dowiadczaj. Trans uwaaj jednak za technik, ktra pomaga czowiekowi osign "stan jednego ostrza". Nie opisuj go jako ekstazy. W zen nie mwi si nawet tego, co twierdz mistycy w innych krajach: e podczas transu dziaanie piciu zmysw zostaje zawieszone. Mwi si, e technika transu doprowadza do nadzwyczajnego wyczulenia "szeciu" zmysw. Szsty zmys mieci si w umyle i dziki wiczeniom osiga wadz nad picioma zwykymi zmysami. Trans jest jednak take specjalnym rodzajem treningu dla smaku, dotyku, wzroku, wchu i suchu. wiczenia zen polegaj midzy innymi na tym, by usysze bezgone stpanie i dokadnie okreli, skd i dokd zmierza; albo rozpozna kuszce zapachy jedzenia bez przerywania transu. Wchanie, patrzenie, suchanie, dotykanie i smakowanie "wspomagaj szsty zmys" i czowiek uczy si w ten sposb "utrzyma w gotowoci kady zmys". Dla kultw dcych do dowiadcze pozazmysowych trening ten jest do niezwyky. Nawet w transie adept zen nie dy do tego, by znale si poza sob, ale, jak Nietzsche napisa o staroytnych Grekach, by "pozosta tam, gdzie jest, i zachowa swe imi obywatela". Wiele wypowiedzi wielkich japoskich nauczycieli buddyzmu potwierdza taki sposb widzenia rzeczy.

Autorem jednej z bardziej celnych uwag jest yjcy w XIII wieku Dogen, wielki twrca soto zen, tradycji, ktra do dzi pozostaje najliczniej wyznawan i najbardziej wpywow odmian zen. Dogen tak powiedzia o swoim owieceniu (satori): "Wiedziaem tylko, e moje oczy uoone byy poziomo powyej pionowego nosa. (...) Nie ma w tym nic tajemniczego (w dowiadczeniu zen). Czas pynie w sposb naturalny, soce wstaje na wschodzie, a ksiyc zapada na zachodzie." W pismach zen nie twierdzi si te, e dowiadczenie transowe daje inn moc ni ta, ktr czowiek zdobywa dziki dyscyplinie wewntrznej. "Joga twierdzi, e dziki medytacji osign mona moc nadprzyrodzon pisze japoski buddysta, zen nie roci sobie tak absurdalnych pretensji." Japoczycy skrelaj wic zaoenia, na ktrych opiera si praktyka jogi w Indiach. Obdarzeni ywym umiowaniem skoczonoci, w czym przypominaj staroytnych Grekw, Japoczycy widz w jodze techniki samodoskonalenia oraz rodki, dziki ktrym osiga si takie mistrzostwo, e nawet szczelina gruboci wosa nie dzieli czowieka od jego czynu. S to techniki wiczenia skutecznoci i zaufania do siebie. Nagroda jest tu i teraz, poniewa dziki nim czowiek moe sprosta kadej sytuacji, wkadajc w ni dokadnie tyle wysiku, ile trzeba, nie za duo ani nie za mao; potrafi rwnie tak kontrolowa swj umys, ktry bywa krnbrny, jeli nie uj go w karby, e ani fizyczne niebezpieczestwo z zewntrz, ani namitno budzca si w ludzkim wntrzu nie s zdolne go poruszy. Trening taki jest oczywicie tak samo dobry dla wojownika, jak dla kapana, i to wanie japoska klasa wojownikw przyja zen za swoje wyznanie. Nieatwo znale poza Japoni techniki typowe dla mistycyzmu praktykowane bez oczekiwania na uwieczenie ich przez dowiadczenie mistyczne, ale przejte przez wojownikw jako przygotowanie do walki wrcz. Tak byo w najwczeniejszym okresie wpyww zen w Japonii. Dzieo japoskiego zaoyciela [rinzai zen przyp. tum.], Eisai, pochodzce z wieku XII, nosi tytu Ochrona pastwa dziki krzewieniu zen. Wojownicy, politycy, szermierze i studenci uniwersyteccy wiczyli wedug zalece zen po to, by osign zupenie doczesne cele. Jak zauway sir Charles Eliot, nic podczas rozwoju zen w Chinach nie wskazywao, e w przyszoci bdzie on w Japonii suy wiczeniu wojownikw. Zen sta si tak bardzo japoski jak ceremonia picia herbaty czy teatr no. Mona byo przypuszcza, e w niespokojnym okresie, jakim byy wieki XII i XIII, w cichych przystaniach, jakimi byy klasztory, i pord tych, ktrzy porzucili burze wiata, nastpi rozkwit tej kontemplacyjnej i mistycznej nauki, odnajdujcej prawd nie w pismach, ale w bezporednim dowiadczeniu ludzkiego umysu; nie mona si byo spodziewa jednak, e klasa wojownikw przyjmie j za swoj przewodni zasad yciow. A mimo wszystko tak si stao.

Liczne sekty japoskie, zarwno buddyjskie, jak shintoistyczne, kad wielki nacisk na techniki kontemplacji mistycznej, autohipnoz i trans. Niektre z nich uwaaj wyniki tych wicze za dowd aski boskiej i opieraj swoj filozofi na tariki, "pomocy od innego", to znaczy: od askawego boga. Inne, wrd ktrych zen jest najwaniejszym przykadem, opieraj si wycznie na "pomocy, jakiej mona udzieli sobie samemu", jiriki. Wedug ich nauki potencjalna sia ley w samym czowieku i jedynie wasnym wysikiem mona j powikszy. Japoscy samuraje odnaleli si w tym w sposb doskonay i jako mnisi, politycy czy wychowawcy poniewa penili wszystkie te funkcje za pomoc technik zen wspierali swj surowy indywidualizm. Nauki zen byy jasno sprecyzowane. Zen poszukuje jedynie wiata, ktre czowiek moe znale w sobie. I w tym poszukiwaniu nie toleruje adnych przeszkd. Usu wszystko, co stoi na twojej drodze. (...) Jeeli stanie na niej Budda, zabij go! Jeeli stan na niej patriarchowie, zabij ich! Jeeli stan wici zabij ich wszystkich. To jedyna droga, by osign zbawienie. Kto szuka prawdy, nie moe przyjmowa nic, co pochodzi z drugiej rki: ani nauk Buddy, ani pism, ani teologii. "Dwanacie rozdziaw kanonu buddyjskiego to wistek papieru." Mona je z poytkiem studiowa, ale nie maj one nic wsplnego z przeszywajcym byskiem w duszy, ktrym jest owiecenie. W jednym z dialogw nowicjusz prosi kapana zen o wyjanienie sutry Lotosu Dobrego Prawa. Po byskotliwym wywodzie kapana suchacz rzek sabym gosem: "Ale... Sdziem, e kapani zen lekcewa teksty, teorie i logiczne wyjanienia." "Zen odpowiedzia kapan nie polega na tym, e si nic nie wie. Polega na wierze, e wiedzie ley poza wszystkimi tekstami i dokumentami. Nie powiedziae, e chcesz wiedzie; chciae tylko, eby ci wytumaczy tekst." Tradycyjne wiczenia stosowane przez nauczycieli zen miay za zadanie nauczy nowicjuszy, jak "wiedzie". Mg to by trening fizyczny lub umysowy, ostatecznie jednak musia zapa gboko w wiadomo ucznia. Trening zen, jakiemu poddaje si szermierz, stanowi tutaj dobr ilustracj. Oczywicie szermierz musi si uczy i bez przerwy wiczy cicia i sztychy; jednak jego sprawno na tym polu naley do sfery zwykego "profesjonalizmu". Oprcz tego musi si on nauczy by muga. Najpierw wic stoi na rwnej pododze, koncentrujc si na tych kilku calach powierzchni, na ktrych opiera si jego ciao. Ten skrawek podogi stopniowo unosi si w gr, a szermierz nauczy si sta na supie wysokoci czterech stp [ok. 122 cm] tak swobodnie, jak na dziedzicu. Kiedy czuje si zupenie pewnie na tym supie "wie". Nie dopadnie go nigdy zdradziecki zawrt gowy ani lk przed upadkiem. Uytek, jaki Japoczycy robi ze stania na supie, przeksztaca znane

redniowieczne umartwienie witego Szymona Supnika w celowe wiczenie wzmacniajce wewntrzn dyscyplin. Nie jest to ju umartwienie. W Japonii wszystkie wiczenia fizyczne, czy to praktyki zen, czy wiczenia zwykych chopw, ulegaj pewnemu przeksztaceniu. W wielu miejscach na wiecie nurkowanie w lodowatej wodzie oraz kpiel pod grskim wodospadem nale do przyjtych oglnie umartwie, ktrym czowiek poddaje si czasem, aby upokorzy ciao, czasem, by zyska przebaczenie bogw, a czasem, eby si wprowadzi w trans. Ceniona przez Japoczykw "dyscyplina zimna" polegaa na staniu lub siedzeniu w lodowatej wodzie przed witem albo na spryskiwaniu si zimn wod, ktre powtarzano trzykrotnie w cigu zimowej nocy. Celem byo takie zahartowanie wiadomego "ja", by czowiek przesta odczuwa niewygod. arliwy wierny wiczy si w tym, by nic nie mogo przerwa mu medytacji. Jeeli do jego wiadomoci nie dociera ani szok wynikajcy z kontaktu z zimn wod, ani dygotanie ciaa w chodzie poranka by mistrzem. Nie istniaa inna nagroda. wiczenia umysowe musiay by rwnie dobrze dopasowane. Czowiek mg si zwiza z nauczycielem; nauczyciel jednak nie "uczy" w zachodnim sensie tego sowa, poniewa nic, czego nowicjusz dowiadywa si ze rda, ktre leao poza nim, nie miao adnego znaczenia. Nauczyciel mg dyskutowa z uczniem, nie wprowadza go jednak w now rzeczywisto intelektualn agodnie. Uwaano bowiem, e nauczyciel najbardziej pomaga uczniowi, kiedy jest grubiaski i szorstki. Jeli mistrz bez ostrzeenia stuk czark z herbat, ktr nowicjusz wanie podnosi do ust, albo podstawi mu nog, albo spra go prtem z brzu po palcach, wstrzs mg obudzi w uczniu niespodziewan intuicj. Przeamywao to jego samozadowolenie. W ksigach o mnichach roi si od tego rodzaju wypadkw. Najchtniej stosowan technik nakonienia nowicjusza do podjcia prb, by "wiedzie", by koan, co dosownie oznacza "problem". Mwi si, e jest tysic siedemset tych problemw i anegdota przytaczana w ksikach dworuje sobie z czowieka, ktry powici siedem lat na rozwizanie jednego z nich. Problemy te nie maj bowiem racjonalnych rozwiza. Na przykad: "Wyobrazi sobie klaskanie jedn rk"; "Poczu tsknot za swoj matk przed wasnym poczciem"; "Kto niesie ciao bez ycia?"; "Kim jest ten, kto idzie w moj stron?"; "Wszystkie rzeczy wracaj do jednoci, a dokd ona powraca?" Podobnymi problemami zen posugiwa si w Chinach przed wiekiem XII i XIII i w Japonii zostay one przejte wraz z kultem. Na kontynencie jednak nie przetrway. W Japonii natomiast stanowi najistotniejsz cz wicze w "mistrzostwie". Podrczniki zen podchodz do nich z bezgraniczn powag. "W koanach zawarty jest dylemat ycia." Mwi si, e czowiek, ktry rozwaa koan, znajduje si w impasie, jak "cigany szczur, ktry wbieg w tunel bez wyjcia"; e jest "jak czowiek z kul rozarzonego elaza w gardle"; "jak komar prbujcy uksi grud elaza".

Czowiek taki wyskakuje z siebie i podwaja wysiki. W kocu parawan "ja, ktre obserwuje" pomidzy jego umysem a problemem upada. W szybko przeszywajcym dusz bysku umys i problem dochodz do porozumienia. Czowiek "wie". Po tym opisie wysikw umysu napitego jak ciciwa uku bdzie odpreniem poszukanie w ksikach wielkich prawd, do ktrych si z takim wysikiem dochodzi. Na przykad Nangaku spdzi osiem lat nad problemem: "Kim jest ten, kto idzie w moj stron?" W kocu zrozumia. Powiedzia wtedy: "Nawet gdy kto potwierdza, e co tu jest, pomija cao." Jednak w objawieniach istnieje pewien generalny wzr. Podsuwaj go linijki poniszego dialogu: Nowicjusz: Jak mam wyzwoli si z krgu narodzin i mierci? Mistrz: Kto ci trzyma w domu obkanych (to znaczy: przywizuje ci do tego krgu)? Adepci zen pojmuj, e, jak mwi znana sentencja chiska, "szukali bawou, kiedy wanie bawou dosiadali". Rozumiej, i "wana jest nie sie czy puapka, ale ryba lub ptak, dla schwytania ktrych je wymylono". Dowiaduj si, e zachodnie okrelenie "sytuacja bez wyjcia" jest niewaciwe. Ucz si, e cel mona osign rodkami, ktre ma si pod rk, jeeli oczy duszy pozostaj otwarte. Wszystko jest moliwe, i to nie z cudz pomoc, ale o wasnych siach. Znaczenie koanw nie ley w prawdach, ktre poszukujcy odkrywa, a ktre wszdzie na wiecie s prawdami mistycznymi. Polega ono na wskazaniu japoskiego sposobu poszukiwania prawdy. Koany to "cegy, ktrymi dobijasz si do drzwi". Drzwi znajduj si w murze wzniesionym wok natury ludzkiej, ktra nie dostpia owiecenia i troszczy si o to, czy czowiek ma wystarczajce rodki do ycia, oraz wyobraa sobie chmary czujnych obserwatorw, gotowych czowieka pochwali lub napitnowa. To mur haji (wstydu), rzeczywicie istniejcy dla Japoczykw. Kiedy jednak wywali si ceg drzwi i wyjcie stanie otworem, czowiek znajduje si na wolnym powietrzu i wyrzuca ceg. Nie rozwizuje ju wicej koanw. Poj nauk i japoski dylemat dobrego postpowania zosta rozwizany. Czowiek rzuci si desperacko w sytuacj bez wyjcia i podejmujc wiczenia, upodobni si do "komara prbujcego uksi grud elaza". Na koniec dowiedzia si, e sytuacji bez wyjcia nie ma ani midzy giri i gimu, ani midzy giri i "krgiem ludzkich namitnoci", midzy sprawiedliwoci a giri. Znalaz drog wyjcia. Jest wolny i po raz pierwszy moe w peni smakowa ycie. Jest muga. Dziki wiczeniom mistrzostwo zostao osignite.

Suzuki, wielki autorytet, jeli chodzi o buddyzm zen, opisuje muga jako "ekstaz pozbawion poczucia, e j a co robi", "absolutny brak wysiku". "Ja, ktre obserwuje" zostaje usunite; czowiek "traci samego siebie", to znaczy przestaje by widzem wasnych czynw. Suzuki mwi: Kiedy budzi si wiadomo, wola rozdziela si na dwoje: (...) aktora i obserwatora. Konflikt jest nieunikniony, poniewa (ja-)aktor chce by wolny od ogranicze (ja-)obserwatora. Podczas owiecenia ucze odkrywa, e nie istnieje ani ja-obserwator, ani "dusza jako nieznana lub niepoznawalna jako". Nie pozostaje nic oprcz celu oraz czynu, ktry suy jego osigniciu. Badacz ludzkiego zachowania mgby odnie to stwierdzenie bardziej konkretnie do kultury japoskiej. W dziecistwie Japoczyk uczy si rygorystycznego obserwowania wasnych czynw i osdzania ich w wietle tego, co powiedz ludzie; jego ja-obserwator jest niesychanie wraliwe. Aby doprowadzi si do ekstazy duchowej, eliminuje to wraliwe "ja". Przestaje czu, e to "on co robi". Czuje wwczas, e jego dusza jest wywiczona tak jak adept szermierki, ktry dziki treningowi stoi bez lku przed upadkiem na supie wysokoci czterech stp. Malarz, poeta, mwca i wojownik w podobny sposb wicz si, by by muga. Tym, co osigaj, nie jest nieskoczono, ale jasny i nie zaburzony odbir skoczonego pikna albo umiejtno takiego dopasowania rodkw i celu, eby w jego osignicie woy dokadnie tyle wysiku, ile potrzeba, "ani mniej, ani wicej". Nawet kto, kto nigdy nie poddawa si treningowi, moe dowiadczy czego w rodzaju muga. Kiedy ogldajc przedstawienie teatru no albo spektakl kabuki, czowiek zapomni o boym wiecie, mwi si, e zgubi swoje "obserwujce ja". Jego donie staj si wilgotne i jest to "pot muga". Pilot bombowca zbliajc si do celu czuje "pot muga", zanim zrzuci bomby. "To nie o n to robi." W jego wiadomoci nie ma ju ja-obserwatora. Artylerzysta mierzcy do samolotw nieprzyjacielskich, dla ktrego cay wiat przesta istnie, take czuje "pot muga" i eliminuje swoje ja-obserwatora. Zakada si, e we wszystkich tych wypadkach warunki sprawiaj, e ludzie osigaj szczyt formy. Pogldy te s wymownym wiadectwem tego, jak wielki ciar uczynili Japoczycy z samokontroli. Mwi, e s swobodni i skuteczni w dziaaniu, kiedy pozbd si ogranicze. Amerykanie utosamiaj swoje "jaobserwatora" z racjonalnymi podstawami swego dziaania i s dumni, e mimo kryzysu "zachowali rozsdek". Japoczycy natomiast czuj, jakby kto odwiza im kamie u szyi, kiedy osigaj duchow ekstaz, i zapominaj o skrpowaniu, jakie narzuca im samokontrola. Jak widzielimy, japoska

kultura cigle przypomina ludziom o potrzebie rozwagi, co Japoczycy kontestuj twierdzeniem, e istnieje poziom wiadomoci, na ktrym dziaanie jest bardziej skuteczne, kiedy zrzuci si to brzemi. Najbardziej kracowym wyrazem tej zasady, przynajmniej z punktu widzenia Zachodu, jest najwysze uznanie, jakim Japoczycy darz ludzi, "ktrzy yj tak, jakby byli umarli". Dosowny przekad na jzyki zachodnie brzmiaby: "ywy trup", a we wszystkich jzykach Zachodu "ywy trup" to wyraenie budzce groz. Mwi ono o tym, e "ja" czowieka umaro, pozostawiajc ciao, ktre jest zawad na wiecie. Nie ma w nim ycia. Japoczycy za uywaj okrelenia "yjcy tak, jakby by umary" wobec tych, ktrzy osignli poziom ycia mistrzw. Posuguj si nim powszechnie, udzielajc napomnie w sprawach codziennych. Podtrzymujc na duchu gimnazjalist, ktry denerwuje si kocowymi egzaminami, radzi mu si: "Pomyl o nich tak, jakby by ju umary, a wtedy zdasz je atwo." Kiedy kto ma przystpi do wanego przedsiwzicia w interesach, przyjaciel dodaje mu otuchy, mwic: "Bd jak umary." Czowiek, ktry przeywa wielki kryzys duchowy i nie widzi wyjcia z sytuacji, czsto wychodzi z niego, decydujc si y "jak kto, kto ju umar". Wielki chrzecijaski dziaacz Kagawa, ktry po zwycistwie nad Japoni zosta czonkiem Izby Wyszej parlamentu, pisze w swej zbeletryzowanej autobiografii: Jak czowiek zaklty przez zego ducha, spdza dnie w swoim pokoju, paczc. Jego szloch graniczy z histeri. Agonia trwaa ptora miesica, ale w kocu zwyciyo ycie. (...) Mg y obdarzony si czowieka umarego. (...) Mg stan wobec konfliktu jak kto, kto ju umar. (...) Zdecydowa, e zostanie chrzecijaninem. Podczas wojny japoscy onierze mwili: "Postanowiem y jak kto, kto ju umar, i w ten sposb spaci ko-on wobec cesarza." Kryy si za tym takie poczynania, jak poprowadzenie wasnego pogrzebu przed zaokrtowaniem, powierzenie swego ciaa "pyowi Iwo-jimy" czy decyzja, by "pa z kwiatami Birmy". Filozofia, ktra stoi za pojciem muga, stoi take za "yciem jak kto, kto ju umar". Czowiek w takim stanie pozbywa si zupenie samokontroli, a dziki temu strachu i ostronoci. Staje si jak umary, ktry ma ju za sob przymus dbania o odpowiedni przebieg sprawy. Umarli nie odpacaj ju on s wolni. Zatem powiedzenie: "Bd y jak kto, kto ju umar", oznacza ostateczne uwolnienie si od konfliktu. Znaczy: "Moja energia i uwaga zostay uwolnione i mog zaangaowa je w caoci w osignicie celu. Ja-obserwator z caym bagaem lku nie stoi ju midzy mn a moim celem. A wraz z nim zniko napicie i wysiek oraz skonno do depresji, ktra przeszkadzaa w moich wczeniejszych wysikach. Teraz wszystko jest dla mnie moliwe."

Wedug terminologii zachodniej Japoczycy, praktykujc muga i "ycie tak jak umary", eliminuj sumienie. To, co nazywaj "ja obserwujcym", "ja, ktre staje na przeszkodzie", jest cenzorem oceniajcym czyny czowieka. Wyranie wida tu rnic midzy zachodni i wschodni psychologi. Kiedy mwimy o Amerykaninie, e jest "bez sumienia", mamy na myli czowieka pozbawionego poczucia grzechu, ktre powinno towarzyszy czynieniu za. Jeeli natomiast Japoczyk uywa odpowiednika tego wyraenia, to chodzi mu o czowieka, ktry nie odczuwa napicia i barier. W amerykaskim rozumieniu czowiek taki jest zy; Japoczyk ma na myli czowieka dobrego, odpowiednio wywiczonego, ktry potrafi do koca wykorzysta swoje moliwoci. Taki czowiek moe dokona najtrudniejszych, wymagajcych najwikszego powicenia czynw, ktre dowodz zupenego braku egoizmu. W Ameryce za dobrym postpowaniem stoi poczucie winy, i czowiek, ktry z powodu nieczuego sumienia nie ma go, staje si aspoeczny. Japoczycy zupenie inaczej przedstawiaj t spraw. Wedug nich czowiek gboko w duszy jest dobry. Jeeli jego impuls wewntrzny moe zosta przeoony bezporednio na czyn, czowiek postpuje szlachetnie i dziaa bez wysiku. Poddaje si zatem, by doj do "mistrzostwa", wiczeniom, ktre maj wyeliminowa autocenzur wstydu (haji). Tylko wtedy jego "szsty zmys" wyzwala si z ogranicze. Dla czowieka oznacza to ostateczne uwolnienie si od samowiadomoci i konfliktu. Japoska dyscyplina wewntrzna pozostaje czarn magi tak dugo, jak dugo oddziela si j od indywidualnych dowiadcze ludzi yjcych w kulturze japoskiej. Zobaczylimy, jak wielkim obcieniem dla Japoczyka jest wstyd (haji) przypisywany "ja obserwujcemu", niemniej prawdziwe znaczenie japoskiej filozofii yciowej w kwestiach ludzkiej psychiki pozostaje niejasne, dopki nie przyjrzymy si japoskiemu sposobowi wychowywania dzieci. W kadej kulturze waciwe jej, tradycyjne sankcje moralne przekazywane s kolejnym pokoleniom nie tylko sowami, ale za pomoc zachowania dorosych w stosunku do dzieci. Czowiekowi z zewntrz trudno jest zrozumie, jakie cele yciowe nard uwaa za najwaniejsze, jeeli nie przeanalizuje sposobu, w jaki wychowuje on swoje dzieci. Wychowanie dzieci w Japonii wyjania wiele narodowych przekona i pogldw na ycie, ktre dotd opisywalimy jedynie w odniesieniu do dorosych.

Rozdzia 12. DZIECKO SI UCZY

Japoskich niemowlt wcale nie chowa si tak, jak mgby sdzi mdry mieszkaniec Zachodu. Amerykascy rodzice, mimo e przygotowuj dzieci do ycia, ktre wymaga o wiele mniej ostronoci i stoicyzmu ni ycie w Japonii, od razu zaczynaj udowadnia dziecku, e jego wasne mae yczenia nie s najwaniejsze na wiecie. Natychmiast wprowadzamy czas karmienia i czas

snu, i nie ma znaczenia, e dziecko denerwuje si w oczekiwaniu na butelk czy przed pjciem spa musi czeka. Troch pniej matka zaczyna uderza je po rkach, eby wyjo palec z buzi albo nie dotykao innych czci ciaa. Matka czsto jest poza zasigiem wzroku dziecka, a kiedy wychodzi, zostawia je w domu. Odstawia je od piersi, zanim samo zacznie chcie je co innego, a jeeli jest karmione butelk musi j porzuci. Musi te je rzeczy, ktre uznano za odpowiednie dla niego. Karze si dziecko, jeeli nie robi ono tego, co jest dobre. Czy wic nie wydaje si naturalne przypuszczenie Amerykanina, e japoskie niemowl, ktre jako "gotowy produkt" japoskiej kultury bdzie musiao opanowa wasne pragnienia i skrupulatnie przestrzega tak bardzo wymagajcego kodeksu postpowania, poddawane jest dyscyplinie dwa razy ostrzejszej? A jednak Japoczycy nie postpuj w ten sposb. Napicia w yciu ludzkim ukadaj si w Japonii odwrotnie ni w Stanach Zjednoczonych. Jego przebieg przypomina lekko wygit krzyw, a okresami, w ktrych czowiekowi okazuje si najwiksze pobaanie, jest wczesne dziecistwo i staro. Ograniczenia stopniowo si zwikszaj, a krzywa osiga dolne ekstremum tu przed i zaraz po zawarciu maestwa. Przebieg linii niewiele si zmienia przez wszystkie lata dojrzaego ycia, by stopniowo wygi si znowu ku grze po szedziesitce, kiedy ludzie s niemal tak samo nieskrpowani wstydem jak niemowlta. W Stanach Zjednoczonych krzywa ustawiona jest do gry nogami. Dzieci poddaje si surowej dyscyplinie, ktra jest stopniowo rozluniana, w miar jak dziecko ronie, a do chwili, kiedy czowiek podejmuje prac, przechodzi na swoje utrzymanie i jako dorosy zaczyna ycie na wasn rk, zakadajc dom. ycie dojrzae daje nam maksimum wolnoci i pozwala na maksimum inicjatywy. Ograniczenia pojawiaj si, kiedy rzeczywisto zaczyna si czowiekowi wymyka z rk, kiedy traci energi lub uzalenia si od innych. Amerykanom trudno jest nawet wyobrazi sobie ycie wedug japoskiego wzoru. Wydaje si nam ono ucieczk przed rzeczywistoci. Zarwno amerykaska, jak i japoska krzywa ycia ludzkiego zapewnia w kadym z tych krajw intensywne uczestnictwo dojrzaej jednostki w kulturze. Aby cel ten osign, w Stanach Zjednoczonych bazujemy na wikszej wolnoci wyboru, jaki czowiek ma w tym okresie ycia. Japoczycy natomiast opieraj si na zwikszeniu ogranicze. To, e czowiek jest wwczas u szczytu swoich si fizycznych i moliwoci zarobkowych, nie czyni z niego jeszcze pana wasnego ycia. Japoczycy s przekonani, e ograniczenia s dobrym wiczeniem umysu (shuyo) i daj efekty, ktrych wolno nie zapewnia. Niemniej to, e nakadaj oni najwiksze ograniczenia podczas najbardziej produktywnego okresu w yciu czowieka, nie znaczy, e te same restrykcje dotycz caego ycia. Dziecistwo i staro s "obszarami swobody".

Ludzie tak pobaliwie nastawieni do dzieci z reguy chc je mie. I tak jest w istocie, jeeli chodzi o Japoczykw. Chc mie dzieci, tak jak rodzice w Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim dlatego, e kochanie dziecka jest rzecz przyjemn. Jednak pragn je mie take z powodw, ktre dla Amerykanw maj o wiele mniejsze znaczenie. Japoscy rodzice potrzebuj dzieci nie tylko dla satysfakcji emocjonalnej, ale take dlatego, e nie speni swego yciowego zadania, jeeli nie zapewni trwania rodziny. Kady Japoczyk musi mie syna. Jest on potrzebny, by pomiertnie czci ojca, oddajc codzienny pokon przed miniaturowym kamieniem nagrobnym na domowym otarzyku. Syn jest take niezbdny, by przeduy trwanie rodu oraz zachowa rodzinny honor i wasno. Ze wzgldw tradycyjnych ojciec potrzebuje syna niemal tak samo, jak chopiec potrzebuje ojca. W niedalekiej przyszoci syn zajmie miejsce ojca i nie odczuwa si tego jako czyhanie na jego pozycj, ale jako jej zabezpieczenie. Przez kilka lat ojciec jest powiernikiem spraw rodu, pniej bdzie nim jego syn. Jeeli ojciec nie mgby przekaza powiernictwa synowi, znaczyoby to, e sam na darmo spenia t funkcj. Dziki gbokiemu poczuciu cigoci uzalenienie dorosego syna od ojca, nawet jeeli trwa ono o wiele duej ni w Stanach Zjednoczonych, nie jest owiane atmosfer wstydu i upokorzenia, ktra tak powszechnie towarzyszy mu w krajach Zachodu. Take kobieta chce mie dzieci nie tylko po to, by zaspokoi swoje potrzeby emocjonalne, ale dlatego e jedynie jako matka osiga wyszy status spoeczny. Pozycja bezdzietnej ony jest jedn z najmniej pewnych w rodzinie i nawet jeli nie zostanie ona odrzucona, nigdy nie czeka jej bycie teciow, ktre daje wadz nad maestwem syna i jego on. Jej m zaadoptuje syna, ktry przeduy rd, ale zgodnie z pogldami Japoczykw bezdzietna kobieta i tak pozostaje na przegranej pozycji. Od japoskich kobiet oczekuje si, e bd rodzi dzieci. W pierwszej poowie lat trzydziestych naszego wieku roczna rednia urodzin wynosia w Japonii 31,7 na 1000 i jest to wskanik wysoki nawet w porwnaniu z podnymi krajami Europy Wschodniej. W Stanach Zjednoczonych w roku 1940 wskanik wynosi 17,6 na 1000. Japoskie matki wczenie zaczynaj rodzi dzieci, a dziewitnastoletnie dziewczta rodz najczciej. Pord jest w Japonii rzecz rwnie prywatn jak seks i kobieta nie powinna krzycze, by nie nadawa sprawie wymiaru publicznego. Dla dziecka przygotowuje si mae posanie z materacykiem i koderk. Byoby dla niego z wrb, jeli nie dostaoby wasnego posania, nawet jeeli rodzin sta tylko na to, by wypra kodr i na nowo j przeszy. Koderka dla dziecka jest mniej sztywna i lejsza ni kodry dla dorosych. Mwi si wic, e dziecku bdzie wygodniej na wasnym posaniu, ale gbszy sens oddzielnego miejsca do spania dla noworodka opiera si na magii sympatycznej: nowa ludzka istota musi mie wasne nowe eczko. Posanie niemowlcia ley obok

posania matki, ale dziecko nie sypia z ni, dopki samo nie wykae inicjatywy w tym kierunku. Kiedy ma okoo roku, mwi si, e dziecko wyciga rczki, pokazujc, e czego chce. Wwczas zaczyna spa w ramionach matki, pod jej kodr. Przez pierwsze trzy dni po urodzeniu dziecka si nie karmi, poniewa Japoczycy czekaj na pojawienie si prawdziwego mleka. Potem dziecko przystawia si do piersi o dowolnej porze, zarwno by je nakarmi, jak i uspokoi. Dla matki karmienie take jest przyjemne. Japoczycy s przekonani, e z punktu widzenia psychologii kobiety karmienie jest dla niej jedn z najwikszych przyjemnoci, ktr dziecko atwo uczy si podziela. Pier nie tylko dostarcza pokarmu, ale take radoci i otuchy. Przez miesic dziecko ley na swoim posaniu albo w ramionach matki. Okoo trzydziestu dni po urodzeniu zanosi si niemowl do wityni i dopiero wwczas uznaje si, e ycie na tyle zadomowio si w ciele, e mona ju bezpiecznie wynosi dziecko na widok publiczny. Kiedy skoczy miesic, matka zaczyna je nosi na plecach. Dwie szerokie tamy zawizane z przodu na wysokoci pasa mocuj dziecko na barkach matki: jedna przytrzymuje niemowl pod ramiona, druga pod siedzenie. Kiedy jest zimno, matka wkada pikowan kurtk na wierzch, na dziecko. Starsze dzieci, zarwno dziewczynki, jak i chopcy, take nosz niemowlaka, nawet podczas zabawy w berka czy gry w klasy. Zwaszcza chopi i biedniejsze rodziny musz polega na opiece starszych dzieci, a "przebywajc wrd ludzi, japoskie niemowlta szybko ucz si patrze inteligentnie i z zaciekawieniem, i wydaje si, e udzia w zabawie sprawia im tak sam przyjemno jak starszym dzieciom, ktre je nosz na plecach". Japoski sposb mocowania dzieci tamami na plecach ma wiele wsplnego z noszeniem ich w rodzaju szala, rozpowszechnionym na wyspach Pacyfiku i gdzie indziej. Prowadzi to do pewnej biernoci i dzieci noszone w ten sposb, w tym take mali Japoczycy, zwykle potrafi spa zawsze i wszdzie. Jednak japoski sposb przywizywania dzieci nie zachca do zupenej biernoci, jak noszenie w chucie czy torbie. Niemowl "uczy si jak kociak czepia plecw tego, kto je niesie. (...) Tamy utrzymuj je bezpiecznie na plecach, ale od dziecka (...) zaley, czy bdzie umiao zaj wygodn pozycj; szybko zdobywa ono znaczn wpraw w podrowaniu na plecach i przestaje by bezwadnym kbkiem przywizanym do ramion." Matka odkada dziecko na jego posanie, kiedy pracuje, i zabiera je ze sob, gdy wychodzi z domu. Mwi do niego, nuci mu piosenki, wykonuje za nie gesty, ktrych wymaga etykieta. Jeeli sama kogo pozdrawia, skania ku przodowi ramiona i gwk dziecka, tak e ono te wykonuje gest pozdrowienia. Dziecko jest zawsze brane pod uwag. Codziennie po poudniu matka zabiera je do ani i bawi si z nim podczas kpieli, trzymajc je na kolanach. Przez trzy albo cztery miesice dziecko nosi bardzo grube pieluchy, na ktre

Japoczycy czasem zrzucaj win za swoje krzywe nogi. Kiedy ma trzy cztery miesice, matka zaczyna je uczy. Przewidujc jego potrzeby, wystawia je na rkach za drzwi. Wydajc monotonny, niski wist, czeka, a do dziecka dotrze cel tego suchowego bodca. Wszyscy s zgodni co do tego, e dzieci w Japonii, podobnie jak i w Chinach, bardzo wczenie wdraa si do czystoci. Jeeli dziecko si zmoczy, niektre matki szczypi je za kar; w zasadzie jednak zmieniaj jedynie ton gosu i czciej wystawiaj oporne dziecko za drzwi. Przy zaparciach matka robi dziecku lewatyw albo daje mu na przeczyszczenie. Matki twierdz, e chodzi im o wygod dziecka: jeeli nauczy si zaatwia swoje potrzeby, nie bdzie musiao wicej nosi grubych, niewygodnych pieluch. To prawda, e noszenie pieluch musi by dla japoskich niemowlakw nieprzyjemne, nie tylko dlatego, e s one grube, ale take z tego powodu, e nie ma zwyczaju zmienia ich, kiedy tylko dziecko si zmoczy. Niemowl jest jednak za mae, by skojarzy wdraanie do czystoci z uwolnieniem si od cikich pieluch. Jego dowiadczenia ograniczaj si do porzdku, egzekwowanego nieuchronnie i w sposb nieubagany. Poza tym matka powinna trzyma dziecko z dala od siebie, a uchwyt musi by silny. Podczas wdraania do czystoci dziecko przygotowuje si wic do sprostania bardziej wyrafinowanym rodzajom przymusu stosowanym przez japosk kultur, ktre czekaj je w dorosym yciu. Japoskie dzieci zwykle mwi, zanim zaczn chodzi. Zawsze starano si je powstrzymywa przed raczkowaniem. Tradycyjnie uwaano, e dziecko nie powinno wstawa lub prbowa chodzi przed skoczeniem roku i matka zwykle staraa si temu zapobiec. Tanie i powszechnie dostpne czasopismo pastwowe "Magazyn Matki" przez mniej wicej dwa dziesiciolecia uczyo, e dzieci naley zachca do chodzenia, i pogld ten bardzo si rozpowszechni. Matki wizay tam pod ramionami dziecka albo przytrzymyway je rkoma. Dzieci jednak na og zaczynaj mwi wczeniej. Kiedy ju skadaj sowa, dziecinne gaworzenie, ktrym doroli zwykli zabawia dzieci, zaczyna mie wicej sensu. Doroli nie pozwalaj, by nauka mowy staa si przypadkowym naladownictwem, ale ucz dziecko sw, gramatyki i przestrzegania zasad jzyka. Zarwno dzieciom, jak i dorosym sprawia to wielk przyjemno. Dzieci, ktre nauczyy si chodzi, mog w japoskim domu bardzo napsoci. Na przykad przebi palcem papierow cian albo wej w rodek otwartego paleniska na pododze. Jakby nie byo dosy, Japoczycy nawet wyolbrzymiaj czyhajce w domu niebezpieczestwa. Niebezpieczne i absolutnie zakazane jest nadepnicie na prg. Dom japoski oczywicie nie ma piwnicy i wzniesiony jest na podwalinie z bali umieszczonych na ziemi. Zupenie powanie sdzi si, e cay dom moe pj w drzazgi, jeli dziecko nadepnie na prg. Dziecko musi si take nauczy, e nie wolno mu stan ani usi na zczeniu mat pokrywajcych podog. Maty maj znormalizowan wielko i pomieszczenia okrela si jako "pokj trzymatowy" albo "sal

dwunastomatow". Dzieciom mwi si czsto, e w miejscu, gdzie cz si maty, samuraje w dawnych czasach przebijali mieczem podog od spodu, by zabi tych, ktrzy byli w pokoju. Bezpieczestwo zapewniaj jedynie grube, mikkie maty, ale i wtedy trzeba uwaa na miejsca ich pocze. Matka wpaja dziecku tego rodzaju przekonania, bezustannie zwracajc mu uwag, e co jest "niebezpieczne" i "ze". Trzecim tradycyjnie uywanym przy karceniu sowem jest "brudne". Porzdek i czysto japoskiego domu s przysowiowe i dziecku zwraca si uwag, e powinno ich przestrzega. Wikszo japoskich dzieci odstawia si od piersi dopiero po urodzeniu kolejnego malestwa, cho pastwowy "Magazyn Matki" w ostatnich latach popiera zakoczenie karmienia w smym miesicu ycia dziecka. Matki nalece do klasy redniej czsto tak robi, jednak zwyczajowi temu daleko jeszcze do powszechnoci. Zgodnie z japoskim przekonaniem, e karmienie piersi to wielka przyjemno dla matki, w krgach, ktre stopniowo przejmuj w zwyczaj, uwaa si skrcenie okresu karmienia za powicenie si matki dla dobra dziecka. Po uznaniu nowej teorii, zgodnie z ktr "dziecko dugo karmione jest sabe", matce, ktra nie odstawia dziecka od piersi, zarzuca si, e jest zbyt pobaliwa dla siebie. "Mwi, e nie moe odstawi dziecka od piersi. To tylko dlatego, e sama nie jest do tego przekonana. Chce karmi dalej. Bierze dla siebie to, co najlepsze." Wobec takich postaw atwo zrozumie, dlaczego omiomiesiczne karmienie piersi nie rozpowszechnio si w Japonii. Dugie karmienie ma take przyczyny natury praktycznej. Tradycyjnie w Japonii nie byo specjalnego jedzenia dla dzieci odstawianych od piersi. Jeeli przerywa si karmienie piersi, gdy niemowl jest bardzo mae, karmi si je wod, w ktrej gotowa si ry; zwykle jednak dziecko przestawia si z mleka matki od razu na "dorose" jedzenie. Japoczycy nie pij krowiego mleka ani nie przygotowuj warzyw specjalnie dla dzieci. W tych warunkach rodzi si wtpliwo, czy pastwowa propaganda ma racj, gdy twierdzi, e "dziecko zbyt dugo karmione piersi jest sabe". Dziecko zwykle odstawia si od piersi, kiedy ju rozumie, co si do niego mwi. Dotd podczas rodzinnych posikw przy stole matka sadzaa je sobie na kolanie i karmia po troszeczku; teraz je ono wicej "dorosych" potraw. Niektre dzieci maj w tym czasie problemy z jedzeniem; atwo je zrozumie, jeli dziecko zostao odstawione od piersi z powodu narodzin kolejnego czonka rodziny. W takiej sytuacji matki czsto daj dzieciom sodycze, eby przestay ebra o pier; czasem posypuj brodawki pieprzem. Zawsze te dokuczaj dziecku, mwic, e proszenie o pier to najlepszy dowd, e cigle jest zupenym maluchem. "Popatrz na swego stryjecznego brata. On jest mczyzn. Jest taki may jak ty, a nie prosi, eby go karmi piersi." "Ten chopiec mieje si z ciebie, bo jeste chopcem, a cigle chcesz ssa pier." Dwu-, trzy- a nawet czterolatki, ktre cigle domagaj si piersi,

czsto odrywaj si od niej i udaj zupen obojtno, kiedy usysz, e zblia si jakie starsze dziecko. To dokuczanie, ktre przyspiesza wejcie dziecka w wiat dorosych, nie ogranicza si do odstawienia od piersi. Od czasu kiedy dziecko potrafi zrozumie, co si do niego mwi, metod t stosuje si powszechnie w kadej sytuacji. Do swego maego synka, ktry pacze, matka mwi: "Nie jeste dziewczynk", albo: "Jeste mczyzn"; moe te powiedzie: "Popatrz na tamto dziecko. Ono nie pacze." Kiedy kto przychodzi w odwiedziny z dzieckiem, matka, pieszczc maego gocia w obecnoci swego dziecka, mwi: "Zaadoptuj go. Chciaabym mie takie mie i dobre dziecko. Zachowujesz si zupenie nie na swj wiek." Jej wasne dziecko rzuca si na ni i okadajc pistkami krzyczy: "Nie, nie, nie chcemy innego dziecka. Ju bd posuszny!" Kiedy roczny czy dwuletni malec haasuje albo nie wykonuje od razu jakiego polecenia, matka powie do gocia: "Czy nie mgby pan zabra tego dziecka? Nie chcemy go tutaj." Go zaczyna odgrywa swoj rol i prbuje wyprowadzi malca z domu. Dziecko wrzeszczy i woa matk na pomoc. Wpada w absolutn furi. Kiedy matka uwaa, e dziecko ma do dokuczania, miknie i z powrotem je bierze, upewniajc si, e bdzie ju grzeczne. Przedstawienie odgrywa si czasami nawet na uytek picio- czy szeciolatkw. Dokuczanie ma jeszcze inn form. Matka odwraca si do swego ma i mwi do dziecka: "Wol tat od ciebie. On jest miy." Dziecko daje upust swojej zazdroci i prbuje wcisn si pomidzy matk a ojca. Wtedy matka dodaje: "Tata nie biega z wrzaskiem po caym domu." "Nie, nie woa dziecko. Ja te nie bd. Jestem grzeczny. Czy teraz mnie kochasz?" Jeeli gra trwa ju wystarczajco dugo, rodzice wymieniaj spojrzenia i umiechaj si. W ten sposb drani si zarwno z creczk, jak i z synkiem. Dowiadczenia te s yzn gleb dla strachu przed wymianiem i osdzeniem przez innych, ktry tak wyranie wida u dorosych Japoczykw. Nie wiadomo, jak szybko dziecko si orientuje, e dokuczanie jest gr, niemniej prdzej czy pniej zdaje sobie z tego spraw. Kiedy tak si dzieje, poczucie, e si zostao wymianym, czy si z panik, jak dziecko odczuwa na myl o utracie wszystkiego, co bezpieczne i znane. Wymianie w odczuciu dorosego czowieka zachowuje t atmosfer z dziecistwa/. Panika, jak takie dokuczanie budzi w dziecku liczcym od dwch do piciu lat, jest tym wiksza, e dom jest dla niego rzeczywicie rajem bezpieczestwa i pobaliwoci. Podzia zada, zarwno emocjonalnych, jak fizycznych, midzy ojcem i matk jest tak doskonay, e w oczach dziecka rzadko ze sob rywalizuj. Matka i babka prowadz dom oraz karc dziecko. Obie na kolanach usuguj ojcu dziecka, ktry zajmuje honorowe miejsce. Porzdek pierwszestwa w domowej hierarchii jest jasno okrelony. Dziecko

dowiaduje si o przywilejach wynikajcych z przynalenoci do starszego pokolenia, o pierwszestwie mczyzn przed kobietami i starszego brata przed modszym bratem. Jednak w tym okresie swego ycia dziecko traktowane jest we wszystkich tych ukadach z pobaaniem. Zwaszcza jeeli chodzi o chopcw, jest to rzeczywicie prawda. Zarwno dla synw, jak i dla crek matka pozostaje niewyczerpanym rdem emocjonalnego zaspokojenia, jednak trzyletni chopiec moe pozwoli sobie nawet na wyadowanie na niej swojej furii. Nigdy nie okae on agresji wobec ojca, ale wszystkie uczucia, jakie obudzio w nim dokuczanie rodzicw, oraz ywa niech wobec "bycia oddanym" moe znale wyraz w zoci na matk i babk. Oczywicie nie wszyscy mali chopcy miewaj napady wciekoci, ale zarwno na wsi, jak i w warstwach wyszych uwaa si je za rzecz normaln u dzieci midzy trzecim a szstym rokiem ycia. Dziecko okada matk kuakami, wrzeszczy i w ostatecznym akcie przemocy burzy jej starann fryzur. Matka jest kobiet, a on pomimo modego wieku trzech lat jest bez wtpienia mczyzn. Moe zaspokoi nawet swoj agresj. Ojcu wolno okazywa jedynie szacunek. Ojciec stanowi dla dziecka przykad wysokiej pozycji w hierarchii i, wedug stale powtarzanej w Japonii zasady, dziecko musi si wiczy w odpowiednim wyraaniu szacunku. Japoski ojciec o wiele rzadziej wymaga karnoci ni ojcowie w krajach Zachodu. Dyscyplina dzieci ley w rkach kobiet. Milczce spojrzenie albo krtka uwaga s z reguy jedynym wyrazem jego ycze wobec wasnych maych dzieci; ycze zreszt tak rzadkich, e zawsze zostaj szybko spenione. Bywa, e w wolnych chwilach japoski ojciec robi dla swoich dzieci zabawki. Cho ju dawno umiej chodzi, czasem nosi je na barana; robi to zreszt take matka. Niekiedy Japoczyk bierze na siebie obowizki pielgnacyjne, ktre w Ameryce ojcowie maych dzieci zwykli pozostawia swoim onom. Dziadkowie daj dzieciom ogromn swobod, cho oczywicie trzeba ich szanowa. Nie do nich naley pilnowanie porzdku i karnoci. Mog si tym zaj, jeeli maj zastrzeenia do zbytniej pobaliwoci w wychowaniu dzieci, co stwarza wiele okazji do tar w rodzinie. Babcia dziecka jest zawsze w pogotowiu dwadziecia cztery godziny na dob i w japoskich domach rywalizacja o dzieci pomidzy matk ojca a ich wasn matk jest przysowiowa. Dziecko staje si celem zabiegw obydwu kobiet. Babka czsto wykorzystuje je dla powikszenia przewagi nad synow. Najwaniejszym za obowizkiem modej matki jest zadowolenie teciowej, nie moe wic protestowa, niezalenie od tego, jak bardzo dziadkowie psuj jej dzieci. Cho matka przed chwil stwierdzia, e dzieci nie powinny je ju wicej sodyczy, babcia daje im cukierki, mwic z przeksem: "Moje cukierki nie s trucizn." W wielu domach babka ofiarowuje dzieciom prezenty, na ktre matka nie moe sobie pozwoli; ma take wicej wolnego czasu, ktry powica na zabaw z dziemi.

Starsze rodzestwo rwnie jest nauczone pobaliwoci wobec modszych dzieci. Japoczycy zdaj sobie spraw z niebezpieczestwa, jakie narodziny kolejnego dziecka stwarzaj dla starszego, ktre moe poczu si zepchnite na boczny tor. Odsunite dziecko atwo zorientuje si, e zostao odstawione od piersi na korzy oseska oraz e przestao sypia z matk, bo jego miejsce zaj noworodek. Zanim nowy czonek rodziny przyjdzie na wiat, matka mwi dziecku, e bdzie miao teraz prawdziw yw lalk, a nie "udawanego" dzidziusia. Dziecko dowiaduje si te, e odtd bdzie mogo spa z ojcem zamiast z matk i przedstawia si to jako przywilej. Dzieci wcza si w przygotowania zwizane z narodzinami nowego dziecka. Zwykle s one naprawd podniecone i zadowolone z pojawienia si noworodka, ale zdarzaj si odstpstwa od tej reguy, ktre uznaje si za rzecz zupenie normaln i nie budzc przesadnego niepokoju. Bywa, e odsunite dziecko bierze niemowl i zbierajc si do wyjcia, mwi do matki: "Oddamy to dziecko." "Nie odpowiada na to ona. To nasze dziecko. Bdziemy dla niego dobrzy. Ono ci lubi. Twoja pomoc przy nim jest nam potrzebna." Scena powtarza si czasem do dugo, ale matki niezbyt si ni przejmuj. Sytuacja ta pociga za sob automatycznie zysk dla wikszych rodzin: kolejne dzieci na przemian bardziej zywaj si ze sob. Najstarsze bdzie faworyzowanym opiekunem i obroc trzeciego, a drugie z kolei czwartego. Modsze odwzajemniaj wzgldy starszych. Dopki dzieci nie osign wieku siedmiu omiu lat, pe ma w tych relacjach bardzo mae znaczenie. Wszystkie japoskie dzieci maj zabawki. Ojcowie, matki oraz ich przyjaciele i krewni kupuj lub robi sami dla dzieci lalki wraz z potrzebnymi do zabawy akcesoriami, tak e ludzi mniej zamonych nic one w zasadzie nie kosztuj. Dzieci bawi si w dom, w wesele, w wita, ustaliwszy najpierw w poprzedzajcej zabaw sprzeczce oraz konsultacji z matk, jak wygldaj "naprawd" wesela i wita dorosych. Jeeli dzieci si kc, matka najczciej odwouje si do poczucia, e noblesse oblige i prosi starsze dziecko, by ustpio modszemu. Zwykle mwi si w takich wypadkach: "A moe straci, eby zwyciy?" Chodzi jej o to, i trzylatek pojmuje to w mgnieniu oka, e jeli starsze dziecko odda zabawk modszemu, maluch bdzie zadowolony i po chwili zajmie si czym innym, a wtedy dziecko, do ktrego skierowana bya uwaga, zdobdzie zabawk z powrotem, cho z niej zrezygnowao. Matka moe mie take na myli to, e dziecko, godzc si by "sug" w grze "w panw i sugi", mimo wszystko "wygrywa" przyjemno samej zabawy. "Straci, eby zwyciy" jest zasad powszechnie w Japonii respektowan, nawet przez dorosych. Oprcz karcenia i dokuczania wane miejsce w wychowywaniu modego pokolenia zajmuje zabawianie dziecka i odwracanie jego uwagi. Nawet bezustanne dawanie cukierkw jest jednym ze sposobw odwracania uwagi. W miar jak dziecko zblia si do wieku szkolnego, coraz wicej miejsca

zajmuj metody wychowawcze polegajce na "leczeniu". Chopca, ktry ma napady zoci, jest nieposuszny albo haaliwy, matka zabiera do wityni buddyjskiej lub shintoistycznej, mwic: "Pjdziemy, eby kto nam pomg." Czsto jest to raczej rodzaj wycieczki: kapan powanie rozmawia z chopcem, pyta o jego dat urodzenia i o to, jakie ma kopoty. Potem odchodzi, by si modli, i wraca, ogaszajc uleczenie dziecka; czasem przy tej okazji "usuwajc" ze zachowanie pod postaci robaka albo owada. Nastpnie dokonuje oczyszczenia chopca i "wyleczonego" odsya do domu. "Na chwil to skutkuje", mwi Japoczycy. W Japonii nawet najcisz kar wymierzan dzieciom traktuje si jak "lekarstwo". Polega ona na przystawieniu do skry dziecka niewielkiej tutki z tlcym si proszkiem z wysuszonych lici, mogusa. Pozostawia to blizn widoczn przez dugi czas. Przyeganie za pomoc mogusa jest starym zwyczajem, szeroko stosowanym przez wschodnioazjatyck medycyn, rwnie w Japonii tradycyjnie uwaanym za rodek leczcy wiele dolegliwoci i skuteczny na bl. Moe on wyleczy take z napadw zoci i uporu. Siedmio- czy omioletni chopiec bywa poddany takiej kuracji przez matk lub babk. W trudniejszych przypadkach rodek moe zosta zastosowany powtrnie, ale ju bardzo rzadko si zdarza, aby dziecku za ze zachowanie zaaplikowano mogusa po raz trzeci. Nie jest to kara w znaczeniu "jeeli to zrobisz, przyo ci". Boli jednak o wiele bardziej ni klaps, a dziecko uczy si, e nie moe by niegrzeczne bezkarnie. Oprcz tych sposobw radzenia sobie z niesfornymi dziemi istniej metody uczenia ich niezbdnych umiejtnoci fizycznych. Wielki nacisk kadzie si na to, by osoba uczca sama uoya ciao dziecka odpowiednio do wykonywanego ruchu. Dziecko powinno by bierne. Zanim jeszcze skoczy ono dwa lata, ojciec zgina mu nki do pozycji, w jakiej powinno si siedzie: na ugitych do tyu nogach, ze stopami lecymi podbiciem do podogi. Na pocztku sprawia to dziecku trudno i przewraca si ono w ty, zwaszcza e podczas nauki siedzenia kadzie si nacisk na to, by trwa w bezruchu. Nie wolno si denerwowa ani zmienia pozycji. Aby si nauczy, trzeba by rozlunionym i biernym; bierno t podkrela fakt, e to ojciec ukada nogi dziecka. Nauczy trzeba si nie tylko uoenia ciaa przy siedzeniu, ale take podczas snu. U kobiety skromna pozycja podczas snu jest w Japonii tak istotna, jak w Ameryce wymaganiem przyzwoitoci jest niepokazywanie si nago. Japoczycy nie odczuwali wstydu wobec nagoci w ani, dopki rzd nie zacz go propagowa podczas kampanii obliczonej na zdobycie aprobaty w oczach cudzoziemcw. Za to wstyd zwizany z pozycj ciaa podczas snu jest odczuwany w Japonii bardzo silnie. Dziewczynka musi nauczy si spa w pozycji wyprostowanej, ze zczonymi nogami, chopcu natomiast pozostawia si wicej swobody. Jest to jedna z pierwszych rnic w edukacji obu pci. Podobnie jak niemal wszystkie wymogi dobrego wychowania, rwnie tego ostrzej przestrzega si w klasie wyszej ni na dole hierarchii spoecznej. Pani Sugimoto tak mwi o wychowaniu, ktre odebraa w rodzinie samurajskiej:

Jak sign pamici, zawsze zwracaam uwag na to, by w nocy lee spokojnie, z drewnianym podgwkiem. (...) Samurajskie crki uczone byy, by nigdy nie traci kontroli nad ciaem ani nad umysem nawet we nie. Chopcy mogli rozkada si na ksztat znaku dai, wycignici niedbale, podczas gdy dziewczta musiay ukada si w skromn i przyzwoit form znaku kinoji ("duch kontroli"). Japoskie kobiety opowiaday mi, jak matki lub niaki, kadc je spa ukaday im nogi. Rwnie tradycyjna nauka pisania polegaa na tym, e nauczyciel bra rk ucznia i rysowa ni ideogram. Ucze "mia poczu". Dziecko uczyo si opanowanych, rytmicznych ruchw, zanim jeszcze umiao rozpozna znak, nie mwic o pisaniu. We wspczesnym szkolnictwie, ksztaccym masy, taka metoda uczenia jest rzadziej spotykana, cho jeszcze si zdarza. Trzymanie paeczek, strzelanie z uku czy przywizywanie na plecach poduszki zamiast niemowlaka wszystkiego tego dziecko jest uczone za pomoc ukadania rki i ciaa w odpowiedniej pozycji. Dzieci, z wyjtkiem klas wyszych, nie musz czeka na pjcie do szkoy, by mc si swobodnie bawi z rwienikami z ssiedztwa. Na wsi, zanim jeszcze skocz trzy latka, ju tworz grupy, ktre si wsplnie bawi; nawet w miasteczkach i miastach bawi si swobodnie midzy pojazdami na zatoczonych ulicach. S istotami uprzywilejowanymi. Wystaj przed sklepami, przysuchujc si rozmowom dorosych, graj w klasy albo w pik. Zbieraj si przy wioskowym sanktuarium i bezpiecznie bawi si pod opiek czuwajcego nad nim ducha. Dziewczta i chopcy bawi si razem a do pjcia do szkoy, a nawet jeszcze przez kolejne dwa trzy lata. Jednak najsilniejsze wizy cz dzieci tej samej pci, zwaszcza w podobnym wieku. Zwizki midzy czonkami grup wiekowych (donen) cz ich na cae ycie, zwaszcza na wsi, i s trwalsze od innych. W osadzie Suye Mura "w miar jak sabnie zainteresowanie sprawami seksu, grupy donen staj si prawdziw przyjemnoci, jaka czowiekowi w yciu pozostaa. W Suye mwi si, e donen s blisze ni wasna ona." Grupy dzieci w wieku przedszkolnym maj bardzo duo swobody. Liczne spord ich zabaw s jawnie obsceniczne z zachodniego punktu widzenia. Dzieci orientuj si w sprawach fizjologii zarwno dziki swobodzie, z jak rozmawiaj doroli, jak i ze wzgldu na zagszczenie, w jakim yje japoska rodzina. Oprcz tego japoskie matki zwyczajnie zwracaj uwag dziecka na jego genitalia podczas zabaw i kpieli, zwaszcza jeeli chodzi o chopcw. Japoczycy nie gani zachowa seksualnych u dzieci, chyba e dziecko pozwala sobie na nie w nieodpowiednim miejscu lub towarzystwie. Masturbacji nie uwaa si za niebezpieczn.

Grupy dziecice mog take swobodnie krytykowa si nawzajem w sposb, ktry w starszym wieku stanowiby obelg; mog si take swobodnie przechwala, cho w pniejszym yciu przechwaki bd powodem do wstydu. "Dzieci nie wiedz, co to wstyd (haji)", mwi Japoczycy umiechajc si agodnie. I dodaj: "Dlatego s szczliwe." Pomidzy dzieckiem a dorosym jest wielka przepa powiedzie o kim, e "nie wie, co to wstyd", to uzna, e przesta by przyzwoitym czowiekiem. Mae dzieci przede wszystkim krytykuj nawzajem swoje rodziny i domy oraz przechwalaj si swymi ojcami. Licytacje w rodzaju: "Mj tata jest silniejszy ni twj", "Mj tata jest mdrzejszy od twojego", s na porzdku dziennym, po czym zaczyna si chwalenie poszczeglnych ojcw. Amerykanie nie przywizuj wagi do takiego zachowania, w Japonii jednak stanowi ono ogromny kontrast w stosunku do rozmw o ojcach, jakie dzieci sysz. Za kadym razem, kiedy dorosy wspomina w rozmowie o swoim domu, mwi: "mj ndzny dom", podczas gdy dom ssiada nazywa "paskim czcigodnym domem"; o swej rodzinie wspomina jako o "mojej marnej rodzinie", a rodzin ssiada okrela jako "pana szanown rodzin". Japoczycy zgadzaj si, by w latach wczesnego dziecistwa od zabaw na podwrku do trzeciej klasy szkoy podstawowej, czyli wieku dziewiciu lat dzieci miay swoje indywidualistyczne roszczenia. Czasem s to sprzeczki w rodzaju: "Bdziemy si bawi, e ja jestem panem, a wy moimi wasalami"; "Nie, ja nie bd sug. Bd panem", kiedy indziej przechwaki albo ponianie innych. "Dzieci mog swobodnie mwi to, co chc. Jak bd starsze, zobacz, e to, czego chc, jest niedozwolone; wtedy bd czeka, a je kto zapyta, i nie bd si wicej przechwala." Postaw wobec rzeczy nadprzyrodzonych dziecko take wynosi z domu. Kapani nie "ucz" dzieci i w zasadzie kontakty dziecka z instytucjami religijnymi ograniczaj si do obchodw wit, podczas ktrych jest ono razem z innymi poddawane oczyszczeniu przez pokropienie wod przez kapana. Niektre dzieci uczestnicz w obrzdach buddyjskich, zwykle jednak rwnie podczas wit. Staym i najgbiej utrwalonym dowiadczeniem religijnym w yciu dziecka s rodzinne ceremonie przed buddyjskim i shintoistycznym otarzykiem w domu. Otarzyk buddyjski jest bardziej okazay, stoj na nim tabliczki z imionami zmarych rodziny, przed ktrymi skada si kwiaty, gazie drzew okrelonego gatunku oraz kadzida. Codziennie stawia si te ofiary z jedzenia, a starszyzna informuje przodkw o wszystkich wydarzeniach w rodzinie i skada im pokon. Wieczorem pali si przed otarzykiem malekie lampki. Do czsto syszy si, e ludzie nie chc spa z dala od domu, bo pozbawieni obecnoci tych, ktrzy sprawuj nad nim wadz, czuj si zagubieni. Otarzyk shintoistyczny to zwykle prosta pka, na ktrej umieszczony jest talizman ze wityni Ise. Mog si na nim znajdowa take ofiary. Poza tym w kuchni stoi pokryty sadz boek

kuchenny, a na drzwiach i cianach wisi mnstwo amuletw. Wszystkie one peni funkcje ochronne i powoduj, e dom staje si bezpiecznym miejscem, podobnie jak wiejska witynia, gdy chroni j obecno dobroczynnych bstw. Matki chc, by dzieci bawiy si w bezpiecznych miejscach. Nie ma nic w dowiadczeniu religijnym dziecka, co wywoywaoby strach przed bstwami albo skaniao do postpowania, ktre zaspokoi ma oczekiwania sprawiedliwych czy surowych bogw. W zamian za ich dobrodziejstwa, bogw naley traktowa z yczliwoci. Japoscy bogowie nie maj cech autorytarnych. Powane zadanie dostosowania chopca do nacechowanych ostronoci wzorcw zachowa obowizujcych w dorosym yciu podejmuje si dopiero po jego dwu- lub trzyletnim pobycie w szkole. Do tego czasu nauczono go ju kontrolowania wasnego ciaa, a jeli by niesforny "wyleczono" go. Bywa dyskretnie karcony i dokuczano mu, ale pozwalano na samowol, nawet do tego stopnia, e mg by agresywny wobec wasnej matki. Jego mae ego zostao dopieszczone. Wraz z pjciem do szkoy niewiele si zmienia. Pierwsze trzy klasy s koedukacyjne, a nauczyciel, niezalenie od swojej pci, jest agodny wobec dzieci i przystpny. W szkole i w domu kadzie si jednak wikszy nacisk na niebezpieczestwo znalezienia si w "kopotliwej" sytuacji. Dzieci s jeszcze za mae, by odczuwa "wstyd", ale naley je nauczy, by staray si unika "zakopotania". Na przykad may bohater opowiadania, ktry zawoa: "Wilk!", chocia nie byo wilka, "oszuka ludzi. Jeeli tak postpujesz, ludzie nie maj do ciebie zaufania i moesz poczu si zakopotany". Wielu Japoczykw twierdzi, e po raz pierwszy zostali wymiani z powodu bdu przez kolegw ze szkoy, a nie przez nauczyciela czy rodzicw. Zadanie starszych nie polega tutaj na tym, by sami drwili z dzieci, ale eby stopniowo czyli wymiewanie z moraln nauk o yciu wedug giri-wobec-wiata. Zobowizania, ktre dla szeciolatka sprowadzay si do oddania i wiernoci psa kochajcego swego pana przytoczona wczeniej historia o on dobrego psa pochodzi z czytanki dla szeciolatkw teraz stopniowo przybieraj posta caego zestawu ogranicze. "Jeeli zrobisz to czy tamto, ludzie bd si z ciebie miali", mwi starsi. Reguy s szczegowe i uzalenione od sytuacji, a znaczna ich wikszo odnosi si do sfery, ktr nazwalibymy etykiet. Wymagaj one podporzdkowania wasnej woli stale wzrastajcym obowizkom wzgldem ssiadw, rodziny, kraju. Dziecko musi si hamowa, musi uzna swoje zobowizania. Stopniowo przechodzi na pozycj dunika, ktry musi by bardzo ostrony, jeeli ma kiedykolwiek spaci to, co jest winien. Dorastajcy chopiec dowiaduje si o tej zmianie statusu za porednictwem nowego i znacznie bardziej rozbudowanego sposobu dokuczania, ktre zna z dziecistwa. Kiedy ma lat osiem lub dziewi, rodzina moe naprawd go odrzuci. Jeeli nauczyciel zawiadomi rodzicw, e ucze by nieposuszny

albo nie okaza szacunku, i wystawi mu na cenzurce zy stopie, rodzina moe si odwrci od chopca. Jeli sklepikarz zgromi go za jak psot, "imi rodziny zostaje splamione". Zmienia si ona w oskarycielski trybuna. W dwch wypadkach znanym mi Japoczykom ojcowie zakazali powrotu do domu i obaj, niespena dziesicioletni chopcy, byli zbyt zawstydzeni, eby pj do krewnych. Zostali ukarani przez nauczyciela na oczach klasy. Zarwno jeden, jak i drugi schronili si w szopie, gdzie odnalazy ich w kocu matki, ktre postaray si, eby wrcili do domu. W starszych klasach szkoy podstawowej chopcw czasami zamyka si w domu, by okazali skruch (kinshin), i zmusza do prowadzenia dziennika, co jest obsesj Japoczykw. Za kadym razem rodzina okazuje, e teraz uwaa chopca za swego przedstawiciela w wiecie i wystpuje przeciwko niemu, poniewa zosta skrytykowany. Nie wypeni swojego giri-wobec-wiata. Nie moe wic szuka wsparcia u rodziny. Podobnie nie znajdzie go w grupie rwienikw. Za wykroczenie koledzy ze szkoy wyklucz go ze swego grona i zanim przyjm z powrotem, musi ich przeprosi. Warto podkreli e z socjologicznego punktu widzenia jest to zjawisko niezwykle. W wikszoci spoeczestw, gdzie funkcjonuj wielopokoleniowe rodziny lub grupy oparte na wizach innego rodzaju, grupa zwykle konsoliduje si, by broni swego czonka, ktry sta si przedmiotem atakw czy krytyki czonkw innych grup. Jeeli czowiek ma poparcie wasnej grupy, potrafi stawi czoo reszcie wiata, bdc pewnym, e moe liczy na wsparcie w razie potrzeby lub ataku. W Japonii sprawa wyglda odwrotnie: czowiek moe liczy na wsparcie ze strony wasnej grupy jedynie tak dugo, jak dugo jest akceptowany przez inne grupy. Jeeli ludzie z zewntrz nie akceptuj go lub krytykuj, wasna grupa obraca si przeciwko niemu i wymierza mu kar, ktra trwa dopty, dopki czowiek nie skoni obcej grupy do zmiany krytycznego nastawienia. Mechanizm ten sprawia, e potwierdzenie "z zewntrz" staje si wane w stopniu, ktrego prawdopodobnie nie da si porwna z adnym innym spoeczestwem. Edukacja dziewczt nie rni si pod tym wzgldem od edukacji chopcw, cho szczegy s odmienne. Dziewczynk obowizuje w domu wicej ogranicze ni jej brata. Ciy te na niej wicej obowizkw cho chopiec take bywa angaowany do opieki nad niemowlciem i zawsze pozostaje na szarym kocu, jeeli chodzi o uwag dorosych i prezenty. Nie miewa take typowych dla chopcw napadw furii. Ale jak na azjatyck dziewczynk, maa Japonka cieszy si wielk swobod. Ubrana na czerwono, bawi si na podwrku z chopcami, bije si z nimi i czsto dotrzymuje im placu. Take ona jako dziecko "nie wie, co to wstyd". Podobnie jak jej brat, midzy szstym a dziewitym rokiem ycia uczy si stopniowo odpowiedzialnoci "wobec wiata", a ich dowiadczenia s bardzo podobne. Kiedy dzieci maj po dziewi lat, klasy dzieli si na grupy: osobno

dziewczynki, osobno chopcy. Dla chopcw nowa, mska solidarno jest bardzo wana; wyczaj z niej dziewczynki i nie lubi, eby kto widzia, e z nimi rozmawiaj. Rwnie dziewczynkom matki udzielaj napomnie, mwic, e takie sytuacje s niewaciwe. Uwaa si, e dziewczynki w tym wieku staj si markotne, nieobecne i trudno je czego nauczy. Japoskie kobiety mwi, e jest to koniec "radoci dziecistwa". Koczy si ono dla dziewczynek wykluczeniem. Przez wiele, wiele lat czeka je jedynie "dodawanie jicho do jicho". Lekcja bdzie trwaa i trwaa, take kiedy bd ju zarczone, a potem wyjd za m. Chopcy, ktrzy wiedz, czym jest jicho oraz giri wobec wiata, nie znaj jeszcze caego ciaru obowizkw spoczywajcych na barkach dorosego Japoczyka. "Po skoczeniu dziesiciu lat chopak zaczyna si uczy gi wobec wasnego imienia" mwi Japoczycy. Oczywicie chodzi im o to, e chopiec dowiaduje si, i wroga reakcja na obelg jest cnot. Musi on take pozna zasady, kiedy zmierzy si z przeciwnikiem wprost, a kiedy oczyci swj honor okrn drog. Nie sdz, by chodzio tu o nauczenie chopca agresywnych zachowa, ktre cz si z obelg. Chopcy, ktrym pozwalano we wczesnym dziecistwie napastowa matk i ktrzy tyle razy bili si z rwienikami o plamy na honorze i wzajemne obrazy, nie musz uczy si agresji w wieku lat dziesiciu. Jednak kodeks giri wobec wasnego imienia, ktry zaczyna obowizywa nastolatka, nadaje agresji przyjte formy i dostarcza okrelonych sposobw radzenia sobie z ni. Jak widzielimy, u Japoczyka agresja czsto obraca si przeciwko niemu samemu zamiast przerodzi si w uycie siy wobec innych. Uczniowie nie s tutaj wyjtkiem. Chopcy, ktrzy kontynuuj nauk po ukoczeniu szecioletniej szkoy podstawowej a robi to okoo 15 procent caej populacji, przy czym, jeeli chodzi o chopcw, procent ten jest wyszy zaczynaj ponosi odpowiedzialno za giri wobec wasnego imienia w momencie, kiedy nagle staj wobec bezwzgldnej rywalizacji przy egzaminach wstpnych do gimnazjum oraz wobec systemu ocen, w ktrym uczniowi wystawia si stopie z kadego przedmiotu. Nic nie przygotowuje ich stopniowo do takiej konkurencji, jako e w szkoach podstawowych i w domu rywalizacja ograniczona jest prawie do zera. Nage nowe dowiadczenie sprawia, e staje si ona rdem zgryzot i zmartwie. Konkurencji o miejsce powszechnie towarzysz podejrzenia o faworyzowanie jednych kandydatw kosztem innych. Rywalizacja ta jednak jest w biografii przecitnego ucznia mniej istotna od przyjtej w gimnazjum zasady, e starsi koledzy drcz modszych. Gimnazjalici z wyszych klas rozkazuj modszym uczniom oraz zncaj si nad nimi w rny sposb. Zmuszaj ich do robienia rzeczy gupich i poniajcych. Powszechn reakcj jest niech i nienawi, bo japoscy chopcy nie bior podobnych rzeczy na wesoo. Chopiec, ktrego zmuszono, by si czoga przed uczniem starszej klasy i wysugiwa si mu jak niewolnik,

nienawidzi swego przeladowcy i planuje zemst. To, e zemsta odwleka si w czasie, sprawia, e staje si bardziej absorbujca. Chodzi o giri wobec wasnego imienia i dlatego jest ona cnot. Czasami przeladowanemu udaje si wiele lat pniej doprowadzi przy pomocy rodziny do odwoania ze stanowiska czowieka, ktry drczy go w szkole. Kiedy indziej przeladowany ucze trenuje intensywnie jujitsu lub szermierk, po czym po ukoczeniu szkoy publicznie upokarza swego przeladowc na ulicy. Dopki jednak nie uda mu si pewnego dnia wyrwna rachunku, yje z "poczuciem, jakby co pozostao niedokoczone", poczuciem, ktre stanowi sedno japoskiej walki na obelgi. Tym chopcom, ktrzy nie id do szkoy redniej, podobnych dowiadcze dostarcza suba wojskowa. W czasie pokoju pobr obejmowa co czwartego modego czowieka, a onierze drugiego rocznika przeladowali rekrutw jeszcze bardziej ni w gimnazjach i liceach starsi uczniowie swoich modszych kolegw. Oficerowie zawodowi nie brali w tym w ogle udziau, a nisza kadra pochodzca z poboru jedynie sporadycznie. Pierwszy artyku japoskiego kodeksu postpowania gosi, e kade odwoanie si do oficera powoduje utrat twarzy. Oficerowie akceptowali t sytuacj jako sposb "hartowania" onierzy, niemniej sami nie angaowali si w ni. onierze drugiego rocznika wyadowywali na rekrutach ca niech i zo nagromadzon podczas pierwszego roku suby oraz dawali dowody "twardoci", wykazujc si pomysowoci w obmylaniu upokorze. O poborowych czsto mwiono, e pobyt w wojsku zmieni ich osobowo i wychodzili jako "prawdziwi nacjonalici jingo". Zmiana ta jednak niezupenie bya skutkiem wpojenia im teorii pastwowego totalitaryzmu ani tym bardziej zaszczepienia poczucia chu wobec cesarza. Przejcie przez poniajce dowiadczenia jest tu o wiele waniejsze. Modzi mczyni wychowywani w japoskich rodzinach i absolutnie na powanie podchodzcy do wartoci wasnej osoby atwo w takiej sytuacji staj si brutalni. Nie mog znie kpiny i to, co uwaaj za negacj wasnej osoby, moe ich z kolei zmieni w katw. Oczywicie zdarzajce si obecnie sytuacje, czy to w wojsku, czy w szkole redniej, nosz cechy z dawnych japoskich zwyczajw wymiewania si i obraania. Ani szkoy, ani wojsko nie stworzyy sposobu, w jaki si na nie reaguje. Jak atwo zauway, tradycyjny kodeks giri wobec wasnego imienia sprawia, e upokarzajce zncanie si nad czowiekiem jest dla niego o wiele dotkliwsze w Japonii ni w Ameryce. W zgodzie ze starymi wzorami pozostaje take mechanizm sprawiajcy, e cho kada grupa, nad ktr si zncano, znajdzie potem swoje ofiary, to czowiek nie przestaje myle o wyrwnaniu rachunkw ze swym rzeczywistym przeladowc. Szukanie koza ofiarnego nie jest praktyk tak powszechnie stosowan w Japonii, jak wrd wielu narodw Zachodu. Na przykad w Polsce, gdzie nowych terminatorw i niwiarzy poddaje si upokarzajcym praktykom, nie odreagowuj oni swej

nienawici na przeladowcach, ale na kolejnej grupie terminatorw czy niwiarzy. Oczywicie japoskim chopcom dana jest rwnie taka satysfakcja, ale tym, co ich obchodzi przede wszystkim, jest bezporednia odpowied na doznan obelg. Przeladowani "czuj si dobrze", kiedy mog wyrwna rachunki z przeladowcami. Przy odbudowie Japonii przywdcy, ktrym dobro kraju ley na sercu, zrobiliby dobrze, powicajc szczegln uwag problemowi zncania si w wojsku oraz w szkoach dla chopcw. Zrobiliby dobrze, kadc nacisk na szko jako wsplnot, traktujc nawet przynaleno do niej jako swego rodzaju snobizm, aby znie w ten sposb podzia na starszych i modszych uczniw. W wojsku natomiast dobr rzecz byby zakaz zncania si. Nawet jeeli onierze drugiego rocznika w stosunku do rekrutw kadliby nacisk na spartask dyscyplin, podobnie jak czyni to wszyscy japoscy oficerowie, nie byoby to obelg, podczas gdy s ni rne formy zncania si. Jeeli aden starszy chopak nie mgby bezkarnie zmusi modszego, by prosi jak pies, udawa cykad albo sta na gowie, kiedy inni jedz, byaby to o wiele bardziej waka zmiana w procesie reedukacji Japoczykw ni zakwestionowanie boskoci cesarza czy usunicie z podrcznikw szkolnych czytanek o nacjonalistycznym zabarwieniu. Kobiety nie ucz si kodeksu postpowania zwizanego z giri wobec wasnego imienia; nie przechodz te dowiadcze, ktre s udziaem chopcw w gimnazjach i w wojsku, ani adnych innych, ktre stanowiyby ich analogi. Cykl ich ycia jest bardziej regularny ni cykl ycia ich braci. Jak sign pamici, uczono je, by pogodziy si z faktem, e pierwszestwo, a take prezenty, ktrych dziewczynkom si nie daje, przypadaj chopcom, na nich bowiem skupia si caa uwaga. Zasada, ktr musz szanowa, pozbawia je przywileju jawnej obrony wasnych praw. Jednak jako niemowlta i mae dzieci dzieliy z chopcami specjalne uprawnienia, jakie niesie ze sob wczesne dziecistwo. Kiedy byy maymi dziewczynkami, ubierano je na czerwono kolor, z ktrego musz zrezygnowa w dorosym yciu; dopiero po skoczeniu szedziesiciu lat, kiedy znw wejd w wiek uprzywilejowany, bd mogy nosi czerwony strj. W domu dziewczynka, tak jak jej brat, moe by obiektem zabiegw matki i babki, ktre ze sob rywalizuj. Podobnie jej bracia i siostry domagaj si, by ich "kochaa najbardziej". Dzieci prosz j, by je wyrnia, pozwalajc spa ze sob, a ona czsto rozdziela swoje wzgldy wrd czonkw rodziny, od babki poczynajc, a na dwulatku koczc. Japoczycy nie lubi spa sami i dziecko ukada swe posanie tu obok kogo starszego. Dowodem, e dzisiaj "ciebie kocham najbardziej", jest to, e posania obojga zostay zsunite razem. Nawet w okresie, gdy chopcy wykluczaj je ze swego grona, w wieku dziewiciu dziesiciu lat, dziewczynkom w pewien sposb wynagradza si to. Ich prnoci pochlebia wwczas inne ukadanie wosw. Midzy czternastym a osiemnastym rokiem

ycia dziewczyna japoska ma najstaranniejsz i najbardziej skomplikowan fryzur. W tym wieku moe ju ubiera si w jedwab zamiast w bawen i wiele wysiku wkada si w to, by jej strj podkrela urod. Jest to rodzaj rekompensaty, ktra dana jest dziewcztom. Rwnie odpowiedzialno za przestrzeganie obowizujcych dziewczyn ogranicze spoczywa na niej samej, i to, jak si z niej wywizuje, nie podlega arbitralnej wszechwadzy rodzica. Zaspokojenia swych oczekiwa rodzice nie egzekwuj za pomoc kar cielesnych, lecz dziki spokojnemu, niezachwianemu przekonaniu, e crka speni stawiane jej wymagania. Warto odwoa si do opisu takiej edukacji, gdy bardzo dobrze oddaje on ten rodzaj nieautorytarnej presji, ktry jest cech mniej surowego wychowania. Kiedy maa Etsu Inagaki skoczya sze lat, zacz udziela jej lekcji wyksztacony konfucjanista, wymagajcy pamiciowego opanowania chiskich klasykw. Przez dwie godziny lekcji nauczyciel nawet nie drgn, poruszajc jedynie domi i wargami. Siedziaam naprzeciw na macie, rwnie poprawnie i nieruchomo jak on. Pewnego razu poruszyam si. Byo to w poowie lekcji. Z jakiego powodu byam niespokojna i poruszyam si lekko, pozwalajc, by kolano zgite pod okrelonym ktem nieznacznie si odchylio. Po twarzy mojego nauczyciela przemkn ledwie widoczny cie zaskoczenia. Bardzo spokojnie zamkn ksik i powiedzia agodnie, lecz surowo: "Panienko, wyranie wida, e nie jeste dzi w dyspozycji umysowej odpowiedniej do nauki. Powinna pj do swego pokoju i medytowa." Moje malekie serce byo prawie martwe ze wstydu. Nie mogam nic zrobi. Pokoniam si kornie przed wizerunkiem Konfucjusza, potem oddaam pokon nauczycielowi i wycofaam si z pokoju w postawie penej szacunku, by ocigajc si pj do ojca, oczekujcego jak zwykle na moje sprawozdanie po zakoczeniu lekcji. Ojciec by zaskoczony, poniewa nie min jeszcze wyznaczony czas, i jego uwaga: "Jak szybko sobie dzisiaj poradzia", zabrzmiaa w moich uszach jak dzwon pogrzebowy. Wspomnienie tej chwili do dzi jest dla mnie bolesne. Pani Sugimoto, opisujc gdzie indziej swoj babk, wskazuje na jedn z bardziej typowych postaw japoskich rodzicw. Z absolutnym spokojem oczekiwaa, e kady bdzie zachowywa si w sposb, ktry ona uwaaa za odpowiedni. Nie byo zrzdzenia ani ktni, ale jej oczekiwania, mikkie jak ni jedwabna i jak ona mocne, trzymay jej niewielk rodzin na ciekach uznanych przez ni za waciwe. "Oczekiwania mikkie jak ni jedwabna i jak ona mocne" bywaj tak skuteczne midzy innymi z tego powodu, e uczenie si kadej umiejtnoci i sztuki jest tak przejrzyste. Uczy si nawyku, a nie tylko regu. Niezalenie od tego, czy chodzi o poprawne posugiwanie si paeczkami lub wejcie do

pokoju w odpowiedni sposb w dziecistwie, czy te o ceremoni picia herbaty lub masa, ktrego technik ucz si doroli, ruchy powtarza si bez koca dosownie "pod rk" nauczyciela, dopki nie stan si one automatyczne. Doroli nie sdz, e dziecko "zapie", na czym polegaj odpowiednie nawyki, kiedy przyjdzie czas, by je zastosowa. Pani Sugimoto opisuje, jak po swych zarczynach w wieku lat czternastu nakrywaa dla ma do stou. Nigdy go dotd nie widziaa, poniewa by w Ameryce, a ona w Echigo. Niemniej cigle od nowa pod okiem matki i babki sama gotowaa potrawy, ktre, jak powiedzia jej jego brat, Matsuo szczeglnie lubi. Jego st sta zawsze obok mojego i staraam si, by obsuono go przede mn. W ten sposb uczyam si dba o wygod mojego przyszego ma. Matka i babka zawsze rozmawiay tak, jakby Matsuo by z nami, a ja dbaam o strj i zachowanie, tak jakby rzeczywicie by on w pokoju. W ten sposb wzrasta mj szacunek do niego oraz uczyam si przestrzega pozycji jego ony. Take chopca uczy si, wyrabiajc u niego okrelone nawyki przez naladowanie przykadw; jednak edukacja tego rodzaju jest w wypadku chopcw mniej intensywna ni w wypadku dziewczynek. Kiedy jednak chopiec "zosta nauczony", nie ma mowy o adnych usprawiedliwieniach. Mimo to po wyjciu z wieku dojrzewania jeden z wanych obszarw yciowej aktywnoci pozostawia si niemal zupenie wasnej inicjatywie modego czowieka. Starsi nie ucz go bowiem, jak stara si o wzgldy kobiet. Wszelkie zachowania jawnie erotyczne s z "krgu domowego" wykluczone, a chopcy i dziewczynki s niemal zupenie od siebie odizolowani od dziewitego dziesitego roku ycia. Zgodnie z japoskim ideaem rodzice powinni doprowadzi do maestwa, zanim chopiec zacznie interesowa si seksem, a zatem powinien by on "niemiay" wobec dziewczt. Na wsi temat ten jest ulubionym motywem docinkw, co czsto w istocie oniemiela chopca. Chopcy jednak prbuj si uczy. Niegdy, a w bardziej odlegych wsiach jeszcze cakiem do niedawna, wiele dziewczt, czasami przewaajca wikszo, zachodzio w ci przed zawarciem maestwa. Te stosunki przedmaeskie stanowiy "obszar swobody", ktry nie mia zwizku z powanymi sprawami yciowymi. Rodzice doprowadzali do maestwa, zupenie nie biorc pod uwag tych romansw. Obecnie jednak, jak pewien Japoczyk powiedzia doktorowi Embree w Suye Mura, "nawet suca jest ju na tyle mdra, e wie, i musi zachowa dziewictwo". Surowa dyscyplina, jakiej poddawani s chopcy chodzcy do szk rednich, zapobiega take wszelkim kontaktom z pci odmienn. Japoskie wychowanie i opinia publiczna staraj si nie dopuszcza do przedmaeskiej zayoci midzy pciami. W japoskich filmach "li" s ci modzi ludzie, ktrzy okazuj pewne oznaki swobody wobec kobiet; "dobrzy" to ci, ktrzy w oczach Amerykanw s szorstcy, a nawet nieuprzejmi w stosunku do atrakcyjnej dziewczyny.

Swobodne zachowanie wobec dziewczt oznacza, e chopcy ju si "zabawiali", chodzili do gejszy lub prostytutek albo szukali towarzystwa atwych dziewczt. Odwiedzanie gejszy jest najlepszym sposobem nauki, bo "to ona ci uczy. Mczyzna moe si odpry i po prostu patrze". Nie musi si obawia, e okae si niezrczny, a gejsza nie oczekuje, e bdzie mia z ni stosunek seksualny. Jednak niewielu japoskich chopcw sta na odwiedzanie gejszy. Chodz oni zatem do kawiarni i obserwuj, jak mczyni poufale odnosz si do kobiet, jednak takie przygldanie si odbiega od nauki, ktr pobrali w innych dziedzinach ycia. Chopcy dugo boj si okaza niezrczni. Seks jest jednym z niewielu obszarw, gdzie musz nauczy si zachowa nowego rodzaju bez osobistej kurateli odpowiednio przygotowanych dorosych. Zamone rodziny zaopatruj mod par po lubie w "ksiki panny modej" i parawany z wieloma szczegowymi ilustracjami. "Z ksiek mona si tego nauczy, tak samo jak uczysz si sposobu zakadania ogrodu powiedzia pewien Japoczyk. Twj ojciec nie uczy ci, jak zaoy japoski ogrd; to zajcie, ktrego uczysz si, gdy jeste starszy." Zestawienie seksu i ogrodnictwa jako dwch rzeczy, ktrych mona nauczy si z ksiek, jest interesujce, nawet pomimo e wikszo modych Japoczykw uczy si zachowa seksualnych w inny sposb. Niemniej nigdy nie ucz si ich pod uwanym nadzorem dorosych. Rnica w sposobie uczenia si podkrela w oczach modych Japoczykw zasad, e seks nie naley do powanych spraw ycia, nad ktrymi zwierzchnictwo sprawuj starsi i w ktrych nawyki wyrabia si przez pracowite wiczenia. Jest to obszar przyjemnoci, ktry mody czowiek zdobywa peen lku, by nie znale si w sytuacji kopotliwej. Prawa rzdzce dwoma obszarami rni si od siebie. Po zawarciu maestwa m moe szuka przyjemnoci seksualnych poza domem i nie musi si z tym kry, a postpujc w ten sposb, nie narusza w niczym praw ony ani nie zagraa staoci maestwa. Jego ona jednak nie korzysta z tych samych przywilejw. Jej obowizkiem jest wierno mowi i musiaaby kry si ze swoim romansem. Nawet jeli odczuaby tak pokus, ycie stosunkowo niewielu kobiet w Japonii daje moliwo zachowania dyskrecji wystarczajcej, by nawiza romans. O kobietach, ktre uwaa si za nerwowe czy chwiejne, mwi si, e maj hysteri. "Najczciej trudnoci kobiety dotycz nie sfery spoecznej, ale ycia seksualnego. Wiele przypadkw obdu i wikszo hysteri w sposb oczywisty s wynikiem niedopasowania seksualnego. Jeeli chodzi o seks, dziewczyna musi przyj wszystko, co m ma jej do zaproponowania." Chopi w Suye Mura mwi, e u kobiet wikszo chorb bierze si z brzucha, a potem idzie do gowy. Kiedy m rozglda si na boki, kobieta moe uciec si do przyjtego w Japonii zwyczaju masturbacji i od chopskich chat po domy wielkich tego wiata kobiety pieczoowicie przechowuj tradycyjne przyrzdy suce do tego celu. Ponadto na wsi kobieta po urodzeniu dziecka ma prawo do pewnej rubasznoci. Dopki nie zostanie

matk, nie pozwoli sobie na erotyczny dowcip; pniej jednak, w miar jak przybywa jej lat, opowiada je w mieszanym towarzystwie czsto. Moe te zabawia grono tacami o wyranie seksualnych konotacjach, poruszajc biodrami w przd i w ty do wtru spronych piosenek. "Wystpy te zawsze wywouj salwy miechu." Take w Suye Mura, kiedy na granicy wioski witano powracajcych z wojska poborowych, kobiety przebieray si za mczyzn i wrd obscenicznych artw udaway, e chc gwaci mode dziewczta. Japoskie kobiety maj zatem pewn swobod w sprawach seksu, tym wiksz, im niej si urodziy. Musz przez wikszo ycia przestrzega wielu zakazw, nie istnieje jednak tabu, ktre wymagaoby od nich udawania, e sprawy prokreacji s im nieznane. Kiedy mczyznom to odpowiada, s obsceniczne. Podobnie jak potrafi by aseksualne, kiedy mczyni sobie tego ycz. Dojrzae kobiety mog odrzuci tabu i jeeli pochodz z dou spoecznej drabiny, staj si tak sprone jak mczyni. Japoczycy ustalaj zachowanie odpowiednie do wieku i sytuacji, a nie, jak ludzie z Zachodu, pewne typy osobowoci, jak "kobieta niewinna" i "hetera". Take mczyzna moe sobie pozwoli w pewnych sytuacjach na wylewno, a w innych musi zachowa wielk powcigliwo. Picie w mskim gronie, zwaszcza w towarzystwie gejszy, jest przyjemnoci, ktrej oddaje si najchtniej. Japoczycy lubi by pod dobr dat i adna zasada nie nakazuje mczynie, by mia mocn gow. Po wypiciu kilku szklaneczek sake Japoczycy przestaj by sztywni: lubi opiera si o siebie i s bardzo poufali. Rzadko bywaj agresywni po pijanemu, cho ludzie, "z ktrymi trudno wytrzyma", mog sta si ktliwi. Poza "obszarem swobody", ktrym jest picie, mczyni nigdy nie powinni by, jak sami mwi, nieobliczalni. Powiedzie o kimkolwiek, e w sprawach powanych jest "nieobliczalny", to prawie tak jak nazwa go wariatem. Przeciwiestwa, ktre ludzie z Zachodu opisywali jako typowe dla charakteru Japoczykw, s zrozumiae z perspektywy metod wychowawczych. Japoskie wychowanie dziecka prowadzi do widzenia wiata w podwjnej perspektywie, ktrej nie mona zignorowa. Dowiadczenie przywilejw i psychicznej swobody wczesnego dziecistwa pozostaje w nich wskutek wszystkich rygorw pniejszego ycia jako wspomnienie atwiejszych czasw, "kiedy nie wiedzieli, co to wstyd". Nie musz oczekiwa swego Nieba; mieli je w prze szoci. Z dowiadczenia dziecistwa bierze pocztek przekonanie o wrodzonej dobroci czowieka, o askawoci bogw, a take o nieporwnywalnych zaletach bycia Japoczykiem. Dziki temu atwo jest im oprze etyk na skrajnej interpretacji nauki buddyjskiej, mwicej, e "zarodek Buddy" jest w kadym czowieku i e kady po mierci staje si kami. Dowiad czenie dziecistwa daje Japoczykom pewn apodyktyczno i pewno siebie. Dziki niemu do powszechnie chc si podejmowa kadej pracy, niezalenie od tego, jak bardzo wy daje si przerasta ich moliwoci.

Take ono kryje si za gotowoci konfrontacji wasnego sdu nawet z wadz i po wiadczenia go samobjstwem. Czasami te dowiadczenie dziecistwa ley u podoa masowej megalomanii Japo czykw. . Stopniowo, po skoczeniu szeciu siedmiu lat, dzieci musz ju by rozwane i "wiedzie, co to wstyd", a odpowiedzialno egzekwowana jest za pomoc najbardziej drastycznej sankcji, polegajcej na tym, e w razie uchybienia rodzina odwraca si od winowajcy. Nie jest to presja pruskiego rygoru, ale nie mona si spod niej wymkn. W pierwszym, uprzywilejowanym okresie ycia dziecka przygotowuje si grunt zarwno przez wyrabianie nawykw czystoci i wytrwae wiczenie odpowiedniej postawy, jak i za pomoc dokuczania i straszenia dziecka przez rodzicw, e zostanie odrzucone. Te wczesne dowiadczenia przygotowuj dziecko do przyjcia i narzucenia sobie ogranicze, kiedy mwi mu si, e "wiat" bdzie si z niego mia i nie zaakceptuje go. Impulsywne zachowania, na ktre dziecko pozwalao sobie wczeniej, ogranicza si nie dlatego, e uwaa si je za ze, ale dlatego, e teraz s nieodpowiednie. Dziecko wchodzi ju w ycie na powanie. W miar jak pozbawia si je przywilejw wczesnego dziecistwa, jako wynagrodzenie oferuje mu si rekompensaty zwizane z wiekiem dorosym; jednak dowiadczenia tego najwczeniejszego okresu tak naprawd nie zacieraj si nigdy. Nic nie hamuje ich wpywu na filozofi yciow Japoczykw. Czowiek powraca do nich, okazujc wyrozumiao wobec "ludzkich namitnoci", i na nowo dowiadcza ich w "obszarach swobody" swego dorosego ycia. Uderzajce jest, jak wielk wag przywizuje si zarwno we wczeniejszym, jak i w pniejszym dziecistwie do akceptacji wasnej osoby przez rwienikw. Dziecku zaszczepia si wanie t potrzeb akceptacji, a nie jak norm bezwarunkowej cnoty. W niemowlctwie dziecko sypiao z matk od czasu, gdy potrafio j o to poprosi. Liczyo cukierki, ktre matka rozdawaa rodzestwu eby oceni rozmiar jej wzgldw wobec kadego z dzieci, i szybko zauwaao, e zostao pominite. Swoj starsz siostr pytao: "Czy kochasz mnie najbardziej ze wszystkich?" W pniejszym okresie wymaga si od dziecka, by coraz czciej rezygnowao z osobistego zadowolenia, obiecujc nagrod w postaci akceptacji i aprobaty otoczenia. Kar jest to, e wiat je wymieje. Oczywicie przy wychowaniu dzieci do takiej sankcji odwouje si wikszo kultur, niemniej w Japonii jest ona wyjtkowo powana. Rodzice dramatyzowali "odrzucenie przez wiat", straszc dziecko, e si go pozbd. Przez cae ycie wykluczenie budzi w nim wikszy lk ni przemoc. Panicznie boi si wymiania i odrzucenia, nawet jeeli s one tworem jego wyobrani. Ze wzgldu na to, e w japoskiej spoecznoci prywatno jest mocno ograniczona, nie jest czyst fantazj to, e "wiat" wie praktycznie o wszystkim, co dziecko robi, i moe je odrzuci, jeli jego postpowanie mu si nie spodoba. Nawet konstrukcja japoskiego

domu: cienkie, przepuszczajce dwiki papierowe ciany, ktre w cigu dnia si rozsuwa, czyni z prywatnego ycia spraw niemal publiczn, jeeli kogo nie sta na postawienie muru lub ogrd wok domu. Pewne symbole, ktrymi posuguj si Japoczycy, pomagaj zrozumie dwoisto ich charakteru, zwizan z niecigoci w sposobie wychowania dzieci. W najwczeniejszym okresie ksztatuje si ta strona ich istoty, ktr jest "ja-bez wstydu", i eby sprawdzi, ile si jej zachowao, wystarczy spojrze w lustro. Japoczycy mwi, e lustro "odbija wieczn czysto". Nie podsyca ono prnoci ani te nie odbija "ja, ktre staje na przeszkodzie". W zwierciadle przeglda si wntrze duszy. Czowiek powinien ujrze w nim swoje "ja-bez wstydu". Widzi tam wyidealizowany przez rodzicw wizerunek. Nieraz spotyka si wzmianki o mczyznach, ktrzy wanie po to zawsze nosz przy sobie lusterko; zdarzyo si nawet, e pewien mczyzna umieci na domowym otarzyku specjalne zwierciado i przegldajc si w nim, bada sw dusz. W ten sposb ustawi na otarzu siebie i siebie samego czci. Oczywicie nie jest to powszechna praktyka, ale tylko niewielki krok dzieli j od tradycyjnego otarzyka shinto, na ktrym wrd witych przedmiotw umieszcza si lusterko. Podczas wojny japoskie radio rozwodzio si w szczeglnie pochwalny sposb nad uczennicami pewnej klasy, ktre kupiy do szkoy lustro. Nie wzito tego za oznak prnoci, ale przedstawiono dziewczta jako napenione nowym zapaem, by podda refleksji zamysy wasnej duszy. Patrzenie w zwierciado zabieg czysto zewntrzny potwierdzaoby cnoty ich ducha. Odczucia, jakie lustro budzi u Japoczykw, zakorzenione s w okresie poprzedzajcym zaszczepienie dziecku "ja, ktre obserwuje". Japoczycy nie dostrzegaj w zwierciadle "ja-obserwatora". W lustrze ich "ja" s spontanicznie dobre, jak byy w dziecistwie, bez wstydu w roli nadzorcy. Symbolika zwizana z lustrem jest take podstaw idei mistrzostwa w dyscyplinie wewntrznej. Mistrzostwa, w ktrym wicz si wytrwale, by wykluczy "ja, ktre obserwuje", i ponownie osign prostot wczesnego dziecistwa. Pomimo wpywu, jaki wczesne dziecistwo ma na Japoczykw, nie odbieraj oni samokontroli, do ktrej ycie zmusza ich pniej, gdy wstyd staje si podstaw dobrego postpowania, jedynie jako deprywacji. Jak widzielimy, powicenie si jest jednym z tych poj chrzecijaskich, ktremu Japoczycy sprzeciwiaj si najczciej. Odrzucaj oni sugesti, jakoby si dla kogo powicali. Nawet w sytuacjach kracowych mwi nie o powiceniu, ale o "dobrowolnej" mierci, ktra stanowi spat chu, ko czy giri i wcale nie naley do kategorii ofiary. Dobrowolna mier suy celowi, ktry pragniesz osign mwi Japoczycy. W przeciwnym wypadku byaby "mierci psa", co oznacza dla nich mier pozbawion wartoci, a nie, jak dla nas, mier w rynsztoku. Take zachowania mniej kracowe, ktre nazwalibymy

powiceniem, w Japonii nale raczej do kategorii poczucia godnoci (jicho). Oznacza ono zawsze opanowanie, ktre jest wartoci sam w sobie, podobnie jak poczucie godnoci. Wielkie cele osiga si jedynie dziki samokontroli i nacisk, jaki Amerykanie kad na swobod jako warunek osigni, nigdy nie wydawa si Japoczykom trafnym rozwizaniem ze wzgldu na ich zupenie odmienne dowiadczenia. Za podstawow zasad swego kodeksu postpowania przyjmuj oni, e przez samoograniczenie podnosi si warto "ja". Jak inaczej mogliby podda kontroli swe niebezpieczne "ja", ktrego odruchy, gdyby tylko znalazy ujcie, zakciyby przyzwoite ycie? Pewien Japoczyk tak to wyraa: Im wicej warstw lakieru pooono w cigu wielu lat pracochonnego procesu, jakim jest wytwarzanie przedmiotw z laki, tym cenniejsza jest sama gotowa rzecz. Z ludmi jest podobnie. (...) O Rosjanach mwi si: "Poskrob Rosjanina, a znajdziesz Tatara." Rwnie dobrze mona by powiedzie o Japoczykach: "Poskrob Japoczyka, zdrap lakier, a znajdziesz pirata". Ale nie mona zapomina, e w Japonii sam lakier jest cenny i wsptworzy efekt. Tutaj nie ma podrbek i nie chodzi o to, eby zakry wady czy skazy. Jest on tak cenny jak to, co dekoruje, a moe cenniejszy. Przeciwiestwa w zachowaniu japoskich mczyzn, ktre czowiekowi z Zachodu tak bardzo rzucaj si w oczy, moliwe s dziki niecigoci w wychowaniu. Niecigo, ktra nawet po "lakierowaniu", jakiemu s poddawani, pozostawia w ich wiadomoci gboki lad czasw, kiedy byli bogami w swoim maym wiecie, mogli swobodnie dawa upust agresji, a zadowolenie wydawao si osigalne i pene. Z powodu tego gboko zakorzenionego dualizmu, jako doroli potrafi przej bezporednio od szalestwa romantycznej mioci do cakowitego podporzdkowania si rodzinie. Potrafi oddawa si rozkoszom i odpreniu niezalenie od tego, jak wielkie obowizki by na siebie wzili. Nauczeni ostronoci, czsto w dziaaniu okazuj si bojaliwi, cho s odwani do szalestwa. Mog dawa dowody wyranego podporzdkowania si hierarchii i jednoczenie niechtnie poddawa si odgrnej kontroli. Bywa, e pomimo caej grzecznoci, tumi arogancj. Godz si z elaznym rygorem w wojsku, a zarazem s niesubordynowani. Mog by bardzo konserwatywni, ale te pociga ich nowo pokazali to, przejmujc kolejno obyczaje chiskie, a potem wiedz Zachodu. Na napicia wywoane dualizmem Japoczycy reaguj w rny sposb, cho kady z nich na wasny uytek rozwizuje ten sam fundamentalny problem, starajc si pogodzi spontaniczne zachowanie i aprobat otoczenia, ktre s dowiadczeniem wczesnego dziecistwa, z opanowaniem i kontrol, ktre stanowi gwarancj bezpieczestwa na pniejszych etapach ycia. Wielu ma powane trudnoci w uporaniu si z tym problemem. Niektrzy zabezpieczaj si za pomoc yciowego pedantyzmu, lkajc si kadego spontanicznego

zetknicia z rzeczywistoci. Strach jest tym wikszy, e spontaniczno nie jest czcz fantazj, lecz czym, czego naprawd dowiadczyli. Pozostaj z boku i trzymajc si regu, ktre uznali za wasne, utosamiaj si ze wszystkim, co autorytatywne. Inni s bardziej rozdarci. Obawiaj si wasnej agresywnoci, ktr tumi w duszy i przykrywaj wt powok zewntrznych form zachowania. Czsto powicaj uwag nieistotnym szczegom, by odsun od siebie wiadomo prawdziwych uczu. Mechanicznie wykonuj rutynowe czynnoci, ktre generalnie pozbawione s dla nich znaczenia. Jeszcze inni, ktrzy s bardziej uwikani w okres wczesnego dziecistwa, odczuwaj lk wobec wszelkich wymaga, jakie stawia doroso, i staraj si zwikszy swoj zaleno, mimo e ju nie wypada. Czuj, e bd jest agresj przeciwko wadzy, std kade nieporozumienie staje si przyczyn trawicego niepokoju. Boj si nieprzewidzianych sytuacji, ktrych nie mona rozwiza wedug znanych regu. S to typowe niebezpieczestwa, na jakie wystawieni s ci Japoczycy, dla ktrych lk przed odrzuceniem i krytyk to za duo. Jeeli nie podlegaj zbyt wielkiej presji, pokazuj, e potrafi cieszy si yciem oraz staraj si nie nadepn nikomu na odcisk, co wpojono im podczas wychowania. To powane osignicie. Wczesne dziecistwo dao im pewno siebie. Nie obudzio w nich obciajcego poczucia winy. Pniejsze ograniczenia narzucone zostay w imi solidarnoci rwieniczej, a zobowizania s wzajemne. Istniej okrelone "obszary swobody", gdzie mona kierowa si impulsem, niezalenie od tego, jak bardzo yczenia innych ludzi mog stanowi w pewnych sytuacjach przeszkod. Japoczycy zawsze byli znani z tego, e potrafi czerpa przyjemno z tak niewinnych rzeczy, jak ogldanie kwitncych wini, chryzantem, patrzenie na ksiyc czy na wieo spady nieg, suchanie wierszczy trzymanych w pudeku, pisanie krtkich wierszykw, pielgnacja ogrodu, ukadanie kwiatw oraz ceremonialne picie herbaty. Nie s to zajcia ludzi agresywnych ani takich, ktrzy maj wielkie zmartwienia. Do przyjemnoci Japoczycy nigdy nie podchodz ze smutkiem. Japoscy wieniacy, w szczliwych czasach poprzedzajcych podjcie przez kraj katastroficznej Misji, byli w czasie odpoczynku tak samo weseli i peni nadziei jak inni ludzie na wiecie, a podczas robt polowych podobnie pogreni w pracy. Japoczycy jednak stawiaj sobie ogromne wymagania. eby unikn groby wykluczenia i obelgi, zmuszeni s zrezygnowa z przyjemnoci, ktrych nauczyli si smakowa. Musz zamkn odruchy na cztery spusty i skoncentrowa si na powanych sprawach yciowych. Nieliczni, ktrzy ami ten wzr, ryzykuj nawet utrat szacunku wobec siebie. Ci, ktrzy maj poczucie godnoci (jicho), nie wybieraj pomidzy "dobrym" a "zym", ale midzy postawami czowieka "obliczalnego" i "nieobliczalnego", a swoje

osobiste roszczenia wtapiaj w oczekiwania zbiorowoci. Dobrzy s tacy ludzie, ktrzy "wiedz, co to wstyd (haji)" i s bezgranicznie ostroni. To oni przynosz zaszczyt rodzinom, wsiom i krajowi. Rodz si wic tutaj ogromne napicia, ktre znajduj wyraz w wielkich ambicjach Japonii, by stan na czele krajw Wschodu i sta si wiatow potg. Napicia te zmuszaj jednostk do wielkiego wysiku. Czowiek musi uwaa, eby nie popeni bdu; eby nikt nie pomniejszy jego osigni w trakcie dziaania, zwaywszy, e kosztowao go ono tyle wyrzecze. Czasami ludzie wybuchaj ogromn agresj. Doprowadza ich do tego nie fakt, e kwestionuje si ich zasady czy odbiera wolno (co wywouje agresj u Amerykanw), ale to, e wyczuj obelg lub poczuj si obraeni. Wtedy ich niebezpieczne "ja" eksploduje. Jeeli to moliwe, agresja skierowana jest przeciw temu, kto obrazi; jeli nie przeciwko sobie samemu. Japoczycy sono zapacili za swj sposb ycia. Odmwili sobie najprostszych swobd, ktre dla Amerykanw nie podlegaj dyskusji, jak powietrze, ktrym si oddycha. Musimy pamita teraz, kiedy po klsce Japoczycy staj wobec de-mo-ku-ra-si, jak odurzajce moe okaza si dla nich dziaanie "jak si komu podoba". Nikt nie wyrazi tego lepiej ni pani Sugimoto w opisie ogrodu "zasad-jak-ci-si-podoba", ktry miaa w szkole misyjnej w Tokio, dokd posano j, by nauczya si angielskiego. Nauczyciele pozwolili kadej dziewczynce wzi pod opiek zagon ziemi i dali nasiona, o jakie poprosia. Ten ogrd "zasad-jak-ci-si-podoba" da mi zupenie nowe poczucie osobistych praw. (...) Byo dla mnie wielk niespodziank, e ludzkie serce moe czu tak rado. (...) Ja nie gwacc tradycji, nie plamic imienia rodziny, nie wprowadzajc w osupienie rodzicw, nauczyciela czy ludzi z miasteczka, nie czynic nikomu krzywdy mogam swobodnie dziaa. Wszystkie inne dziewczynki posiay kwiatki. Ona postanowia zasadzi ziemniaki. Nikt nie zna poczucia szaleczej swobody, jakie da mi ten absurdalny czyn. (...) Duch wolnoci zapuka do moich drzwi. By to nowy wiat. W moim rodzinnym domu bya cz ogrodu, ktra miaa pozostawa dzika. (...) Zawsze jednak kto przycina sosny lub strzyg ywopot i kadego ranka Jiya wyciera kamienie cieki, a po zamieceniu pod sosnami starannie rozrzuca wiee igy zebrane w lesie. Ta dziko na niby symbolizowaa dla dziewczynki pozorn wolno woli, w ktrej j wywiczono. W caej Japonii byo jej peno. Kady wielki, na wp zagrzebany kamie w japoskim ogrodzie zosta starannie wybrany, przywieziony i uoony na niewidocznym postumencie z mniejszych kamieni.

Jego pooenie dokadnie wyliczono w stosunku do biegu strumienia, usytuowania domu, krzeww i drzew. Podobnie hodowca przygotowuje do wystawienia na dorocznych pokazach odbywajcych si w caej Japonii chryzantemy w doniczkach, wasnorcznie ukadajc kady patek i czsto przytrzymujc go w odpowiednim pooeniu za pomoc niewidocznego, cieniutkiego drucika wbitego w rodek kwiatu. Upojenie faktem, e pozwolono jej wyj drucik, byo w wypadku pani Sugimoto zupenie niewinne. Chryzantema wyhodowana w niewielkiej doniczce i poddana starannemu fryzowaniu patkw odkrya czyst rado bycia naturaln. Dzisiaj jednak swoboda "bycia nieobliczalnym" czy kwestionowanie sankcji haji (wstydu) moe naruszy chwiejn rwnowag ycia Japoczykw. Wobec nowych praw musz si oni nauczy nowych sankcji. A zmiana jest kosztowna. Nieatwo wypracowa nowe zaoenia i nowe zasady dobrego postpowania. Zachd nie ma prawa przypuszcza, e Japoczycy przyswoj sobie te, ktre s pod rk, ani nie wolno mu sobie wyobraa, e Japonia dojdzie w kocu do swobodniejszej, mniej rygorystycznej etyki. Nisei w Stanach Zjednoczonych ju nie kieruj si japoskim kodeksem postpowania ani go nie znaj i mimo swego pochodzenia nie czuj zwizku z zasadami przyjtymi w kraju, z ktrego pochodz ich rodzice. Japoczycy w Japonii mog zatem w nowej epoce stworzy sposb ycia, ktry nie wymagaby od jednostki dawnego samoograniczenia. Chryzantemy potrafi by pikne bez drucikw i bezlitosnego przycinania. W przejciu bez wstrzsw do wikszej swobody psychicznej Japoczykom pomc mog pewne zakorzenione w tradycji zasady dobrego postpowania. Jedn z nich jest ogromna odpowiedzialno za wasne czyny, ktr Japoczycy nazywaj odpowiedzialnoci za "rdz mego ciaa", porwnujc w przenoni ciao do miecza. Tak jak ten, kto nosi miecz, jest odpowiedzialny za blask jego ostrza, tak kady czowiek musi wzi na siebie odpowiedzialno za skutki swoich czynw. Musi uzna i przyj do wiadomoci wszystkie naturalne konsekwencje wasnej saboci, braku wytrwaoci, daremnych dziaa. Odpowiedzialno za wasne czyny ma w Japonii o wiele wiksz wag ni w wolnej Ameryce. W znaczeniu, jakie nadaj mu Japoczycy, miecz nie staje si symbolem agresji, ale metafor czowieka idealnego i w peni odpowiedzialnego. Trudno w prawie szanujcym swobod jednostki o gwarancj rwnowagi lepsz od tej cnoty, ktra wpisana jest w japoskie metody wychowawcze i ktr filozofia uznaa za postpowanie wsptworzce japoskiego ducha. Japoczycy zaproponowali dzi "odoenie miecza" w zachodnim znaczeniu tego sowa. Jeeli za rozumie t przenoni po japosku, to sia Japoczykw tkwi wanie w trosce, by na "mieczu ducha" nie byo rdzy, ktra mu cigle zagraa. Miecz w znaczeniu, jakie nadaje mu japoska metafora dobrego postpowania, jest symbolem, ktry w wiecie,

gdzie bdzie wicej wolnoci i pokoju, Japoczycy powinni zachowa.

Rozdzia 13. JAPOCZYCY PO KAPITULACJI

Amerykanie maj powody, by czu si dumni ze swego udziau w administrowaniu Japoni po kapitulacji. Polityka Stanw Zjednoczonych okrelona zostaa w zarzdzeniu State-War-Navy, ktre przekazano przez radio 29 sierpnia, a administracja pozostawaa pod kontrol generaa MacArthura. Prawdziwe powody do dumy czsto byway zaciemniane zarwno przez stronnicze pochway, jak i krytyki w prasie i radiu amerykaskim, a zbyt mao ludzi orientowao si wystarczajco w kulturze japoskiej, by wiedzie, czy prowadzona polityka bya w istocie podana, czy wrcz przeciwnie. W momencie kapitulacji Japonii podstawow kwesti by charakter okupacji. Czy zwycizcy mieli posuy si istniejcym rzdem (a nawet cesarzem), czy te go rozwiza? Czy naleao powoa amerykask administracj wojskow w kadym miecie i w kadej prowincji? We Woszech i Niemczech lokalne dowdztwa Amerykaskich Zarzdw Wojskowych stanowiy integraln cz si zbrojnych, a sprawy wewntrzne znalazy si w rkach Sprzymierzonych. W dniu kapitulacji ludzie odpowiedzialni za Amerykaski Zarzd Wojskowy w regionie Pacyfiku wci oczekiwali, e podobne zasady wprowadzone zostan w Japonii. Take Japoczycy nie wiedzieli, do jakiego stopnia zachowaj prawo decydowania o wasnych sprawach. Deklaracja Poczdamska stwierdzaa jedynie, e "wyznaczone punkty na terytorium Japonii pozostan pod okupacj Si Sprzymierzonych w celu zapewnienia realizacji podstawowych celw, ktre sobie stawiamy", oraz e na zawsze naley pozbawi "wadzy i wpywu tych, ktrzy oszukali i zwiedli lud Japonii ideami podboju wiata". Zarzdzenie State-War-Navy skierowane do generaa MacArthura zawierao powan decyzj w tej sprawie, decyzj, ktr sztab generaa MacArthura w peni popiera. Japoczycy mieli by sami odpowiedzialni za administracj i odbudow swego kraju. Najwyszy dowdca bdzie sprawowa zwierzchnictwo za porednictwem japoskich struktur administracji i wadzy, z cesarzem wcznie, w stopniu, ktry uatwi osignicie celw Stanw Zjednoczonych. Rzd japoski, kierujc si jego (generaa MacArthura) wskazaniami, bdzie mg normalnie peni swoj funkcj i decydowa o sprawach wewntrznej administracji kraju. Sposb administrowania Japoni przez generaa MacArthura rni si zatem od rozwiza przyjtych we Woszech czy w Niemczech. Zarzd ogranicza si wycznie do struktur sztabowych, posugujc si japosk biurokracj od

szczytu hierarchii urzdniczej do samego dou. Komunikaty Zarzdu adresowane s do japoskiego rzdu cesarskiego, a nie do ludu Japonii czy mieszkacw jakiego miasta bd prowincji. Jego zadaniem jest wytyczenie celw rzdowi japoskiemu. Jeeli japoski minister uwaa ich realizacj za niemoliw, moe zoy rezygnacj, ale jeli dobrze uzasadni swoj opini, dyrektywa moe zosta zmieniona. Przyjcie takiego sposobu zarzdzania byo miaym posuniciem. Z punktu widzenia Stanw Zjednoczonych zalety takiej polityki s wystarczajco jasne. Genera Hilldring powiedzia swego czasu: Zyski wynikajce z posuenia si rzdem narodowym s ogromne. Jeeli nie istniaby rzd japoski, ktrego moglimy uy, musielibymy sami wprawi w ruch ca skomplikowan machin administracyjn siedemdziesiciomilionowego kraju, ktrego mieszkacy rni si od nas pod wzgldem jzyka, obyczajw i zachowania. Dziki temu, e wykorzystalimy narzdzie w postaci oczyszczonych struktur rzdowych, oszczdzamy czas, ludzi i rodki. Inaczej mwic, wymagamy, by Japoczycy sami zrobili wielkie sprztanie, ale dostarczamy im dokadny spis czynnoci. Niemniej kiedy w Waszyngtonie przygotowywano zarzdzenie o administracji Japoni, wielu Amerykanw cigle obawiao si, e Japoczycy oka si wrogo nastawionym narodem czujnych mcicieli, ktrzy sabotowa bd kady program pokojowy. Lki te byy jednak bezpodstawne. Powody tego le bardziej w odmiennoci kultury japoskiej ni w jakiejkolwiek oglnej prawdzie o pokonanych narodach, polityce czy ekonomii. Prawdopodobnie w adnym innym spoeczestwie polityka dobrej wiary nie zaowocowaaby tak jak w Japonii. W oczach Japoczykw pozbawia ona fakt niezaprzeczalnej klski symboli ponienia i pobudzia ich do wcielenia w ycie nowej polityki narodowej, ktrej przyjcie stao si moliwe wanie dziki kulturowym uwarunkowaniom charakteru Japoczykw. W Stanach Zjednoczonych bez koca dyskutowano nad twardymi i agodnymi warunkami pokoju. Prawdziwy problem nie polega jednak na rozrnieniu midzy twardoci i agodnoci. Chodzi o to, by by twardym w stopniu dokadnie wystarczajcym, eby zama stare, niebezpieczne wzory zachowa agresywnych i okreli nowe cele. rodki, ktre si wybiera, zale od charakteru narodu oraz od porzdku spoecznego tradycyjnie przyjtego w danym kraju. Pruski despotyzm, mocno zakorzeniony zarwno w rodzinie, jak i w codziennym yciu publicznym obywateli, wymaga postawienia Niemcom pewnych okrelonych warunkw pokoju. Mdrze sformuowane instrukcje dotyczce pokoju w Niemczech bd rni si od dyrektyw dotyczcych Japonii. Niemcy nie uwaaj si, jak Japoczycy, za dunikw wobec wiata i wiekw. Walcz nie po to, by spaci dug, ktrego nie da si nawet oszacowa, ale eby samemu nie sta si ofiar. Ojciec jest autorytarnym

wadc i, jak kady, kto zajmuje wysz pozycj w hierarchii, wymusza szacunek oraz czuje si zagroony, jeeli mu si go nie okazuje. W Niemczech kade pokolenie synw buntuje si przeciwko swoim despotycznym ojcom, by ostatecznie si podda i wie bezbarwne, nudne ycie dorosych, ktre przypomina ycie ich rodzicw. Szczytowym punktem egzystencji pozostaje na cae ycie okres Sturm und Drang modzieczego buntu. Prymitywny despotyzm nie jest problemem japoskiej kultury. Ojciec jest osob traktujc swoje mae dzieci z szacunkiem i czuoci, ktra niemal wszystkim obserwatorom zachodnim wydawaa si czym wyjtkowym w porwnaniu z dowiadczeniami dzieci w krajach Zachodu. Japoskie dziecko uwaa pewien rodzaj koleeskiej zayoci z ojcem za oczywisty i jest z niej otwarcie dumne. Wystarczy wic jedynie nieznaczna zmiana gosu ojca, by dziecko pospieszyo speni jego yczenie. Jeli chodzi o mae dzieci, ojciec japoski nie bywa subist, a okres dojrzewania nie jest czasem buntu przeciwko wadzy ojcowskiej. To raczej pora, kiedy dzieci staj si odpowiedzialnymi i posusznymi przedstawicielami rodziny pod osdzajcym spojrzeniem wiata. Okazuj swoim ojcom szacunek, jak mwi Japoczycy, "dla wprawy" albo "eby si wiczy", co znaczy, e jako obiekt szacunku ojciec staje si bezosobowym symbolem hierarchii i odpowiedniego ycia. Postawa, ktrej dziecko uczy si przez najwczeniejsze dowiadczenia z ojcem, staje si wzorem dla caego japoskiego spoeczestwa. Ludzie, ktrzy odbieraj oznaki najwyszego szacunku ze wzgldu na swoj pozycj w hierarchii, sami zwykle nie dzier w rkach arbitralnej wadzy. Urzdnicy stojcy na czele hierarchii niekoniecznie sprawuj rzeczywiste rzdy. Poczynajc od cesarza, tymi, ktrzy rzeczywicie co robi, s ukryci w tle doradcy. Autorem jednego z najcelniejszych porwna opisujcych t cech japoskiego spoeczestwa by przywdca ultrapatriotycznego stowarzyszenia, ktry w rozmowie przeprowadzonej na pocztku lat trzydziestych naszego wieku przez reportera tokijskiej gazety wydawanej po angielsku powiedzia, majc na myli Japoni: "Spoeczestwo jest jak trjkt przyczepiony szpilk za jeden rg." Innymi sowy, trjkt ley na stole, widoczny dla wszystkich. Szpilki nie wida. Czasem trjkt przesuwa si w lewo, czasem w prawo. Porusza si na osi, ktra nigdy si nie ujawnia. Wszystko robi si w biaych rkawiczkach. Dokada si wszelkich stara, by wadza jak najmniej wygldaa na arbitraln, a kady czyn wydawa si gestem lojalnoci wobec symbolu, ktry bez przerwy jest odgradzany od sprawowania wadzy. Kiedy Japoczykom udaje si zdemaskowa rzeczywiste serce wadzy, patrz na nie tak, jak zawsze patrzyli na lichwiarza i na narinkin, uwaajc ich za wyzyskiwaczy godnych pogardy. Przy takich pogldach Japonia moe by widowni buntw przeciw wyzyskowi i niesprawiedliwoci, cho jej mieszkacy nigdy nie stan si rewolucjonistami. Japoczycy nie proponuj, by wiat porozbija na kawaki.

Potrafi, jak za czasw Meiji, przeprowadzi radykalne zmiany, nie rzucajc nawet cienia na sam system. Nazwali je wwczas Restauracj, "zanurzeniem si" w przeszoci. Japoczycy nie s rewolucjonistami. Zachodni eksperci, ktrzy wizali swe nadzieje z ruchami masowymi o zabarwieniu ideologicznym, ktrzy podczas wojny wyolbrzymiali rol japoskiego podziemia, a po kapitulacji szukali kontaktu z jego przywdcami i przewidywali zwycistwo w sondaach opcji radykalnych, zupenie nie zrozumieli sytuacji. Powanie pomylili si w swoich przewidywaniach. Wypowied konserwatywnego premiera, barona Shidehary, po uformowaniu rzdu w padzierniku 1945 roku, lepiej odzwierciedla mylenie Japoczykw. Rzd nowej Japonii przyj form demokratyczn i szanuje wol ludu. (...) W naszym kraju od najdawniejszych czasw cesarz czyni swoj wol wol ludu. Taki jest duch Konstytucji cesarza Meiji, a demokratyczny rzd, w ktrego imieniu mwi, bez wtpienia uzna mona za przejaw tego ducha. Takie sowa o demokracji czytelnikowi amerykaskiemu wydaj si nic nie warte, nie ma jednak wtpliwoci, e Japonia z wikszym zapaem podejdzie do rozszerzenia swobd spoecznych i zbuduje dobrobyt narodu, opierajc si na wasnej tosamoci ni na ideologii Zachodu. Oczywicie w Japonii bdzie si podejmowa prby wprowadzenia politycznych mechanizmw demokracji zachodniej, ale zachodnie rozwizania jako narzdzia ulepszania wiata nie bd budzi takiego zaufania jak w Stanach Zjednoczonych. Wybory powszechne i wadza ustawodawcza przedstawicieli wybranych t drog tyle samo problemw stworz, ile rozwi. W momencie pojawienia si trudnoci bdzie trzeba w Japonii zmieni metody, ktre my uwaamy za prowadzce do demokracji. Podnios si w Ameryce gosy, e na prno walczylimy w czasie wojny. Wierzymy bowiem w suszno naszych metod. Najlepiej jednak, gdyby powszechne wybory okazay si spraw marginaln dla odbudowy Japonii jako kraju o pokojowym nastawieniu na przyszo. Japonia nie zmienia si tak bardzo od lat dziewidziesitych ubiegego wieku, gdy po raz pierwszy podjto prb przeprowadzenia wyborw, i cakiem moliwe, e niektre problemy opisywane wwczas przez Lafcadio Hearna powtrzyyby si: W istocie nie byo osobistej niechci w tej fanatycznej walce wyborczej, ktra kosztowaa tyle ludzkich istnie. Trudno byoby si doszuka prywatnych antagonizmw podczas obrad parlamentu, ktrych gwatowno wprawiaa cudzoziemcw w osupienie. Walka polityczna toczya si waciwie nie pomidzy jednostkami, ale bya pojedynkiem o interesy klanu lub stronnictwa. arliwi zwolennicy kadego klanu czy kadego stronnictwa rozumieli now polityk jedynie jako nowy rodzaj wojny wojny, w ktrej walczy si w sprawie przywdcy, by dowie swej wiernoci.

Podczas bliszych nam w czasie wyborw w latach trzydziestych chopi przed oddaniem gosw zwykli mwi: "Ju umyem szyj pod miecz", utosamiajc w tym zdaniu walk wyborcz z dawn praktyk samurajskich atakw na posplstwo. Wszystkie skojarzenia, jakie wybory budz w Japonii nawet dzisiaj, bd odbiega od tych, jakie wywouj one w Stanach Zjednoczonych. I bdzie tak niezalenie od tego, czy Japonia uprawia niebezpieczn polityk agresji, czy nie. Prawdziwa sia tego kraju, ktr moe on wykorzysta do pokojowego nastawienia narodu, ley w tym, e Japoczycy potrafi przyzna w obliczu wydarze, "e si nie udao", i skierowa swoj energi ku innym zadaniom. Etyka japoska jest etyk alternatyw. Japoczycy prbowali zaj "waciwe miejsce" podczas wojny i ponieli klsk. Teraz mog zarzuci ten kierunek dziaania, poniewa przez cae ycie uczono ich zmieniania orientacji. Narody kierujce si etyk opart na wartociach absolutnych musz zosta przekonane, e walcz o zasady. Kiedy poddaj si zwycizcom, mwi: "Prawda zgina, kiedy zostalimy pokonani", a poczucie wasnej godnoci wymaga od nich dooenia wszelkich stara, by nastpnym razem "prawda" zwyciya. Albo bij si w piersi, wyznajc wasn win. Japoczycy nie musz robi adnej z tych rzeczy. Pi dni po kapitulacji, zanim jeszcze jakikolwiek Amerykanin wyldowa w Japonii, wielka gazeta tokijska "Mainichi Shimbun" moga napisa o klsce oraz zmianach politycznych, jakie pocignie ona za sob, e "wszystko to byo dla dobra, jakim jest ostateczne uratowanie Japonii". Artyku redakcyjny podkrela, e nikomu nie wolno zapomnie nawet na chwil, i Japoczycy zostali cakowicie rozgromieni. Zatem poniewa wysiki zbudowania Japonii na podstawie jawnie mocarstwowych zaoe zakoczyy si zupen klsk, naley wej na ciek pokojowego rozwoju kraju. Inna wielka gazeta tokijska, "Asahi", w tym samym tygodniu okrelia "przesadne zaufanie do siy militarnej" jako "powany bd" wewntrznej i zagranicznej polityki Japonii w ostatnich czasach. "Od dawnego postpowania, ktre przynosi tak mao zyskw, a tak wiele cierpienia, naley odstpi na rzecz nowego, wyrastajcego z ducha midzynarodowej wsppracy, mioci i pokoju." Czowiek z Zachodu podejrzliwie przyglda si zmianie tego, co uwaa za zasady. Niemniej w Japonii takie postpowanie wpisane jest w sposb ycia, zarwno jeli chodzi o zwizki midzy ludmi, jak i stosunki midzynarodowe. Japoczyk uwaa za bd, e przystpi do dziaa, ktre nie prowadz do osignicia celu. Kiedy ponosi klsk, rezygnuje z nich, gdy uznaje spraw za stracon, a nie widzi powodu, by dalej prowadzi stracone sprawy. "Nic nie daje gryzienie w ppek" mwi. W latach trzydziestych militaryzm zosta uznany za rodek, dziki ktremu, jak sdzili Japoczycy, dysponujc potg wojskow, zdobd podziw caego wiata. Zgodzili si wic na wszystkie ofiary, jakich program ten wymaga. Czternastego sierpnia 1945 roku cesarz Japonii oznajmi, e ponieli klsk. Przyjli wszystko, co fakt ten za sob pociga. Poniewa oznaczao to obecno wojsk amerykaskich

Japoczycy powitali je, jak naley. Znaczyo to porak ich inicjatyw dynastycznych, zapragnli wic konstytucji, ktra wyjmowaaby wojn spod prawa. Dziesi dni po kapitulacji gazeta "Yomiuri-Hochi" wspominaa ju o "pocztku nowej sztuki i nowej kultury": W naszych sercach musi zagoci mocne przekonanie, e militarna klska nie ma nic wsplnego z wartociami kultury narodu. Poraka wojenna powinna by dla nas impulsem (...) potrzeba byo a narodowej klski, by Japoczycy naprawd otworzyli swe umysy na wiat i spojrzeli na rzeczy obiektywnie, w caej ich prawdzie. Nieracjonalno, ktra wkrada si do mylenia Japoczykw, naley wyeliminowa przez uczciw analiz. (...) Trzeba odwagi, by spojrze klsce w twarz i uzna j za fakt, [musimy jednak] pokada nadziej w kulturze Nipponu jutra. Japoczycy prbowali dziaa wedug pewnego planu i zostali pokonani. Dzisiaj chcieliby sprbowa y w pokoju. "Japonia powtarza artyku redakcyjny musi by szanowana przez narody wiata." Obowizkiem Japoczykw jest zasuy na ten szacunek, zbudowany na nowych podstawach. Wspomniane artykuy od redakcji nie byy gosem garstki intelektualistw. Zwykli ludzie na tokijskiej ulicy i w najbardziej zapadych wsiach robili podobny "w ty zwrot". Dla okupacyjnych wojsk amerykaskich byo nie do uwierzenia, e ci przyjanie nastawieni ludzie to ci sami Japoczycy, ktrzy przysigali walk na mier i ycie "bambusowymi kijami". W japoskiej etyce jest wiele zasad, ktre Amerykanie odrzucaj. Niemniej dowiadczenia amerykaskiej okupacji Japonii s doskonaym dowodem na to, jak wiele pozytywnych aspektw moe mie najdziwniejsza etyka. Amerykaski zarzd Japonii pod kierownictwem generaa MacArthura zaakceptowa to, e Japoczycy potrafi wzi nowy kurs. Nie przeszkodzi temu i nie nalega na wprowadzenie sankcji, ktre poniayby Japoczykw. Byyby one do przyjcia z punktu widzenia kultury zachodniej, poniewa zasada naszej etyki mwi, e upokorzenie i kara stanowi spoecznie skuteczne rodki prowadzce do tego, by bdzcy zrozumia swj grzech. Uznanie swego grzechu jest pierwszym krokiem na drodze poprawy, Japoczycy, jak widzielimy, inaczej patrz na ten problem. Etyka zmusza czowieka do odpowiedzialnoci za wszystko, co wynika z jego czynw, a naturalne konsekwencje popenionego bdu powinny stanowi wystarczajcy argument za tym, e jest on niepodany. Naturalnymi konsekwencjami okaza si moe nawet klska w wojnie wiatowej. Nie jest to jednak co, co Japoczyk musi uzna za poniajce. Wedug Japoczykw czowiek lub nard upokarza innego odrzucajc go, wymiewajc, gardzc nim, umniejszajc oraz upierajc si przy symbolach haby. Kiedy Japoczycy uznaj si za ponionych, zemsta staje si cnot. Nie ma znaczenia, jak ostro etyka

zachodnia potpiaaby t zasad, skuteczno okupacji amerykaskiej zaley od powcigliwoci Amerykanw w tej kwestii. Japoczycy bowiem oddzielaj drwin, ktra dotyka ich do ywego, od "naturalnych konsekwencji", ktre zgodnie z warunkami kapitulacji obejmuj midzy innymi demilitaryzacj oraz drakoskie kontrybucje. Japonia pokazaa po zwycistwie nad wiksz od siebie potg, e potrafi skrupulatnie unika poniania pokonanego wroga po kapitulacji, jeeli uzna, e nie bya wczeniej obiektem drwin zwycionego narodu. Synna jest fotografia przedstawiajca poddanie si armii rosyjskiej w Port Artur w 1905 roku; zna j kady Japoczyk. Rosjanie nosz na niej szable i zwycizcw od zwycionych odrni mona jedynie po mundurach, poniewa pokonanym nie odebrano broni. Dobrze znana w Japonii historia tej kapitulacji mwi, e kiedy dowdca rosyjski, genera Stoessel, da zna Japoczykom, e gotw jest przyj ich warunki kapitulacji, do jego sztabu przybyli japoski kapitan i tumacz z dostaw jedzenia. "Wszystkie konie, z wyjtkiem wierzchowca generaa, zostay zabite i zjedzone, i dar zoony z pidziesiciu kurczt i stu wieych jaj, ktre Japoczycy przywieli, powitany zosta naprawd ciepo." Spotkanie generaa Stoessela z generaem Nogi ustalono na nastpny dzie. Generaowie podali sobie rce. Stoessel wyrazi podziw dla odwagi Japoczykw a (...) genera Nogi z uznaniem mwi o dugotrwaej i mnej obronie Rosjan. Stoessel zoy generaowi Nogi wyrazy wspczucia z powodu utraty dwch synw w czasie kampanii. (...) Podarowa mu te swego wspaniaego biaego konia araba, lecz Nogi odrzek, e cho bardzo pragnby przyj ten dar z rk generaa, ko musi zosta ofiarowany najpierw cesarzowi. Obieca jednak, e jeeli wierzchowiec ponownie znajdzie si w jego rkach, co, jak mia prawo sdzi, stanie si szybko, bdzie o niego dba tak, jakby ko zawsze nalea do niego. Wszyscy w Japonii wiedzieli, e genera Nogi wybudowa na dziedzicu przed domem stajni dla konia, ktrego otrzyma od generaa Stoessela; budynek, ktry wielu uwaao za bardziej pretensjonalny ni dom Nogi, po mierci generaa sta si czci narodowej wityni Nogi. Mwiono, e w Japoczykach zasza zmiana midzy dniem kapitulacji rosyjskiej a na przykad okupacj Filipin, podczas ktrej pozbawione uzasadnienia niszczycielstwo i okruciestwo wojska stao si znane na caym wiecie. Wniosek ten niekoniecznie jest prawdziwy w wypadku narodu o tak kracowo sytuacyjnej etyce, jak Japoczycy. Po pierwsze, przeciwnik nie podda si po Bataan; bya to jedynie kapitulacja o znaczeniu lokalnym. Kiedy z kolei Japoczycy poddawali si na Filipinach, Japonia cigle walczya. Po drugie, Japoczycy nigdy nie uwaali, e na pocztku wieku Rosjanie "obrazili ich", podczas gdy kademu Japoczykowi w latach dwudziestych i trzydziestych wpajano, e polityka Stanw Zjednoczonych to "branie Japonii

za mae pienidze" albo, jak formuuje to japoski, "robienie z niej odchodw". Bya to japoska reakcja na ustalenia dotyczce ograniczenia si morskich oraz na rol, jak Stany Zjednoczone odegray w traktacie z Portsmouth. Japoczycy w tym samym wietle zaczli widzie rosnce znaczenie gospodarcze USA na Dalekim Wschodzie oraz stosunek Amerykanw do ludzi nie nalecych do rasy biaej. Zatem zwycistwo nad Rosj i zwycistwo nad Stanami Zjednoczonymi na Filipinach stanowi przykady dwch przeciwnych aspektw zachowania Japoczykw: wtedy gdy w gr wchodzi obelga i gdy nie ma o niej mowy. Ostateczne zwycistwo Stanw Zjednoczonych po raz kolejny zmienio sytuacj Japonii. Cakowita klska sprawia, e Japoczycy, jak maj w zwyczaju, porzucili kierunek, w ktrym szli. Ich specyficzna etyka pozwolia im oczyci sumienie. Dziki polityce Stanw Zjednoczonych i zarzdowi generaa MacArthura to czyste sumienie nie zostao naznaczone nowymi symbolami ponienia, a Amerykanie nalegali jedynie na te sprawy, ktre w oczach Japoczykw byy "naturalnymi konsekwencjami" klski. Dao to dobre efekty. Utrzymanie cesarza przy wadzy miao take ogromne znaczenie. Cao przeprowadzono bardzo sprawnie. Cesarz zwrci si do generaa MacArthura jako pierwszy, a nie MacArthur do cesarza, co dla Japoczykw byo lekcj pokazow, ktrej znaczenie trudno jest doceni czowiekowi z Zachodu. Mwi si, e kiedy zasugerowano cesarzowi, by zrzek si boskoci, zaprotestowa, wyjaniajc, e byoby dla niego sytuacj osobicie kopotliw pozbycie si czego, czego nie mia. Japoczycy, powiedzia zgodnie z prawd, nie uwaaj go za boga w zachodnim sensie tego sowa. Jednak kiedy sztab MacArthura nalega, twierdzc, e cesarskie pretensje do boskoci rozumiane w sensie zachodnim le suyy opinii Japonii na arenie midzynarodowej, cesarz zgodzi si wzi na siebie t kopotliw sytuacj, jak byo dla niego zrzeczenie si boskoci. Przemwienie wygosi w dzie Nowego Roku i poprosi o przetumaczenie wszystkich komentarzy dotyczcych jego przesania, jakie pojawiy si w wiatowej prasie. Po przeczytaniu wysa do sztabu generaa MacArthura wiadomo, e jest zadowolony. Cudzoziemcy wyranie wczeniej nie rozumieli caej sprawy i cesarz cieszy si, e przemwi. Polityka Stanw Zjednoczonych daa Japoczykom take moliwo pewnego wynagrodzenia. Zarzdzenie State-Army-Navy mwi, e "w miecie i na wsi naley zachci do tworzenia organizacji zawodowych opartych na demokratycznych zasadach i wspiera ich rozwj". Organizacje takie powstay w wielu gaziach przemysu, a dawne zwizki zawodowe rolnikw, aktywne w latach dwudziestych i trzydziestych, na nowo si umacniaj. Dla wielu Japoczykw fakt, i mog obecnie wykaza inicjatyw zmierzajc do poprawy warunkw ycia, jest dowodem, e jednak Japonia co wygraa w tej

wojnie. Pewien korespondent amerykaski opowiada, jak strajkujcy robotnik w Tokio popatrzy na amerykaskiego onierza i rozpromieniony powiedzia: "Japonia wygraa, nie?" Strajki w dzisiejszej Japonii wykazuj wiele podobiestw do dawnych buntw chopskich, ktrych przyczyn zawsze byy skargi chopw na to, e podatki i paszczyzna stanowi przeszkod w produkcji. Nie byy to walki klasowe w zachodnim sensie, ani nie stanowiy prby zmiany samego systemu. W dzisiejszej Japonii strajki nie powoduj opnie w produkcji. Najczciej stosowana przez robotnikw forma strajku polega na tym, e okupuj oni fabryk, pracuj dalej i zwikszajc produkcj powoduj, e kierownictwo traci twarz. Grnicy strajkujcy w nalecej do Mitsui kopalni wgla zakazali wstpu do szybw caemu personelowi kierowniczemu i podnieli dzienne wydobycie z 250 ton do 620. Robotnicy pracujcy podczas "strajku" w kopalni miedzi w Ashio zwikszyli produkcj, podwajajc wasne zarobki." Administrowanie kadym pokonanym krajem jest oczywicie trudne, niezalenie od tego, jak wiele zdrowego rozsdku wykazuje przyjta linia polityczna. W Japonii oczywicie palce s problemy ywnociowe, mieszkalne oraz sprawy zwizane z likwidacj skutkw wojny. Przy administracji, ktra nie opieraaby si na urzdniczym personelu japoskim, wystpiyby one co najmniej tak samo ostro. Problem zdemobilizowanych onierzy, ktry budzi takie przeraenie amerykaskiej administracji jeszcze przed zakoczeniem wojny, jest zdecydowanie mniej niepokojcy, ni staby si, gdyby nie zatrzymano japoskich urzdnikw. Niemniej nie jest atwo go rozwiza. Japoczycy s wiadomi trudnoci i gazety ze wspczuciem pisay w jesieni [1945] o tym, jak gorzki smak ma klska dla onierzy, ktrzy cierpieli i tracili zdrowie, proszc ich jednoczenie, by nie zakcio to ich "rozsdku". Repatriowana armia wykazaa si znacznym "rozsdkiem", jednak bezrobocie i klska pchny niektrych onierzy ku dawnym wzorom tajnych stowarzysze o zabarwieniu nacjonalistycznym. Ich obecny status atwo moe by przyczyn negatywnych emocji. Japoczycy nie przyznaj ju onierzom dawnej uprzywilejowanej pozycji. Ranny onierz zwyk si niegdy ubiera na biao, a ludzie na ulicy kaniali si mu. Nawet w czasie pokoju miejscowo uroczycie egnaa poborowych i witaa rezerwistw. Urzdzano zabaw, byy napoje, alkohol i tace, a poborowy zajmowa honorowe miejsce. onierze, ktrzy teraz wracaj do ojczyzny, nie s witani z tak pomp. Rodzina robi miejsce przy stole i to wszystko. W wielu miasteczkach i miastach przyjmuje si ich chodno. Wiedzc, jak bolesna jest dla Japoczykw taka zmiana zachowania, atwo sobie wyobrazi zadowolenie onierza, ktry wraz ze starymi towarzyszami prbuje wskrzesi dawne dni, kiedy chwa Japonii zoono w rce wojska. Niektrzy z jego frontowych towarzyszy powiedz mu, e ci japoscy onierze, ktrzy mieli wicej szczcia, walcz ju z aliantami

na Jawie, w Shanxi i w Mandurii. Nie ma wic powodu do rozpaczy. Take on bdzie znowu walczy, oni powiedz mu, kiedy. Tajne stowarzyszenia o zabarwieniu nacjonalistycznym maj w Japonii bardzo star tradycj. Suyy "oczyszczaniu imienia" Japonii. Mczyni, ktrych nauczono, e "wiat si chwieje" tak dugo, jak dugo pozostaje jeszcze co do zrobienia, by wyrwna rachunki, byli zawsze potencjalnymi kandydatami do takich sekretnych stowarzysze. Przemoc, ktrej uycie popieraj takie stowarzyszenia jak Czarny Smok czy Czarny Ocean, jest przez japosk etyk dozwolona jako girl wobec wasnego imienia. Dugotrway wysiek rzdu japoskiego, ktry podkrela i podkrela wag gimu, umniejszajc znaczenie giri, trzeba bdzie kontynuowa w nadchodzcych latach, jeeli przemoc ma zosta wyeliminowana. Bdzie to wymagao nie tylko odwoania si do "rozsdku". Konieczna stanie si odbudowa japoskiej gospodarki, tak by zapewnia utrzymanie i "waciwe miejsce" mczyznom, ktrzy obecnie s w wieku dwudziestu paru trzydziestu paru lat. Trzeba bdzie take poprawi sytuacj rolnikw. Zawsze w wypadku ekonomicznego zaamania Japoczycy powracaj do swoich wsi, a niewielkie gospodarstwa, tonce w dugach, w wielu miejscach jeszcze oczynszowane, nie mog wyywi o wiele wicej osb. Konieczne jest take oywienie przemysu, poniewa silnie zakorzeniona niech do podziau dziedzictwa midzy modszych synw ostatecznie sprawia, e wszyscy z wyjtkiem najstarszego wyruszaj szuka szczcia w miecie. Niewtpliwie Japoczycy maj do przejcia dug i trudn drog, jeeli jednak budet nie wchonie funduszy pochodzcych z rozbrojenia, maj szans podnie poziom ycia narodu. Kraj, ktry, jak Japonia, wydawa na zbrojenia poow dochodu narodowego przez dziesi lat poprzedzajcych Pearl Harbor, moe pooy podwaliny pod zdrow gospodark, jeeli zaprzestanie tych wydatkw i stopniowo zmniejszy obcienia rolnikw. Jak widzielimy, japoski sposb podziau produkcji rolnej przewidywa 60 procent dla gospodarza, a 40 procent byo wydawane na podatki i czynsze. Kontrast z innymi krajami, gdzie rolnictwo opiera si na uprawie ryu, jak na przykad Syjam i Birma, jest ogromny: tam 90 procent produkcji tradycyjnie pozostawao w rkach rolnika. Wielkie ciary naoone na rolnikw umoliwiy niedawno sfinansowanie japoskiej machiny wojennej. Kady kraj europejski czy azjatycki, ktry nie planuje zbroje w nastpnym dziesicioleciu, ma potencjaln przewag nad krajami, ktre si zbroj, poniewa moe uy swych bogactw na budow zdrowej i przynoszcej zyski gospodarki. Stany Zjednoczone rzadko bior t sytuacj pod uwag w polityce europejskiej czy azjatyckiej, bo wiemy, e nasz kraj nie zbiednieje od kosztownych programw obrony narodowej. Nasz kraj nie zosta zniszczony. Nie jestemy krajem gwnie rolniczym, a naszym podstawowym problemem jest nadprodukcja przemysu. Udoskonalilimy produkcj masow oraz

maszyny do tego stopnia, e mieszkacy naszego kraju nie mog znale pracy, jeeli nie pucimy w ruch wielkiej machiny zbrojeniowej albo nie uruchomimy produkcji towarw luksusowych oraz usug wszelkiego rodzaju. Potrzeba przynoszcych zysk inwestycji jest take palca. Za granic sytuacja wyglda nieco inaczej. Odmienna jest nawet sytuacja w Europie Zachodniej. Niemcy, ktrym nie wolno si zbroi, mogyby, pomimo naoonych na nie kontrybucji, w cigu dziesiciu lat zbudowa podstawy zdrowej i sprawnej gospodarki, co bdzie niemoliwe w wypadku Francji, jeli jej polityka zmierza bdzie do budowy militarnego mocarstwa. Japonia moe zdoby podobn przewag nad Chinami. Militaryzacja jest obecnie chisk ambicj, popieran przez Stany Zjednoczone. Jeeli wic Japonia nie wczy do budetu wydatkw na wojsko, moe, jeeli zechce, w cigu niewielu lat doj do dobrobytu i sta si niezastpiona w handlu na Wschodzie. Moe oprze swoj gospodark na zyskach pyncych z pokoju i podnie standard ycia swoich mieszkacw. Pokojowo nastawiona Japonia moe osign honorowe miejsce wrd narodw wiata, a Stany Zjednoczone mog okaza si wielk pomoc, jeli dalej bd uywa swoich wpyww do poparcia takiego programu. Czego Stany Zjednoczone zrobi nie mog i nie mgby aden obcy nard to za pomoc rozporzdzenia utworzy wolnej, demokratycznej Japonii. Nie sprawdzio si to nigdy w adnym podbitym kraju. aden cudzoziemiec nie moe ludziom, ktrzy maj inne zwyczaje i pogldy, narzuca sposobu ycia na swoje podobiestwo. Japoczykw nie mona skoni za pomoc przepisw do zaakceptowania wadzy osb pochodzcych z wyboru i zlekcewaenia "waciwego miejsca", ktre jest czci ich hierarchicznego systemu. Nie mona prawem nakaza im swobodnej i lunej formy kontaktw midzyludzkich, do jakiej przywyklimy w Stanach Zjednoczonych, ani niezalenoci, ktra sprawia, e kady czowiek sam wybiera sobie partnera, prac, dom, w ktrym chce mieszka, i obowizki, ktre na siebie bierze. Sami Japoczycy jednak do wyranie okrelaj zmiany w tym kierunku, ktrych wprowadzenie uwaaj za niezbdne. Osoby powszechnie znane mwi oficjalnie od kapitulacji, e w Japonii trzeba ludzi zachca do tego, by mieli wasne ycie i ufali wasnemu sumieniu. Nie mwi si tego, ale dla kadego Japoczyka jest zrozumiae, e kwestionuj one znaczenie "wstydu" (haji). Maj nadziej na wzrost wolnoci swoich rodakw: wolnoci od strachu przed krytyk i odrzuceniem przez "wiat". W Japonii nacisk spoeczny, niezalenie od stopnia dobrowolnoci, z jakim si mu czowiek podporzdkowuje, da od jednostki zbyt wiele.Japoczycy domagaj si, by czowiek ukrywa emocje, zrezygnowa z pragnie i sta si odpowiedzialnym przedstawicielem rodziny, organizacji, narodu. Dowiedli jednak, e potrafi podda si takiej dyscyplinie wewntrznej, ktrej wszystkie te rzeczy wymagaj. Niemniej ciar, jaki na nich spoczywa, jest

ogromny. Zbyt wiele musz tumi dla wasnego dobra. Lk przed podejmowaniem yciowego ryzyka, ktry mniej psychicznie kosztuje, zaprowadzi Japoczykw pod wodz militarystycznych przywdcw tam, gdzie koszty rosn bez koca. Po zapaceniu tak wysokiej ceny stali si obudni i zaczli pogardza narodami, ktrych etyka nie stawia tak wysokich wymaga. Japoczycy zrobili pierwszy wielki krok ku spoecznej zmianie, okrelajc agresj wojenn jako "bd" i uznajc j za przegran spraw. Maj nadziej znale drog powrotu do grona pokojowo nastawionych narodw i zaj wrd nich zasuone miejsce. Bdzie to musia by wiat yjcy w pokoju. Jeeli Rosja i Stany Zjednoczone powic nadchodzce lata na zbrojenie si do ataku, Japonia uyje swoich umiejtnoci i bdzie walczy w tej wojnie. Stwierdzenie tej oczywistoci nie stawia wcale pod znakiem zapytania moliwoci stworzenia Japonii pokojowej. Motywacje Japoczykw zale od sytuacji. Japonia bdzie wic poszukiwa w pokoju swego miejsca w wiecie, jeeli pozwol na to warunki. Jeli nie, zacznie go szuka w wiecie przypominajcym obz wojskowy. Obecnie Japoczycy wiedz, e militaryzm jest pomieniem, ktry zgas. Bd przyglda si, czy wypali si on take w innych krajach wiata. Jeli tak si nie stanie, Japonia moe na nowo rozpali wasny zapa wojenny i pokaza, jak potrafi walczy. Jeeli jednak militaryzm wszdzie ponis porak, Japonia potrafi dowie, jak dobrze zrozumiaa lekcj, e imperialistyczne przedsiwzicia dynastyczne nie s drog wiodc do honoru.

SOWNICZEK
W cudzysowie podano znaczenie dosowne. Ai mio; szczeglnie mio stojcego wyej w hierarchii do stojcego niej. Arigato dzikuj; "tak rzadko si zdarza". Buraku wiejskie osiedle liczce okoo pitnastu domostw; cz osady. Bushido "droga samuraja". Termin rozpowszechniony w naszym stuleciu jako ujmujcy tradycyjny japoski idea postpowania. Doktor Inazo Nitobe w ksice Bushido. The Soul of Japan jako elementy bushido wymienia prawo, czyli sprawiedliwo, odwag, askawo, uprzejmo, szczero, honor, lojalno i kontrol wewntrzn. Chu wierno cesarzowi. Daimyo pan feudalny. Donen rwienicy. Dudo forma jujitsu; japoski sposb walki. Eta kasta pariasw w czasach przed epok Meiji. Ci prawo, sprawiedliwo. Gimu kategoria zobowiza (zob. zestawienie na s. 127). Giri kategoria zobowiza (zob. zestawienie na s. 127).

Go jednostka miary pojemnoci; mniej ni filianka. Haji wstyd. Harakiri albo seppuku samobjstwo wedug samurajskiego kodeksu postpowania, polegajce na rozciciu brzucha; w czasach feudalnych byo przywilejem zastrzeonym dla samurajw i szlachty. Nazwa seppuku jest bardziej elegancka. Hysteri nerwowo i chwiejno; przewanie w odniesieniu do kobiet. lnkyo formalne wycofanie si z aktywnego ycia. Issei Amerykanin japoskiego pochodzenia urodzony w Japonii; zob. Nisei. Isshin Restauracja, zanurzenie si w przeszoci; haso Restauracji Meiji. Jen (chiski) bycie dobrym dla innych ludzi, askawo. Jicho poczucie godnoci; przezorno. "Podwoi jicho przez dodanie jicho" by przezornym w najwyszym stopniu. Jin (pisane tym samym znakiem co chiskie jen) zobowizanie poza kodeksem zobowiza. Jingi (wariant jin) zobowizanie poza kodeksem zobowiza. Jiriki "pomoc samemu sobie"; wiczenia duchowe opierajce si jedynie na wasnych, ludzkich siach poddanych dyscyplinie; por. Tariki. Kabuki rodzaj teatru; por. No. Kagura tradycyjne tace wykonywane w wityniach shintoistycznych. Kami gowa, rdo; w shintoizmie nazwa istot boskich. Kamikaze "boski wiatr". Huragan, ktry w XIII wieku zdziesitkowa flot Czyngis Chana i odegna j od wybrzey Japonii. Piloci przeznaczeni do lotw samobjczych podczas drugiej wojny wiatowej tworzyli formacj zwan Kamikaze. Katajikenai dzikuj, "jestem zawstydzony". Kino doku dzikuj, "trucizna ducha". Kinshin skrucha; okres wycofania si z ycia, by usun "rdz ciaa". Ko mio synowska. Koan zadanie nie majce racjonalnego rozwizania, stawiane adeptom buddyzmu zen. Ko-on obowizki wobec cesarza, wobec pastwa. Magokoro "szczero". Makoto "szczero". Meiji epoka okres panowania cesarza Mciji (1868-1912), pocztek nowoczesnoci w Japonii. Mogusa sproszkowane licie, ktre pali si w tutce przytknitej do skry; stosowane w celach leczniczych; take przy leczeniu zoci. Muga eliminacja "ja, ktre obserwuje", osigana za pomoc wicze. Narinkin nuworysz, "pionek, ktry zosta krlow". Nirwana (sanskryt) ostateczne wyzwolenie duszy z krgu wciele; stan niebytu; wchonicie przez bosko. Nisei Amerykanin japoskiego pochodzenia urodzony w Stanach Zjednoczonych; zob. Issei. No klasyczny teatr japoski; por. Kabuki. Nushi mistrz. On kategoria zobowiza (zob. zestawienie na s. 126). Oya rodzice. Ronin w czasach feudalnych samuraje-wasale, ktrzy z powodu nieaski albo mierci lub haby ich pana stali si ludmi bez zwierzchnika.

Sake alkoholowy napj z ryu; najpopularniejszy trunek w Japonii. Samuraje w czasach feudalnych wojownicy; posugiwali si dwoma mieczami. W hierarchii spoecznej poniej samurajw stali ludzie pospolici; chopi, rzemielnicy i kupcy. Satori buddyjskie owiecenie. Seppuku zob. Harakiri. Shuyo samodyscyplina; trening umysowy. Sonno joi "Przywrci wadz cesarzowi i wypdzi barbarzyc (zachodniego)": haso Restauracji Meiji. Sumimasen dzikuj, przepraszam, "to si nie koczy". Sutra (sanskryt) zbir dialogw i aforyzmw. Uczniowie Gautamy Buddy spisywali sutry we wasnym jzyku potocznym (pali). Szogun w czasach przed epok Meiji rzeczywisty wadca Japonii; tytu by dziedziczny tak dugo, jak dugo rodzina potrafia utrzyma si przy wadzy. Szogun zawsze otrzymywa inwestytur od cesarza. Tai setsu wysze prawo. Tanki "pomoc innego". Duchowe bogosawiestwo, ktre jest aktem aski; por. Jiriki. Tonari gumi mae grupy ssiedzkie, liczce pi do dziesiciu rodzin. Yoga (sanskryt) filozofia i praktyka ascetyczna, powszechna w Indiach od wczesnych czasw historycznych. Zaibatsu krgi wielkiego interesu; wpywowi czonkowie struktur gospodarczych. Zen sekta buddyjska pochodzca z Chin; w Japonii od XII wieku. Bya to religia klas wyszych: wadcw i wojownikw, kontrastujca wyranie z wielkimi buddyjskim sektami tariki o ogromnej liczbie wyznawcw. Ruth Benedict (ur. w 1887 r. w stanie Nowy Jork) stosunkowo pno, bo dopiero w trzydziestym roku ycia zdecydowaa si zaj antropologi (wczeniej studiowaa literatur). Doktoryzowaa si na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku pod kierunkiem Franza Boasa, jednego z ojcw nowoczesnej antropologii amerykaskiej, a zarazem twrcy antropologicznego relatywizmu. Benedict pracowaa najpierw jako asystentka Boasa, a pniej jako wykadowca na kierowanym przez niego wydziale antropologii Uniwersytetu Columbia. Panujcy tam klimat intelektualny w duym stopniu wpyn na naukowe przekonania Ruth Benedict; w tym okresie przyjania si ona z Edwardem Sapirem oraz zetkna si z rozpoczynajc studia Margaret Mead, z ktr oprcz zainteresowa badawczych poczya j gboka przyja. W roku 1931 Benedict przeja kierowanie wydziaem i sprawowaa t funkcj do mierci w roku 1948. Do jej waniejszych prac nale: The Concept of the Guardian Spirit in North America (1923), dwutomowa Zuni Mythology (1935), Wzory kultury (oryg. 1934, wyd. pol. 1996), Race: Science and Politics (1940), ktra bya owocem zaangaowania si autorki w zwalczanie rasizmu, oraz Chryzantema i miecz (oryg. 1946).