DIALOGI POLITYCZNE NR 7 MILENA BU Instytut Politologii UMK

DETERMINANTY AKTYWNOCI POLITYCZNEJ WYBORCW

Zagwarantowane konstytucyjnie instytucje i wolnoci s tyle warte, ile potrafi z nich wydoby nawyka do perspektywy my, przyzwyczajona do praktyki samookrelania si ludno. Jrgen Habermas

olne wybory uznawane s za istot i podstaw systemu demokratycznego. Zwycistwo w gosowaniu powszechnym jest jedyn, akceptowan w cywilizowanym wiecie, drog do zdobycia i legitymizacji wadzy. Bardzo wane zatem jest, aby wadza bya zdobyta i prowadzona zgodnie z okrelonymi reguami. Szczeglne zainteresowanie wszystkich uczestnikw ycia publicznego skupia si jednak nie na wyborach, lecz wyborcach. Zachowania wyborcze, bdce przedmiotem niniejszej analizy, mona interpretowa na dwa sposoby. Po pierwsze jest to konwencjonalna forma aktywnoci politycznej, rozumianej jako aktywne wsparcie politycznej cigoci lub zmiany 1. Jest to wic udzia w wyborach lub absencja wyborcza. Po drugie, s to konkretne preferencje elektoratu, ktre decyduj o wyniku wyborw. Motywy obu tych zachowa przenikaj si, w zwizku z czym rzetelna analiza zjawiska wymaga spojrzenia caociowego. Punktem wyjcia do powyszych rozwaa bdzie rys teoretyczny, poparty dorobkiem amerykaskich naukowcw, skonfrontowany z badaniami przeprowadzonymi w Polsce po 1989 r.

K. Korzeniowski, Psychologiczne uwarunkowania zachowa wyborczych, w: Podstawy psychologii politycznej, pod red. Krystyny Skaryskiej, Zysk i S-ka, Pozna 2002, s. 237-238.

114

Milena Bu Dlaczego wyborcy gosuj?

Istnieje wiele modeli teoretycznych prbujcych wyjani motywy zachowa wyborczych. Pierwszych znaczcych analiz dokona w latach 50. A. Downs. W stworzonym przez niego modelu wyborca ukazany zostaje jako istota racjonalna. Dokonujc bilansu zyskw i strat odpowiada sobie na pytanie: Czy udzia w wyborach mi si opaca? Wyborca zdecyduje si gosowa tylko wwczas, jeeli odpowied okae si twierdzca. Dokonanie kalkulacji opiera si o nastpujce zmienne: koszty gosowania; prawdopodobiestwo, e przez gosowanie uda si wywrze wpyw na wynik wyborw oraz przewiadczenie, e wygrana danego kandydata przyniesie jednostce korzyci. Kategorie kosztw i zyskw (materialnych, poznawczych i emocjonalnych) brane pod uwag przez jednostk s bardzo szerokie2. Jeeli wic koszty gosowania bd wiksze od zyskw i oczekiwanego prawdopodobiestwa wywarcia wpywu na wynik wyborw wwczas wystpi wysoka absencja wyborcza. Modyfikacji klasycznego modelu racjonalnego wyborcy dokona G. Tullock. Odwoujc si to teorii Downsa stwierdzi, e wpyw pojedynczego wyborcy na wynik wyborw jest niewielki, w zwizku z czym koszty bd zawsze przewysza zyski. Std wniosek Tullocka, i wyborcy s istotami irracjonalnymi. W latach 60. W. H. Riker i P. Ordeshook wprowadzili do modelu racjonalnego wyborcy pojcie obywatelskiego obowizku. Zgodnie z ich koncepcj wyborcy w swych kalkulacjach bior take pod uwag kwesti
Kosztem materialnym jest fizyczny wysiek, jaki naley woy w akt gosowania, czyli zarejestrowa si na licie wyborczej (np. USA) czy uda do lokalu wyborczego. Za zysk materialny uzna mona moliwo polepszenia sytuacji materialnej danej osoby lub grupy w wyniku wygrania wyborw przez parti, ktrej program zakada rozwizania sprzyjajce korzystnej zmianie (obnienie podatkw, pomoc socjalna, wspieranie przedsibiorczoci, itp.). Kosztem poznawczym bdzie konieczno zainteresowania si kampani wyborcz, zaznajomienie z programami partii i kandydatw oraz rozumienie sytuacji politycznej. Koszt ten wzrasta, gdy sytuacja na scenie politycznej jest niejasna, ordynacja wyborcza niezrozumiaa dla obywateli a kandydatw bardzo wielu. Z kolei za zysk poznawczy uzna mona przewiadczenie, e jeeli gos oddany zostanie na kandydata lub parti, ktrej pogldy podzielamy, urzeczywistniona zostanie nasza wizja rzeczywistoci. Jeeli natomiast wrd istniejcych opcji nie znajdziemy takiej, ktra odzwierciedlaaby nasze pogldy, wwczas zagosujemy dokonujc wyboru mniejszego za lub nie zagosujemy wcale. Zwizany z tym kac moralny, jaki towarzyszy na przykad tym, ktrzy w 1990 r. gosowali na Was tylko po to, eby nie gosowa na Tymiskiego, by kosztem emocjonalnym. Zyskiem w tym wymiarze jest uniknicie negatywnych emocji zwizanych z niewypenieniem obywatelskiego obowizku. Por. Tame, s. 242-243.
2

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw

115

podtrzymania demokracji, subiektywnie rozumianego obowizku wzgldem pastwa, narodu3. W wietle opisanych powyej modeli akt gosowania jawi si z jednej strony jako zachowanie instrumentalne, ktrego celem jest osignicie korzyci lub uniknicie strat, z drugiej za sam akt gosowania mona odczytywa jako warto sam w sobie. Dodatkowo, pomimo czstego przewyszania zyskw przez koszty, wyborcy i tak gosuj. Zdaniem K. Korzeniowskiego, przedstawione teorie z pewnoci mona stosowa do wyjaniania ex post, natomiast w stosunku do przyszych wydarze ich wyniki mog okaza si mao precyzyjne4. Obszern analiz zachowa wyborczych odnajdujemy take w Homo politicus S. M. Lipseta. Zdaniem autora, gwnymi determinantami wysokiej frekwencji wyborczej w danej grupie s: duy wpyw polityki rzdu na jej interesy, dostpno do informacji na temat zwizku decyzji politycznych z interesami grupy, presja spoeczna mobilizujca do oddania gosu oraz brak lub niewielka ilo krzyujcych si naciskw5. Zachowania wyborcw s wic wypadkow wyej wymienionych czynnikw. Na podstawie informacji na temat ich intensywnoci i charakteru mona wyrni grupy spoeczne, ktre cechuje wysoka absencja oraz takie, ktre bior udzia w wyborach regularnie. Wyborcy, na ktrych polityka pastwa wywiera bezporedni, duy wpyw (np. urzdnicy pastwowi, rolnicy indywidualni czy przedsibiorcy) zdaniem Lipseta zazwyczaj uczestnicz w wyborach. Gdy w kampanii wyborczej poruszane s kwestie zwizane z moralnoci i szeroko rozumianymi wartociami religijnymi mobilizuj si osoby wierzce i kobiety, ktre nadal czciej zwracaj uwag na problemy dotyczce kondycji moralnej spoeczestwa ni mczyni. Cech charakterystyczn wszystkich grup spoecznych, jak i spoeczestw w ogle, jest wzrost zainteresowania polityk w okresach kryzysw politycznych, gospodarczych czy wiatopogldowych. W Niemczech i Austrii najwysz frekwencj zaobserwowano w latach 1932-1933, czyli podczas ostatnich wyborw przed upadkiem systemu demokratycznego6. Ch wprowadzenia zmian lub utrzymania istniejcego porzdku motywuje obywateli do dziaania. W USA wzrasta zainteresowanie wyborami, gdy wrd kandydatw pojawiaj si nowe twarze lub przedstawiciele grup etnicznych, ktre do tej pory nie piastoway takich
Tame, s. 241-242. Tame, s. 243. Por. te A. Malewski, O nowy ksztat nauk spoecznych. Pisma zebrane, PWN, Warszawa 1975. 5 S. M. Lipset, Homo politicus. Spoeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa 1995, s. 197. 6 Tame, s. 198-202.
4 3

116

Milena Bu

urzdw. W Polsce i innych krajach byego bloku wschodniego (wyjtek stanowi bya Czechosowacja) najwysz frekwencj zarejestrowano w okresie zaamywania si starego porzdku7. Dostp do informacji to kolejny wany czynnik wpywajcy na frekwencj wyborcz. Czciej gosuj osoby nalece do rnego rodzaju grup niepolitycznych, zwizkw zawodowych, zrzesze, stowarzysze, wsplnot religijnych. Charakteryzuj si one wysokim wskanikiem interakcji z ludmi o podobnych problemach, pochodzeniu i pogldach. Zainteresowanie wyborami wynika z faktu, i w grupach maj oni moliwo dyskusji, artykulacji potrzeb, wymiany informacji i pogbiania wiadomoci politycznej. Przykadem wpywu wsplnoty religijnej na partycypacj polityczn jest dziaalno Radia Maryja. Niska absencja wystpuje take wrd osb dobrze wyksztaconych charakteryzuj si one wysok kultur polityczn, atwiejszym dostpem do informacji oraz wikszymi umiejtnociami w ich zdobywaniu. Badania polskich naukowcw prowadzone od 1989 r. wykazay, e take rodzice osb gosujcych s lepiej wyksztaceni ni rodzice osb nie gosujcych8. Na charakter partycypacji politycznej duy wpyw ma te nacisk grupy, w jakiej dana jednostka si znajduje. Warianty zachowa wyborczych w duej mierze wynikaj z konformizmu wobec dominujcych w spoeczestwie norm zachowania. Istnieje wiele grup interesu, ktre domagaj si, aby ich czonkowie gosowali (np. zwizki zawodowe) lub wrcz przeciwnie (np. Anarcho-Syndykalistyczna Narodowa Konferencja Robotnikw w Hiszpanii w latach trzydziestych). Konformistycznie nastawione do ycia s zwaszcza osoby pochodzce z klasy redniej 9 . Najwiksza spoeczna kontrola wystpuje w maych miejscowociach. Osoby, ktre maj saby kontakt ze spoeczestwem (np. nowo przybye do danej spoecznoci czy grupy) gosuj rzadziej, gdy wywierana na nich presja, aby gosowa, jest niewielka. Specyficzny rodzaj nacisku wystpuje w pastwach totalitarnych, gdzie udzia w wyborach wynika z obawy przed sankcjami, ma wiec charakter pokazowy.

K. Skaryska, Aktywno i bierno polityczna, w: Podstawy psychologii politycznej, dz. cyt., s. 44. 8 Tame, s. 47-49. Por. R. A. Teixeira, Znikajcy wyborca w Ameryce, w: Wadza i spoeczestwo, pod red. Jerzego Szczupaczyskiego, Scholar, t. 2, Warszawa 1998, s. 277283. 9 Por. R. K. Merton, Struktura spoeczna i anomia, w: Tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, PWN, Warszawa 1982, s. 195-223.

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw

117

Jednak im wicej naciskw dziaajcych na jednostk z rnych stron, tym wiksze prawdopodobiestwo, e bdzie si ona wycofywa z aktywnego udziau w yciu spoecznym 10 . Krzyujce si interesy, sprzeczne informacje docierajce do potencjalnego wyborcy wpywaj na wzrost kosztw poznawczych, a w konsekwencji tego nisk frekwencj. Wspczesno charakteryzuje si zwikszeniem iloci docierajcych do wyborcw informacji. Za porednictwem mediw nastpuje psychologiczne przytoczenie czowieka 11 . Zjawisko dysonansu poznawczego wystpuje zazwyczaj u osb mobilnych zawodowo, dcych do poprawy swojego statusu, czsto zmieniajcych miejsce zamieszkania. Wynika to z faktu, i z jednej strony utosamiaj si z normami akceptowanymi przez rodowisko, w ktrym yj, z drugiej strony za, z normami spoecznoci, grupy zawodowej, do ktrej chc wej. Rzadziej gosuj te osoby mode, co wynika z faktu, i s one bardziej mobilne przestrzennie i zawodowo, bardziej podatne na wpyw opinii innych, oraz mniej zainteresowane polityk. Na partycypacj polityczn ogromny wpyw ma te specyfika sytuacji przedwyborczej (zarwno politycznej jak i spoecznej) oraz osobiste denia jednostek. Frekwencja wyborcza jest wysoka, gdy wyborca uznaje sam akt gosowania za wane wydarzenie, oddanie gosu stanowi pewn warto, cel sam w sobie. Poziom zainteresowania wyborami zaley take od rodzaju wyborw, charakteru i wagi urzdu, o ktry walcz kandydaci. Wikszym zainteresowaniem ciesz si wybory prezydenckie ni parlamentarne. Wiza to naley z faktem, i kampanie prezydenckie maj zazwyczaj wikszy rozmach (zwaszcza w USA), kandydatw jest niewielu w porwnaniu z wyborami parlamentarnymi, przez co s bardziej wyrazici i rozpoznawalni. Dodatkowo, obywatele przywizuj wiksze znaczenie do funkcji gowy pastwa ni czonka parlamentu. W wyborach prezydenckich w Polsce w latach 1995, 2000 i 2005 frekwencja bya rednio o 10% wysza w stosunku do wyborw parlamentarnych 12 . Jeeli wyborcy maj natomiast przewiadczenie, e stanowiska, o ktre staraj si kandydaci s mao wane, a osoby do tej pory penice te funkcje nie ciesz si autorytetem, ich zainteresowanie wyborami bdzie niewielkie. Taka sytuacja miaa miejsce w wyborach

S. M. Lipset, dz. cyt., s. 217-230. T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja, eksplozja, WSiP, Warszawa 2005, s. 253. 12 Por. K. Skaryska, dz. cyt., s. 43; Komunikaty Pastwowej Komisji Wyborczej, http://www.wybory2005.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/F/index.htm, http://www.prezydent2005.pkw.gov.pl/PZT1/PL/WYN/F/index.htm, 14.11.2006.
11

10

118

Milena Bu

parlamentarnych w Polsce w 1991 i 1997 r. oraz w wyborach do Parlamentu Europejskiego w roku 2004. Na udzia w wyborach duy wpyw ma te miejsce zamieszkania, zarwno ze wzgldu na zrnicowanie sytuacji ekonomicznej poszczeglnych regionw jak i tradycj. Zgodnie z hipotez zaborow wyrni mona w Polsce 4 regiony historyczne, rnice si polityczn histori i zwyczajami zamieszkujcych je spoecznoci. S to: byy zabr rosyjski, byy zabr austriacki, byy zabr pruski oraz ziemie zachodnie i pnocne. Jednak z bada przeprowadzonych przez Polskie Generalne Studium Wyborcze (PGSW) w 1997 i 2001 r. wynika, e wpyw miejsca zamieszkania na frekwencj jest saby. Istotna korelacja dotyczy jedynie byego zaboru austriackiego, gdzie wystpuje wysza frekwencja wyborcza oraz byego zaboru rosyjskiego, gdzie obserwujemy wysok absencj. Zamieszkanie w dwch pozostaych regionach nie wpywa w sposb istotny statystycznie na udzia w wyborach. Stae zrnicowanie frekwencji w regionach tumaczy mona innymi zmiennymi, takimi jak wiek, stopie bezrobocia czy religijno, nierwnomiernie wystpujcymi w poszczeglnych czciach kraju 13. Przedstawiony katalog determinantw aktywnoci politycznej wyborcw jest bardzo szeroki. Na udzia w gosowaniu powszechnym wpywa moe: dokonanie przez wyborc bilansu potencjalnych zyskw i strat, wynikajcych z oddania gosu; specyfika sytuacji przedwyborczej oraz rodzaj wyborw; dostpno do informacji na temat zwizku polityki rzdu i decyzji politycznych z interesami jednostki lub grupy; brak lub niewielka ilo krzyujcych si naciskw; presja spoeczna mobilizujca do oddania gosu oraz zmienne demograficzne, takie jak pe, wiek czy miejsce zamieszkania. Wskazane przyczyny wysokiej lub niskiej frekwencji wyborczej mog by stosowane zarwno do wyjaniania przeszych jak i przyszych wydarze. Nie jest to jednak katalog zamknity. Schematyczne i powierzchowne interpretowanie owych determinantw moe wpywa na nieprecyzyjno prognozowania. Z powyszej analizy wyania si profil osobowociowy wyborcy, ktry moe przyj jedn z trzech postaw14: - zwykle uczestniczy w wyborach,

M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991-2001, w: System partyjny i zachowanie wyborcze. Dekada polskich dowiadcze, pod red. Radosawa Markowskiego, ISP PAN, Warszawa 2002, s. 67-69. 14 K. Skaryska, dz. cyt., s. 49-50.

13

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw -

119

czasem uczestniczy a czasem nie, co zaley od sytuacji wyborczej i opisanych wyej czynnikw, - nie uczestniczy w wyborach (permanent non-voter). Postaw trzeci przyjmuje zazwyczaj nie wicej ni 10% uprawnionych do gosowania. Co ciekawe, odsetek obywateli permanentnie nie gosujcych nie wzrasta a jednoczenie frekwencja wyborcza utrzymuje si od poowy lat dziewidziesitych na stosunkowo niskim poziomie. Wysoka absencja wyborcza w Polsce jest raczej regu ni wyjtkiem, o ile tem porwnawczym uczynimy kraje europejskie, gdzie w przypadku wyborw parlamentarnych frekwencja jest rzadko nisza ni 70% 15 . Tak niskie zainteresowanie obywateli yciem politycznym kraju jest niepokojce i moe si okaza niebezpieczne dla demokracji. Badania CBOS z listopada 2004 r. wskazuj na brak wiary Polakw w sens udziau w wyborach. Prawie 1/4 wyborcw przyznaa, e nie wyraa zainteresowania gosowaniem, gdy wybory nic nie daj a ich gos nic nie zmieni16. Na kogo wyborcy gosuj? Rozwaania na temat przyczyn popularnoci politykw oraz udzielania poparcia kandydatom na wysokie urzdy, wyraanego w gosowaniu, istniej tak dugo, jak dugo istnieje demokracja. Poznanie rde preferencji wyborczych, ktre prowadz do uzyskania wadzy przez bardziej lub mniej demokratyczne ugrupowania, jest marzeniem zarwno politykw i ich sztabw wyborczych, jak i ogromnej rzeszy socjologw, politologw, historykw. Analiz przyczyn zachowa politycznych elektoratu zajmuje si psefologia - odrbna dziedzina wiedzy, powstaa w procesie gromadzenia wynikw bada dotyczcych zachowa wyborczych17. W celu znalezienia czynnikw determinujcych stabilno i zmienno decyzji wyborczych posuguje si ona gwnie metodami ilociowymi, takimi jak badania sondaowe. Podobnie jak w przypadku frekwencji, take w odniesieniu do preferencji wyborczych istnieje wiele modeli teoretycznych prbujcych wyjani przyczyny zjawiska.
J. Raciborski, Absencja wyborcza: obraz i uwarunkowania zjawiska, w: Nard, wadza, spoeczestwo, pod red. Aleksandry Jasiskiej-Kani, Jacka Raciborskiego, Scholar, Warszawa 1996, s. 211. 16 Nie wierz politykom przyczyny deklarowanej absencji wyborczej, CBOS, Warszawa 2004, http://www.zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=3223, 14.11.2006. 17 W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, GWP, Gdask 2005, s. 56.
15

120

Milena Bu

Pierwszych znaczcych analiz aktywnoci politycznej wyborcw dokonali P. Lazarfeld, B. Berelson i H. Gaudet w latach 40. XX w. Prezentowali oni socjologiczne podejcie do zachowa wyborczych, zgodnie z ktrym preferencje wyborcw determinowane s przez przynaleno do wsplnot spoecznych, takich jak grupa religijna, etniczna, spoeczna czy zawodowa. Akt gosowania postrzegany jest jako zachowanie kolektywne, o czym wiadczy dua zgodno preferencji w rodzinach, podobne decyzje wrd przyjaci i silny wpyw liderw opinii w grupach. Za podstawowe determinanty ksztatujce postawy wyborcw uznano zmienne demograficzne i geograficzne, takie jak przynaleno klasowa, pe, wiek, pochodzenie etniczne, religijno, kontekst spoeczny. Na podstawie bada sondaowych (gwnie typu exit polls) i przeprowadzanych analiz sztaby wyborcze s w stanie okreli szanse kandydatw w poszczeglnych przedziaach 18 . Model socjologiczny nie jest jednak pozbawiony niedoskonaoci, gdy kadc nacisk na stabilno zachowa wyborczych, nie jest w stanie wyjani zmian preferencji. Schemat gosowania klasowego, zgodnie z ktrym klasa robotnicza popiera lewic natomiast klasa rednia prawic zanika prawie we wszystkich systemach partyjnych. Z bada dotyczcych polskich wyborw prezydenckich w 1995 r., przeprowadzonych przez R. Markowskiego i J. Raciborskiego wynika, e dla wyborcw waniejsze od stratyfikacji spoecznej byy wzgldy symboliczno-ideologiczne (czonkostwo w PZPR czy Solidarnoci). W wyborach parlamentarnych i prezydenckich w Polsce w 2005 roku podzia postkomunici vs postsolidarnociowcy, czy lewica kontra prawica ustpi miejsca nowemu Polska solidarna vs Polska liberalna. Lazarfeld, Berelson Gaudet wyjaniali zachowania wyborcze take w kategorii zachowa konsumenckich19. Uwaali oni, i wyborcy podejmuj decyzje na podstawie kampanii wyborczej. Sformuowana przez nich teza o znaczcym, lecz ograniczonym wpywie mediw na postawy odbiorcw przeczya popularnej wwczas teorii magicznego
18 W 1995 r. w grupie kobiet midzy 40 a 49 rokiem ycia, z wyksztaceniem rednim, pracujcych w biurze, zamieszkaych w miastach do 100 000 mieszkacw, w regionie Wielkopolski, prawdopodobiestwo oddania gosu na Aleksandra Kwaniewskiego wynosio 64,6 %. Zmiana tylko jednego z wymienionych wskanikw wieku powodowaa spadek poparcia o 4,6 %. Z kolei w przypadku gosowania na Lecha Was najistotniejsz zmienn okaza si region zamieszkania - w Maopolsce byo to poparcie ponad 63 %, natomiast w regionie pnocno-wschodnim (przy takich samych pozostaych zmiennych) ju o 12 % mniej. Por. Tame, s. 57-62. 19 K. Giereo, Telewizja jako istotny czynnik ksztatujcy role aktorw politycznych oraz widzw, w: Marketing polityczny w poszukiwaniu strategii wyborczego sukcesu, pod red. Marka Jeliskiego, Dom Wydawniczy Duet, Toru 2004, s. 222-223.

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw

121

pocisku, w myl ktrej media traktowane byy jak pocisk, ktry wystrzelony w odpowiednim kierunku, gdy dotrze do waciwych oczu i uszu wywoa zamierzony skutek. Naukowcy doszli do wniosku, i rodki masowego przekazu rzadko wywouj radykaln zmian preferencji odbiorcw. Jednak ju w latach 70. ponownie zwrcono uwag na wpyw mediw na dugoterminow zmian postaw. Grupa badaczy zoona z dziennikarzy, pracownikw agencji reklamowych i ogoszeniodawcw, sformuowaa teori o duym wpywie mediw nie tylko na postawy jednostkowe, ale przede wszystkim na wiadomo spoeczn, take w kontekcie preferencji politycznych. Wspczenie popularne jest podejcie konstruktywistyczne (model negocjowalnego wpywu mediw), wedug ktrego to odbiorcy wybieraj interesujce ich przekazy lub treci a na ich podstawie konstruuj wizj rzeczywistoci. Istotna jest zarwno sia mediw jak i odbiorcw na bazie staej negocjacji znacze. Nie naley wic przecenia wpywu mediw na preferencje wyborcw, gdy znaczna ich cz podejmuje decyzje na kogo gosowa na dugo przed rozpoczciem kampanii wyborczej. Wysiki sztabw maj na celu przekonanie grupy wyborcw niezdecydowanych, gdy twardy elektorat jest w niewielkim stopniu podatny na perswazje i rzadko zmienia decyzj dotyczc gosowania. Co ciekawe, z bada przeprowadzonych w Polsce w 2001 r. wynika, i ludzie sdz, e telewizja nie wpywa na ich decyzje wyborcze, natomiast wpywa na decyzje innych, przede wszystkim przeciwnikw politycznych. Przekonanie o wpywie telewizji na pogldy innych jest tym silniejsze, im bardziej dana osoba jest zaangaowana w polityk, przekaz uwaany za szkodliwy spoecznie a intencja nadawcy oceniana negatywnie20. Wiedzy na temat preferencji wyborczych dostarcza te opisany ju model racjonalnego wyborcy Downsa. Wyborca dokonujc rachunku zyskw i strat zarwno zastanawia si czy uda si do urny wyborczej, jak i na kogo odda gos. Analizuje, ktra z dostpnych na rynku politycznym ofert jest mu najblisza, w najszerszy sposb spenia jego oczekiwania, maksymalizuje zysk. Jeeli wyborca podejmujc decyzj na kogo gosowa, bierze pod uwag przede wszystkim przesanki ekonomiczne wasn sytuacj finansow lub stan gospodarki krajowej, wwczas mamy do czynienia z gosowaniem ekonomicznym (economic voting), zwanym te retrospektywnym. Upraszczajc, opiera si ono na zaoeniu sformuowanym przez M. S. Lewisa-Becka, i im lepiej
B. Wojciszke, Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej, Scholar, Warszawa 2002, s. 200-201.
20

122

Milena Bu

postrzegana jest kondycja i dynamika gospodarki, tym bardziej elektorat skonny jest gosowa na parti rzdzc. W przeciwnym wypadku ronie jego skonno gosowania na parti opozycyjn 21 . Wyborcy przed udaniem si do lokali wyborczych podsumowuj, jak im si yo w okresie od ostatnich wyborw. Wybory s tu traktowane jak proces swoistego nagradzania lub, co wystpuje czciej, karania sprawujcych wadz. Za B. Markusem wyrni mona dwie odmiany gosowania retrospektywnego: gosowanie oparte na portfelu (pocketbook voting), gdy wyborcy analizuj przede wszystkim wasn sytuacj finansow oraz gosowanie zorientowane spoecznie (sociotropic voting), gdy analizowany jest stan gospodarki krajowej. Z bada przeprowadzonych w 17 krajach w latach 1960-1987 wynika, e w pastwach o sabo rozbudowanym systemie opieki spoecznej (np. USA, Kanada, Australia, Hiszpania, Wielka Brytania, Japonia) przewaa gosowanie socjotropiczne, natomiast tam, gdzie mamy do czynienia ze zinstytucjonalizowanym systemem opieki (np. Dania, Szwecja, Niemcy, Wochy) przewaa gosowanie portfelowe22. Nie naley jednak ogranicza motyww gosowania do czynnikw ekonomicznych, gdy pomijajc rol emocji, sprowadzamy jednostk do poziomu procesora komputera. Stosunek emocjonalny do kandydata w sposb istotny koreluje z zamiarem gosowania na niego, czego dowodz m.in. badania przeprowadzone w trakcie rywalizacji pomidzy G. Bushem a M. Dukakisem w 1988 r. w USA, czy podczas wyborw prezydenckich w Polsce w roku 1995. Z przytoczonych analiz wynika, i zdarza si, e ludzie bardziej gosuj swoimi sercami ni umysami 23 . Konieczne jest wic uwzgldnienie czynnika ludzkiego psychiki, dowiadczenia i przey wewntrznych. W Polsce gosowanie ekonomiczne przybiera specyficzn form. Po pierwsze dlatego, e linia podziau - gosowanie oparte na portfelu vs gosowanie zorientowane spoecznie jest niewyrana. Po drugie, wedug K. Jasiewicza, jeli chcemy w Polsce zgadn, jak kto gosowa w ostatnich wyborach lub jak zagosuje w nastpnych, powinnimy zapyta go, nie o zawd, wyksztacenie czy grubo portfela, lecz o to, jak czsto

M. S. Lewis-Beck, Comparative Economic Voting: Britain, France, Germany, Italy, ,,American Journal of Political Science, 1986, nr 30. 22 W. Cwalina, A. Falkowski, dz. cyt., s. 71-72. 23 E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia spoeczna. Serce i umys, Zysk i S-ka, Pozna 1997, s. 329.

21

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw

24

123

odmawia raniec . W krtkiej historii polskiej demokracji nie zdarzyo si jeszcze nigdy, aby partia obja wadz w dwch kolejnych wyborach. Tumaczenie takiego stanu rzeczy tez Lewisa-Becka byoby mijajcym si z prawd uproszczeniem. Stosunek wyborcw do nastpujcych po sobie rzdw nie moe by traktowany jako odwrotnie proporcjonalny. Ukad partyjny w Polsce jest nadal niestabilny, wci pojawiaj si na scenie politycznej nowe ugrupowania lub rozpadaj ju istniejce. W zwizku z tym wyborca nie jest w stanie w sposb jednoznaczny przypisa odpowiedzialnoci za ostatni okres rzdw poszczeglnym partiom (np. w wyborach parlamentarnych w 2001 r. po rozpadzie AWS) 25 . Teoria gosowania ekonomicznego lepiej sprawdza si w przypadku systemw dwupartyjnych. Podstawowym zarzutem wysuwanym pod adresem teorii racjonalnego wyboru oraz teorii gosowania ekonomicznego jest brak odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb wyborca weryfikuje i hierarchizuje docierajce do niego informacje. Krytycy rational voting (m.in. D. Kahneman, A. Tversky, I. Page, J. H. Kuklinski) twierdz, i czowiek, analizujc otaczajc go rzeczywisto, kieruje si zasad ekonomizacji mylenia, nie dokonuje drobiazgowych analiz, koncentruje si na specyficznych aspektach docierajcych do niego informacji. Posugiwanie si skrtami poznawczymi, zasadami wnioskowania (heurystykami) wystpuje najczciej gdy czujemy si niepewnie w danej sytuacji. Szczegowe i poprzedzone gbok analiz decyzje wyborcw, w myl krytykw modelu Downsa, s raczej wyjtkiem ni regu a w peni racjonalny wyborca nie istnieje26. Determinanty preferencji wyborczych tumaczone s take za pomoc modeli kierunkowych, bdcych pochodnymi teorii racjonalnego wyboru. Zakada si w nich, e wyborca zagosuje nie na parti najblisza sobie programowo lecz na t, ktrej kierunek polityki najbardziej mu odpowiada. Twrcami tej szkoy interpretacji zachowa wyborczych s S. E. Mcdonalds i G. Rabinowitz. Wedug ich koncepcji partia, ktra zapewni wyborcy maksymaln uyteczno wcale nie musi by t najblisz programowo. W modelu kierunkowym preferencje wyborcze determinowane s przez wag (kierunek) i intensywno
24

K. Jasiewicz, Portfel czy raniec? Wzory zachowa wyborczych Polakw w latach 1995-2001, w: System partyjny i zachowanie wyborcze, dz. cyt., s. 98. 25 P. Grzelak, Gosowanie ekonomiczne w Polsce, w: System partyjny i zachowanie wyborcze, dz. cyt., s. 236-239. 26 Jeden z teoretykw psefologii J. J. Mondak wyrni siedem regu wnioskowania: lubienia, rwnowaenia, odbierania sygnaw, zasugiwania, dostpnoci, oparta na afekcie i stereotypowa. Por. W. Cwalina, A. Falkowski, dz. cyt., s. 75.

124

Milena Bu

proponowanych zmian. Dla partii korzystne jest uwzgldnienie spoecznie wanych kwestii, takich jak bezrobocie, aborcja czy lustracja i zaproponowanie takich rozwiza, jakie zadowol najwiksz liczb odbiorcw. Jeeli gwn determinant preferencji wyborczych jest podejcie kandydata/partii do owych istotnych kwestii spoecznopolitycznych, wwczas mamy do czynienia z gosowaniem tematycznym (issue voting) 27 . Aby gosowanie mona byo nazwa tematycznym podnoszone kwestie musz by identyfikowane jako istotne dla potencjalnych wyborcw a polityk reprezentujcy dan kwesti musi by z ni atwo utosamiany. Jeeli natomiast rywalizujce ze sob partie prezentuj pokrewny kierunek polityki w danej kwestii, wyborcy szukaj zmiennych, ktre ich rnicuj. Sytuacja taka miaa miejsce np. w Stanach Zjednoczonych w 1968 r., gdy kandydaci na urzd prezydenta wypowiadali si podobnie na temat wojny w Wietnamie. Kwestia ta staa si wic nieistotna i nie brano jej pod uwag udzielajc poparcia wyborczego 28 . W przypadku braku zrnicowania kandydatw, zwaszcza jeeli chodzi o decydujc faz wyborw prezydenckich, zmiennymi decydujcymi o oddaniu gosu na danego kandydata mog okaza si jego wzrost, uroda czy atrakcyjno ony. Wielu badaczy twierdzi, e R. Nixon przegra z J. F. Kennedym wycig o fotel prezydenta USA, gdy w trakcie decydujcej debaty telewizyjnej by mniej starannie ogolony ni kontrkandydat. Potwierdzeniem wpywu wygldu zewntrznego na ksztatowanie opinii o jednostce s badania przeprowadzone przez Lefkowitza w USA. Gdy mody mczyzna, ubrany w garnitur i krawat przekracza jezdnie na czerwonym wietle podao za nim trzyipkrotnie wicej przechodniw, ni gdy przekracza jezdnie ubrany we flanelow koszul i spodnie29. Nie naley jednak przecenia wpywu wygldu zewntrznego na ocen kandydatw, o czym przekona si sztab wyborczy M. Krzaklewskiego w kampanii prezydenckiej w 2000 r. W stosunku do wyborw prezydenckich 2005 mona z du doz pewnoci stwierdzi, i wyej wymienione niemerytoryczne czynniki nie miay wpywu na wybr L. Kaczyskiego na urzd Prezydenta. Od kilkudziesiciu lat obserwuje si wzrost znaczenia gosowania tematycznego zarwno w Stanach Zjednoczonych jak i w Europie. Take w przypadku Polski badania przeprowadzone przez K. Skarysk, K. Korzeniowskiego i R. Markowskiego ju w 1995 roku
27 28

K. Korzeniowski, dz. cyt., s. 247. K. Skaryska, dz. cyt., s. 48. 29 K. Korzeniowski, dz. cyt., s. 251.

Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw

125

wskazuj na wpyw poruszanych w kampanii wyborczej kwestii spoeczno-politycznych zarwno na frekwencj jak i preferencje wyborcw 30 . Wynika to moe ze wzrostu wiadomoci politycznej obywateli, zwizanej z rozwojem Internetu i coraz atwiejszym dostpem do informacji. W wyborach parlamentarnych w Polsce w 2005 r. istotnymi kwestiami okazay si m.in. polityka spoeczna i system podatkowy oraz zwizany z nimi podzia na Polsk liberaln i solidarn. Uwagi kocowe Przedstawiona charakterystyka determinantw zachowa wyborczych prowadzi do wniosku, i jednoznaczna odpowied na pytanie: Dlaczego i na kogo wyborcy gosuj? jest niezwykle trudna. Przytoczone modele teoretyczne, stanowice fundament niniejszych rozwaa, w duej mierze tumacz motywy zachowa wyborczych, jednak przy kadej odpowiedzi pojawia si kilka kolejnych pyta. Trudnoci w analizie wynikaj z faktu, i teoria nie zawsze pokrywa si z rzeczywistoci. Podstawowym bdem na gruncie teoretycznym wydaje si by nadmierna generalizacja, pomijajca jednostkowo zachowania, jakim jest akt gosowania. Wysiek podjty w celu zrozumienia przyczyn danego poziomu frekwencji oraz preferencji elektoratu musi zawsze uwzgldnia specyfik pastwa czy regionu, czynniki demograficzne i kulturowe oraz czasow niestabilno zachowa wyborczych. Rozwaania na temat zachowa wyborczych stanowi bardzo istotn i wci rozwijajc si ga takich dziedzin jak marketing polityczny, psychologia, socjologia czy teoria polityki. Umiejtne prognozowanie preferencji wyborczych nie zawsze jednak korzystnie wpywa na stan demokracji i pozycj obywateli. Obserwowany od poowy XX w. rozwj marketingu politycznego, profesjonalizacja kampanii wyborczych i mediatyzacja polityki wpywaj na upodmiotowienie wyborcy i sprowadzenie go do roli klienta na rynku politycznym. Demokracj mona natomiast, za R. Dahrendorfem, nazwa sondaow, gdy o przebiegu kampanii wyborczej oraz wizerunkach kandydatw decyduj wyniki sonday, informujce specjalistw ze sztabw wyborczych, czego wyborcy oczekuj, co chcieliby usysze i zobaczy. Wspczesne kampanie coraz mniej wsplnego maj z uczciw rywalizacj oraz chci przeprowadzenia
30 Por. Tene, O frekwencji wyborczej w roku 1995. Skd ten rekord?, w: Wybory prezydenckie 1995, pod red. Stanisawa Gebethnera, Elipsa, Warszawa 1998; R. Markowski, Kwestie publiczne w modelu determinacji decyzji wyborczych, w: Wybory prezydenckie 1995, dz. cyt.

126

Milena Bu

susznych reform. Warto te zastanowi si nad skutkami aktywnoci i biernoci politycznej wyborcw. Mae zainteresowanie wyborami w pastwie demokratycznym moe oznacza, i spoecznie i ekonomicznie nieuprzywilejowane grupy maj zbyt ma reprezentacj w rzdzie. Zdaniem V. O Keya brak partycypacji politycznej oznacza nieistnienie spoeczestwa obywatelskiego, czego konsekwencj jest brak lojalnoci wobec caego systemu. Alternatywna szkoa mylenia, reprezentowana przez F. Wilsona, H. Tingstena i D. Riesmana, preferuje nisk frekwencj wyborcz, gdy jest to, ich zdaniem, dowd oglnego zadowolenia elektoratu z istniejcego stanu rzeczy. W. B. Munro ju w 1928 r. ostrzega, i zwikszona partycypacja moe zagraa demokracji, gdy niebranie udziau w wyborach dotyczyo gwnie najmniej wyksztaconej czci elektoratu 31 . Warto podkreli, e ci, ktrzy zazwyczaj nie gosuj, posiadaj podobne cechy, co jednostki podatne na wpywy hase populistycznych i antysystemowych. Trudno jednak jednoznacznie rozstrzygn spr co lepsze dla sprawnego funkcjonowania demokracji wysoka czy niska frekwencja wyborcza? Uprawniona wydaje si by teza, i brak zainteresowania yciem politycznym i losami kraju ze strony spoeczestwa nie wry dobrze demokracji. Sposobem rozwizania problemu wysokiej absencji wyborczej moe by prba aktywizacji spoeczestwa. Z bada bowiem wynika, e osoby, ktre widz dla siebie szanse w systemie, moliwo rozwoju i polepszenia wasnej sytuacji materialnej czciej uczestnicz w wyborach. Proces aktywizacji powinien by wolny od jakichkolwiek form przymusu. Wyjtek stanowi tu sytuacja istnienia regulacji prawnych, obligujcych obywateli do gosowania. Zdaniem J. Habermasa, dla wspczesnej demokracji niezbdne jest oywienie sfery publicznej oraz spoecznego dialogu, wpisujcych si w model uczestniczcej kultury politycznej32.

S. M Lipset, dz. cyt., s. 231-234. J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa. Rozwaania nad przyszoci Europy, IFiS PAN, Warszawa 1993, s. 14.
32

31