Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

TRANSFORMATOR ROZBIERALNY
(V 5 129)

rys.1 Transformator rozbieralny suy do wielu dowiadcze w byej szkole podstawowejobecnie gimnazjum i byej szkole redniej-obecnie ponadgimnazjalnej. Objania si rwnie jego budow i zasad dziaania. Skad kompletu: 1. rdze, 2. zwora, 3. siedem cewek, 4. cewka z arwk, 5. wahado Waltenhofena z nabiegunnikami, 6. piercie aluminiowy peny, 7. piercie aluminiowy przecity, 8. cewka do spawania, 9. rynienka do topienia metali. Komplet jest umieszczony w drewnianym pudeku z przegrdkami. Opisy czci kompletu: 1. Rdze (rys.1) jest zoony z ksztatek U". Grne powierzchnie pionowych kolumn rdzenia s dokadnie oszlifowane i zaopatrzone w koki ustalajce pooenie zwory i nabiegunnikw nakadanych na rdze. Powierzchnie te naley chroni przed uszkodzeniami mechanicznymi i korozj. 2. Zwora (rys.2) jest zoona z ksztatek I". Powierzchnie (1) i (2) zwory s oszlifowane i maj otwory (3) na koki znajdujce si w kolumnach rdzenia. Powierzchnie te naley chroni przed uszkodzeniami mechanicznymi i korozj. Zwor mona nakada na rdze poziomo lub pionowo.

-1-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

rys.2 3. Cewki (rys. 3) s nawinite na korpusach rezokartowych. S one zaopatrzone w zaciski elektryczne i maj etykietki znamionowe podajce liczb zwojw, rednic drutu nawojowego i kierunek uzwajania.

rys.3 Charakterystyka cewek jest podana w tabelce.

Liczba zwojw Liczba cewek rednica drutu nawojowego mm Napicie V Natenie prdu A Opr

33 66 130 600 1100 6500

1 1 1 1 2 1

2,2 1,8 1,5 0,65 0,5 0,2

6 12 24 110 220 1100

10,0 6,5 4,5 0,85 0,5 0,08

0,94 0,1 0,18 6,5 19 900

Podane w tabelce napicia wystpuj na cewkach, gdy w transformatorze stosujemy cewk 1100 zwojw jako uzwojenie pierwotne. Dopuszczalne natenie prdu poszczeglnych cewek podano dla gstoci prdu:
-2-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

J = 2,5 A/mm2 4. Cewka z arwk (rys. 4). Cewka jest nawinita na rurze pertinaksowej i jest zaopatrzona w uchwyt, do ktrego jest przymocowana oprawka. W oprawk jest wkrcona arwka.

rys.4 5. Cewka do spawania (rys. 5) jest wykonana z grubego drutu miedzianego. Koce cewki s zaopatrzone w elektrody miedziane, osadzone w imakach i zaciskane w nich za pomoc uchwytw. Do wntrza cewki jest woona rura pertinaksowa zabezpieczajca przed zwarciem zwojw przez rdze transformatora.

rys.5

-3-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

6. Wahado Waltenhofena (rys. 6). W metalowym jarzmie (1) jest umieszczony w oyskach kowych prt wahada (2) zakoczony rub zaciskow. Na prcie mona zawiesza pytki aluminiowe (3) lub (4). Nabiegunniki (5) umieszcza si na kolumnach rdzenia transformatora, a wahado mocuje si na jednym z nabiegunnikw zaopatrzonym w rub zaciskow (6). Nabiegunniki maj jeden koniec stokowy, a drugi paski.

rys.6

7. Piercie aluminiowy peny (rys. 7). 8. Piercie aluminiowy przecity (rys. 8).

rys.7

rys.8

-4-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

9. Rynienka do topienia metali (rys.9)

rys.9 Transformator Transformator jest maszyn prdu przemiennego, ktrej dziaanie jest oparte na zjawisku indukcji elektromagnetycznej. Z elementw znajdujcych si, w komplecie mona zoy transformator jednofazowy typu rdzeniowego o nastpujcych danych: Czynny poprzeczny przekrj rdzenia Moc wtrna Moc pierwotna Sprawno 12 cm2 100 VA 120 VA ~0,85

Uzwojeniem pierwotnym przy zasilaniu z sieci 220 V jest cewka 1100 zw., a przy zasilaniu 110 V cewka 600 zwojw. W niektrych dowiadczeniach trwajcych krotko mona na uzwojenie pierwotne uy cewki 600 zw. przy napiciu sieci 220 V. Jest to moliwe ze wzgldu na obnion indukcj magnetycznej w rdzeniu. Uzwojeniem wtrnym moe by kada cewka znajdujc si w komplecie. Przekadni p transformatora mona obliczy ze wzoru: Z U I p= 1 = 1 = 1 Z2 U 2 I2
Z1 i Z2 - liczby zwojw pierwotnych i wtrnych. U1 i U2- napicie pierwotne i wtrne. I1 i I2- natenia prdw w uzwojeniach transformatora.

Przekadni zwojow mona obliczy odczytujc liczby zwojw z tabliczek znamionowych cewek np.: Z 1100 p= 1 = =1 Z 2 1100
Przekadnia 1 oznacza, e wtrne napicie transformatora jest rwne napiciu pierwotnemu. Transformatory o takiej przekadni maj zastosowanie jako transformatory bezpieczestwa, stosowane w zakadach pracy i warsztatach naprawczych w celu zabezpieczenia pracownikw przed poraeniem napiciem sieci energetycznej. Transformator bezpieczestwa mona zoy nakadajc na kolumny rdzenia dwie cewki 1100 zw. Z jego
-5-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

wtrnego uzwojenia mona zasila np. lutownic 100 W i bezpiecznie si ni posugiwa. Schemat takiego transformatora jest przedstawiony na rys. 10.

rys.10 Do wiadczenie z pier cieniami Nakadamy na jedn kolumn rdzenia cewk 600 zw., a na drug piercie przecity. Kolumny zwieramy zwor. Wczamy pierwotne uzwojenie do sieci; nie wida adnego mechanicznego oddziaywania na piercie przecity. Pomiar wykonany czuym miernikiem napicia przemiennego, np. galwanometrem uniwersalnym na zakresie 3 V, wykae napicie 0,2 V na kocach przecitego piercienia. We wtrnym uzwojeniu transformatora indukuje si sia elektromotoryczna na skutek indukcyjnego sprzenia jego uzwoje. Transformator odczamy od sieci i zwor ustawiamy pionowo na kolumnie z cewk. Na zwor nakadamy piercie i na moment wczamy transformator do sieci. Piercie zostanie wyrzucony ze zwory. Gdy piercie przytrzymamy na zworze, zacznie si on mocno nagrzewa. Wyjanienie tego zjawiska jest nastpujce. W zamknitym obwodzie wtrnym transformatora pynie prd indukcyjny przeciwny w kadej chwili prdowi wzbudzajcemu. Wytwarza on pole magnetyczne przeciwne gwnemu strumieniowi magnetycznemu i piercie zostaje wyrzucony ze zwory. Spawanie (rys. 11)

rys.11 Do dowiadczenia przygotowujemy dwa paski blachy stalowej o gruboci 0,20,5 mm. W miejscach przeznaczonych do poczenia oczyszczamy je, skadamy jedna na drug i umieszczamy midzy elektrodami cewki o 5 zwojach. ciskamy elektrody za pomoc

-6-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

uchwytw. W miejscu styku elektrod blachy nagrzej si do temperatury topnienia, e stopi si tworzc spaw punktowy. Topienie metali Ukad elektryczny taki jak w poprzednim dowiadczeniu, tylko zamiast cewki do spawania, nakadamy na kolumn rdzenia rynienk do topienia metali. Midzy cewk i rynienk wkadamy tektur azbestow, ktra zabezpieczy celonow oson cewki przed uszkodzeniem. Do rynienki wkadamy kawaki atwotopliwego metalu (np. 30% stop cyny i oowiu). Rynienka stanowi zwarty zwj, w ktrym indukuje si prd o duym nateniu. Poniewa rynienka ma opr elektryczny okrelony wzorem: l R = ( ), S wic na tym oporze wydziela si dua ilo ciepa, proporcjonalna do kwadratu natenia prdu zgodnie ze wzorem: Q = 0 ,24 I 2 R t ( cal ) . W wyniku tego rynienka nagrzewa si do temperatury topnienia uytego stopu metali. Elektryczne spawanie i topienie metali jest przykadem zamiany energii elektrycznej na ciepln. Wahado Waltenhofena Nabiegunniki zwracamy w stron wahada kocami paskimi. Na prcie wahada mocujemy pytk pen. Wprawiamy wahado w ruch. Amplituda waha ganie powoli. Ponownie wprawiamy wahado w ruch i wczamy napicie. Ruch wahada ustaje bardzo szybko. Ponawiamy dowiadczenie z pytk poprzecinan. Ruch wahada jest hamowany, ale trwa duej. Powtarzamy dowiadczenie ustawiajc nabiegunniki w stron wahada kocami stokowymi. Ruch wahada jest hamowany w mniejszym stopniu. Przyczyn hamujc ruch wahada jest pole magnetyczne prdw wirowych indukujcych si w pytce wahada. Prdy te pyn w paszczynie pytki, a wic pole magnetyczne wytwarzane przez nie jest do niej prostopade. Ruch wahada hamuj linie si tego pola, ktre chc si zamkn najkrtsz drog o najmniejszym oporze magnetycznym, a ta przebiega przez nabiegunniki i rdze. W przypadku zastosowania pytki ponacinanej obwody prdw wirowych s dusze. Opr tych obwodw jest wikszy, prdy wirowe mniejsze, a wobec tego mniej jest hamowany ruch wahada. Midzy stokowymi kocami nabiegunnikw jest mniejszy strumie magnetyczny, anieli midzy kocami paskimi, wic i indukowane prdy wirowe s mniejsze, co jest powodem znacznie mniejszego hamowania ruchu wahada. Prdy wirowe przepywajce w materiale nagrzewaj go. Jest to szczeglnie szkodliwe w rdzeniach transformatorw, dawikw itp., Aby temu zapobiec, cho w pewnym stopniu, rdzenie wykonuje si z cienkich blach elazo-krzemowych. Warstwowa struktura rdzenia ogranicza wielko prdw wirowych skronych, a domieszka krzemu zwiksza opr wzduny blach. Ciepo wydzielane przez prdy wirowe znalazo zastosowanie w grzejnictwie indukcyjnym wielkiej czstotliwoci.

-7-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

Cewka z arwk (rys. 12)

rys.12 Za pomoc cewki z arwk 2,5 V 0,2 A mona wykaza zaleno midzy wielkoci prdu indukcyjnego a sprzeniem obwodw transformatora. Ustawiamy zwor pionowo na jednej kolumnie rdzenia, a na drug nakadamy cewk 1100 zw. i przyczamy j do sieci. Nastpnie na kolumn rdzenia ze zwor nakadamy cewk z arwk. W miar przesuwania cewki w kierunku podstawy rdzenia arwka wieci coraz janiej. Podobny wpyw ma szczelina niemagnetyczna midzy rdzeniem i zwor. W miar zwikszania szczeliny jasno arwki maleje. Cewka wysokiego napi cia (6500 zw.) Transformator z cewkami pierwotn 1100 zw. i wtrn 6500 zw. wytwarza na uzwojeniu wtrnym napicie 1200 V. Gdy zastosujemy cewk pierwotn 600 zw., to po stronie wtrnej na zaciskach cewki 6500 zw. otrzymamy napicie 2400 V. Napiciem tym mona zasila ozonizator. Mona rwnie pokaza iskrowe wyadowania elektryczne. W supkach Holtza mocujemy dwa ostrza metalowe i czymy je z zaciskami cewki 6500 zwojw. Odlego midzy ostrzami powinna wynosi 0,5 1 cm. Gdy wyadowania nastpi oddalamy ostrza a do wygaszenia uku. Iskrowym wyadowaniom towarzyszy wytwarzanie ozonu. Uwaga: Dowiadczenia z transformatorem rozbieralnym, gdy jest on zasilany z sieci energetycznej, moe wykonywa tylko nauczyciel znajcy przepisy BHP. Dowiadczenia z cewk wysokiego napicia naley wykonywa ostronie, by wyadowanie nie nastpio do ciaa (rki), gdy moe to spowodowa oparzenie. Do dugotrwaej pracy transformatora na uzwojenie pierwotne naley stosowa wycznie cewk 1100 zwojw. Przykadowo podajemy opisy kilku dowiadcze, ktre mona wykona przy wspudziale elementw spoza kompletu.

Wirujce pole magnetyczne

Schemat elektryczny ukadu przedstawia rys. 13.

-8-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

rys.13 Elementami spoza kompletu jest iga magnetyczna na podstawce oraz kondensator okoo 20 F. Moe to by bateria kondensatorw z przyrzdu do demonstracji wirujcego pola magnetycznego. Wirujce pole magnetyczne powstanie wwczas, jeli dwie cewki ustawione prostopadle wzgldem siebie bdziemy zasilali napiciami przesunitymi w fazie o 90. Napicie w obwodzie cewki i kondensatora opnia si o 90 wzgldem napicia w obwodzie cewki i opornika. Gdy wczymy ukad do sieci i wytrcimy ig ze stanu rwnowagi, zacznie ona wirowa synchronicznie Z pulsacj napicia zasilajcego. Zmiana biegunw zasilania jednej z cewek spowoduje zmian kierunku wirowania igy magnetycznej.

Obwody rezonansowe
a. Szeregowy. Schemat elektryczny ukadu przedstawia rys. 14. Indukcyjnoci obwodu jest rdze z cewk 1100 zwojw. Pojemno obwodu moe stanowi bateria kondensatorw z przyrzdu do demonstracji wirujcego pola magnetycznego. Obwd zasilamy napiciem przemiennym np. z zasilacza prdu staego i zmiennego. Obwd dostrajamy do rezonansu zwor nakadajc j na koek w jednej kolumnie rdzenia. Drugi koniec zwory zsuwamy z kolumny tak, aby arwka zacza wieci. Obwd jest w rezonansie, gdy zsuwanie zwory z rdzenia i nasuwanie jej na rdze powoduje wygaszanie arwki. Gdy obwd nie jest w rezonansie, arwka nie wieci, bo opory pozorne pojemnociowy i indukcyjny s tak due, e prd pyncy w obwodzie jest za may, by j rozarzy. W rezonansie spadki napi na skadowych biernych oporw pojemnociowego i indukcyjnego znosz si, prd w obwodzie wzrasta i arwka si zawieci. Jest to rezonans napi.

rys.14.
-9-

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

Rwnolegy. Schemat elektryczny jest przedstawiony na rys. 15.

rys.15 Ukad zasilamy napiciem z zasilacza prdu staego i zmiennego. Obwd dostrajamy do rezonansu tak jak w dowiadczeniu poprzednim. Gdy obwd nie jest w rezonansie, wieci si arwka poczona szeregowo z obwodem. W rezonansie arwka szeregowa ganie, a zawieci si arwka wczona w obwd rezonansowy. Przy rezonansie prd dopywajcy do obwodu jest may, nie rozarza wkna arwki szeregowej, natomiast w obwodzie pynie prd duy. arwka wczona do obwodu rezonansowego jasno si wieci. Jest to rezonans prdw.

Obliczanie indukcyjnoci cewek

Na tabliczkach znamionowych i w instrukcji nie zostay podane indukcyjnoci cewek ze wzgldu na moliwo wystpowania duych rnic midzy nimi. Proponujemy, aby we wasnym zakresie wyznaczy ich indukcyjnoci metod techniczn. Ukad pomiarowy jest przedstawiony na rys. 16.

rys.16 Ukad mona zasila zasilaczem prdu staego i zmiennego. Napicie ustalamy takie, aby natenie prdu nie przekraczao dopuszczalnej wartoci dla danej cewki. Wielko dopuszczalnego prdu Imx obliczamy w zalenoci od rednicy drutu nawojowego d, ktra jest

- 10 -

Pracownia Dydaktyki Fizyki i Astronomii, Uniwersytet Szczeciski

www.dydaktyka.fizyka.szc.pl

podana na tabliczkach znamionowych cewek oraz gsto zaoeniu, e gsto prdu bdzie wynosia 2,5 A/mm2. J mx = 0 ,5 d 2 ( A )
Gdy pominiemy rzeczywisty opr, co mona uczyni przy pomiarze cewek o malej liczbie zwojw nawinitych drutem o duej rednicy ich indukcyjno obliczymy ze wzoru: L= U (H ) I

Gdy uwzgldnimy opr rzeczywisty drutu nawojowego indukcyjno cewek obliczymy ze wzoru:

U 2 I 2R2 L= (H ) I
Pomiarw prdu i napicia dokonujemy miernikami prdu przemiennego np. galwanometrami uniwersalnymi. Pulsacja m dla czstotliwoci 50 Hz wynosi:

1 = 2f = 314 . s

BIOFIZ
ZJEDNOCZENIE PRZEMYSU POMOCY NAUKOWYCH I ZAOPATRZENIA SZK WARSZAWA Transformator rozbieralny wraz z instrukcj zosta zatwierdzony przez Ministerstwo Owiaty pismem nr GM 15776/53 1683/57 z dnia 12.10.1953 roku do uytku szkolnego Nr katalogowy: V 5-129 Produkowano: Fabryka Pomocy Naukowych w Nysie

rdo: ze zbiorw Pracowni Dydaktyki Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Szczeciskiego

- 11 -