recenzje, konferencje

A. Sadowski, Pogranicze polsko-biaoruskie. Tosamo mieszkacw, Biaystok 1995, ss. 272

Recenzowana praca jest dzieem socjologa, a jej tre oparta jest na wynikach bada, przeprowadzonych w ostatnich latach po obu stronach polskobiaoruskiej granicy. Profesor Andrzej Sadowski od ponad dwudziestu lat prowadzi badania nad stanem wiadomoci narodowej Biaorusinw mieszkajcych w Polsce i jest autorem licznych opracowa naukowych na ten temat. Najwicej uwagi powici wpywom migracji i zmian rodowiska spoecznego na postrzeganie wiata przez ludzi poddanych oddziaywaniu tych procesw. Opracowanie na temat tosamoci mieszkacw polsko-biaoruskiego pogranicza jest zapisem aktualnego stanu nastrojw, panujcych wrd mieszkacw wschodniej Biaostocczyzny. Prawdopodobnie w zaoeniu ksika miaa rwnie pokaza podobne procesy zachodzce na Grodzieszczynie, lecz szczupo danych uzyskanych przez A. Sadowskiego od biaoruskich partnerw uniemoliwia realizacj tej koncepcji. W stosunku do biaoruskiej mniejszoci narodowej w Polsce praca ta pozwala na prognozowanie kierunkw rozwoju jej wiadomoci narodowej. Wiele miejsca A. Sadowski powici omwieniu powojennej historii Biaorusinw w Polsce, gdzie zwrci uwag na czynniki ksztatujce stereotypowe wyobraenia o tej narodowoci wrd polskiej wikszoci. W konsekwencji stereotypy te destrukcyjnie wpyway take na psychik samych Biaorusinw, wywoujc u nich poczucie gorszoci, a tym samym przypieszajc asymilacyjne procesy lub poszukiwania wasnej tosamoci przy odrzuceniu elementw biaoruskiej kultury narodowej. Jako cel swojej pracy A. Sadowski postawi udzielenie odpowiedzi na pytanie: kim si czuj mieszkacy wschodniej czci wojewdztwa biaostoc-

165

kiego, a nie kim s niezalenie od tego, kim si czuj? Na wstpie autor postawi tez, e liczby Biaorusinw w Polsce w okresie powojennym nie sposb okreli wedug stanu ich wiadomoci narodowej. Najczciej zbiorowo prawosawnych na Biaostocczynie okrelaa si w sposb wyraajcy nieufno wobec wiata zewntrznego tutejsi, prawosawni, lub relatywizowaa nazwy stosowane przez obcych ruscy, kacapi. Proces wielkich migracji ze wsi do miast spowodowa cakowit asymilacj w sferze zachowa zewntrznych kolejnych pokole osiedlajcych si w miastach Biaorusinw. Przenoszc si do wiata panw, starannie skrywali wszystkie elementy wiejskiego pochodzenia. Odwil 1956 r., powstanie Biaoruskiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego oraz tygodnika Niwa nie przerway cigoci tego procesu. W miecie ycie biaoruskie miao wycznie instytucjonalny charakter. Biaorusinami po godzinach pracy przestawali by nawet pracownicy wspomnianych instytucji. ycie prywatne i rodzinne prowadzili oni na wzr polski i w asycie polskiego jzyka. W latach 70. wadze pastwowe minimalnym wysikiem dokonay asymilacji biaoruskich struktur organizacyjnych na Biaostocczynie. W nastpnej dekadzie bunt modego pokolenia, wychowanego w miecie i wyksztaconego na polskich uniwersytetach, spowodowa tworzenie si nowej tosamoci narodowej Biaorusinw, opartej na tradycji historycznej i dorobku kulturalnym narodu. W odbiorze samych Biaorusinw biaorusko przestaa by utosamiana z folklorem. Na pocztku lat 90. istniay ju niemal wszystkie organizacje, odpowiadajce strukturom rozwarstwionego spoeczestwa koca XX wieku. By to jednak ruch, ktry ogarn mod i najbardziej wyksztacon cz ludnoci biaoruskiej w Polsce. Zdecydowana wikszo Biaorusinw nie zaakceptowaa zmian zachodzcych po 1989 r., ani nowych biaoruskich struktur organizacyjnych wyrosych na fali tych przemian. Pytani o narodowo prawosawni mieszkacy wschodniej czci wojewdztwa biaostockiego (549 osb) w wikszoci 53% okrelili si jako Polacy, 28,2% Biaorusini, 1,1% Ukraicy, 18,3% podao inne okrelenia wasnej tosamoci (s. 119). Spord 543 respondentw wyznania katolickiego, poza jednym, wszyscy okrelili siebie Polakami. Jednoczenie wyznawcy prawosawia proszeni o wskazanie nazwy, ktra najlepiej charakteryzuje ich tosamo, a w 75,9% wymienili kategori prawosawny, a nastpnie ruski 20,4% (s. 77). Lektutra ksiki A. Sadowskiego nasuwa wiele pyta nie tylko socjologom, lecz rwnie historykom, etnografom, kulturoznawcom, a nawet politykom. Autor przy pomocy aparatu badawczego waciwego naukom socjologicznym mg odpowiedzie na pytanie: jak jest? Natomiast pytanie o przyczyny gwatownego kurczenia si, w sensie kulturowym, biaoruskiej mniejszoci narodowej na Biaostocczynie wymaga take mudnych bada

166

historycznych. Nawet pobiena znajomo faktw z dziejw tej spoecznoci w Polsce pozwala stwierdzi, e czynniki zewntrzne miay ogromny wpyw na postawy polityczne oraz procesy ksztatujce jej wiadomo narodow. Dopiero zbadanie powojennej polityki narodowociowej pastwa oraz wszystkich relacji z polsk wikszoci pozwoli okreli kompletny obraz sytuacji biaoruskiej mniejszoci narodowej w Polsce. Eugeniusz Mironowicz (Biaystok)

Polsko-sowiaskie powizania kulturowe, literackie i jzykowe. 1. Literatura i kultura, pod redakcj Alberta Bartoszewicza, Olsztyn 1994, ss. 218
W ostatnich latach coraz bardziej staje si widoczna zmiana w podejciu polskich badaczy do historii wchodnich Sowian: Biaorusinw, Rosjan i Ukraicw. Dzieje si tak za spraw zmian politycznych w naszej czci Europy, w efekcie ktrych rozpado si imperium radziecko-rosyjskie w postaci Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Usamodzielnienie si Biaorusi i Ukrainy spowodowao, e sprawy biaoruskie oraz ukraiskie przestay by postrzegane przez pryzmat Moskwy. Takie nowe spojrzenie mona dostrzec w publikacji Polsko-wschodniosowiaskie powizania kulturowe, literackie i jzykowe. 1. Literatura i kultura. W wydawnictwie tym zamieszczono materiay z V Midzynarodowej Konferencji Naukowej, zorganizowanej przez Katedr Sowiaszczyzny Wschodniej Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie. Publikacj otwieraj trzy wypowiedzi uczestnikw dyskusji panelowej: Ryszarda unego Problemy relacji kulturowych polsko-wschodniosowiaskich dzi, Bazylego Biaokozowicza Polsko-wschodniosowiaskie pogranicze kulturowe, styki i kresy jako problem badawczy i Adama Koseskiego Polsko-wschodniosowiaskie kontakty kulturalne a zmienno losw historycznych. Nastpna cz ksiki, zatytuowana Kontakty literackie, zawiera jedenacie artykuw, z ktrych cztery dotykaj rwnie problematyki biaoruskiej. S to: Floriana Nieuwanego Obraz Polski w najnowszej poezji wschodnich Sowian, Mieczysawa Jackiewicza Uwagi o biaoruskiej twrczoci ludowej w powieciach Elizy Orzeszkowej Dziurdziowie i Cham, Tadeusza Zienkiewicza Dorofiej Bochan tumacz literatury polskiej na jzyk rosyjski i krytyk oraz Ireny Rudziewicz Franciszek Bahuszewicz w opinii polskiej po 1945 roku. (Zarys problematyki). Trzecia cz pracy, zatytuowana W krgu kultury, mieci dziesi

167

artykuw sensu stricte historycznych. Sprawom biaoruskim powicone s opracowania autorstwa: Marii Ankudowicz-Biekowskiej Wschodniosowiaskie pogranicze kulturowe w czasopimienniczych opisach lat midzypowstaniowych XIX wieku, Aleksandra Barszczewskiego Biaoru i Biaorusini okresu Wielkiego Ksistwa Litewskiego w badaniach Leona Wasilewskiego, Jana Sawickiego Z dziejw wolnomularstwa w Wilnie i Stanisawa aca Szkolnictwo, owiata i kultura biaoruska lat 1908-1914. Sawomir Iwaniuk (Bielsk Podlaski)

Napoleon Rouba, Przewodnik po Litwie i Biaorusi, Wilno 1909 Gdask 1995, ss. 215
Staraniem Edwarda Mazurkiewicza z Gdaska ukaza si reprint Przewodnika po Litwie i Biaorusi Napoleona Rouby, wydanego w Wilnie w 1909 r. Wydanie Przewodnika w 1995 r. jest efektem rosncego zainteresowania ziemiami Wielkiego Ksistwa Litewskiego, gwnie w kontekcie ich zwizku z Polsk. Poza informacyjn rol, jak peni kady przewodnik geograficzno-turystyczny, praca N. Rouby pokazuje sposb widzenia wiata z perspektywy roku 1909. Przewodnik ten przedstawia wspczesnemu czytelnikowi Litw i Biaoru w zupenie innej rzeczywistoci geopolitycznej. Obszar ten na pocztku XX w. stanowi do zwart cao kulturow. Miejscowoci, przedstawione w Przewodniku w kolejnoci alfabetycznej, ju po pierwszej wojnie wiatowej znalazy si w rnych pastwach. Kolejne zmiany przynalenoci pastwowej nastpiy po II wojnie wiatowej. Alfabetyczny wykaz miejscowoci, rzek, jezior, bez wyrnienia Litwy czy Biaorusi wiadczy o traktowaniu tego obszaru przez N. Roub jako pewnej caoci, o wsplnej tradycji historycznej. Ziemie te w pojciu autora stanowiy take spjn cao geograficzn, co wyranie dokumentuje Przewodnik. Jak pisze w przedmowie wydawca Edward Mazurkiewicz: Przewodnik po Litwie i Biaorusi daje obraz ycia mieszkacw szeciu guberni pod zaborem rosyjskim u progu XX w.: wileskiej, kowieskiej, grodzieskiej, miskiej, witebskiej i mohylowskiej. Trzy pierwsze terytorialnie naleay do Litwy, trzy kolejne do Biaorusi. Centrum caoci stanowio Wilno. (...) Liczne hasa przynosz fascynujce wrcz informacje z historii, przedstawiaj obraz stosunkw spoecznych, gospodarczych, kulturalnych, a nawet politycznych. Przewodnik by dzieem dziennikarza i literata Napoleona Rouby, wykonanym na zlecenie Kuriera Litewskiego. Autor, yjcy w latach 1860-1929, urodzi si w miasteczku Dziewiniszki w powiecie oszmiaskim.

168

Studiowa na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (Uniwersytet Wileski by wwczas zamknity). W 1890 r. by wspzaoycielem Tajnego Towarzystwa Owiaty Narodowej w Wilnie. Od 1895 r. na stae zamieszka w Wilnie. Wsppracowa z licznymi gazetami i czasopismami wydawanymi w Wilnie i Warszawie. Pisa reportae, felietony, sprawozdania i recenzje teatralne. Od 1905 do 1915 r. pracowa w redakcji dziennika Kurier Litewski. By autorem take dwch powieci Stryjowa spucizna (Wilno 1896) i yrowisko litewskie (Krakw 1901)1. Przewodnik po Litwie i Biaorusi powsta na podstawie informacji, uzyskanej przez autora podczas jego podry po kraju, korespondencji oraz odpowiedzi na ankiet, ktr rozesano do przedstawicieli duchowiestwa, ziemiastwa i inteligencji (ok. 80 osb). W Posowiu N. Rouba samokrytycznie ustosunkowa si do swojej pracy: Zaproszony przez wydawnictwo Kuriera Litewskiego do uoenia i opracowania Przewodnika po Litwie i Biaorusi, rozumiaem a nadto dobrze cay ogrom zadania i trudnoci przy tem nieodcznych. A oprcz tego mao byo czasu i niemal nic z pomocy niezbdnych. Przewodnik skada si z dwch czci. Cz pierwsza informuje czytelnika o wczesnym podziale administracyjnym Litwy i Biaorusi, jej przeszoci oraz zawiera informacje oglne, gdzie opisano m.in. szlaki komunikacyjne i bogactwa naturalne tych ziem. Nasz Przewodnik ma suy rdem podrcznym dla skromnych wiadomoci, dotyczcych Litwy i Biaorusi wiadomoci historyczno-geograficznych pisa N. Rouba. Autor pomin zrnicowanie narodowociowe Litwy i Biaorusi, chocia mia wszelkie informacje, by przedstawi rwnie ten problem. Posugujc si oficjalnymi danymi statystycznymi liczb ludnoci w szeciu opisywanych guberniach okreli na 11 746 010 osb, w tym 640 614 Polakw i 1 650 000 ydw (s. 10-11). Na pocztku XX w. Litwa i Biaoru posiaday stosunkowo dobrze, na tle caoci imperium rosyjskiego, rozwinit sie kolei elaznych. Mona tu wymieni synne poczenia kolejowe Warszawa Petersburg, Ryga Smolesk, Windawa Moskwa, Brze Moskwa, obin Petersburg. Opisujc bogactwa naturalne Litwy i Biaorusi, Rouba zwrci uwag na moliwo wykorzystania pooenia geograficznego midzy Rosj a Prusami. Powinny one (Litwa i Biaoru H.G.) eksportowa zagranic nie materjay surowe, lecz ich przetwory: wic nie zboe, lecz maso, konserwy, konie, nie cae kloce odwiecznych sosen i dbw, nie tratwy cae, lecz ju gotowe materjay wyrobione zgodnie z potrzebami rynkw zachodnich itd. (s. 13). Cz druga w kolejnoci alfabetycznej stanowi opis miejscowoci, rzek i jezior. W sumie przewodnik zawiera 935 hase. W opisie poszczeglnych miejscowoci autor zwrci uwag na ich histori , zabytki sakralne, liczb
1

Polski Sownik Biograficzny, t. XXXII/2, s. 325.

169

mieszkacw, istniejce zakady przemysowe. W Przewodniku N. Rouby znalazo si wiele miejscowoci, ktre obecnie znajduj si w granicach Polski. S to Biaowiea, Biaystok, Bielsk, Boki, Brask, Ciechanowiec, Dbrowa, Dojlidy, Nowy Dwr, Gonidz, Grdek, Hajnwka, Jawka, Janw, Jasionwka, Kleszczele, Knyszyn, Korycin, Krynki, Krypno, Kunica, Makowlany, Milejczyce, Narew, Narewka, Nurzec, Orla, Ostroany, Ranystok, Sidra, Siemiatycze, Sokka, Suchowola, Supral, Sura, Wasilkw, Zabudw. Poza ciekawymi informacjami dotyczcymi historii tych miejscowoci autor przede wszystkim zwraca uwag na istniejce tam kocioy i liczb ludnoci katlickiej. Nie wspomina natomiast ani o Biaorusinach, ani wyznawcach prawosawia na tym obszarze. Wczenie tych miejscowoci do Przewodnika wskazuje jednak, e w pojciu autora stanowi one integraln cz Litwy i Biaorusi. Korzystanie z przewodnika ma przede wszystkim warto poznawcz historyczn. Odzwierciedla te stan wiedzy autora o geografii i historii swojej ojczyzny. Brak odwoania si do Sownika geograficznego Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich wskazuje na niewykorzystanie przez autora wielu cennych informacji dotyczcych Litwy i Biaorusi, zawartych we wspomnianym opracowaniu. Mimo tych uwag i zastrzee Przewodnik stanowi ciekaw lektur dla tych wszystkich, ktrzy interesuj si przeszoci Litwy i Biaorusi. Wedug sw N. Rouby, napisanych w 1909 r.: Nie tak le jest tedy z Litw i Biaorusi, lecz przede wszystkiem naley dobrze pozna swj kraj, a wic pozna jego warunki, jego ludzi i jego potrzeby. Nasz Przewodnik robi pierwszy krok skromny w tym kierunku. Helena Gogowska (Gdask)

Ferdynand Ruszczyc, Dziennik, cz. I, Ku Wilnu 1894-1919, Warszawa 1994, ss. 391
W badaniach naukowych dzienniki nale do materiaw biograficznych. Korzystanie z nich wymaga dystansu do opisywanych zdarze, ze wzgldu na ich daleko posunity subiektywizm. O ile wspomnienia pisane s z perspektywy czasu, dzienniki s zapisem aktualnych wrae, odczu oraz zdarze. Maj one istotne znaczenie w badaniach nad biografiami ich autorw, pozwalaj ustali dokadny przebieg ycia, trudny do poznania na podstawie innych rde, oraz pozna jego stosunek do innych osb. Autorem recenzowanego dziennika jest malarz, scenograf, nauczyciel, spoecznik Ferdynand Ruszczyc, posta znana w okresie midzywojennym, zwizana z kresami pnocno-wschodnimi Polski a dokadnie z Wilnem i Wi-

170

leszczyzn. By on na tyle szanowan i zasuon osob, e w 1939 r. w Wilnie wydana zostaa pomiertna ksiga wspomnie o nim1. Jak wikszo wspomnie, zwaszcza za pomiertnych, pisanych ku czci przyjaci, wspomnienia o Ruszczycu miay panegiryczny charakter. Po zakoczeniu II wojny wiatowej Wilno znalazo si w granicach Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W polskiej historiografii starano si nie wspomina o ludziach zwizanych z t ziemi. O Ferdynandzie Ruszczycu w okresie powojennym wiedziao jedynie grono specjalistw, gwnie historykw sztuki. W 1964 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie otwarto wystaw monograficzn artysty, zorganizowano sesj naukow powicon jego twrczoci, w prasie przypomniano jego niezwykle pracowite i twrcze ycie. Nie doczeka si jednak artysta albumowego wydania swoich prac, chocia wiele z nich znajduje si w muzeach Warszawy, Krakowa, wielu miast europejskich oraz w zbiorach prywatnych. Wiele prac zachowao si w rodzinie F. Ruszczyca, ktra z niezwyk pieczoowitoci przechowuje je do dnia dzisiejszego. Ocalonym z powojennej poogi zosta dziennik artysty pisany w latach 1893-1932. Do wydania przygotowa go syn artysty Edward. Znaczne rozmiary dziennika, nieczytelno niektrych partii pisanych rk autora oraz konieczno uzupenienia go korespondencj i komentarzem wymagay ogromnej pracy nad wyborem tekstw i ich opracowaniem. Dziki wysikom Edwarda Ruszczyca czytelnik otrzyma uporzdkowane dzieo. Jego cz pierwsza nosi tytu Ku Wilnu. Cao stanowi okoo 2 500 stron rkopisu. Podczas redagowania konieczna bya rezygnacja z niektrych partii materiaw. Cz pierwsza Dziennika skada si z 5 rozdziaw. Rozdzia pierwszy pt. Petersburg 1894-1897 obejmuje ostatnie lata studiw Ferdynanda Ruszczyca w Petersburskiej Akademii Sztuk Piknych. Okres ten stanowi pocztek kariery artystycznej malarza, ucznia Iwana Szyszkina i Archipa Kuindiego. To wanie rodowisko Petersburga ksztatowao osobowo artysty. F. Ruszczyc urodzi si 27 listopada 1870 r. w Bohdanowie (Biaoru), gdzie znajdowa si jego rodzinny majtek. Pochodzi ze spolonizowanej szlachty ruskiej. Jego matk bya Dunka, Alwina Munch, wyznania ewangelickoaugsburskiego. Ferdynanda ochrzczono w obrzdku rzymskokatolickim, natomiast jego siostry zachoway wyznanie matki. ycie Ruszczycw zwizane byo nie tylko z Bohdanowem, ktry od 1836 r. stanowi ich gniazdo rodzinne. Mieszkali oni w Lipowie i Misku. W latach 1883-1890 F. Ruszczyc by uczniem pastwowego gimnazjum klasycznego w Misku. Jedynie ukoczenie tego typu gimnazjum (klasycznego) uprawniao wwczas w imperium rosyjskim do studiowania . Jak wspomina jego kolega szkolny Jzef Wierzyski: Ferdzio by pry1

Ferdynand Ruszczyc, ycie i dzieo, Wilno 1939.

171

musem przez cae gimnazjum i rokrocznie figurowa na zotej tablicy. Nie byo dla niego przedmiotw atwiejszych, czy te trudniejszych, zarwno z aciny i greki, jak i z rosyjskiego i matematyki mia same stopnie celujce. By nie tylko zdolnym do nauki, lecz i systematyczny w pracy2. Ju w tym czasie uczy si rysunku u znanego artysty Kumy Jermakowa. Po ukoczeniu gimnazjum w 1890 r. ze zotym medalem, F. Ruszczyc wstpi na wydzia prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Po dwch latach przenis si do Akademii Sztuk Piknych. Petersburg by wwczas najwikszym orodkiem naukowym w imperium. Modzie z Litwy i Biaorusi najczciej wybieraa si studiowa w tym miecie. W czasie studiw, poza swoimi nauczycielami I. Szyszkinem i A. Kuindim zetkn si z wybitnymi pniej malarzami rosyjskimi: Arkadiuszem Ryowem, Mikoajem Rerichem, Ilj Riepinem. W Petersburgu raziy go intrygi w rodowisku artystw. Zaczto znowu rozprawia i nawet obgadywa Kuindiego. I to s ludzie, ktrzy s mu zobowizani. Co najmniej poowa zawdzicza mu swoje stypendia, promocje, prawo uczszczania do Akademii (Dziennik, s. 59). Wyranie odbiegaj swoim stylem opisy pobytu w Petersburgu od dni spdzonych w rodzinnych stronach w Misku, Bohdanowie. Rodzime krajobrazy stanowiy natchnienie dla twrczoci modego artysty jeszcze studenta: Misk, 23.IV 7.V.1895 r. Jestem znowu w Misku. Po tym wszystkim co si przeywa w swoim zawodzie w centrum arystycznym, odpoczywam tu moralnie (s. 42). Przed wyjazdem do Niemiec i Danii w 1897 r. F. Ruszczyc zapisa 22 maja w swoim dzienniku: Oto: Wierzboowo. egnaj, ojczyzno Litwo, przez ktr dzi przejechaem (s. 65). Rozdzia drugi Bohdanw. 1898-1904 jest zapisem zdarze w yciu artysty po zakoczeniu studiw. Rodzinne gniazdo stao si miejscem ycia i twrczoci artysty w latach 1894-1904. W tym czasie powstao najwicej jego obrazw, ktrych gwnym natchnieniem byo pikno ojczystej ziemi. Powstay wtedy Ziemia (1898), Myn (1898), Ostatni nieg (1898-9), Krewo (1898), Ballada (1898-1900), Doynki (1900), Wieczr Wilejka (1900), Z brzegw Wilejki (1900), Pustka (1901), Wychodcy (1902), Przeszo (1902), Stary dom (1903), Bajka zimowa (1904). Zapiski w dzienniku mwi, jak powstaway kolejne obrazy. Przygotowania do wystawy w Warszawie w 1899 r. stay si powodem do zapisania atmosfery tamtych dni: Warszawa. 7.XII n.s. (1899). Poaowania godne warunki i stosunki. Jaka jaowo, poowiczno, brak odwagi cywilnej. Brak te prostoty w sztuce i szczeroci. Choruj tu na postpowo zachodni i jakie to wszystko mieszne i bahe (s. 105).
2

Jzef Wierzyski, Dziecistwo i modo Ferdynanda Ruszczyca, [w:] Ferdynand Ruszczyc. ycie i dzieo, Wilno 1939, s. 23.

172

W Rozdziale trzecim Warszawa Krakw. 1904-1908 F. Ruszczyc opisuje swoj dziaalno zwizan z organizacj Szkoy Sztuk Piknych w Warszawie w latach 1904-1907 i prac w Akademii Sztuk Piknych w Krakowie w latach 1907-1908 r. Okres ten przynis dowiadczenie intryg i nieporozumie w rodowisku artystycznym, ktre w ostatecznoci doprowadziy go do powrotu do Wilna w 1908 r.: Bohdanw VI/VII.1905. Przybyem do Warszawy peen wietlistej wiary, peen potrzeby dawania. Peen wszelkiej radoci ycia i pikna. Przyszedem niosc w rku kunsztowne naczynie pene drogocennego pynu i oto niespodziewane, brutalne na wp ukryte szturchnicie! (s. 159). Warszawa 7.IX/20 IX (1906) Warszawa to pudeko do cukierkw i do tego prne (s. 181). Wszystkie smutne dowiadczenia tego okresu kieroway jego myli na Litw: Bohdanw 27 VI/10 VII (1905). Cigy gd i pragnienie, by przywrci na Litwie dawn kultur, ocali to co jeszcze zostao, wyzyska warunki nasze (s. 159). Okres wileski, zwizany z powrotem F. Ruszczyca do Wilna, zosta opisany przez autora w rozdziale czwartym Wilno 1909-1914. Niezwyka aktywno artysty zmierzaa do podniesienia poziomu kulturalnego Litwy (w rozumieniu historycznym). Zajmowa si inscenizacjami teatralnymi, wydawnictwami, grafik ksikow. W 1912 r. pozna swoj przysz on Gin Rouckwn, z ktr wzi lub 25 padziernika 1913 r. Zabiega o powrt do Wilna biblioteki Chreptowiczw. W licie do F. Ruszczyca hrabia Chreptowicz-Buteniew pisa: Mienia prosto trogajet Wasza pomiennaja ljubow k swojemu radnomu kraju i eanije sposobstwowat jego kulturie. Eti czuwstwa wo mnie toe nachodiat otzwuk (s. 264). Rozdzia pity Lata wojny. 1914-1919 zamyka pierwsz cz Dziennika. Autor pokazuje w nim ca zoono wojennych losw Wileszczyzny oraz rodzinnego majtku w Bohdanowie, budzenie si ruchw narodowociowych oraz smutn rzeczywisto kolejnych okupacji niemieckiej i bolszewickiej. Po zajciu przez Niemcw Wilna 18 wrzenia 1915 r. F. Ruszczyc przenis si do Bohdanowa, gdzie przebywa do kwietnia 1919 r. Majtek znajdowa si w pasie przyfrontowym i by siedzib sztabu korpusu niemieckiej armii. Mieszka tam dowdca korpusu Rudolf von Frommel. Artysta dysponowa jedynie dwoma pokojami i kuchni w swoim domu i zajmowa si gospodarstwem. W kocu grudnia 1918 r. Bohdanw znalaz si pod okupacj bolszewick. Dziennik z tego okresu przedstawia opis zdarze, ludzkich zachowa i wyborw: Bohdanw, roda 17. X (1917). Holszany, jak caa okolica, tak bezludne, jak kraina jaka we nie widziana (s. 311). Bohdanw, wtorek 25. VI (1918). Druty okopy. Pusty kraj (s. 335). Na tym terenie, spustoszonym przez bieestwo, artysta obserwowa polityk wadz okupacyjnych w stosunku do poszczeglnych narodw. Wczeniejszy indyferentyzm narodowociowy F. Ruszczyca w takiej sytuacji straci racj bytu

173

(s. 284). 8 stycznia 1918 r. zapisa: W wojsku rosyjskim rozprzenie zupene. Na naszym froncie armaty i rowy zasypane niegiem, bez wojska (s. 322), a 13.I.1918 r.: Ceny na naszym froncie s nastpujce: za butelk wdki dosta mona od onierzy rosyjskich karabin maszynowy, konia za kilka rubli, a za wdk nawet takiego, ktry na nogach si trzyma (s. 323). Z kartek dziennika w tym okresie mona odczyta niepewno losu i decydowanie o nim przez prawa wojny i rewolucji. Artysta okreli take swj stosunek do kwestii biaoruskiej i Biaorusinw. Autor czytywa gazet biaorusk Homan. Bohdanw 30. IX (1917). Odyniec przywiz ostatni numer Homana. Denie do morza i utworzenie duego pastwa (biaoruskiego) wsplnie z Kurlandi. Rosji wyrzekaj si wszyscy, natomiast wskazuj na wpyw rewolucji (s. 309). Zwraca uwag na nisk biaorusk wiadomo: Bohdanw 27.X (1917) Karczewski dobrze mwi, e Biaorusini na swj zjazd powinni zwoywa nie biaorusinw, o ktrych nikt nic nie wie, a tutejszych (s. 313). Bohdanw. 5.XI (1917). Robota niemiecko-biaoruska koo Biaegostoku: paszporty dla ludnoci po biaorusku. Seminarium w wisoczy w rku znanych dziaaczy. O tym, e wilescy Biaorusini od dawna otrzymuj poparcie z Niemiec wiadomo i w Biaymstoku (s. 313). F. Ruszczyc by informatorem wadz niemieckich: Bohdanw, 2.II (1918). Gdy mwi o Biaorusinach i o tym, e nasz lud katolicki, spolonizowany, a e Rosjan nie ma u nas wcale, e tych nazywamy Grossrussen itd. Widz, e dla moich suchaczy cest du grec (To jest greczyzna) (s. 325). Bohdanw, 7.II (1918). Jak w 1863 r. nie jestemy w takiej chwili rozumiani przez lud tutejszy. Poza religi polsko nie jest dla niego czym radosnym, wielkim i mocnym (s. 326). Podczas okupacji bolszewickiej F. Ruszczycowi proponowano objcie departamentu sztuki w komisariacie owiaty. Popiera nawet t propozycj adwokat Tadeusz Wrblewski. F. Ruszczyc zaangaowa si w polityk. Opowiada si za przyczeniem Bohdanowa i Wilna do Polski. By autorem odezwy Do powiernikw naszych w imieniu Polskiego Komitetu Powiatowego Ziemi Oszmiaskiej (s. 349). Wrd epizodw biaoruskich mona wspomnie o spotkaniu 9 wrzenia 1918 r. z ksidzem Adamem Stankiewiczem (s. 338): W Borunach zastaj ksidza Stankiewicza. Mwi on poprawn polszczyzn, przeplatajc, gdy opowiada o swoich stronach Orlemickich, wstawkami biaoruskimi. Niezmiernie ciekawa jego opowie, gdy on w tych wanie murach boruskich, gdzie dzi msz odprawia, chodzi do szkki cerkiewnej. Ojciec jego uwaa, e da Oszmiany za daleko, a da Holszan daroha bahaja, tak treba zawieci da Borun. I oto zaczto go przekabaca na prawosawie (oprcz niego bylo jeszcze 2-3 katolikw). Ostatecznie ojciec zabra go ze szkoy. Smutne horoskopy w rnych powiatach. O dzinieskim na przykad mwi ks. Stankie-

174

wicz, e lud oglda si na Rosj. W Dzienniku pojawiy si take nazwiska Jana i Antoniego uckiewiczw przy opisywaniu organizacji wystawy etnograficznej w Wilnie w 1911 r. (s. 243 i 245). Lektura Dziennika Ferdynanda Ruszczyca pozwala pozna osobowo tego artysty. Pozwala take wyjani rne domniemania na temat narodowoci arysty, przypisywan mu dowolnie na Litwie i Biaorusi. Dziennik pokazuje artyst jednoznacznie jako przedstawiciela kultury polskiej na Wileszczynie. Jego biografia jest do typowa dla wyszych warstw spoecznych Biaorusi, ktre zmieniy przynaleno wyznaniow, a w lad za tym i narodow. Ze wzgldu na silny zwizek z jednej strony z Polsk, z drugiej za z ziemi ojczyst, nalea on do tych, ktrzy okrelali siebie mianem gente Rutheni natione Poloni. Dziennik opatrzony zosta wstpem i not wydawnicz Edwarda Ruszczyca. Cennym jest te indeks osobowy oraz bogaty materia ilustracyjny przedstawiajcy F. Ruszczyca i jego rodzin w rnych okresach ycia artysty oraz reprodukcje jego dzie. Helena Gogowska (Gdask)

Konferencja, Misk 25-26.04.1996 r.

W dniach 25-26 kwietnia 1996 r. na Wydziale Historycznym Biaoruskiego Uniwersytetu Pastwowego w Misku odbya si midzynarodowa konferencja naukowa powicona rdom archiwalnym na temat historii Biaorusi, znajdujcym si poza granicami Republiki. Organizatorami konferencji byli: Komitet do Spraw Archiwalnych i Dokumentacji Republiki Biaoru, Biaoruski Instytut Naukowo-Badawczy Dokumentacji i Archiwistyki, Biaoruskie Zrzeszenie Klubw UNESCO, Biaoruskie Zrzeszenie Historykw, Wydzia Historyczny Biaoruskiego Uniwersytetu Pastwowego i redakcja . Na konferencji przedstawiono szereg referatw i komunikatw, informujcych o zasobach rdowych do poznawania historii Biaorusi, znajdujcych si poza granicami kraju, gwnie w Polsce, Rosji i Litwie. Na posiedzeniu plenarnym przedstawiono 7 referatw o zasobach zagranicznych archiww, przydatnych do badania historii Biaorusi. W trzech sekcjach problemowych dyskutowano o moliwoci wykorzystania zagranicznych rde archiwalnych, o biaoruskich zasobach w bibliotekach i archiwach ssiednich krajw. Eugenia Szymczuk z Archiwum Akt Nowych przedstawia zespoy archiwalne, w ktrych znajduj si materiay do dziejw biaoruskiego ruchu narodowego. Sawomir Iwaniuk z Archiwum

175

Pastwowego w Biaymstoku omwi rda do poznania historii Biaorusinw na Biaostocczynie w XX w. Helena Gogowska z Uniwersytetu Gdaskiego przedstawia zbiory prywatne dotychczas mao wykorzystywane w badaniach historii Biaorusi. Przedmiotem penetracji referentw byy te archiwa Watykanu, Niemiec, Czech, Francji, Rosji. W sumie przedstawiono okoo 60 referatw i komunikatw, co wiadczy o dobrej orientacji historykw w zasobach zagranicznych dotyczcych historii Biaorusi. Zwracano uwag na trudnoci zwizane z korzystaniem z tych zasobw, m.in. z powodu braku rodkw na podre zagraniczne. (hg)

176